HISTORYCZNE BITWY

JAROSŁAW M. WOJTCZAK

ALAMO - SAN JACINTO 1836

Wydawnictwo Bellona
Warszawa 1996

WSTĘP

W 1845 r. dziennikarz nowojorskiej gazety „Morning

News" John L. Sullivan napisał artykuł redakcyjny na temat

stałej ekspansji terytorialnej Stanów Zjednoczonych Amery­

ki. Tak narodziła się idea przeznaczenia dziejowego (Mani­

fest Des tiny)

przyznająca USA historyczne i opatrznościowe

prawo do opanowania i ucywilizowania całego kontynentu pół­

nocnoamerykańskiego od Atlantyku do Pacyfiku.

W rzeczywistości Stany Zjednoczone rozpoczęły gwałtow­

ną ekspansję terytorialną na długo przed narodzinami Manife-

sto Destiny. Stało się ono jednak popularnym sloganem i ha­

słem przewodnim ideologii amerykańskiej ekspansji, potwier­

dzającym dotychczasowe sukcesy nowego ustroju, i dyrekty­

wą dalszej polityki Stanów Zjednoczonych.

Już w 1803 r. za prezydentury Thomasa Jeffersona

(1801 -1809) sfinalizowano zakup francuskiej Luizjany. Młode

państwo amerykańskie niewielkim kosztem (15 milionów do­

larów i spłata roszczeń obywateli amerykańskich wobec Fran­

cji) powiększyło się z dnia na dzień o ogromne terytorium roz­

ciągające się na zachód od Missisippi aż do Gór Skalistych.

W przyszłości z terytorium tego miało powstać piętnaście no­

wych stanów Unii.

Zakończona pokojem w Gandawie wojna amerykańsko-bry-

tyjska (1812-1815) ułatwiłaAmerykanom osiągnięcie dalszych

sukcesów terytorialnych. Do 1819 r. Stany Zjednoczone uzy­

skały kontrolę nad wybrzeżem Zatoki Meksykańskiej aż do

4

bezpośredniego sąsiedztwa Nowego Orleanu i nad hiszpańską

Florydą.

Zajęcie Luizjany po raz pierwszy zwróciło uwagę Amery­

kanów na terytorium graniczącego z nią hiszpańskiego Te­

ksasu. Przez krótki okres Stany Zjednoczone utrzymywały na­

wet, że Teksas mieści się w obrębie obszarów objętych zaku­

pem Luizjany, ale po zawarciu z Hiszpanią traktatu regulują­

cego sprawę Florydy w 1819 r. wycofały swe roszczenia i

zaakceptowały granicę Luizjany bez Teksasu. W praktyce jego

granice były określone bardzo niedokładnie. Południowe ru­

bieże wyznaczała rzeka Rio Grandę, na zachodzie stanowiły

je tereny Nowego Meksyku, a na północy ginęły w bezkre­

snych przestrzeniach Wielkich Równin. Granica z amerykań­

ską Luizjaną była także nieokreślona, z czasem przebiegała

ona przez ziemie leżące pomiędzy rzekami Red River i Sabi­

nę. Ta ostatnia stała się w końcu umowną granicą Teksasu

oddzielającą go od posiadłości amerykańskich.

Terytorium Teksasu było niezwykle słabo zaludnione i tyl­

ko formalnie związane z Nową Hiszpanią, a później Meksy­

kiem. W praktyce, podobnie jak Kalifornia i Nowy Meksyk,

rządziło się samo, gdyż władze centralne w Mexico City mało

interesowały się północnymi kresami swoich posiadłości. W

miarę rozwoju kolonizacji i napływu amerykańskich osadni­

ków do Teksasu naturalne powiązania ściślej łączyły go z ob­

szarem kolonizacji anglo-amerykańskiej niż hiszpańskiej.

Pod koniec lat dwudziestych XIX w. amerykańscy osadni­

cy w Teksasie, których wcześniej rząd meksykański sam za­

chęcał do kolonizowania północno-wschodnich kresów, pod­

jęli próby uniezależnienia się od Meksyku. Wraz z upływem

lat, ufni w swoją siłę i protekcję Stanów Zjednoczonych, na­

bierali pewności siebie i jawnie ignorowali prawa i interesy

Meksyku. Początkowo próbowali uzyskać szeroką autonomię

w ramach Republiki Meksyku, później dążyli do utworzenia

niepodległego państwa. Bezpośrednim skutkiem tych usiło­

wań był narastający konflikt amerykańskich Teksańczyków z

5

władzami meksykańskimi, który spowodował wybuch wojny

o niepodległość Teksasu w latach 1835-1836 (zwanej także

Rewolucją Teksaską).

Jednym z najbardziej dramatycznych i znamiennych w skut­

kach wydarzeń tej krótkiej, lecz niezwykle krwawej wojny było

oblężenie ufortyfikowanej misji Alamo w San Antonio. Bitwa

ta, w której zginęli prawie wszyscy teksascy obrońcy, wśród

nich słynni bohaterowie amerykańskiego pogranicza Davy

Crockett i Jim Bowie, stała się niemal natychmiast legendą.

Odegrała istotnąrolę mobilizującąamerykańską opinię publicz-

nąprzeciwko Meksykowi i ułatwiła Teksańczykom decydują­

ce o losach wojny i Teksasu zwycięstwo nad wojskami me­

ksykańskimi na równinie San Jacinto 21 kwietnia 1836 roku.

7

PRZYJDŹCIE I WEŹCIE!

Nie mogę ani nie chcę wydać tego działa [...] i myślę, że tylko silą

można zmusić nas do ustępstw.

(Joseph D. Clements, 30 września 1835 r.)

29 września 1835 r. por. Francisco Castaneda na czele od­

działu dragonów z meksykańskiego garnizonu w San Antonio

de Bexar stanął na wschodnim brzegu rzeki Guadelupe na­

przeciwko miejscowości Gonzales. Z rozkazu wojskowego

komendanta San Antonio płk. Domingo de Ugartechei przy­

był tu, aby skonfiskować 6-funtowe działo amerykańskim ko­

lonistom z Gonzales.

Gonzales założono w sierpniu 1825 r. jako centrum kolonii

osiedleńczej impresario

1

z Missouri, Greena De Witta. Leżała

ona u zbiegu rzek San Marcos i Guadelupe i od wschodu gra­

niczyła z kolonią Stephena Austina, terenem najstarszej an-

glo-amerykańskiej akcji osiedleńczej w Teksasie. Projekt miej­

scowości Gonzales opracował doświadczony mierniczy mjr

James Kerr, a jego nazwa pochodziła od nazwiska ówczesne­

go meksykańskiego gubernatora połączonych stanów Coahui-

l a - Teksas Rafaela Gonzalesa, którego życzliwy stosunek do

amerykańskich osadników miał znaczący wpływ na utworze­

nie kolonii De Witta. W momencie swojego powstania Gonza­

les było najbardziej wysuniętym na zachód osiedlem amery-

1

Impresario (hiszp. empresarió) - agent ziemski, organizator akcji osie­

dleńczej na mocy przywileju kolonizacyjnego przyznawanego przez władze
hiszpańskie i meksykańskie.

kańskim, co niosło ze sobą poważne zagrożenie ze strony wro­

gich Indian. W lipcu 1826 r. napadli na nie Indianie Tawako-

ni, łupiąc i częściowo je paląc. W następnych latach cała kolo­

nia De Witta była zagrożona nieustannymi atakami Indian Ta-

wakoni i Tonkawa, którzy wypierani z północy przez silniej­

sze plemiona Komanczów i Wichita, stali się uciążliwymi

sąsiadami kolonistów znad rzeki Guadelupe. Mieszkańcy Gon­

zales, zabiegając o zapewnienie sobie większego bezpieczeń­

stwa przed wrogimi Indianami, otrzymali w 1831 r. od lokal­

nych władz meksykańskich w San Antonio stare, 6-funtowe

działo pozostałe „w spadku" po Hiszpanach. Sytuacja sprawi­

ła, że nigdy nie zostało użyte przeciwko Indianom, służyło na­

tomiast mieszkańcom Gonzales do oddawania strzałów na

wiwat.

W roku 1835 w Teksasie narastało napięcie i niepokoje

wśród amerykańskich osadników. Władze meksykańskie po­

ważnie zaniepokojone eskalacją rozruchów zbrojnych podję­

ły działania prewencyjne, zmierzające do spacyfikowania bun­

towniczych nastrojów i rozbrojenia kolonistów.

Pułkownik Ugartechea, działając zgodnie z wytycznymi gen.

Cosa, wojskowego dowódcy północnych prowincji Republiki

Meksyku, zażądał odAmerykanów z Gonzales zwrotu działa i

odstawienia go do meksykańskiego arsenału Cesas Reales w

San Antonio. W końcu września przybył do Gonzales kpr.

Casimir de Leon z pięcioma żołnierzami i wozem do transpor­

tu działa. Ku zdziwieniu Meksykanów, którzy nie spodziewa­

li się żadnych problemów, koloniści odmówili wydania dzia­

ła. Rozgniewany odmową płk Ugartechea niezwłocznie wy­

słał do Gonzales por. Castanedę z oddziałem 150 dragonów.

Castaneda dotarł na miejsce 29 września i z zaskoczeniem

stwierdził, że jedyny bród na Guadelupe został zablokowany

przez uzbrojonych kolonistów. Kapitan Albert Martin, który

na czele 18-osobowego oddziału lokalnej milicji obsadził prze­

prawę, odmówił przepuszczenia kawalerzystów przez bród.

Porucznik Castaneda, rezygnując ze zbrojnego forsowania

8

przeprawy wycofał swych dragonów i rozpoczął pertraktacje

zAmerykanami. Zaradąalkada

2

Gonzales,AndrewPontona,

koloniści zażądali odłożenia rozmów, motywując to rzekomą

nieobecnością w'mieście alkada, bez którego nie chcieli podej­

mować żadnych decyzji.

W czasie gdy dowódca meksykański bezczynnie oczekiwał

na wznowienie negocjacji, milicjanci kpt. Martina umacniali

swoje pozycje przy brodzie, a konni posłańcy Amerykanów

wyruszyli do sąsiednich osiedli z wiadomościami o sytuacji w

Gonzales. Wieści te w ciągu kilkunastu godzin dotarły do wszy­

stkich anglo-amerykańskich osad położonych nad Guadelupe

oraz w dorzeczu rzek Brazos i Colorado

3

. Już następnego dnia

do Gonzales zaczęli ściągać uzbrojeni koloniści z okolicznych

miejscowości. W ciągu dwóch dni zebrało się ich przeszło 160,

wielu zaś było jeszcze w drodze bądź szykowało się do wymar­

szu. Spór o działo z Gonzales urósł do rangi symbolu wolności

i niezależności amerykańskich osadników w Teksasie.

Taktyka wyczekiwania i natychmiastowa akcja ściągania

do Gonzales posiłków z bliższego i dalszego sąsiedztwa po­

zwoliły kolonistom w krótkim czasie zebrać siły zdolne do

przeciwstawienia się oddziałowi por. Castanedy.

30 września na wschodnim brzegu Guadelupe Joseph Cle-

ments, wyrażając wolę wszystkich zebranych Amerykanów,

w krótkim oświadczeniu zdecydowanie odrzucił meksykań­

skie żądania i odmówił wydania działa. W celu uzasadnienia

odmowy stwierdził, że działo zostało przekazane mieszkań­

com Gonzales przez lokalne władze meksykańskie wierne po­

stanowieniom konstytucji z 1824 r., a płk Ugartechea repre­

zentuje dyktatorski rząd prezydenta Santa Anny, który nie ma

2

Alkad - starszy urzędnik gminny w Hiszpanii i jej koloniach amery­

kańskich; wójt, burmistrz.

'Colorado - rzeka w Teksasie, dł.1438 km, uchodzi do Zatoki Meksy­

kańskiej, w środkowym biegu stolica Teksasu Austin. Nie mylić z rzeką
Colorado w USA i Meksyku, dl. 2330 km, uchodzącą do Zatoki Kalifornij­

skiej, w środkowym biegu Wielki Kanion Kolorado.

9

prawa podejmować jednostronnych decyzji godzących w wol­

ność obywateli. Odpowiedź Clementsa, poparta zbrojną de­

monstracją siły obsadzających bród milicjantów, nie pozosta­

wiała Castanedzie cienia wątpliwości co do intencji koloni­

stów. Mimo to zdecydował się wykonać otrzymane rozkazy.

Wycofał swoich żołnierzy w górę rzeki z zamiarem odnalezie­

nia innej przeprawy i obejścia miasta od tyłu. Noc z 30 wrze­

śnia na 1 października Meksykanie spędzili w umocnionym

obozie na wzgórzu De Witta w pobliżu Gonzales.

Tej samej nocy osadnicy z Gonzales wydobyli zakopane w

sadzie śliwkowym George'a Davisa działo i osadzili je na lawe­

cie wykonanej z wozu do transportu bawełny. W tym samym

czasie dwie mieszkanki Gonzales Sarah Seely i Eveline De Witt

uszyły ze ślubnej sukni flagę bojową i wręczyły ją zebranym

kolonistom. Flaga, wykonana według pomysłu Johna H. Moora

z La Grange, przedstawiała czarną lufę armatnią na białym tle,

nad którą widniała samotna, pięcioramienna gwiazda, symbol

Teksasu. Pod lufą dużymi, czarnymi literami wyszyto napis:

COME AND TAKEIT {PRZYJDŹCIE I WEŹCIE JE).

1 października rano por. Castaneda opuścił wzgórze De-

Witta i poszukując dogodnej przeprawy przesunął swój od­

dział dalej w górę rzeki. Ponieważ Meksykanom nie udało się

znaleźć odpowiedniego brodu, pod wieczór rozbili obóz na

terenie rancza amerykańskiego osadnika Ezekiela Williamsa,

w odległości 7 mil (11 km) od Gonzales.

Tego samego dnia około godz. 7.00 wieczorem grupa 168

uzbrojonych kolonistów zebranych w Gonzales przeprawiła

się przez rzekę tocząc ze sobą przygotowane do strzału działo.

Na wschodnim brzegu Guadelupe zorganizowali naradę, w

trakcie której wybrali w demokratycznym głosowaniu swoich

dowódców. Komendę nad zebranymi ochotnikami powierzo­

no mającemu doświadczenie z walk z Indianami Johnowi Mo-

orowi, którego mianowano pułkownikiem. Jego zastępcą w

stopniu podpułkownika został James W.E. Wallace. Naradę

zakończyło patriotyczne kazanie pastora Smitha z Gonzales.

10

Wczesnym rankiem 2 października, pod osłoną gęstej mgły

spowijającej oba brzegi rzeki, Teksańczycy wyruszyli w kie­

runku obozowiska meksykańskich dragonów. Kiedy mgła opa­

dła zaskoczeni Meksykanie ujrzeli naprzeciw swojego obozu

tyralierę uzbrojonych kolonistów gotowych do ataku. Pośrod­

ku linii Teksańczyków znajdowało się stanowisko bojowe dzia­

ła, nad którym powiewała flaga COME AND TAKE IT. Po­

rucznik Castaneda próbował uformować swoich żołnierzy do

obrony, ale teksaskie działo, z braku odpowiedniej amunicji,

załadowane kawałkami łańcucha i żelaznymi siekańcami, do­

brze wymierzonym strzałem rozproszyło meksykańskich dra­

gonów. Salwa ze strzelb Teksańczyków spotęgowała zamiesza­

nie w szeregach Meksykanów. Pozostawili oni na polu walki

jednego zabitego i unosząc ze sobą kilku rannych wycofali się

pośpiesznie w kierunku San Antonio ścigani bojowymi okrzy­

kami podochoconych sukcesem Amerykanów.

Zaraz po potyczce płk Moore poprowadził swoich ludzi z

powrotem do Gonzales, a wieść o zwycięskim starciu z Me­

ksykanami błyskawicznie obiegła wszystkie kolonie amery­

kańskie w Teksasie. Mało kto zdawał sobie zapewne sprawę z

tego, że działo z Gonzales oddało pierwszy strzał w krwawej

wojnie o niepodległość Teksasu. Samo Gonzales zaś uważane

będzie od tej pory za Lexington

4

Teksasu.

Paradoks historii sprawił, że działo z Gonzales, które stało

się bezpośrednią przyczyną wojny, oddało w niej tylko jeden,

jedyny strzał. Po potyczce z oddziałem Castanedy zabrano je

do Gonzales. Tam zostało umieszczone w miejscowej kuźni,

gdzie 3 października zdolny kowal i rusznikarz Noah Smith-

wick oczyścił starą lufę i umieścił ją na specjalnie przygoto­

wanym, czterokołowym wozie ciągnionym przez parę wołów.

4

Lexington - miasto w Massachusetts (USA), 19 kwietnia 1775 r. pod

Lexington Amerykanie stoczyli zwycięską walkę z wojskami brytyjskimi,
która zapoczątkowała amerykańską wojnę o niepodległość w latach

1775-1782.

11

Kiedy 12 października teksascy ochotnicy wyruszyli na woj­

nę, zabrali je ze sobąjako zaczątek swojej artylerii. Słaba kon­

strukcja wozu nie wytrzymała trudów wędrówki po bezdro­

żach i przepraw przez liczne strumienie na drodze do San An­

tonio. Koloniści, mając nadzieje na zdobycie nowych dział na

Meksykanach, zakopali lufę armatnią na starym indiańskim

cmentarzu nad brzegiem strumienia Sandies Creek. Zapomnia­

na przez wszystkich przeleżała tam przez następne 101 lat.

Wielka powódź w czerwcu 1936 r. odsłoniła znalezisko, ale

jego tożsamość ustalono dopiero w 1980 r. za pomocą specja­

listycznych badań naukowych.

Dziś historyczne działo jest jednym z najcenniejszych re­

liktów historii Teksasu i stanowi główną atrakcję Memoriał

Museum w Gonzales.

SZEŚĆ FLAG NAD TEKSASEM.

Niepodobna przecenić wspaniałego charakteru, piękna i żyzności ziemi

prowincji Teksas [...]

(ojciec Antonio Olivares, 1716)

W roku 1519, w tym samym czasie, kiedy Hernando Cortes

na czele kilkuset hiszpańskich awanturników zbliżał się do
Meksyku, aby dopełnić losu państwa Azteków, inny poddany
króla Karola V postawił stopę na nowym lądzie znanym dziś

pod nazwą Teksas.

Alonso Alvarez de Pineda, kapitan w służbie hiszpańskiego

gubernatora Jamajki Francisco Garaya, otrzymał zadanie odna­
lezienia północno-zachodniego przejścia łączącego Atlantyk z

Oceanem Spokojnym oraz przechwycenia wyprawy Cortesa w
Veracruz. Drogi do Pacyfiku nie odnalazł, gdyż taka nie istnia­
ła, Cortes natomiast uwięził ludzi de Pinedy, którzy wylądowali

w Veracruz i zmusił niefortunnego kapitana do odpłynięcia. Przy­
padek sprawił, że w drodze powrotnej na Jamajkę statek de Pi­
nedy dotarł do wybrzeży Teksasu u ujścia Rio Grandę, umożli­

wiając Hiszpanom zbadanie jej dolnego biegu.

INDIANIE W TEKSASIE

Alonso de Pineda był pierwszym Europejczykiem, który

postawił stopę na teksaskim lądzie, ale nie był pierwszym czło­

wiekiem na tej ziemi. Pierwsi ludzie żyli na terenie dzisiejsze­

go Teksasu już około 12 000 lat temu i byli potomkami łow-

13

ców, którzy w epoce lodowcowej przybywali z Syberii na kon­

tynent północnoamerykański w pogoni za wielkimi zwierzę­

tami przekraczającymi korytarz w miejscu obecnej Cieśniny

Beringa. Ich rozwój cywilizacyjny trwał wiele tysięcy lat i

zależał głównie od zmian klimatycznych zachodzących na

obszarach ich osadnictwa. Początkowo przybysze z Syberii

wędrowali wzdłuż wybrzeży oceanu, później rozprzestrzenili

się po całym kontynencie dając początek ludom indiańskim.

Rozwój tych plemion odbywał się w niejednakowym stopniu.

Jedne, jak Indianie Caddo ze wschodniego Teksasu, osiągnęły

stosunkowo wysoki stopień cywilizacji jeszcze przed przyby­

ciem na te ziemie białych ludzi. Dla odmiany Indianie Karan-

kawa, znad Zatoki Meksykańskiej, pozostawali na tym samym

poziomie rozwoju co ich przodkowie sprzed 5000-6000 lat.

Jeszcze inne plemiona zmieniały swój sposób życia osiągając

wysoki stopień cywilizacyjny lub cofały się w rozwoju ze

względu na zmiany klimatu i środowiska.

W ciągu trzystu lat, od momentu pojawienia się w Teksasie

pierwszych Europejczyków, aż do początków XIX w., kiedy

to ostatecznie ukształtował się skład etniczny plemion indiań­

skich na obszarze Teksasu, cały czas zmieniała się struktura

ludności tubylczej. Specyfika tych przemian, na które ogrom­

ny wpływ miała obecność i działalność białego człowieka,

sprawiła, że Teksas stał się etnicznym i kulturowym tyglem

rdzennych mieszkańców Ameryki. Na początku XIX w. na te­

renie Teksasu zamieszkiwały co najmniej dwadzieścia trzy

różne plemiona Indian. Niektóre z nich stały się integralną

częścią historii i kultury Teksasu, inne stanęły w obliczu fi­

zycznej zagłady, przymusowych przesiedleń lub życia na gra­

nicy wegetacji.

Wybrzeże Zatoki Meksykańskiej zamieszkiwało nadmor­

skie plemię Karankawa. Wysocy, odważni, świetni pływacy

byli pierwszymi Indianami, z którymi przyszło spotkać się

Europejczykom przybywającym do Teksasu drogą morską.

Mimo że stali na niskim poziomie cywilizacyjnym przez dłu-

14

gie lata byli groźnym przeciwnikiem dla białych. Dopiero epi­

demie ospy, które zdziesiątkowały ich na przełomie XVIII i

XIX w., złamały ich siłę bojową i doprowadziły do niemal

całkowitego unicestwienia.

Wschodnie obszary Teksasu pokryte rozległymi lasami za­

mieszkiwały plemiona leśne skupione w dwóch dużych kon­

federacjach, w których dominującą rolę odgrywali Indianie

Caddo. Plemiona te żyły w kilku osadach w rejonie dzisiej­

szego jeziora Caddo oraz rzek Neches i Angelina. Ich osiedla

składały się ze stożkowatych, słomianych chat otoczonych

polami kukurydzy. Caddo i pokrewne im szczepy Eyish, Ana-

darko, Abadoche i Nabedache byli zdolnymi rolnikami i my­

śliwymi i już na długo przed przybyciem białych osiągnęli

wysoki stopień rozwoju cywilizacyjnego. Niestety, podobnie

jak wiele innych plemion, stali się ofiarami szalejących epide­

mii chorób przywleczonych przez Europejczyków. W latach

trzydziestych XIX w. ze świetnych związków plemiennych

leśnych Indian pozostały tylko żałosne resztki.

Zachodnie rejony Teksasu i dorzecze środkowej Rio Gran­

dę zamieszkiwały rolnicze plemiona Tigua, Suma, Jumano i

Coahuiltecan. Spokojni rolnicy i kupcy szybko dostali się pod

wpływy kolonizacji hiszpańskiej. Ich osiedla od dawna były

też obiektem napadów wojowniczych plemion z północy.

Trawiaste prerie środkowego Teksasu były ojczyzną In­

dian Waco, Wichita i Tonkawa. Prowadzili półosiadłe życie

uprawiając kukurydzę, fasolę i dynie. Swoją dietę uzupeł­

niali mięsem bizonów. Podczas myśliwskich wypraw chęt­

nie posługiwali się charakterystycznymi dla typowych ple­

mion prerii stożkowatymi namiotami tipi (ang. tepee) wyko­

nanymi z drewnianego rusztowania pokrytego skórami bizo­

nów. Nie gardzili także napadami na rolniczych sąsiadów.

Szczególnie wojowniczą naturę przejawiali Tonkawowie,

którzy walczyli ze wszystkimi sąsiednimi szczepami i byli

znani z tego, że praktykowali rytualny kanibalizm. Po przy­

byciu Amerykanów do Teksasu stali się ich sojusznikami i

15

odegrali dużą rolę jako zwiadowcy i przewodnicy w walkach

z Komańczami i Kiowami.

Północno-zachodni Teksas był domeną łowców bizonów z

Wielkich Równin. Tutaj rozciągały się tereny łowieckie In­

dian Kiowa, południowych Czejenów, Arapahów, Apaczów

Lipan i Komanczów. W przeciwieństwie do innych plemion,

które dosyć szybko padły ofiarą postępującej cywilizacji bia­

łych, koczownicze szczepy z Wielkich Równin długo zacho­

wywały swoją niezależność i przez wiele dziesięcioleci stano­

wiły barierę skutecznie powstrzymującąekspansję białych osa­

dników w głąb kontynentu.

Momentem zwrotnym w dziejach Indian z Wielkich Rów­

nin było zdobycie koni. Pierwsze konie z hiszpańskich hodowli

w północnym Meksyku trafiły w ręce Indian w XVII wieku.

Szybko stały się przedmiotem handlu lub kradzieży. Pewna

liczba koni zbiegła na prerię, gdzie dały początek zdziczałym

mustangom

1

. Jako pierwsi oswoili konie sąsiadujący z posia­

dłościami hiszpańskimi Apacze. Około roku 1700 konie poja­

wiły się także u Komanczów i Kiowów. Wraz z oswojeniem

konia zakończył się też proces transformacji pieszych noma­

dów w konnych myśliwych i wojowników.

Koń zmienił całkowicie dotychczasowy sposób życia i kul­

turę Indian z Wielkich Równin. Dał im nowe możliwości trans­

portu, polowania i prowadzenia wojny. Jego użycie pozwoliło

na szybsze wędrówki, budowanie większych namiotów, gro­

madzenie większej ilości zapasów i rozszerzenie terenów ło­

wieckich. Wykradanie koni obcym szczepom oraz białym osa­

dnikom i hodowcom stało się ulubionym zajęciem Indian i

głównąprzyczynąprowadzonych przez nich wojen. Żadne inne

plemię nie osiągnęło takiej biegłości w posługiwaniu się ko­

niem co Komańcze. Uznawani za najlepszych jeźdźców spo-

1

Mustangi - zdziczałe konie północnoamerykańskich prerii. W 1850 r.

ich liczbę obliczano na 2 000 000 sztuk. Obecnie prawie całkowicie wytę­

pione.

16

17

śród wszystkich Indian, słynęli ze swych łupieżczych wypraw

przeciwko wrogim szczepom i białym w Meksyku i Teksasie.

Nikogo nie nienawidzili bardziej niż Hiszpanów i Meksyka-

nów. Przez długie lata rywalizowali z Apaczami, których po­

konali ostatecznie w latach 1725-1750, obejmując kontrolę

nad południowymi preriami. Jak na warunki północnoamery­

kańskie Komańcze byli plemieniem dość licznym. Na przeło­

mie XVIII i XIX w. liczyli około 15 000 głów i posiadali prze­

szło 200 000 koni. Dzięki swej liczebności, wojowniczości i

mistrzowskiej taktyce walki konnej przez ponad sto lat stano­

wili zaporę dla rozwoju kolonizacji białych w Teksasie.

Począwszy od końca XVIII w. Teksas stał się terenem mi­

gracji niektórych plemion indiańskich ze wschodu, wypiera­

nych z ich tradycyjnych siedzib przez Amerykanów. Osadnic­

twu tych plemion sprzyjała polityka władz hiszpańskich, które

po zajęciu francuskiej Luizjany w 1763 r. zachęcały „cywili­

zowanych" Indian ze wschodu do osiedlania się w swoich

północnych prowincjach. Mieli oni stanowić tam barierę

przed niszczycielskimi rajdami Apaczów i Komanczów na

posiadłości hiszpańskie w Meksyku. W ten sposób na obsza­

rze Teksasu znalazły się obce plemionaAlabama, Coushatta,

Szaunisi, Delawarowie, Kickapoo i Czirokezi. Pod koniec

istnienia Republiki Teksasu większość tych Indian została

zmuszona do opuszczenia Teksasu i osiedlenia się na tzw.

Terytorium Indiańskim (Indian Territory) w dzisiejszej Okla­

homie.

KONKWISTADORZY I MISJONARZE

Hiszpański gubernator Jamajki, już rok po odkryciu przez

Alonso de Pinedę wybrzeży Teksasu, wysłał ekspedycję kie­
rowaną przez Diego de Camargo w celu dokładnego zbadania

i skolonizowania ujścia Rio Grandę. Zdecydowanie wroga
postawa mieszkających tam Karankawów uniemożliwiła Hi­
szpanom osiągnięcie tego celu. Z tego czasu datuje się jednak
pierwsza nazwa planowanego obszaru kolonizacji, Amichel,

pochodząca z przywileju kolonizacyjnego nadanego Franci­

sco Garayowi przez króla Hiszpanii Karola V.

Pierwsza udokumentowana relacja z eksploracji ziem dzi­

siejszego Teksasu wiąże się z osobą Alvara Nuneza Cabeza

de Vacy. Był on jednym z członków wyprawy gubernatora

Florydy Panfilo de Narvaeza, która znalazła swój tragiczny

koniec wśród sztormów Zatoki Meksykańskiej i dzikich pu­

stkowi wybrzeża Teksasu. W 1528 r. część rozbitków wylą­

dowała na brzegu w rejonie dzisiejszej wyspy Galveston.

Większość z nich padła ofiarą dzikich zwierząt i Indian. Ca­

beza de Vaca zdołał zachować życie, a z czasem zyskał na­

wet szacunek tubylców dzięki pewnej znajomości medycy­

ny. Po kilku latach pobytu wśród Indian, z którymi przemie­

rzał tereny w dorzeczu Rio Grandę i Guadelupe, udało mu

się odszukać trzech innych rozbitków ocalałych z nieszczę­

snej wyprawy Narvaeza. Wspólnie zdołali pokonać pieszo

kilka tysięcy kilometrów i po przebyciu Rio Grandę oraz gór

północnego Meksyku dotarli w marcu 1536 r. do osiedla

Culiacan w Nowej Hiszpanii.

W trakcie swojej kilkuletniej podróży de Vaca i jego towa­

rzysze słyszeli dziwne opowieści miejscowych Indian o leżą­

cych na północy wielkich i bogatych miastach tajemniczego

królestwa Ciboli. W 1542 r. ukazała się w Hiszpanii książka

de Vacy pt. „Relacion", zwięźle opisująca przygody i wyda­

rzenia, których uczestnikiem był autor. Jak wynika z jej treści,

de Vaca unikał fantastycznych opisów dotyczących królestwa

Ciboli, ograniczając się jedynie do powtórzenia informacji

uzyskanych na ten temat od Indian. Jednak plotki i rozbudzo­

na wyobraźnia hiszpańskich konkwistadorów uczyniły z rela­

cji de Vacy legendę. Wicekról

2

Nowej Hiszpanii Antonio de

Mendoza dostał na tym tle obsesji i postanowił zorganizować

wyprawę po skarby Ciboli.

2

Wicekról - namiestnik sprawujący w imieniu króla władzę w kolo­

niach.

18

19

W 1540 r. wyruszyła z Meksyku na północ liczna i dobrze

wyekwipowana wyprawa, na której czele stanął młody guber­

nator Nowej Galicji i zaufany wicekróla Francisco Vasquez

de Coronado (1510-1554). Dowódca ekspedycji, mając do

swojej dyspozycji blisko 1500 żołnierzy hiszpańskich i posił­

kowych Indian meksykańskich, przez wiele miesięcy bezsku­

tecznie poszukiwał legendarnego królestwa Ciboli. Zamiast

złotych miast i skarbów odnalazł jedynie surowe puebla

3

In­

dian zamieszkujących dzisiejsząArizonę i Nowy Meksyk. Wy­

obraźnia i podszepty miejscowych Indian, pragnących odcią­

gnąć groźnych przybyszów od swoich siedzib, pognały Hi­

szpanów dalej na północ. Miało tam leżeć inne bogate króle­

stwo indiańskie zwane Quivira. Ekspedycja Coronady,

szukając mitycznej Quiviry, przemierzyła bezkresne przestrze­

nie Wielkich Równin w obrębie Teksasu, Oklahomy i Kan­

sas. Jednym z niezamierzonych efektów poszukiwania Quivi-

ry było odkrycie przez Hiszpanów Wielkiego Kanionu Kolo­

rado, który pędzeni żądzą bogactw konkwistadorzy bezsku­

tecznie próbowali sforsować w drodze na północ. Coronado,

widząc bezskuteczność swych poszukiwań, pozostawił więk­

szość swoich ludzi nad rzekąBrazos, sam zaś ruszył z oddzia­

łem jeźdźców na poszukiwanie drogi powrotnej do Meksyku.

Wreszcie w 1542 r. pozbawieni złudzeń Hiszpanie zrezygno­

wali z dalszych poszukiwań i rozpoczęli odwrót. W Teksasie

pozostało jedynie kilku misjonarzy z ojcem Juanem de Padil-

la, pragnących prowadzić pracę misyjną wśród miejscowych

plemion indiańskich. Po dwóch latach pracy misyjnej Padilla

i jego towarzysze wyruszyli na północ, gdzie w listopadzie

1544 r. padli ofiarą wrogich Indian.

Latem 1542 r., mniej więcej w tym samym czasie, kiedy

ekspedycja Coronady obozowała nad górnym biegiem Bra-

3

Pueblo (od indiańskiego plemienia Pueblo) - indiańskie domy o cha­

rakterze obronnym, piętrowe, budowane z kamienia, cegieł lub wykuwane
w skale, zwykle zamieszkiwane przez jedną wspólnotę rodzinną.

zos, szykując się do drogi powrotnej do Meksyku, we wscho­

dnim Teksasie pojawiła się inna grupa hiszpańskich konkwi­

stadorów. Byli to uczestnicy wyprawy Hemando de Soto, która

w maju 1539 r. wylądowała na wybrzeżu Florydy z zamiarem

zbadania tamtejszych ziem. Po trzech latach eksploracji tere­

nów głębokiego południa dzisiejszych Stanów Zjednoczonych

de Soto zmarł w maju 1542 r. w pobliżu Missisippi. Jego na­

stępca Luis de Moscoso zdecydował się wracać do Meksyku

drogą lądową przez nieznany sobie Teksas. Po dojściu do Bra-

zos Moscoso przestraszył się dzikiego i niezamieszkanego kra­

ju, który się przed nim rozciągał i nakazał odwrót do Missisip­

pi. Tam jego ludzie wybudowali łodzie i płynąc wzdłuż wy­

brzeża Zatoki Meksykańskiej dotarli do Meksyku. Po drodze

przeżyli przymusowe lądowanie przy ujściu rzeki Sabinę, gdzie

po raz pierwszy zetknęli się z ropą naftową, używając jej ni­

czym smoły do uszczelnienia swoich łodzi.

Wiosną 1554 r. z portu Veracruz w Nowej Hiszpanii wyru­

szyła do metropolii flotylla czterech statków z 400 ludźmi na

pokładach, wioząca liczne skarby przeznaczone dla dworu

Karola V. Wiosenne sztormy zmusiły załogi statków do za­

wrócenia z drogi, ale tylko jednemu z nich udało się ujść ży­

wiołowi. Pozostałe zostały wyrzucone na teksaski brzeg w

pobliżu wyspy Padre Island. Z blisko trzystu rozbitków wielu

padło ofiarą Indian, pozostali rozproszyli się w poszukiwaniu

dróg powrotu do Meksyku. Jedynym szczęśliwcem, który dzię­

ki pomocy przyjaznych Indian zdołał dotrzeć do Tampico, był

zakonnik Marcos de Mena. Jego relacje pozwoliły zorganizo­

wać w 1555 r. wyprawę ratunkową pod dowództwem kapita­

na Angela de Villafane. Nie tylko odszukał on rozbite statki i

odzyskał część ładunku, ale uratował jeszcze jednego pozo­

stałego przy życiu rozbitka, który wegetował przez cały czas

w rejonie katastrofy.

Rozczarowanie niepowodzeniem wyprawy Coronado i nie­

przychylne dla tych ziem relacje innych konkwistadorów na

blisko czterdzieści lat osłabiły zainteresowanie Hiszpanów

20

21

Teksasem. W tym czasie zmieniła się dotychczasowa polity­

ka Hiszpanii wobec kolonii w Nowym Świecie. Czas konkwi-

sty i pogoni za skarbami zaczął przemijać. Coraz większą

uwagę zaczęto przywiązywać do działalności misyjnej kościoła

i kolonizacji nowoodkrytych ziem.

Po wielu latach przerwy, w 1581 r. wyruszyła z Meksyku

do Teksasu pierwsza wyprawa o charakterze czysto religij­

nym, którą powiedli hiszpańscy misjonarze Augustin Rodri-

guez i Francisco Chamuscado. Po przekroczeniu Rio Grandę

skierowali się na północny zachód i dotarli w rejon dzisiejsze­

go El Paso. Tutaj ojciec Rodriguez zginął wkrótce z rąk In­

dian, próbując nawracać ich na nową wiarę. W następnym roku

śladami Rodrigueza wyruszyła ekspedycja ratunkowa Anto­

nio de Espejo. Hiszpanom udało się dotrzeć do siedzib Indian

Pueblo nad górną Pecos, gdzie dowiedzieli się o fiasku pierw­

szej próby chrystianizacji teksaskich Indian.

Dużo donioślejsze znaczenie miała wyprawa Juana de Onate

w 1598 roku. Pozwoliła ona zbadać ziemie Nowego Meksyku

i uczyniła zeń nowąprowincję hiszpańską. Od tej chwili, przez

blisko sto lat, wszystkie hiszpańskie ekspedycje kierowane do

Teksasu brały swój początek w Nowym Meksyku.

Juan de Onate wytyczył szlak przez pustynie i góry północ­

nego Meksyku do Rio Grandę, który przez następne dwieście

lat służył jako główna droga zaopatrzeniowa dla północnych

prowincji Nowej Hiszpanii. W ten sposób stworzono warunki

do rozpoczęcia zorganizowanej akcji kolonizacyjnej. Jako

pierwsi w Nowym Meksyku pojawili się misjonarze z zakonu

franciszkanów. W 1629 r. opat franciszkanów w Nowym Me­

ksyku Alonso de Benavides wysłał dwóch misjonarzy na zie­

mie plemienia Jumano nad rzeką Colorado. W ten sposób Hi­

szpanie rozpoczęli zorganizowaną działalność misyjną także

wśród Indian w Teksasie.

W 1650 r. z rejonu Santa Fe wyruszyła do krainy Jumano

ekspedycja kierowana przez Hernando Martina i Diego de

Castillo, którym towarzyszył liczny zastęp franciszkanów.

Hiszpanie, idąc w dół Colorado, już poza granicami ziem ple­

mienia Jumano, napotkali nieznanych sobie Indian, którzy

witali ich okrzykami „techias". Było to prawdopodobnie jed­

no z plemion Caddo, w którego języku słowo to znaczyło „przy­

jaciel". W raporcie z wyprawy zanotowano, że „osiągnięto

zewnętrzne granice kraju zamieszkałego przez naród zwany

Tej as"

4

i była to pierwsza udokumentowana wzmianka o po­

chodzeniu słowa, od którego wzięła się nazwa Teksasu.

W sierpniu 1680 r. wybuchło w Nowym Meksyku wielkie

powstanie Indian Pueblo. W ciągu kilku dni z rąk powstańców

zginęło ponad 400 Hiszpanów. Ci, którym udało się ujść pogro­

mowi schronili się w Santa Fe. We wrześniu resztki Hiszpanów

z Nowego Meksyku opuściły oblegane przez Indian miasto i

uciekły na południe do El Paso. Tam, nad rzeką Rio Grandę,

Hiszpanie i towarzyszący im chrześcijańscy Indianie Tigua

wybudowali dwie nowe misje, Ysleta del Sur i Soccoro del Sur.

Początkowo obie misje leżały na południowym brzegu, jednak

późniejsze zmiany koryta Rio Grandę sprawiły, że ostatecznie

znalazły się one po północnej, teksaskiej stronie rzeki. W takich

okolicznościach okolice El Paso stały się najstarszym rejonem

stałego osadnictwa europejskiego w Teksasie.

W 1683 r. w misji franciszkanów w Juarez w północnym

Meksyku, dokąd ewakuowano centrum misyjne zakonu po

rebelii Indian Pueblo, przybył wódz plemienia Jumano z Te­

ksasu. Pojawił się z niecodzienną prośbą o wybudowanie na

ziemiach jego ludu misji i przysłania tam misjonarzy hiszpań­

skich. W rzeczywistości był to sprytny wybieg Indian Juma­

no, którym chodziło o uzyskanie pomocy Hiszpanów do obro­

ny przed najazdami Apaczów. W odpowiedzi na prośbę ple­

mienia Jumano Hiszpanie wysłali do Teksasu wyprawę kiero­

waną przez ojca Francisco Lopeza i Juana Domingueza de

Mendozę. Hiszpanie, idąc w dół Rio Grandę aż do ujścia rzeki

4

S. P. N e s m i t h , The Spanish Texans, The University of Texas, San

Antonio 1981, s. 12.

22

23

Rio Conchos, wybudowali nad jej brzegami cztery nowe mi­

sje. Stąd ekspedycja wyruszyła do kraju Indian Jumano nad
rzeki Colorado i San Saba. Uczestnicy ekspedycji, zamiast spo­

tkania z sojuszniczymi Jumano, przez kilka tygodni musieli
odpierać ataki wrogich Apaczów, którzy zmusili ich w końcu
do odwrotu. Uchodząc przed Apaczami ekspedycja wróciła

szlakiem wiodącym bardziej na południe przechodząc przez
ziemie leżące obecnie w geograficznym centrum Teksasu. Wra­
żenia ze swojej wyprawy Lopez i Mendoza przedstawili sa­
memu wicekrólowi Nowej Hiszpanii, zachwalając obfitość

zwierzyny i niezwykłą żyzność ziem Teksasu. Mendoza oce­
niał, że „mogą one zapewnić utrzymanie 20 000, a nawet
200 000 ludzi"

5

. Relacje te nie wzbudziły większego zaintere­

sowania wicekróla. Jego uwagę przyciągały teraz sprawy dużo
ważniejsze dla strategicznych interesów Hiszpanii w tym re­

jonie świata. Niepokój wicekróla zaczęło budzić zaintereso­

wanie Francji hiszpańskimi posiadłościami nad Zatoką Me­
ksykańską.

WYPRAWA LA SALLEA

Wiosną 1685 r. do pałacu wicekróla Nowej Hiszpanii, w

Mexico City, markiza de Laguny dotarły pierwsze wieści o

dużej francuskiej wyprawie penetrującej wybrzeża Zatoki
Meksykańskiej od ujścia Missisippi do ujścia Rio Grandę.
Wiadomości te, powtarzane zarówno przez schwytanych fran­

cuskich piratów z Morza Karaibskiego, jak i miejscowych In­

dian, skłoniły władze hiszpańskie do rozpoczęcia intensyw­
nych poszukiwań na lądzie i na morzu.

W lutym 1865 r. w Zatoce Matagorda na wybrzeżu Teksasu

wylądowało 400 Francuzów pod wodzą śmiałego żołnierza i
doświadczonego odkrywcy Renę Roberta Cavaliera de La Salle

(1643-1687).

5

Ibidem,

s. 13.

La Salle pochodził ze szlacheckiej rodziny z Rouen we Fran­

cji. W poszukiwaniu przygód i fortuny wyruszył do kolonizo­

wanej przez Francuzów Kanady, gdzie zasłynął jako odważny

podróżnik i odkrywca. Na przełomie lat siedemdziesiątych i

osiemdziesiątych XVIII w. badał ziemie leżące u źródeł Mis­

sisippi i wniósł wiele nowych informacji na temat żyjących

tam plemion indiańskich. W 1862 r. wyprawił się w dół Mis­

sisippi i dotarł do jej ujścia do Zatoki Meksykańskiej. Dopro­

wadził do wybudowania kilku placówek francuskich w doli­

nie Missisippi i wziął nowoodkryte ziemie w posiadanie Fran-

cji, nadając im na cześć króla Ludwika XIV nazwę Luizjana.

W ten sposób rozcięte zostały na dwie części hiszpańskie po­

siadłości nad Zatoką Meksykańską, Floryda na wschodzie i

Teksas na zachodzie. W 1684 r. La Salle udał się do Francji,

aby na dworze królewskim szukać protekcji dla swoich pla­

nów. Jego zabiegi o zorganizowanie nowej wyprawy, która

miałaby utrwalić francuską hegemonię w dolinie Missisippi,

spotkały się z życzliwością Ludwika XIV. Propozycjom La

Salle'a sprzyjały wojenne plany króla wobec Hiszpanii i zain­

teresowanie, jakie wyraził bogatymi kopalniami srebra w pół­

nocnym Meksyku.

Na początku 1685 r. niewielka flotylla francuska składają­

ca się z czterech statków z 400 ludźmi na pokładach dotarła do

Zatoki Matagorda na wybrzeżu Teksasu. Nie ma całkowitej

pewności, czy lądowanie w tym miejscu było wynikiem świa­

domego działania, czy też skutkiem sztormów szalejących w

Zatoce Meksykańskiej, które nie pozwoliły Francuzom odszu­

kać ujścia Missisippi. Mimo niesprzyjającej pogody i utraty

dwóch statków z częścią zaopatrzenia La Salle wybudował

nad strumieniem Garcitas Creek w Zatoce Matagorda umoc­

nione osiedle nazwane Fortem Saint Louis (Fort Świętego

Ludwika). Trudne warunki klimatyczne, choroby i starcia z

Indianami zredukowały poważnie liczbę francuskich koloni­

stów. Mimo to La Salle zdołał w ciągu dwóch lat zorganizo­

wać trzy wyprawy badawcze w głąb Teksasu. Jednym z ich

24

rezultatów były francuskie próby zgłaszania pretensji do hi­

szpańskiego Teksasu i ustanowienia granicy Luizjany na rze­
ce Rio Grandę.

W czasie pierwszej ze swoich wypraw La Salle spenetro­

wał obszary leżące na południe i zachód od Fortu Saint Louis.
Mogłoby to sugerować, że obiektem jego zainteresowań były
rzeczywiście hiszpańskie kopalnie srebra w Meksyku, a nie

ujście Missisippi.

Druga wyprawa La Salle'a dotarła nad górną Trinity River,

gdzie Francuzi zetknęli się po raz pierwszy z plemionami in­
diańskiej konfederacji Caddo. Celem trzeciej ekspedycji było

dotarcie drogą lądową do francuskich posterunków w dolinie
Missisippi i ustanowienie komunikacji pomiędzy Luizjaną a
Teksasem. W trakcie tej wyprawy, 20 marca 1687 r., La Salle

został zdradziecko zamordowany przez jednego ze swoich lu­
dzi w pobliżu dzisiejszej Navasoty w Teksasie. Motywy zbro­

dni nie zostały wyjaśnione, podobnie jak nigdy nie udało się
odnaleźć grobu dzielnego odkrywcy.

Wraz ze śmiercią La Salle'a francuskie próby koloniza­

cji Teksasu spotkał żałosny koniec. W wyniku wewnętrz­
nych waśni i walk z Indianami większość mieszkańców
kolonii wyginęła. Fort Saint Louis został spalony i obróco­

ny w popiół.

Hiszpanie zaniepokojeni informacjami o lądowaniu Fran­

cuzów w Teksasie podjęli szeroko zakrojone działania w celu
odszukania i zlikwidowania intruzów. Pięć ekspedycji mor­

skich przeczesało wody Zatoki Meksykańskiej i jej brzegi, a
sześć wypraw lądowych spenetrowało obszary w głębi lądu.
Dopiero jednak gubernator Coahuili Alonso de Leon w czasie

swojej drugiej wyprawy odkrył ślady Francuzów. Po przekro­
czeniu Rio Grandę ruszył na wschód i 22 kwietnia 1689 r.
natrafił w Zatoce Matagorda na pozostałości kolonii La Sal­

le^, biorąc przy okazji do niewoli nielicznych, pozostałych
przy życiu Francuzów.

25

KOLONIZACJA HISZPAŃSKA W TEKSASIE

W poszukiwaniu Fortu Saint Louis Alonso de Leonowi to­

warzyszył franciszkański mnich Damian Massanet. Jego wy­
obraźnię rozpalały wcześniejsze opowieści o Indianach „Te-

jas" zamieszkujących te tereny. Kiedy Hiszpanie dotarli do

wschodniego Teksasu i natrafili na pokojowo nastawionych
Indian Hasinai, Massanet natychmiast ochrzcił ich mianem
„Tejas" iwyraził chęć prowadzenia wśród nich pracy misyj­
nej. Indianie ci wchodzili w skład konfederacji Caddo. Mieli
dobrze rozwinięte rolnictwo, własny system prawny i pokojo­

wy sposób rozwiązywania sporów, które stawiały ich na naj­
wyższym stopniu rozwoju spośród wszystkich Indian zamie­
szkujących Teksas. Ponieważ, ku zaskoczeniu Hiszpanów,

wyznawali religię monoteistyczną (wiara w jednego boga),
Massanet uznał ich za doskonały materiał do chrystianizacji.

Na szczęście dla Hiszpanów plany te spotkały się z przychyl­

ną reakcją samych Indian. Z reguły plemię Caddo i jego pobra­
tymcy nie wpuszczali obcych na swoje terytorium. Wymiana
handlowa odbywała się na corocznych targach organizowanych
poza obszarem ich siedzib. Handel Frnacuzów z wrogami Cad­

do, a zwłaszcza zaopatrywanie ich w broń palną, zmusiły ple­
miona konfederacji do szukania pomocy u Hiszpanów. Wyni­
kiem zawartego sojuszu było powstanie misji San Francisco de

los Tejas, którą wzniesiono w czerwcu 1690 r. w pobliżu dzi­
siejszego Weches. Nieco później w pobliżu powstała druga mi­
sja, Santissimo Nombre de Maria. Jej żywot okazał się jednak
krótki, gdyż niedługo potem padła ofiarą powodzi.

Po wybudowaniu misji los Tejas Massanet wrócił do Me­

ksyku i udał się na dwór wicekróla. Wykorzystał on doświad­
czenia wyprawy de Leona i zręcznie manipulując zagrożeniem
ze strony Francuzów uzyskał zgodę wicekróla na wybudowa­

nie kilku dalszych misji we wschodnim Teksasie. W sierpniu

1691 r. Massanet wrócił do Teksasu z wyprawą nowego gu­

bernatora prowincji Coahuila Domingo Terana do los Rios.

Tym razem szczęście odwróciło się od Hiszpanów. Przywle­

czone przez nich choroby wywołały epidemię, która koszto­

wała życie jednego z zakonników i 3000 okolicznych Indian.

Zabobonni tubylcy winą za pomór obciążyli misjonarzy i uży­

waną przez nich wodę święconą. Massanet obawiając się re­

wolty zażądał od władz pomocy wojskowej. Kiedy mu

odmówiono, skłócony z Teranem, porzucił działalność misyj­

ną w Teksasie i jesienią 1693 r. powrócił do Meksyku.

Bunty Indian, waśnie wśród samych Hiszpanów, rozciągnię­

te i niepewne linie komunikacyjne z Meksyku oraz ciągłe za­

grożenie ze strony Francuzów z Luizjany odwróciły zaintere­

sowanie władz hiszpańskich tą częścią kolonii. W 1693 r. z

Meksyku nadszedł rozkaz opuszczenia wysuniętych posterun­

ków. Po odejściu Hiszpanów wschodni Teksas i zamieszkują­

cy go Indianie na ponad 20 lat dostali się pod wpływy Francu­

zów z sąsiedniej Luizjany.

Jednym z misjonarzy, który wraz z Massanetem prowadził

pracę misyjną wśród Indian „Tejas", był ojciec Francisco Hi-

dalgo. Pozostał on w bezpośrednim sąsiedztwie Teksasu i w

1700 r. doprowadził do wybudowania nad Rio Grandę misji

San Juan Batista. W następnym roku w jej pobliżu powstał

posterunek wojskowy, strzegący przeprawy przez rzekę, zna­

ny jako Presidio del Rio Grandę (obecnie w rejonie miejsco­

wości Eagle Pass). W ciągu następnych 150 lat będzie on słu­

żył jako jedna z głównych bram wejściowych z północnego

Meksyku do Teksasu. Ojciec Hidalgo przez kilkanaście lat

próbował bezskutecznie nakłonić władze Nowej Hiszpanii do

powrotu do wschodniego Teksasu i wznowienia działalności

misyjnej wśród tamtejszych Indian. Nie mogąc uzyskać po­

mocy od władz w Mexico City zwrócił się do gubernatora fran­

cuskiej Luizjany z ofertą współpracy w chrystianizacji Indian

na pograniczu hiszpańsko-francuskim. W odpowiedzi na pro­

pozycję Hidalgo, w 1714 r. Francuzi wysłali do Teksasu han­

dlarza i podróżnika Louisa Juchereau de Saint Denis. Saint

Denis, badając możliwości współpracy z hiszpańskimi misjo-

27

narzami, odbył interesującą podróż z francuskiego fortu Na-

tchitoches w Luizjanie do Presidio del Rio Grandę. Tam zo­

stał aresztowany przez Hiszpanów, którzy podejrzewali go o

szpiegostwo i odesłany do miasta Meksyk. Sprytny Francuz

zdołał przekonać wicekróla o pokojowym charakterze swojej

misji i zyskać jego zaufanie. Po powrocie nad Rio Grandę wziął

udział w przygotowaniach do nowej wyprawy hiszpańskiej do

Teksasu. W 1716 r. z Presidio del Rio Grandę wyruszyła wy­

prawa, kierowana przez komendanta fortu kpt. Domingo Ra­

mona, która miała odbudować sieć hiszpańskich misji we

wschodnim Teksasie. W lipcu tego samego roku ekspedycja

Ramona, której towarzyszył niezmordowany Hidalgo oraz

grupa misjonarzy z Queretaro i Zacatecas, wybudowała cztery

nowe misje i strzegące je presidio w miejscu przyszłego Nacog-

doches. Wkrótce potem Hiszpanie wznieśli dwie dalsze misje

w Los Adaes (obecnie Luizjana) i Los Ais (San Augustine).

Dobrze znany tutejszym Indianom Saint Denis próbował

zorganizować na tym terenie ośrodek handlowy, ale podejrz­

liwi Hiszpanie zmusili go do opuszczenia Teksasu. Wywołało

to niechęć ze strony Indian, którzy odmówili pomocy żywno­

ściowej dla hiszpańskich posterunków. Trudności zaopatrze­

niowe po raz kolejny uświadomiły Hiszpanom konieczność

zorganizowania punktów etapowych pomiędzy Rio Grandę a

wschodnim Teksasem.

Realizacja tego pomysłu opóźniała się z powodu napięć,

jakie znowu pojawiły się na granicy z Luizjana. W 1719 r.

żołnierze z francuskiego garnizonu w Natchitoches zaatako­

wali i zajęli Los Adaes. Wywołało to popłoch wśród Hiszpa­

nów. W obawie przed francuskąinwazjąmisjonarze i hiszpań­

skie załogi wojskowe wycofały się w rejon rzeki SanAntonio.

Kiedy w końcu lat osiemdziesiątych XVII w. Hiszpanie

przybyli do doliny rzeki San Antonio, zastali ją zamieszkałą

przez pokojowe plemię Indian Payaya. Dolina obwitowała w

wodę, roślinność i budulec na domy. Już gubernator Teran i

ojciec Massanet podczs swej wyprawy w 1691 r. zwrócili

28

29

uwagę na zalety tego miejsca. Nazwę San Antonio de Padua

nadali rzece dwaj franciszkańscy misjonarze Antonio 01iva-

res i Isidoro Espinoza, którzy w 1709 r. dotarli tu podczas jed­

nej ze swoich podróży misyjnych.

Espinoza bawiąc ponownie w tym rejonie, w 1716 r., stwier­

dził, że dolina rzeki nadaje się doskonale na lokalizację nowej

misji. Wraz z wiekowym, ale pełnym energii, 01ivaresem

otrzymali zgodę na wzniesienie misji, której budowę rozpo­

częto 1 maja 1718 roku. Na cześć wicekróla Nowej Hiszpanii

nadano jej nazwę San Antonio de Valero. Kilka dni później

obok misji rozpoczęto budowę cywilnego osiedla i fortu woj­

skowego, mającego strzec misji przed atakami wrogich Indian.

Osiedle i presidio nazwano imieniem brata wicekróla, zasłu­

żonego dla Hiszpanii, księcia de Bexar. Od tej chwili osada

miała nosić nazwę Villa de Bexar, a fort Presidio San Antonio

de Bexar. Z czasem dały one początek miastu San Antonio,

pierwszemu stałemu osiedlu hiszpańskiemu w Teksasie. Na

początku lat dwudziestych XVII w. misja, osada i presidio

zmieniły swoją pierwotną lokalizację. Na obecnym miejscu

znalazły się po 1724 roku.

W 1727 r. wokół misji zamieszkiwało 273 Indian, a pobli­

skie presidio obsadzała załoga 50 żołnierzy hiszpańskich. Od

samego początku nowe osiedle stało się obiektem ataków ze

strony Apaczów. Odwetowe wyprawy Hiszpanów wzmagały

tylko wzajemną wrogość i skłaniały Indian do kolejnych na­

padów, których celem były przede wszystkim stada koni i by­

dła należące do Hiszpanów. Zagrożenie ze strony Apaczów

osłabło nieco po 1731 r., ale dopiero w 1749 r. udało się za­

wrzeć z nimi traktat pokojowy. Naciskani od północy przez

silniejszych Komanczów Apacze 19 sierpnia 1749 r. podpisali

układ pokojowy z Hiszpanami i sprzymierzyli się z nimi w

walce przeciwko Komańczom.

Władze hiszpańskie, od czasu francuskiej inwazji na

wschodni Teksas w 1719 r., niecierpliwie wyczekiwały na

dogodny moment do odzyskania utraconych posiadłości.

Okazja ku temu nadarzyła się dopiero w 1721 roku. Nowo-

mianowany gubernator Coahuili i Teksasu markiz San Mi-

guel de Aguayo na czele 500 kawalerzystów przekroczył Rio

Grandę i ruszył do wschodniego Teksasu. Jego wyprawa zbie­

gła się z krachem finansowym francuskich kolonii wAmery-

ce Północnej, co uniemożliwiło Francuzom sfinansowanie

obrony zagarniętych terytoriów hiszpańskich. Na wieść o

pochodzie Hiszpanów posterunki francuskie wycofano do

Luizjany. Saint Denis dowodzący Francuzami próbował ne­

gocjować z markizem de Aguayo w sprawie podziału Teksa­

su, ale bez rezultatu. Ostatecznie Francuzi wycofali się za

rzeki Sabinę i Red River i nigdy więcej nie zgłaszali już pre­

tensji do ziem w Teksasie.

Energiczny De Aguayo przywrócił na pograniczu sześć daw­

nych misji i wybudował nowe presidio w Los Adaes. Jego

załoga otrzymała zadanie obrony odtworzonych misji i sza­

chowania francuskiego garnizonu w Natchitoches. W drodze

powrotnej do Meksyku de Aguayo wzniósł trzy inne misje w

środkowym Teksasie. Jedną z nich była misja Espiritu Santo

nad Zatoką Matagorda, niedaleko ruin dawnego fortu La Sal-

le'a. Z jego rozkazu wybudowano także dwa nowe presidia, a

pozostałe wzmocniono i obsadzono silniejszymi załogami.

Kiedy de Aguayo opuszczał Teksas, garnizony hiszpańskie na

północ od Rio Grandę zwiększyły liczebność żołnierzy do

269, w porównaniu z 60-70 sprzed 1721 roku.

Po powrocie do Meksyku markiz zaproponował władzom

Nowej Hiszpanii zintensyfikowanie kolonizacji Teksasu.

Przedstawił projekt osiedlenia tam 400 rodzin hiszpańskich

oraz rozwoju tamtejszego rolnictwa i hodowli. Już w czasie

swojej wyprawy w 1721 r. pozostawił w Teksasie 4000 koni i

znaczną liczbę bydła. Naśladował tym samym gubernatora

Terana, który podczas pobytu w Teksasie w 1691 r. celowo

pozostawił w kilku miejscach niewielkie ilości koni i krów. Z

czasem dały one początek stadom mustangów i dzikiego by­

dła, które stały się jedną z legend Dzikiego Zachodu.

30

31

Chociaż pomysł markiza de Aguayo nie został w pełni zre­

alizowany, w 1731 r. przybyło do San Antonio pierwszych

56 nowych kolonistów z Wysp Kanaryjskich. Wkrótce po­

tem dołączyła do nich grupa chrześcijańskich Indian z Tla-

xcali w Meksyku. Ci właśnie osadnicy walnie przyczynili

się do rozwoju miasta i ustanowili tam pierwsze cywilne

władze na terenie hiszpańskiego Teksasu. Dalszy rozwój ko­

lonizacji został niespodziewanie zahamowany przez królew­

skiego inspektora Pedro de Riverę, który uznał plany rozwi­

nięcia osadnictwa na tym terenie za „zbyt ekstrawaganckie"

6

.

Co więcej, Rivera zakwestionował także celowość utrzymy­

wania łańcucha misji we wschodnim Teksasie i polecił prze­

niesienie ich do doliny San Antonio. Zgodnie z jego zalece­

niem w 1731 r. trzy misje San Francisco de la Espada, San

Juan Capistrano i Concepcion zostały ewakuowane ze wscho­

dniego Teksasu. Wraz z misjami San Antonio de Valero i

powstałą w 1720 r. San Jose utworzyły łańcuch misyjnj

wzdłuż brzegów rzeki San Antonio. W ten sposób władze

hiszpańskie próbowały stworzyć zaporę z umocnionych mi­

sji i fortów wojskowych, która miała zabezpieczać posiadło­

ści hiszpańskie w północnym Meksyku przed łupieżczymi

napadami Apaczów.

Efektywność obrony opartej na systemie stacjonarnych po­

sterunków hiszpańskich szybko okazała się niewystarczająca

Apacze nie mieli większych problemów z przekradaniem się

małymi grupami do Meksyku, gdzie nadal zagrażali ranczom

hodowlanym i bogatym kopalniom srebra. Niemal cały wysi­

łek obronny Hiszpanów skupił się w tej sytuacji na linii Rio

Grandę. W ten sposób osiedla hiszpańskie w Teksasie znala­

zły się daleko za główną linią obrony, stając się dogodnym

celem ataków Indian. Chociaż w 1749 r. udało się zawrzeć

pokój z Apaczami, jednak głównym przeciwnikiem Hiszpa

nów stali się teraz Komańcze.

6

Ibidem, s. 21.

Na początku XVIII w. Komańcze zamieszkiwali jeszcze

tereny u podnóża Gór Skalistych w Colorado. Po zdobyciu

koni małymi grupami zaczęli opuszcać dotychczasowe siedzi­

by i w pogoni za bizonami dotarli na Wielkie Równiny. W

krótkim okresie ci niezgrabni na pozór wojownicy zasłynęli

jako najlepsi jeźdźcy na preriach. W ciągu kilkudziesięciu lat,

korzystając z posiadania koni i broni palnej otrzymywanej od

Francuzów, opanowali południowe obszary Wielkich Równin

wypierając z nich słabsze i mniej wojownicze plemiona. W

1723 r. w wielkiej dziewięciodniowej bitwie nad rzeką Wi-

chita pokonali swych największych wrogów Apaczów i zmu­

sili ich do ucieczki na zachód. Wkrótce potem stanęli na gra­

nicy posiadłości hiszpańskich w Teksasie.

W 1780 r. gubernator Teksasu Domingo Cabello informo­

wał hiszpańskiego wicekróla w Mexico City, że „nie ma dnia

i nocy, żeby nie docierały do nas raporty o barbarzyństwach i

napadach Komanczów na okoliczne rancza.. ."

7

Taktyka wal­

ki z Hiszpanami przyjęta przez Komanczów różniła się znacz­

nie od taktyki innych plemion indiańskich stosowanej wobec

białych najeźdźców. Komańcze nie zamierzali wypędzać bia­

łych z zajmowanych przez nich ziem. Pozwalali im gospoda­

rować i hodować konie i bydło, które uprowadzali podczas

gwałtownych, łupieżczych napadów, po czym wycofywali się

do swoich odległych siedzib. Dzięki temu mieli zawsze pew­

ne źródło zdobyczy i łupów wojennych, czemu nie mógł zapo­

biec stosowany przez Hiszpanów system obrony stacjonarnej.

W połowie XVIII w. władze Nowej Hiszpanii zaintereso­

wały się wreszcie rozległymi, niezamieszkanymi terenami

wzdłuż wybrzeża Zatoki Meksykańskiej od portu Tampico do

ujścia rzeki San Antonio. Obszar ten stanowił azyl dla różne­

go autoramentu przestępców i uciekinierów, stanowił ponad­

to dogodne miejsce do ewentualnej obcej inwazji na kopalnie

srebra w prowincji Durango. Zadanie oczyszczenia i skoloni-

1

TheAlamo,

Daughters ofthe Republic of Texas, San Antonio 1986, s. 6.

32

zowania tych terenów otrzymał zdolny administrator i doświad­

czony żołnierz, Jose de Escandon. Z jego inicjatywy w 1747 r.

pierwsi koloniści hiszpańscy osiedlili się nad dolną Rio Gran­

dę. W ciągu kilku lat, w dolnym biegu rzeki, powstało sześć

nowych osiedli, z których dwa Laredo i Dolores, znalazły się

po stronie teksaskiej. Obszar kolonizacji Escandona zyskał

status nowej prowincji o nazwie Nowy Santander, której pół­

nocna granica sięgała rzeki Nueces. W ten sposób ziemie w

dolnym biegu Rio Grandę znalazły się czasowo poza admini­

stracją władz Teksasu.

Escandom, stosując system nadań ziemskich i popierając roz­

wój hodowli, przyczynił się do powstania licznych rancz po obu

stronach Rio Grandę. Hodowla zwierząt wpływała pozytywnie

na gospodarkę kraju, chociaż przyciągała uwagę Indian. W celu

ułatwienia kolonizacji wnętrza kraju, Escandon w 1749 r. prze­

niósł znad Zatoki Matagorda, założone tu jeszcze przez markiza

de Aguayo, misję Espiritu Santo i Presidio Santa Maria del Lo­

reto de la Bahia. Najpierw wyznaczono im lokalizację nad rze­

ką Guadelupe, później nad San Antonio, gdzie dały początek

miastu Goliad. Było to drugie po SanAntonio stałe osiedle hisz­

pańskie w Teksasie. Misja Espiritu Santo zasłynęła wkrótce

z hodowli dzikiego bydła, którego stada pasły się na nadmor­

skich równinach i stała się największym ranczem hodowlanym

w Teksasie (na początku XIX w. liczba bydła hodowanego w

Teksasie wynosiła ponad 100 000 sztuk).

Trzecim stałym osiedlem hiszpańskim w Teksasie zostało

Laredo. Położone w miejscu, w którym droga ze stolicy Coa-

huili Monclovy do San Antonio przecinała Rio Grandę, stało

się ważną przeprawą i punktem etapowym na granicy Teksa­

su. Z czasem wyrosło na najważniejsze osiedle hiszpańskie na

północnym brzegu rzeki.

Hiszpanie, po zawarciu pokoju z Apaczami w 1749 r. po­

stanowili wybudowć nową misję w celu prowadzenia akcji

chrystianizacyjnej wśród Apaczów Lipan. W 1757 r. nad rze­

ką San Saba powstała misja San Saba de la Santa Cruz i chro-

33

niące ją presidio o tej samej nazwie. Mimo wysiłków Hiszpa­

nów Apacze nieufnie odnieśli się do ich planów i odmówili

osiedlenia się w pobliżu misji. W następnym roku nad rzekę

San Saba dotarły pierwsze grupy Komanczów i Indian Wichi-

ta, będąc w stanie wojny z Apaczami, słusznie uznali Hiszpa­

nów za ich naturalnych sojuszników. 16 marca silny oddział

Komanczów i Wichita napadł na misję paląc ją doszczętnie i

mordując jej mieszkańców. Siła ataku była tak wielka, że żoł­

nierze z pobliskiego presidia nie byli w stanie udzielić pomo­

cy napadniętym. Zniszczonej misji nie odbudowano już nig­

dy, a samotne presidio po kilku latach ewakuowano na linię

Rio Grandę.

Zniszczenie misji San Saba sprowokowało Hiszpanów do

zorganizowania wyprawy odwetowej przeciwko Komańczom

i ich sojusznikom. W październiku 1759 r. oddział pod do­

wództwem komendanta Presidio San Saba Diego Ortiza Paril-

li wyruszył na północ w poszukiwaniu wiosek Komanczów.

Hiszpanom towarzyszyły posiłki złożone z meksykańskich

Indian i grupa Apaczów Lipan. Nad rzeką Red River, w miej­

scu zwanym dziś Hiszpańskim Fortem, ekspedycja natrafiła

na silnie umocnioną wioskę połączonych plemion Komanczów

i Wichita. Ku zaskoczeniu Hiszpanów Indianie nie zamierzali

wcale uciekać. Okopali się w silnie ufortyfikowanym obozie,

nad którym powiewała flaga francuska i czekali na atak Hi­

szpanów. Indianie, używając francuskich muszkietów i stosu­

jąc nową taktykę walki konnej, zmusili do panicznej ucieczki

posiłkowe oddziały hiszpańskie, a później rozprawili się z osa­

motnionymi Hiszpanami. Nieliczni uczestnicy wyprawy Pa-

rilli, którzy ocaleli, uciekli na południe. Bitwa przy Hiszpań­

skim Forcie była najcięższą klęską jaką kiedykolwiek ponie­

śli kolonizatorzy hiszpańscy w walkach z Indianami w Teksa­

sie. Stała się punktem zwrotnym w wojnie toczonej przez

Hiszpanów z teksaskimi Indianami i zahamowała ich teryto­

rialną ekspansję na północ. Przez kolejne 30 lat Komańcze i

Wichita bezlitośnie najeżdżali hiszpańskie posiadłości na pół-

nocnych kresach powodując olbrzymie szkody, zwłaszcza w

hodowli bydła i koni. Rezultaty tej wyniszczającej wojny je­

szcze raz potwierdziły nieefektywność misyjno-prezydialne-

go systemu obrony na północ od San Antonio.

W 1767 r. do Teksasu przybył królewski inspektor markiz

de Rubi, który w ramach swej długiej podróży inspekcyjnej

badał zdolność obronną północnych prowincji Nowej Hiszpa­

nii od Kaliforni do Luizjany. W czasie przeglądu garnizonów

hiszpańskich w'Teksasie, zwrócił on uwagę na niedostatecz­

ne wyekwipowanie i niskie morale żołnierzy. Niemal wszę­

dzie dostrzegł braki w uzbrojeniu, umundurowaniu i zbyt małą

liczbę koni przypadającą na każdego żołnierza.

Rezultaty inspekcji znalazły swoje odbicie w rozkazie

królewskim z 1772 r., w którym sprecyzowano nowe zasady

funkcjonowania placówek wojskowych na północnych kre­

sach

8

. Zgodnie z rozkazem wszystkie hiszpańskie misje i forty

w głębi Teksasu miały być ewakuowane, a ich załogi przezna­

czone do wzmocnienia garnizonów na linii Rio Grandę. Jedy­

nymi wyjątkami były misje i presidia w San Antonio i La Ba-

hia (Goliad). Dodatkowemu wzmocnieniu miały podlegać gar­

nizony hiszpańskie w rejonie El Paso, które przysparzały Hi­

szpanom wiele trosk z powodu porażek w walkach z Apaczami

na terenie dzisiejszej Arizony i Nowego Meksyku.

Niepowodzenia w starciach z Indianami na północ od Rio

Grandę nie były jedynym powodem zmiany hiszpańskiej stra­

tegii obronnej w'Teksasie. Po latach wzajemnej rywalizacji i

wrogości w połowie XVIII w. doszło do zbliżenia Hiszpanii i

Francji w obliczu wspólnego zagrożenia ze strony Anglii. Klę­

ska w wojnie siedmioletniej (1756-1763) spowodowała utra­

tę przez Francję na rzecz Wielkiej Brytanii Kanady. Także fran­

cuska Luizjana znalazła się w poważnym niebezpieczeństwie.

Nie chcąc dopuścić do zajęcia Luizjany przez Brytyjczyków,

król Francji Ludwik XV zdecydował się przekazać jąHiszpa-

8

Tytuł ang. NewRegulations ofthePresidios, S.P. Nesmith, op. cit., s. 24.

nii. Na mocy traktatu francusko-hiszpańskiego z 1762 r. Lui­

zjana dostała się pod administrację hiszpańską jako rekom­

pensata za pomoc udzieloną przez Hiszpanię Francji w końco­

wym okresie wojny siedmioletniej. Przejęcie kontroli nad Lu­

izjana

9

stworzyło u władz hiszpańskich fałszywe, choć okre­

sowo uzasadnione, poczucie bezpieczeństwa. Wobec likwidacji

wieloletniego zagrożenia ze strony Francuzów z Luizjany uzna­

no, że linia wysuniętych posterunków hiszpańskich we wscho­

dnim Teksasie jest już niepotrzebna.

Francuzi oddając Luizjanę Hiszpanii zastrzegli sobie jed­

nak pewne przywileje handlowe, których odmawiano cudzo­

ziemcom w innych posiadłościach hiszpańskich w Ameryce.

Co więcej, Luizjanę podporządkowano władzom hiszpańskim

na Kubie, podczas gdy Teksas podlegał administracji wice­

króla w Mexico City. W ten kuriozalny sposób Teksas i Lui­

zjana, mimo że graniczyły ze sobą, nie mogły utrzymywać

bezpośrednich stosunków i prowadzić wzajemnego handlu.

Obydwie prowincje toczyły oddzielne życie, co już w niedale­

kiej przyszłości miało fatalnie zaważyć na interesach Hiszpa­

nii w tym regionie świata.

Wraz z ewakuacjąposterunków hiszpańskich ze wschodnie­

go Teksasu wzrosła wydatnie rola San Antonio, najważniej­

szego teraz osiedla na północ od Rio Grandę. W 1770 r. nowy

gubernator Teksasu, baron de Ripperda, przeniósł tam swoją

siedzibę. Dwa lata później oficjalnie uczynił San Antonio sto­

licą Teksasu, której funkcje przez ostatnie kilkadziesiąt lat

pełniło Los Adaes. Wraz z gubernatorem de Ripperda do San

Antonio ściągnęli wysiedleńcy ze wschodniego Teksasu,

którym obiecano nadania ziemskie w okolicy miasta. Najlep­

sze ziemie były już jednak zajęte, a nowe tereny zbyt narażo­

ne na ataki Indian. W tej sytuacji grupa wysiedleńców z Los

'Praktycznie Hiszpanie objęli swą administracją tylko tereny w bezpo­

średniej bliskości wybrzeża, pozostałe zaś były nadal zdominowane przez

żywioł francuski i indiański.

Adaes, kierowana przez Gila Y'barbo, zwróciła się z petycją

do gubernatora o pozwolenie na powrót na wschód. W 1774 r.

osiedlili się oni nad rzeką Trinity, w miejscu, gdzie przecinał

rzekę szlak wiodący z Luizjany do San Antonio (droga El Ca-

mino Real). Pięć lat później, już bez niczyjej zgody, przenieśli

się w rejon opuszczonej misji Nuestra Senora dając początek

miastu Nacogdoches. W 1788 r. Nacogdoches liczyło 250 mie­

szkańców, wśród których była pewna liczba Francuzów przy­

byłych z Luizjany. Władze hiszpańskie z czasem zaaprobo­

wały działalność Gila Y'barbo i mianowały go nawet wicegu-

bernatorem prowincji. Y'barbo, wykorzystując swoją funkcję

i sprzyjające okoliczności, doprowadził wkrótce do zacieśnie­

nia współpracy z sąsiednią Luizjaną i nawiązania kontaktów

handlowych z kupcami francuskimi, którzy w zamian za konie

i bydło chętnie dostarczali najpotrzebniejsze wyroby rzemio­

sła europejskiego.

Rozwojowi współpracy obu kolonii sprzyjała też mądra

polityka hiszpańskiego gubernatora Luizjany Bernardo de

Galvaeza. W latach 1776-1777 dokonał on przeglądu zdolno­

ści obronnych prowincji hiszpańskich nad Zatoką Meksykań­

ską zalecając nawiązanie przez nie ściślejszego współdziała­

nia. Śladem pobytu Galvaeza w Teksasie w 1777 r. jest wyspa

Galveston, położona w zatoce o tej samej nazwie. Nieprze­

ciętne talenty administracyjne i doświadczenie wojskowe

umożliwiły Galvezowi objęcie po niedługim czasie urzędu

wicekróla Nowej Hiszpanii. Jego dalekowzroczna polityka

pozwoliła nie tylko zacieśnić współpracę między koloniami

hiszpańskimi w Ameryce Północnej, ale także złagodzić kon­

flikty z Indianami. Na niektórych terenach północnych kre­

sów zapewniło to pokój aż do początków XIX wieku.

Zasadą polityki Galvaeza wobec Indian było pozostawie­

nie im wolnego wyboru między wojną i pokojem. Te plemio­

na, które zawarły z Hiszpanami pokój, mogły odtąd liczyć na

coroczne „prezenty", czasami nawet broń palną i amunicję do

polowań i obrony przed wrogami. Plemiona wrogie Hiszpa-

37

nom stawały się obiektem ataków specjalnych oddziałów hi­

szpańskich i muszane do zawarcia pokoju lub migracji. Reali­

zowana przez zdolnych administratorów polityka Galvaeza

dawała pozytywne rezultaty nawet po jego śmierci w 1786 r.

na skutek epidemii cholery. Dopóki władze były w stanie zao­

patrywać plemiona indiańskie i dostarczać im przyrzeczone

„podarki", dopóty na pograniczu dawało się utrzymać pokój.

Każda próba wznowienia działań wojennych przez Indian była

likwidowana przez wojska hiszpańskie z całą stanowczością.

Tak było w 1791 r., kiedy Apacze Lipan i Mescalero podnieśli

bunt na pograniczu z Nowym Meksykiem.Wysłane przeciw­

ko nim wojska pod wodzą Juana de Ugalde zadały im ciężką

klęskę nad środkową Rio Grandę, zapewniając pokój w tym

rejonie na wiele następnych lat.

U schyłku lat osiemdziesiątych XVIII stulecia zaczęło

chwiać się imperium hiszpańskie wAmeryce. W 1788 r. zmarł

zdolny monarcha Karol III. Jego następca Karol IV nie do­

równywał talentami i politycznym wyczuciem swojemu po­

przednikowi. Po wybuchu Rewolucji Francuskiej udzielił po­

parcia rojalistom i wdał się w niepotrzebną wojnę z Republi­

ką. W konsekwencji przegranej wojny z Francją(1792-1795)

i sojuszu z Anglią Hiszpanię zmuszono kilka lat później do

zwrotu Luizjany Francuzom.

Już tajny raport francuski z 1796 r. dotyczący Luizjany ja­

sno odzwierciedlał zamiary Republiki wobec dawnej kolonii:

„Jeśli dane terytorium znajduje się we władaniu dwóch państw,

z których jedno panuje na wybrzeżu, a drugie w głębi lądu, to

ostatnie musi uderzyć zbrojnie albo zrezygnować ze swego

władztwa"

10

. W myśl zawartego w 1800 r. tajnego układu fran­

cusko-hiszpańskiego z San Ildefonso oddawano na powrót

Luizjanę Francji. Hiszpania zastrzegła sobie jednak, aby tery­

torium to pozostało pod administracją francuską i nie zostało

odstąpione żadnemu innemu państwu. W 1803 r. Napoleon

M . J o h n s o n , The Real West, Octopus Books Ltd., London 1983, s. 8.

Bonaparte złamał postanowienia traktatu i sprzedał Luizjanę

Stanom Zjednoczonym.

Początkowo Luizjana odgrywała istotną rolę w imperial­

nych planach Napoleona. W celu ostatecznej rozprawy z An­

glią zamierzał wykorzystać jąjako bazę do ataku na posiadło­

ści brytyjskie w Ameryce i odzyskania Kanady. Beznadziejna

interwencja na San Domingo w 1802 r., gdzie większość prze­

znaczonych do wojny z Anglikami żołnierzy francuskich wy­

ginęła w walkach z powstańcami murzyńskimi i z powodu

malarii, przekreśliła te plany

1

'. Ogromne koszty prowadzonych

przez napoleońską Francję wojen w Europie i fiasko interwen­

cji na San Domingo przesądziły o rezygnacji Napoleona z ko­

lonii północnoamerykańskich. Jesienią 1803 r. trzeci prezy­

dent USA Thomas Jefferson zfinalizował transkację zakupu

Luizjany zobowiązując się jedocześnie wobec Napoleona do

tego, że ziemie te nigdy nie przejdą w ręce brytyjskie.

Wraz z zakupem Luizjany przez Stany Zjednoczone słab­

nąca potęga Hiszpanii stanęła nagle w obliczu silnego, dyna­

micznie rozwijającego się sąsiada, który już wkrótce pożądli­

wym wzrokiem zacznie spoglądać na żyzne i bogate ziemie

Teksasu. W ciągu niewielu lat dostępne tereny na zachód od

Missisippi zostały zagospodarowane przez amerykańskich

osadników, a mieszkających tam Indian wyparto ze swoich

siedzib. Fala osadników, posuwająca się w głąb obszarów

Luizjany, szybko dotarła do granic posiadłości hiszpańskich.

Hiszpania i Francja, przez długie lata sąsiedztwa, nigdy nie

ustaliły konkretnej granicy pomiędzy Teksasem i Luizjana.

Administracja Jeffersona wykorzystując to próbowała zgła­

szać swoje pretensje terytorialne aż po linię Rio Grandę, mo-

"W składzie wojsk francuskich walczących z powstańcami na San Do­

mingo w latach 1802-1803 byli także żołnierze polscy z dawnej 2 i 3 pól-
brygady utworzonych z legionów polskich (przemianowanych na 112 i 113

półbrygady francuskie). Z 5100 Polaków do Europy powróciło tylko 350,
pozostali zginęli, zmarli na malarię lub dostali się do niewoli brytyjskiej;
(część z nich osiedliła się później w Ameryce).

tywując to kolonizacyjnymi próbami La Salle'a w Teksasie.

Na pewien czas władzom hiszpańskim udało się zneutralizo­

wać te próby i ustanowić wspólnie z Amerykanami graniczny

pas ziemi niczyjej pomiędzy rzekami Sabinę River i Arroyo

Hondo. Nie zmieniło to faktu, że Hiszpanie w Teksasie stanęli

nagle przed ogromnym problemem, jakim było niekontrolo­

wane przenikanie osadników amerykańskich na ich terytorium.

Od wielu lat Hiszpanie utrzymywali ścisły zakaz osiedlania

się obcych kolonistów na terenie swoich posiadłości w No­

wym Świecie. Pewne wyjątki uczyniono jedynie dla amery­

kańskich torysów, którzy opuścili Stany Zjednoczone w cza­

sie wojny o niepodległość. Wraz z pojawieniem się Ameryka­

nów u granic Teksasu zacząła się mścić nieroztropna polityka

markiza de Rubi. Brak posterunków we wschodnim Teksasie

uniemożliwił władzom hiszpańskich ochronę swych posiadło­

ści przed napływem kolonistów anglo-amerykanskich.

Pierwsi Amerykanie pojawili się w Teksasie już w'końcu

XVIII w. i stanowili zaledwie ułamek spośród 2819 stałych

mieszkańców obiętych najwcześniejszym, oficjalnym spisem

ludności z 1783 roku. Po oddaniu Luizjany Francji władze hi­

szpańskie zezwoliły nielicznym Francuzom i Amerykanom,

którzy nabyli wcześniej obywatelstwo hiszpańskie, na osie­

dlenie się za rzeką Sabinę. Przeprowadzony w 1804 r. spis

ludności Nacogdoches wykazywał 13 osób pochodzenia an-

glo-amerykańskiego. Także w San Antonio odnotowano mie­

szkańców o rodowodzie anglosaskim, mieszkających tu od

około 1790 roku.

W 1801 r. pojawił się w Teksasie irlandzki awanturnik Phi­

lip Nolan. Kilkakrotnie wyprawiał się w głąb posiadłości hi­

szpańskich, aby chwytać dzikie konie i sprzedawać je w Lui-

zjanie. Hiszpanie, zapewne nie bez racji, podejrzewali, że przy

okazji handlu końmi Nolan prowadzi działalność szpiegow­

ską a być może zmierza nawet do oderwania części ziem od

Teksasu. Kiedy Nolan z grupą podobnych sobie awanturni-

40

Hiszpanom, ci wysłali oddział dragonów, który rozbił bun­

towników w pobliżu dzisiejszego Waco. Niefortunny przywód­

ca rebelii zginął wraz zkilkoma swoimi ludźmi, pozostałych

Hiszpanie wzięli do niewoli i zesłali do niewolniczej pracy w

kopalniach srebra, w północnym Meksyku. Władze hiszpań­

skie, chcąc zapobiec dalszym ekscesom ze strony Ameryka­

nów i zapanować nad nielegalną kolonizacją Teksasu, w 1805 r.

wydały bezwzględny zakaz osadnictwa anglo-amerykańskie-

go na kresach Nowej Hiszpanii, którego złamanie zagrożono

karą śmierci.

Rząd amerykański (w 1806 r.) wysłał ekspedycję badaw­

czą, pod dowództwem porucznika armii Stanów Zjednoczo­

nych Zebulona Pikę'a, w celu zbadania ziem nabytych od Fran­

cji w ramach zakupu Luizjany. Po eksploracji Gór Skalistych

w dzisiejszym Colorado ekspedycja Pike'a dotarła do Santa

Fe w Nowym Meksyku, gdzie jej członkowie zostali areszto­

wani przez podejrzliwych Hiszpanów. Stąd odesłano ich do

Meksyku. Tam zostali ostatecznie uwolnieni i pod silną eskortą

doprowadzeni przez terytorium Teksasu do granicy amerykań­

skiej nad Red River. Pikę był pierwszymAmerykaninem, który

odbył podróż przez cały Teksas i sporządził z niej dokładny

raport charakteryzujący warunki geograficzne i potencjał eko­

nomiczny tych terenów.

INSURGENCI I FLIBUSTIERZY

Od początków XIX w. w hiszpańskich koloniach w Ame­

ryce zaczął narastać sprzeciw wobec centralistycznych rzą­

dów Madrytu. Liberalne idee amerykańskiej wojny o niepod­

ległość i rewolucji francuskiej zyskiwały coraz większąpopu-

larność wśród mieszkańców kolonii, zwłaszcza Kreolów

12

mających ambicje niepodległościowe i dążących do obalenia

władzy znienawidzonych przybyszów z metropolii (tzw. Pół-

13

Kreole - biali potomkowie kolonizatorów hiszpańskich, portugalskich

i francuskich urodzeni w Ameryce Łacińskiej.

41

wyspiarzy). 16 września 1810 r. wybuchło w Meksyku po­

wstanie zbrojne, które zapoczątkowało dziesięcioletni okres

Tcrwawej wojny o niepodległość kraju. Głównym inicjatorem i

pierwszym przywódcą powstania został ksiądz Miguel Hidal­

go, proboszcz z niewielkiej miejscowości Dolores w środko­

wym Meksyku.

Wybuch powstania poprzedziły dramatyczne wydarzenia na

Półwyspie Iberyjskim. W 1808 r. Napoleon zdecydował się na

opanowanie Hiszpanii i zmusił swego formalnego sprzymie­

rzeńca, króla Karola IV do abdykacji. Na tronie hiszpańskim

początkowo zasiadł jego syn, Ferdynand VII, ale już po dwóch

miesiącach Napoleon zdetronizował młodego króla i oddał

koronę Królestwa Hiszpanii swemu bratu Józefowi Bonapar­

te. Okupacja francuska wywołała ogólnonarodowe powstanie

przeciwko Francuzom i cały kraj ogarnęła wojna. Mieszkańcy

kolonii w większości odmówili uznania Bonapartego na tro­

nie hiszpańskim i coraz głośniej zaczęli domagać się samo­

dzielności. Mnożyły się spiski i tajne sprzysiężenia organizo­

wane przez kreolską inteligencję i wojskowych. Rozbicie jed­

nego z takich spisków i aresztowanie jego przywódców, mło­

dych oficerów Juana Aldamy i Ignacio Allende stało się

detonatorem powstania księdza Hidalgo.

Jesienią 1810 r. działania powstańcze objęły także Teksas. Na

ich czele stanął Jose Bernardo Gutierrez de Lara z Revilli koło

Laredo i kpt. Juan Batista de las Casas. Na początku 1811 r.

powstańcy opanowali na krótko San Antonio. W imieniu księ­

dza Hidalgo aresztowali gubernatora gen. Manuela de Salce-

do i wojskowego komendanta garnizonu płk. Simona de Her-

rerę. W lutym rewolucjoniści wysłali oddział, który zajął Na-

cogdoches. Na początku marca siły rojalistyczne przystąpiły

do kontrataku i powstanie zostało stłumione. De las Casasa

schwytano i rozstrzelano. Gutierrez z garścią swoich zwolen­

ników zbiegł do Stanów Zjednoczonych.

Już na samym początku wojny władze rewolucyjne podjęły

kroki, aby zapewnić sobie pomoc i uznanie ze strony Stanów

42

Zjednoczonych. Gutierrez został mianowany agentem dyplo­

matycznym w USA i wysłany do Waszyngtonu. Mimo ciepłe­

go przyjęcia i zapewnień o sympatii dla meksykańskiej rewo­

lucji rząd amerykański nie udzielił mu spodziewanej pomocy

finansowej i dostaw uzbrojenia. Rozczarowany Gutierrez uda}

sie do Luizjany, gdzie zbierali się amerykańscy i latynoscy

ochotnicy gotowi udzielić wsparcia powstańcom w Meksyku.

15 października 1811 r. wyruszył do Teksasu 300-osobowy

oddział flibustierów

13

dowodzony przez Gutierreza i Migueła

Menachę. Zaraz po przekroczeniu granicy flibustierzy natknęli

się na hiszpański patrol wojskowy, co wywołało panikę w ich

szeregach. Menacha porzucił oddział i przeszedł na stronę

Hiszpanów. Pozbawieni dowódcy ochotnicy rozproszyli się i

w nieładzie uciekli z powrotem do Luizjany.

Nie zniechęcony niepowodzeniem pierwszej inwazji Teksa­

su Gutierrez wrócił do Nowego Orleanu, gdzie zwerbował 900

nowych ochotników. Na ich czele stanął były oficer armii USA

por. Augustus Magee (1789-1813). W sierpniu 1812 r. Gu­

tierrez i Magee przekroczyli rzekę Sabinę i zajęli Nacogdo­

ches. Ogłosili tu powstanie niepodległej Republiki Północy

(Republic of the North) i rozpoczęli ożywioną działalność pro­

pagandową. Utworzono RepublikańskąArmię Północy, której

symbolem stała się zielona flaga. Po miesięcznym pobycie w

Nacogdoches i wzmocnieniu sił oddziały Armii Północy ru­

szyły w kierunku Presidio La Bahia. Fortecę bez trudu zdoby­

to i obsadzono. W listopadzie zaniepokojone sukcesami re-j

wolucjonistów władze hiszpańskie zgromadziły w San Anto­

nio 2500 żołnierzy, których wysłano do La Bahii. Oblężenie

La Bahii trwające cztery miesiące zakończyło się niepowo­

dzeniem i w lutym 1813 r. wojska hiszpańskie wycofały się do

13

Flibustierzy - piraci różnych narodowości grasujący w XVII-XVIII w.

u wybrzeży kolonii hiszpańskich w Ameryce. W XIX w. międzynarodowe
grupy awanturników, atakujące posiadłości hiszpańskie w Ameryce, często
wspomagały ruchy rewolucyjne, które dążyły do oderwania części kolonii i
uzyskania niepodległości.

43

San Antonio. Ośmieleni sukcesem flibustierzy pod dowódz­

twem płk. Samuela Kempera, który zastąpił zmarłego w tym

czasie Magee, pomaszerowali na San Antonio. 2 kwietnia, li­

cząca 1500 ludzi, Armia Północy rozbiła w bitwie nad Salado

Creek siły hiszpańskie (2500 żołnierzy) dowodzone przez gen.

Salcedo i następnego dnia zajęła miasto. Po zdobyciu San

Antonio Gutierrez ogłosił Deklarację Niepodległości i kon­

stytucję na wzór amerykańskiej.

W tajemnicy przed Amerykanami Gutierrez kazał stracić

gubernatora Salcedo i innych jeńców hiszpańskich, co wywo­

łało wzburzenie i ferment wśród amerykańskich ochotników.

Większość z nich porzuciła San Antonio i wraz z płk. Kempe-

rem powróciła do Stanów Zjednoczonych. Pozbawiony po­

mocy Amerykanów Gutierrez ogłosił Teksas niezależnym sta­

nem nieistniejącej Republiki Meksyku i wprowadził na zaję­

tych terenach krwawą dyktaturę rewolucyjną. Zniechęcił tym

do siebie wielu dotychczasowych zwolenników. 1 sierpnia

Gutierreza pozbawiono władzy i aresztowano. Nowym przy-

wodcąrewolucji w Teksasie został przybyły z Kuby Jose Alva-

rez de Toledo. Trzy tygodnie później, 18 sierpnia, 3000 armia

rewolucyjna została rozbita przez 1800 Hiszpanów pod wo­

dzą gen. Joaąuina de Arredondo w bitwie nad rzeką Medina

River, na przedpolu San Antonio. W bitwie tej wyróżnił się

19-letni porucznik dragonów hiszpańskich Antonio Lopez de

Santa Anna. Generał Arredondo z całą bezwzględnością stłu­

mił powstanie w SanAntonio rozstrzeliwując ponad 300 wzię­

tych do niewoli jeńców i stronników rewolucji. Pozostali po­

wstańcy uszli do Nacogdoches i dalej do Luizjany. Wraz z

nimi, w obawie przed represjami rojalistów, uciekła większość

mieszkańców Nacogdoches.

Następne lata przyniosły dalsze porażki powstańców me­

ksykańskich, których radykalizm zaczął godzić w pozycje

własnościowe Kreolów i pozbawił rewolucję ich poparcia.

Wiosną 1817 r. wydawało się, że powstanie zostało stłumio­

ne i wojna jest już skończona. Właśnie wtedy przybył do

44

45

USA hiszpański rewolucjonista, uczestnik kampanii anty-

napoleońskiej w Hiszpanii, Javier Mina. Postanowił, korzy­

stając z pomocy Brytyjczyków i baz na terytorium USA, zor­

ganizować wyprawę zbrojną mającą na celu rozpalenie na

nowo gasnącego płomienia rewolucji w Meksyku. Na czele

300 ochotników, wśród których było wieluAmerykanów, wy­

lądował na wybrzeżu Teksasu, a stąd przedostał się do Me­

ksyku. Po początkowych sukcesach oddział Miny, prowadzą­

cy walkę partyzancką, został otoczony i rozbity przez woj­

ska rządowe. Jego dowódcę wzięto do niewoli i rozstrzelano

11 listopada 1817 roku.

Latem tego samego roku do Teksasu wkroczył z Luizjany

50-osobowy oddział flibustierów dowodzony przez Hen-

ry'ego Perry, Amerykanina z Connecticut. Perry brał już

wcześniej udział w wyprawie Gutierreza i Magee. Jako je­

den z nielicznych Amerykanów pozostał wtedy w Teksasie i

wziął udział w bitwie nad Medina River. Po klęsce rewolu­

cjonistów uciekł z SanAntonio i schronił się w Stanach Zjed­

noczonych. Teraz skorzystał z kolejnej okazji dokonania in­

wazji Teksasu i ruszył do Meksyku na pomoc oddziałowi

Miny. Po drodze flibustierzy zaatakowali La Bahię, ale gar­

nizon hiszpański odparł szturm i rozproszył napastników. W

trakcie pościgu oddział Perry'ego został otoczony i niema!

w całości wybity. Ranny Perry popełnił samobójstwo. Tylko

czterem ludziom udało się uratować i umknąć bezpiecznie

do Luizjany.

REPUBLIKA DOKTORA LONGA

Ważnym epizodem wojny amerykańsko-brytyjskiej 1812-18151

były walki toczone przez Amerykanów z indiańskim plemie­
niem Krików w Georgii i Alabamie. To wojownicze plemię w
większości poparło zbrojnie Brytyjczyków i zadało szereg
porażek wojskom amerykańskim. Dopiero młody, nikomu nie­
znany gen. Andrew Jackson zdołał okrążyć główne siły Kri­

ków nad rzeką Tallapoosa w Alabamie i 24 marca 1814 r. za­
dać im decydującą klęskę w bitwie koło Horseshoe Bend. Sła­
wa pogromcy Krików i Anglików

14

pomoże w przyszłości Jac­

ksonowi w zdobyciu urzędu prezydenta USA (1829-1837),
który wykorzysta także do rozbudzenia proamerykańskich na­

strojów wśród kolonistów w Teksasie.

W wojnie z Klikami sławę zdobyli także, służący jako zwia­

dowcy w armii, dwaj przyszli herosi amerykańskiego Zacho­
du i bohaterowie Teksasu, Sam Houston i Davy Crockett.

Część Krików, którzy uniknęli niewoli i nie zrezygno­

wali z dalszej walki z Amerykanami, schroniła się na tery­
torium hiszpańskiej Florydy. W sojuszu z mieszkającymi
tam Seminolami organizowali stąd wyprawy wojenne na

przygraniczne tereny Stanów Zjednoczonych. Kiedy nieu­
dolne władze hiszpańskie nie były w stanie zapobiec tym wy­

padom, Jackson w pogoni za Indianami wkroczył w 1816 r.
na Florydę, rozpoczynając w ten sposób tzw. pierwszą wojnę
z Seminolami (1816-1818). Po roku walk udało mu się
wyprzeć Indian daleko w głąb Florydy i narzucić jej fak­
tyczną okupację amerykańską, której Hiszpanie nie byli w

stanie zapobiec. W 1819 r. Stany Zjednoczone wykorzy­
stały trudną sytuację Hiszpanii i odkupiły Florydę za sumę
5 000 000 dolarów.

Traktat amerykańsko-hiszpański (tzw. traktatAdams-Onis),

podpisany 22 lutego 1819 r., w zamian za korzystną ofertę
sprzedaży Florydy Waszyngtonowi, potwierdził hiszpańskie
prawa do Teksasu.

Rezygnacja z roszczeń do Teksasu spowodowała niezado­

wolenie kolonistów amerykańskich i niektórych kręgów poli­
tycznych w Stanach Zjednoczonych.

14

8 stycznia 1815 r. gen. Jackson pokonał pod Nowym Orleanem armię

angielską usiłującą zająć miasto. Bitwa została stoczona dwa tygodnie po
podpisaniu traktatu pokojowego w Gandawie (24 grudnia 1814 r.), o czym
obie strony nie wiedziały.

46

Najbardziej radykalni przeciwnicy układu z Hiszpanią po­

traktowali go jako zdradę interesów amerykańskich i postano­

wili wziąć sprawy Teksasu we własne ręce.

Jednym z najaktywniejszych przeciwników układu był dr

James Long, lekarz wojskowy z Nowego Orleanu, który ożenił

się z siostrzenicą dowódcy amerykańskiego garnizonu w Na-

tchitoches, gen. Wilkinsona. Przekonany o amerykańskich pra­

wach do Teksasu, który traktował jako część ziem objętych za­

kupem Luizjany, Long od dawna marzył o skolonizowaniu te­

renów za rzeką Sabinę i utworzeniu tam niezależnej republiki

związanej ze Stanami Zjednoczonymi. Wiosną 1819 r. James

Long zorganizował oddział flibustierów, który uzbroił i wypo­

sażył dzięki wydatnej pomocy gen. Wilkinsona. 21 czerwca na

czele 300-600 ludzi wkroczył do Teksasu i zajął Nacogdoches.

Proklamował tam powstanie niezależnej Republiki Longa, usta­

nowił władze tymczasowe i wywiesił własną flagę. Następnie

wydał Deklarację Niepodległości Teksasu na wzór amerykań­

skiej z 1776 r. i oczekiwał na uznanie „republiki" przez Stany

Zjednoczone. Władze amerykańskie odmówiły poparcia Repu­

bliki Longa i wprowadziły blokadę wspólnej granicy. Mimo to

Longa poparło wielu miejscowych kolonistów amerykańskich.

Po wzmocnieniu sił nowymi ochotnikami oddział Longa ruszył

w głąb Teksasu śladami wyprawy Gutierreza i Magee i we wrze­

śniu obiegł La Bahię. Na początku października kłopoty z zao­

patrzeniem i groźba hiszpańskiej odsieczy zmusiły Longa do

odwrotu. Flibustierzy wycofali się do Nacogdoches, a sam Long

udał się do Zatoki Galveston na spotkanie z francuskim piratem

Jeanem Lafitte (1781-1853). Próbował pozyskać go do współ­

pracy i przy jego pomocy zorganizować dowóz zaopatrzenia

dla swoich oddziałów. Lafitte, znany korsarz i postrach Morza

Karaibskiego, który w 1817 r. założył jedną ze swoich baz na

wyspie Galveston, odrzucił propozycje Longa i zdradził jego

zamiary Hiszpanom. Osamotniony Long uciekł do Nacogdo­

ches. Wkrótce jego śladem dotarły tam wojska hiszpańskie ści­

gające flibustierów z rozkazu gubernatora Antonio Martineza.

47

Podpułkownik Ignacio Perez na czele 550 żołnierzy zajął Na­

cogdoches 28 października, ale nie udało mu się dopaść flibu­

stierów, którzy zdążyli wycofać się do Luizjany. W odwecie

Hiszpanie spalili okoliczne farmy należące do stronników Re­

publiki Longa.

Mimo niepowodzenia swojej wyprawy James Long nie zre­

zygnował z planów zajęcia Teksasu i w 1821 r. zorganizował

nową ekspedycję. Wraz z 50 ludźmi wylądował w Zatoce Ga-

lveston i ponownie zaatakował La Bahię. Tym razem udało mu

się zaskoczyć załogę i zająć fortecę. Kilka dni później odsiecz z

San Antonio dowodzona przez płk. Pereza odzyskała presidio.

Long i większość jego ludzi trafili do niewoli. Longa odesłano

do Meksyku, gdzie po roku odzyskał wolność. W drodze po­

wrotnej do USA zginął w niewyjaśnionych okolicznościach,

prawdopodobnie zastrzelony przez meksykańską eskortę.

Wyprawa Longa z 1821 r. była ostatnią zbrojną próbą ode­

rwania Teksasu od posiadłości hiszpańskich przez różnej maści

awanturników i idealistów, działających z terenu USA i otrzy­

mujących amerykańską pomoc. Kończyła też okres wypraw

flibustierskich z lat 1812-1821, dla których inspiracją były

amerykańskie próby skolonizowania Teksasu i meksykańskie

dążenia niepodległościowe. Była jednocześnie pierwszą zbroj­

ną inwazją dokonaną na terytorium niepodległego Meksyku.

STEPHEN AUSTIN - „OJCIEC TEKSASU"

Ponad stuletni wysiłek kolonizacyjny Hiszpanii w Teksa­

sie przyniósł niezbyt imponujące rezultaty. W 1820 r. mie­

szkało tu zaledwie 2500 osób pochodzenia europejskiego, sku­

pionych w większości wokół trzech głównych ośrodków Na­

cogdoches, Goliad i San Antonio. Największym problemem

Teksasu była izolacja i oddalenie od centrów administracyj­

nych i handlowych w Meksyku. Misyjny system kolonizacji

okazał się nieefektywny i władze hiszpańskie zrozumiały w

końcu, że tylko zorganizowana akcja kolonizacyjna na dużą

48

49

skalę i zasiedlenie północnych kresów może zapobiec ich utra­

cie. W Teksasie potrzebne było stworzenie strefy buforowej, |

która mogłaby powstrzymać niszczycielskie najazdy Indian i i

flibustierów oraz niekontrolowaną imigrację ze Stanów Zjed- i

noczonych.

Liberalna konstytucj a hiszpańska z 1812 r. przyznawała ko­

loniom ograniczone prawo do samorządu. W 1813 r. hiszpań- >

ski parlament (Kortezy) uchwalił na jej podstawie nowe pra­

wo kolonizacyjne. Jednakże chaos, spowodowany wojną z

Francją powstania niepodległościowe w amerykańskich ko­

loniach i centralistyczne ciągoty Ferdynanda VII, który po

odzyskaniu korony w 1814 r. rozwiązał postępowy parlament,

zahamowały reformy. Dopiero zwycięstwo rewolucji burżua- I

zyjnej w Hiszpanii i przywrócenie działalności Kortezów w I

1820 r. pozwoliły na wprowadzenie w życie prawa koloniza-

cyjnego, zezwalającego na sprowadzanie do hiszpańskich ko­

lonii w Ameryce zagranicznych osadników.

Zmiany w hiszpańskiej polityce kolonialnej zbiegły się w

czasie z kryzysem ekonomicznym i wprowadzeniem nowych '

zasad regulujących handel ziemią w Stanach Zjednoczonych. [

W 1819 r. USA zostały dotknięte pierwszym w swej historii

poważnym kryzysem gospodarczym. Załamanie na rynku fi­

nansowym i spadek cen produktów rolnych zrujnowały wielu

biznesmenów i farmerów, szczególnie na terenach pogranicz­

nych. Wprowadzono nowe przepisy zakazujące darmowego

zajmowania ziemi i ustalono cenę sprzedaży gruntów. Począt­

kowo wynosiła ona 2 dolary w gotówce za 1 akr, przy wymo­

gu nabycia minimum 640 akrów. Później obniżono ją do 1,25 i

dolara przy minimalnym zakupie 80 akrów, przy stałym jed­

nak braku gotówki na pograniczu i bankructwie banków, kre­

dytujących do tej pory nowych osadników, dla wielu ludzi zie­

mia w USA była wciąż niedostępna.

Niestabilna sytuacja ekonomiczna kraju zwróciła uwagę

dotkniętych kryzysem Amerykanów na nowe możliwości, ja­

kie stwarzały ziemie sąsiedniego Teksasu. Nieokreślone gra­

nice rozległego i bogatego Teksasu nie stanowiły żadnej ba­

riery dla zdecydowanych i energicznych pionierów amery­

kańskich. Już przed 1819 r. niektórzy z nich przybywali do

wschodniego Teksasu z Arkansas przez graniczną rzekę Red

River. Założyli tam trzy osady Pecan Point, Clear Creek i

Jonesborough, o których Hiszpanie w Teksasie mogli nawet

nie wiedzieć.

Pierwszą zorganizowaną grupą osadników z USA byli jed­

nak nie Amerykanie, ale Indianie z plemienia Czirokezów,

wypędzeni przez białych ze swych tradycyjnych siedzib w

południowo-wschodnich Stanach Zjednoczonych. Na począt­

ku 1818 r. kilkuset Czirokezów osiedliło się na żyznych zie­

miach na północ od Nacogdoches, szukając tam azylu przed

prześladowaniami Amerykanów. Wkrótce po nich przybyły do

Teksasu plemiona Coushatta i Alabama, a w ślad za nimi Szau-

nisi, Delawara wie i Indianie Kickapoo. Ich obecności sprzy­

jała polityka władz hiszpańskich, które od dawna zachęcały

„cywilizowane" plemiona indiańskie do osiedlania się na swo­

ich północnych kresach w zamian za ich obronę przed „dziki­

mi" plemionami koczowników z południowych prerii. W la­

tach późniejszych obecność Indian z „cywilizowanych" ple­

mion w Teksasie stała się przyczyną napięć w stosunkach ko­

lonistów anglo-amerykańskich z władzami meksykańskimi,

które chętnie wykorzystywały wzajemną niechęć obu społecz­

ności do własnych celów.

Jedyną grupą imigrantów z tego okresu osadnictwa w Te­

ksasie, którąHiszpanie potraktowali z otwartą wrogością byli

weterani armii napoleońskiej. Na początku 1818 r. 400 byłych

żołnierzy napoleońskich, pod dowództwem gen. Charlesa Lel-

lemanda, przybyło z Missisippi i założyło kolonię w dolnym

biegu rzeki Trinity, w pobliżu dzisiejszego Liberty. Koloniści

francuscy, z których większość trafiła do Ameryki z angiel­

skich obozów jenieckich, wybudowali tu umocnioną osadę

nazwaną Champ d'Asile. Planowali zorganizowanie stąd wy­

prawy na Wyspę Świętej Heleny i uwolnienie więzionego tam

50

51

Napoleona. Brak żywności i groźba hiszpańskiego ataku zmu­

siły Francuzów do porzucenia Champ d'Asile zaledwie po [

ośmiu miesiącach istnienia kolonii. Większość niefortunnych

bonapartystów uciekła do amerykańskiej Luizjany lub powróci­

ła do Francji.

Hiszpańskie prawo kolonialne z 1813 r. opierało się na sy-1

Sternie tzw. impresariatów, czyli przywilej ów kolonizacyjnych

przyznawanych organizatorom akcji osiedleńczych zwanych

impresariami. W przeciwieństwie do Stanów Zjednoczonych,

gdzie ziemię sprzedawano bezpośrednio osadnikom lub spe­

kulantom ziemskim, władze hiszpańskie (a później meksykań­

skie) zachowywały prawo własności ziemi aż do czasu speł­

nienia przez impresariów warunków wstępnych zawartych w

kontrakcie. Należało do nich przede wszystkim sprowadzenie

do kolonii określonej w przywileju liczby osadników. Dopie­

ro wtedy impresario otrzymywał tytuł własności ziem prze­

znaczonych do zasiedlenia, które mógł rozdzielić pomiędzy

kolonistów. Każda rodzina sprowadzona do nowej kolonii

miała prawo do nabycia działki rolniczej o powierzchni 177

akrów (ponad 70 ha) oraz pastwisk o powierzchni 4428 akrów

(około 1800 ha) za symboliczną cenę obejmującą koszty po­

miarów gruntu i opłatę administracyjną wnoszoną do kieszeni

impresaria. W porównaniu z USA ziemia w Teksasie wyda­

wała się być niepowtarzalną okazją i stała się główną atrakcją

przyciągającą nowych osadników. Żeby zapobiegać przemy-!

towi, który kwitł na granicach z powodu braku legalnych po­

rtów i urzędów celnych, nowe kolonie w Teksasie nie mogły

leżeć bliżej niż 26 mil od wybrzeża. Kolonistom amerykań­

skim nie wolno było także osiedlać się bliżej niż 52 mile od

granicy z USA (ten ostatni zakaz był często ignorowany). In­

tencją władz hiszpańskich i meksykańskich było skolonizo­

wanie wnętrza terytorium Teksasu przy pomocy osadników

amerykańskich, podczas gdy wybrzeże i pas nadgraniczny

miały być zasiedlone przez kolonistów meksykańskich i euro­

pejskich. Mieli oni rozrzedzić populację Amerykanów, którzy

znaleźli się w Teksasie i ograniczyć ich kontakty ze Stanami

Zjednoczonymi. Ci Amerykanie, którzy wcześniej osiedlili się

w Teksasie nielegalnie, mogli zalegalizować swój pobyt przez

nabycie aktów własności zajętej ziemi i wniesienie stosow­

nych opłat administracyjnych.

W 1820 r. w pałacu gubernatora Martineza w San Anto­

nio pojawił się były hiszpański poddany Moses Austin

(1761-1821), ubiegający się o pierwszy przywilej koloniza-

cyjny dla Amerykanów w Teksasie. Ten, pochodzący z Wirgi­

nii pionier, handlarz i górnik ołowiu, w 1798 r. przeniósł się

wraz z rodziną do hiszpańskiego wówczas Missouri, gdzie wy­

budował kopalnie ołowiu. Wojna 1812 roku odcięła mu do­

stęp do rynku amerykańskiego i zrujnowała jego interesy. Ban­

kructwa dopełnił kryzys z 1819 r., po którym Moses Austin

wyruszył do Teksasu, aby odbudować swoją fortunę. Mimo

początkowych kłopotów, 17 stycznia 1821 r., otrzymał przy­

wilej na 200 000 akrów ziemi, przeznaczonych na założenie

kolonii dla 300 rodzin amerykańskich (tzw. Stara Trzechset-

ka). Lokalizację kolonii wyznaczono w pasie pomiędzy rze­

kami Colorado i Brazos. Jej północną granicę miał stanowić

stary hiszpański trakt El Camino Real z Nacogdoches do San

Antonio, a południową, wyjątkowo, wybrzeże Zatoki Meksy­

kańskiej. W trakcie organizowania kolonii Moses Austin zmarł

niespodziewanie 10 czerwca 1821 r., pozostawiając dokoń­

czenie rozpoczętej pracy swemu dwudziestoośmioletniemu

synowi Stephenowi.

Stephen Fuller Austin (1793-1836) nie był wcale entuzja­

stą kolonizacyjnych planów ojca. Wykształcony, dobrze zna­

jący zasady działania administracji hiszpańskiej, miał duże do­

świadczenie z pracy w legislaturze Missouri i z okresu spra­

wowania funkcji sędziego na Terytorium Arkansas. Do Te­

ksasu przybył w czerwcu 1821 r. na wieść o śmierci ojca i bez

wahania podjął się kontynuacji jego dzieła. Zaraz po przyjeź­

dzie napotkał pierwsze trudności. Od sierpnia 1821 r., Me­

ksyk stał się niepodległym państwem i nowe władze odmówi-

52

53

ły uznania dotychczasowych hiszpańskich przywilejów kolo-

nizacyjnych. Nie zrażony tymAustin udał się do Mexico City,|

gdzie spędził ponad rok zabiegając o uznanie impresariatu ojca

i obserwując proces tworzenia nowych struktur władzy w Me­

ksyku. Dopiero w styczniu 1823 r. udało mu się uzyskać zgo­

dę rządu cesarza Augustina Iturbide na kontynuowanie akcji

kolonizacyjnej w wyznaczonym wcześniej miejscu.

Pierwsi koloniści Austina przybyli do portu Quintana, u uj­

ścia Brazos, już w grudniu 1821 roku. W 1822 r. w kolonii

było 150 osadników z USA (Luizjany, Georgii i innych sta-j

nów amerykańskiego południa). Przybywali tu trzema droga­

mi. Pierwsza prowadziła z Natchitoches w Luizjanie do Na-

cogdoches i dalej traktem Camino Real do środkowego biegu

Brazos, gdzie po powrocie z Meksyku Austin założył stolicę

swojej kolonii, San Felipe. Druga droga wiodła z dolnej Lui­

zjany przez rzekę Sabinę szlakiem Atascosita Road łączącym

Goliad z Nowym Orleanem. Trzecią była droga morska dc

portu Quintana. Do listopada 1824 r. wszystkimi trzema dro­

gami przybyły do Teksasu 272 rodziny, a w 1825 r. w całej

kolonii Austina zamieszkiwało już 1800 osób, w tym 443 mu­

rzyńskich niewolników.

Kiedy na podstawie nowej konstytucji meksykańskiej I

1824 r. Meksyk stał się republiką związkową, Teksas połą­

czono z Coahuilą w jeden wspólny stan o nazwie Coahui-

la-Teksas ze stolicąw Saltillo. Konstytucja dawała dużą swo­

bodę samorządową władzom lokalnym i przekazywała do ich

wyłącznej kompetencji wszystkie sprawy imigracyjne. Za­

pewniała kolonistom ziemię i zwolnienie od podatków na

okres pierwszych 6 lat w zamian za lojalność wobec Meksy­

ku i przejście na wiarę katolicką. W 1824 r. władze nowo

powstałego stanu Coahuila-Teksas potwierdziły dotychcza­

sowy impresariat Austina, a w 1825 r. wydały mu zezwole­

nie na sprowadzenie do Teksasu dalszych 900 rodzin amery­

kańskich. W krótkim czasie Austin zorganizował cywilne i

wojskowe władze swojej kolonii. W porozumieniu z lokalną

administracją meksykańską ustalił wysokie kryteria doboru

kolonistów, wymagając od nich rekomendacji i zaświadczeń

z dotychczasowego miejsca zamieszkania, potwierdzających

ich uczciwość, prawy charakter i zamiłowanie do pracy. W

kilku wypadkach nie zawahał się użyć siły, aby usunąć ze

swojej kolonii tych, którzy zakłócali jej spokój i nie chcieli

podporządkować się panującym w niej rygorom. Austin, zna­

jąc podejrzliwość władz meksykańskich wobec Amerykanów,

starał się skrupulatnie przestrzegać zasad lojalności i nie da­

wać Meksykanom żadnych podstaw do podejrzeń. Jako je­

den z pierwszych przeszedł na katolicyzm i przyjął nowe,

hiszpańskie imię Estevan.

W 1831 r. władze meksykańskie, doceniając dobrą wolę Au­

stina, przyznały mu następny przywilej na sprowadzenie 800

nowych rodzin osadników z Meksyku i Europy. Dzięki olbrzy­

miemu wysiłkowi organizacyjnemu, w ciągu 10 lat Austin uzy­

skał 1540 tytułów prawnych do ziemi w swojej kolonii, którą w

1831 r. zamieszkiwało już 5665 osób. Położył w ten sposób

podwaliny pod amerykańską kolonizację tych ziem, co już u

współczesnych przyniosło mu miano „Ojca Teksasu".

Polityka kolonizacyjna władz Coahuili-Teksasu okazała się

dużo bardziej liberalna niż innych stanów Meksyku. Władze te,

administrując najbiedniejszym i najsłabiej zaludnionym z me­

ksykańskich stanów, starały się wykorzystać ogromny poten­

cjał ekonomiczny Teksasu przez zintensyfikowanie osadnictwa

oraz rozwój rolnictwa i hodowli. Lokalne prawo kolonizacyjne

z 1825 r. umożliwiło gwałtowny rozwój kolonizacji Teksasu i

stało się podstawą do wydania 25 nowych impresariatów.

Drugim po Austinie agentem ziemskim, który przyczynił

się do sukcesów akcji osiedleńczej, był Green DeWitt. W

kwietniu 1825 r. uzyskał przywilej na osiedlenie 400 rodzin

amerykańskich na ziemiach leżących na zachód od kolonii

Austina. Dzikość terenów przyszłej kolonii i zagrożenie napa­

dami Indian sprawiły, że z zakontraktowanej liczby DeWitt

zdołał osiedlić w Teksasie jedynie 166 rodzin. Stolicą kolonii

De Witta zostało osiedle Gonzales nad rzeką Guadelupe, cho­

ciaż wielu kolonistów z obawy przed Indianami pozostało w

pobliżu wybrzeża, gdzie założyli osadę o nazwie Old Station.

Na południowy zachód od kolonii De Witta powstała mała

kolonia zorganizowana przez Mertina de Leon, ranczera z Me­

ksyku, który upatrzył sobie tam tereny doskonale nadające się

do hodowli bydła. W 1824 r. w dolnym biegu Guadelupe zało­

żył miasto Guadelupe Victoria (nazwane tak na cześć pierw­

szego prezydenta Meksyku), wokół którego osiedliło się 41 ro­

dzin meksykańskich.

Podczas gdy podstawą rozwoju kolonii de Leona stała się

hodowla bydła, a kolonii De Witta uprawa kukurydzy, kolonia

Austina rozkwitała dzięki uprawie bawełny. Dziką bawełnę

odkrył Cabeza de Vaca podczas swych wędrówek po Teksasie

w 1528 roku. Hiszpańscy misjonarze próbowali ją uprawiać

już przed 1745 r., uprawę na skalę przemysłową rozpoczęli

jednak dopiero osadnicy amerykańscy po 1822 roku. Pierw­

szym „królem bawełny" został jeden z wczesnych kolonistów

Austina Jared E. Groce II, który założył 100-akrową plantację

nad rzeką Brazos, a w 1825 r. wybudował pierwszą w Teksa­

sie oczyszczalnię bawełny. Do 1826 r. były tu już cztery prze­

mysłowe oczyszczalnie, a w 1828 r. tylko w samej kolonii

Austina produkowano rocznie 500 bel bawełny. Jej uprawa

była ciężka, ale bardzo opłacalna, chociaż początkowo ogra- j

niczały ją możliwości zbytu.

Liberalna polityka kolonialna pozwoliła podnieść popula­

cję Teksasu do 15 000 osób w 1830 r., przy czym stosunek

ludności anglo-amerykańskiej do ludności meksykańskiej

wynosił 4 do 1. Miała jednak tę słabą stronę, że nie stwarzała

bodźców dla gospodarki rynkowej. Powstawaniu miast i roz­

wojowi produkcji nie towarzyszył rozwój polityki kredytowej,

banków i infrastruktury komunikacyjnej. Wybudowano

wprawdzie dwa nowe porty w zatokach Galveston i Matagor-

da ale okazało się to niewystarczające dla prężnie rozwijają­

cej się gospodarki Teksasu. Brakowało zwłaszcza dogodnego

55

portu u ujścia Brazos, który zapewniłby sprawny wywóz ba­
wełny z kolonii Austina. Istotnym ograniczeniem były też nie­
wielkie możliwości meksykańskiej floty handlowej i zakaz
obsługiwania handlu z Teksasem przez statki obcych bander.

REBELIA FREDONII

Osadnicy amerykańscy, mimo licznych skarg na działal­

ność administracji meksykańskiej i braku rozwiązań sprzyja­

jących rozwojowi gospodarki, koncentrowali wysiłki na umac­

nianiu swojej obecności na zajmowanych terenach. Początko­

wo największy problem budziła nieznajomość języka hiszpań­

skiego i wynikające z tego nieporozumienia związane

z niewłaściwym rozumieniem instrukcji i rozporządzeń wy­

dawanych przez władze meksykańskie. Mimo oczywistych

różnic mentalności obu stron i nieufności jaką się nawzajem

obdarzały, dzięki ludziom takim jak Stephen Austin, nieporo­

zumienia te udawało się łagodzić środkami pokojowymi.

Pierwszy poważny konflikt między władzmi meksykańskimi

a kolonistami amerykańskimi wybuchł w 1826 r. i od razu

przybrał formę zbrojnej rebelii.

Rok wcześniej impresario Hayden Edwards otrzymał przy­

wilej kolonizacyjny na osiedlenie 800 rodzin w rejonie Na-

cogdoches. Wywołało to zaniepokojenie starych osadników,

z których wielu nie posiadało formalnych tytułów prawnych

do zajmowanych gruntów. Edwards zobowiązał się począt­

kowo do poszanowania praw starych kolonistów, później jed­

nak ogłosił się wojskowym komendantem okręgu Nacogdo-

ches i podjął działania zmierzające do odebrania ziemi tym,

którzy nie mogli dowieść swoich praw do niej. Zaalarmowa­

ne skargami starych osadników, z których wielu wywodziło

się z dawnej kolonii Gila Y'barbo, władze meksykańskie zin­

terpretowały działalność Edwardsa jako przygotowania do

buntu. W listopadzie 1826 r. Hayden Edwards udał się w

podróż służbową do Stanów Zjednoczonych. Wykorzystali

56

to jego radykalni wspólnicy, brat Benjamin Edwards i Mar­

tin Palmer. 22 listopada na czele grupy uzbrojonych ludzi

aresztowali głównych przeciwników Edwardsa. W obronie

uwięzionych stanęła większość okolicznych osadników,

którzy zmusili buntowników do ich uwolnienia. Na począt­

ku grudnia do rebeliantów dołączył Hayden Edwards. Wspól­

nie ze swoimi zwolennikami opanował Nacogdoches i usu­

nął stamtąd garnizon meksykański. W zajętym mieście pro­

klamował powstanie niezależnej Republiki Fredonii pod ha­

słem „Niepodległość, Wolność, Sprawiedliwość".

Ponieważ większość kolonistów z Nacogdoches nie poparła

rebelii, Edwards zwrócił się o pomoc do żyjących nieopodal

Czirokezów. W zamian za zbrojną pomoc dla Fredonii obiecał

Indianom podział Teksasu i oddanie im jego północnej części.

Jako przejaw dobrej woli buntownicy ustanowili biało-czerwo­

na flagę Fredonii, która miała symbolizować sojusz białych z

Indianami. Jednakże nieufni Czirokezi, pod wpływem agitacji

agenta do spraw Indian z Nacogdoches Petera E. Beana, odrzu­

cili propozycje Edwardsa i nie poparli Fredonii.

Wieści o rebelii w Nacogdoches zaniepokoiły władze me­

ksykańskie. 11 grudnia z San Antonio wyruszył przeciwko

buntownikom ppłk Ahumada na czele 100 kawalerzystów. Po

drodze przyłączył się do niego oddział ochotniczej milicji z

kolonii Stephena Austina. Na wieść o marszu wojsk meksy­

kańskich rebelianci opuścili Nacogdoches. Połączone siły

Ahumady i Austina zajęły miasto w końcu grudnia i natych­

miast ruszyły w pościg za buntownikami. Większość z nich

została ujęta w okolicy San Augustine. Martin Palmer zdołał

uciec na Zachód, a bracia Edwards schronili się w amerykań­

skiej Luizjanie.

MISJA GENERAŁA TERANA

Chociaż rebelia Fredonii została łatwo stłumiona, pogłębi­

ła i tak dużą nieufność władz meksykańskich do amerykań­

skich kolonistów. W pamięci Meksykanów wciąż pozostawa-

57

ły fatalne skutki sąsiedztwa posiadłości hiszpańskich ze Sta­

nami Zjednoczonymi, które doprowadziły do utraty Florydy.

Nie ziściły się dotychczasowe meksykańskie plany spro­

wadzenia do Teksasu większej liczby osadników z Europy.

Niestabilność polityczna, słabość gospodarcza i nietolerancja

religijna panujące w Meksyku nie przyciągały europejskich

imigrantów, dla których wciąż bardziej atrakcyjne pozosta­

wały Stany Zjednoczone. Wyjątek stanowiły dwie niewielkie

kolonie osadników z Wielkiej Brytanii i Irlandii, które powstały

w południowym Teksasie. Pierwszą z nich, liczącą około 200

osób, założyli w pobliżu starej hiszpańskiej misji w Refugio

nad Mission River James Power i James Hewetson. Drugą,

liczącą 84 kolonistów z Irlandii, założyli wokół San Patricio

nad rzeką Nueces John McMullen i James McGloin.

W końcu 1827 r. prezydent Victoria wysłał z misją do Te­

ksasu gen. Manuela Miera'y Terana. Teran, żołnierz, polityk i

zdolny administrator, otrzymał zadanie wytyczenia dokładnej

linii granicznej pomiędzy Meksykiem i USA oraz zbadania

nastrojów panujących wśród kolonistów amerykańskich po

rebelii Fredonii. Chociaż Teran nie dostrzegł objawów buntu

wśród Amerykanów, jego niepokój wzbudziły aż nadto wi­

doczne wpływy amerykańskie w Teksasie. Im dalej na wschód,

tym ślady kultury meksykańskiej były mniejsze. We wscho­

dnim Teksasie pozostali nieliczni Meksykanie, którzy tworzyli

najuboższą warstwę miejscowej ludności.

Wnioski z wyprawy do Teksasu gen. Teran przedstawił w

specjalnym raporcie, w którym postulował podjęcie trzech

rodzajów działań zaradczych. Po pierwsze, wzmocnienie gar­

nizonów meksykańskich w Teksasie do ochrony przed India­

nami i izolowania kolonii amerykańskich. Po drugie, zasie­

dlanie Teksasu kolonistami meksykańskimi, w tym dezertera­

mi i skazańcami z armii meksykańskiej i ich rodzinami. Po

trzecie wreszcie, szersze otwarcie wybrzeża Teksasu dla han­

dlu, który pozwoliłby zacieśnić więzi gospodarcze Teksasu

z centralnym Meksykiem.

58

W 1829 r. gen. Teran został mianowany komendantem ge­

neralnym wschodnich prowincji Meksyku i przystąpił do rea­

lizowania swojego programu. Jego podstawą stał się dekret z

6 kwietnia 1830 r., który wprowadzał nowe regulacje prawne

dotyczące osadnictwa w Teksasie. Głównym celem nowego

prawa było powstrzymanie „pokojowej inwazji"Amerykanów

i niewolniczej kolonizacji Teksasu. W przepisach dekretu za­

lecano rozwój rodzimego osadnictwa przy użyciu skazańców

z armii meksykańskiej, zakazywano niewolnictwa i sprowa­

dzania do Teksasu niewolników murzyńskich, otwierano han­

del na wybrzeżu dla cudzoziemców na okres 4 lat i anulowano

dotychczasowe przywileje kolonizacyjne.

Generał Teran wykorzystując swoje uprawnienia wzmoc­

nił garnizony meksykańskie w San Antonio, La Bahii, Nacog-

doches i Velasco. Z jego rozkazu wzniesiono pięć nowych

fortów, z których trzy nosiły nazwy pochodzące z języka Az­

teków, co miało podkreślać ich meksykański charakter: Ana-

huac nad Zatoką Galveston, Tenoxtitlan nad środkową Bra-

zos, Lipantitlan nad Nueces River oraz Teran nad rzeką Ne-

ches i Lavaca nad rzeką o tej samej nazwie.

Mimo wprowadzonych ograniczeń imigracyjnych i barier

celnych osadnicy z USA i władze amerykańskie niewiele so­

bie robiły z decyzji rządu meksykańskiego. W tej sytuacji

Meksyk zdecydował się na zablokowanie granicy ze Stanami

Zjednoczonymi i wojskową okupację Teksasu. Zarządzenie o

zamknięciu granic Teksasu dla nowych osadników z USA

powierzono wojsku.

PRZYGRYWKA DO WOJNY

Jedynym ratunkiem dla nas jest wojna. Nie ma innego
sposobu, tylko stanąć z bronią w ręku w obronie

naszych praw, naszego kraju i nas samych.
(Stephen F. Austin, 1835)

Kiedy 1 stycznia 1820 r. ppłk de Riegoy Nunez, w imieniu

grupy liberalnych oficerów hiszpańskich, ogłosił w Kadyksie

powrót do konstytucji z 1812 r., nikt nie wiedział jeszcze, że

wypadki te przesądzą ostatecznie o utracie przez Hiszpanię

większości jej amerykańskich kolonii.

Wieści o wybuchu rewolucji burżuazyjnej w Hiszpanii

(1820-1823), skierowanej przeciwko absolutnym rządom Fer­

dynanda VII, ożywiły sprawę niepodległości Meksyku. Kon­

serwatywne koła kreolskiej burżuazji zdecydowały się bronić

swoich przywilejów w obawie przed ograniczeniem władzy

rojalistów w Nowym Świecie przez liberalne reformy w Hi­

szpanii, i stanęły na czele rewolty przeciwko metropolii. 24

lutego 1821 r. dowódca rojalistycznej armii gen. Augustin de

Iturbide przeszedł wraz z wojskiem na stronę rewolucji i ogło­

sił plan pokojowej transformacji Meksyku w niepodległe pań­

stwo (tzw. Plan Igualański). Meksyk miał zostać niezależną

monarchią na czele z królem pochodzącym z dynastii hiszpań­

skich Burbonów. Do czasu objęcia tronu przez nowego wład­

cę rządy miała sprawować rada regencyjna z gen. Iturbide na

czele i nowy parlament (Kongres). Wicekról Meksyku Juan

0'Donoju zaakceptował dokument z Iguali. Później został on

60

61

włączony do traktatu kordobańskiego z 24 sierpnia 1821 r., na

którego mocy Kreole wymusili uznanie samodzielności Me­

ksyku przez Hiszpanię. Kiedy rewolucja burżuazyjna w Hi­

szpanii została stłumiona przez interwencyjne wojska francu- !

skie, działające na rzecz obalonego Ferdynanda VII, traktat z

Kordoby został anulowany. Ugrupowania konserwatywne,

które ponownie objęły władzę w Hiszpanii, odmówiły uzna­

nia niepodległości Meksyku i nadal rościły sobie prawa do |

dawnej kolonii.

Z chwilą uzyskania niepodległości klasą panującą w Me­

ksyku stali się Kreole. Do tej pory wszystkie kluczowe stano­

wiska we władzach, armii i kościele zajmowali przybyli z Hi­

szpanii „Półwyspiarze". Po ogłoszeniu niepodległości wiek- j

szość z nich została pozbawiona stanowisk i zmuszona do opu­

szczenia Meksyku. Ich miejsce zajęli teraz przedstawiciele

konserwatywnych kół wielkiej burżuazji kreolskiej i kleru.

Jedną z pierwszych decyzji zdominowanego przez nich Kon­

gresu była zapowiedź redukcji nadmiernie rozbudowanej ar­

mii i zakaz sprawowania dowództwa wojskowego przez człon­

ków rady regencyjnej. Wywołało to niezadowolenie kadry

oficerskiej, która obawiała się o swoje przywileje wyniesione

jeszcze z czasów kolonialnych. 18 maja 1822 r. podburzone

przez oficerów wojska garnizonu stołecznego, przy poparciu

części mieszkańców miasta, obwołały Iturbidego cesarzem pod

imieniemAugustyna I. Następnego dnia sterroryzowany przez

wojsko i zwolenników cesarstwa Kongres zatwierdził „wolę"

społeczeństwa.

Większość Kreolów nic nie zyskała na cesarstwie, a ko­

sztowny przepych dworu cesarskiego doprowadził do katastro­

fy finansowej państwa. Przymusowe pożyczki, ucisk podat­

kowy i szalejąca inflacja szybko pozbawiły Augustyna I spo­

łecznego poparcia. Spowodowały też aktywizację sił republi­

kańskich i postępowych. W nieprzychylnym od początku

cesarzowi Kongresie ujawniła się nowa opozycja, co dopro­

wadziło do jego rozwiązania. Katastrofalny stan gospodarki

i pusty skarb odbiły się również na stanie faworyzowanej do­

tąd armii. Kiedy zabrakło pieniędzy na opłacenie potrzeb woj­

ska, szybko ogarnął je ferment. Jako pierwszy decyzję o wy­

stąpieniu przeciwko cesarzowi podjął młody generał brygady

Antonio Lopez de Santa Anna (generałem mianował go Itur-

bide). W grudniu 1822 r. zaatakował Veracruz i proklamował

powstanie republiki, chociaż przy swoich zdecydowanie roja-

listycznych poglądach nie bardzo rozumiał znaczenie tego sło­

wa. Stopniowo do zbuntowanych wojsk Santa Anny przyłą­

czyły się inne oddziały cesarskie i przedstawiciele opozycji

republikańskiej z -Vicente Guerrero, Guadelupe Victorią i Ni­

colasem Bravo na czele.

Pozbawiony poparcia Iturbide abdykował 19 marca

1823 r. i udał się na wygnanie do Włoch. Zdetronizowany

cesarz nie chciał się jednak pogodzić z utratą korony i już w

następnym roku podjął próbę odzyskania tronu. Wraz z nie­

wielką grupą swoich zwolenników wylądował w Meksyku i

rozpoczął walkę o powrót do władzy. Nie tylko nie uzyskał

żadnego poparcia, ale uprzedzeni o jego wyprawie republika­

nie szybko schwytali go i rozstrzelali 19 lipca 1824 roku.

_Pp obaleniu cesarstwa władzę w państwie objęli tymcza­

sem dawni bojownicy wojny o niepodległość, przeciwni mo­

narchii i skłaniający się ku republikańskiej formie rządów.

Uzyskali oni większość w zwołanym w listopadzie 1823 r.

Kongresie. W nowym parlamencie od początku starły się dwie

koncepcje ustrojowe, koncepcja centralistyczna i federalistycz-

na. Centraliści dążyli do utworzenia silnego rządu centralne­

go, któremu mieli podlegać mianowani urzędnicy na szczeblu

stanowym i lokalnym. Federaliści popierali wybór przedsta­

wicieli władz lokalnych, którym chcieli powierzyć pełnię ad­

ministracji na własnym terenie. Ponieważ większość Meksy-

kanów nie miała pojęcia o samorządności i była przyzwycza­

jona do tradycyjnej, scentralizowanej administracji kolonial­

nej, Meksyk rozpoczął trudną drogę niepodległego bytu od

kompromisu.

62

63

Po długich dyskusjach politycznych, wzorując się na do­

świadczeniach Stanów Zjednoczonych i hiszpańskiej ustawie

zasadniczej z 1812 r., Kongres uchwalił 4 października

1824 r. nową konstytucję. Powoływała ona do życia nowe pań- ;

stwo pod nazwą Stany Zjednoczone Meksyku. Meksyk został

republiką federalną (składającą się z 19 stanów i 4 teryto­

riów, które w większości odzwierciedlały dawny, hiszpański

podział terytorialny) na czele z prezydentem (który de facto

zastąpił wicekróla) i wiceprezydentem o czteroletniej kaden­

cji oraz dwuizbowym Kongresem. Jedyną dozwoloną przez

prawo religią został katolicyzm. Był to ukłon w stronę Ko­

ścioła, który chociaż utracił wielu zwolenników po ekskomu-

nikowaniu przywódców rewolucji, księży Hidalgo i Morelo-

sa, zachował swoje wpływy i pozostał obok armii najpotęż­

niejszą instytucją w państwie. Pierwszym prezydentem został

weteran wojny o niepodległość gen. Guadelupe Victoria, a wi­

ceprezydentem Nicolas Bravo.

Przyjęcie konstytucji kończyło ostatecznie wieloletni okres

walki o niepodległość Meksyku. Po 300-letnim okresie pano­

wania Hiszpanów Meksyk odziedziczył scentralizowaną i nie­

efektywną administrację, słabo rozwiniętą gospodarkę, kata­

strofalny stan finansów oraz liczne i drogie wojsko z nadmier­

nie rozbudowanym, i zachłannym na przywileje, korpusem

oficerskim. Dziesięcioletnia wojna o niepodległość poczyniła

w kraju ogromne zniszczenia. Zginęło lub zostało zamordo­

wanych około 600 000 ludzi, czyli 10% populacji kraju z 1810

roku. Produkcja rolna zmniejszyła się o połowę, a handel mię­

dzynarodowy, w wyniku zerwania więzów z Hiszpanią, za­

marł prawie całkowicie. System fiskalny był niesprawny, po­

datki pobierane przez władze stanowe i wojsko (w praktyce

odprowadzały do skarbu państwa tyle, ile uważały za stosow­

ne) tylko w niewielkim stopniu docierały do rządu centralne­

go. Właściwie jedynym źródłem dochodów państwa były wy­

sokie opłaty celne pobierane w portach, co miało i ten skutek,

że sprzyjało rozwojowi przemytu. Jednakże i one nie wystar­

czały nawet na utrzymanie armii. Podejmowane przez kolejne

rządy próby zmniejszenia jej liczebności zawsze kończyły się

niepowodzeniem wobec oporu uprzywilejowanej kadry ofi­

cerskiej. Chroniczny brak pieniędzy zmuszał Meksyk do za­

ciągania pożyczek za granicą, co na długie lata uzależniło kraj

od obcych mocarstw (zwłaszcza od Wielkiej Brytanii, a później

także od Stanów Zjednoczonych).

Niestabilność ekonomiczna szła w parze z brakiem stabili­

zacji na scenie politycznej. Po względnie spokojnej prezyden­

turze gen. Victorii (1824-1829) w Meksyku zapanował blisko

30-letni okres chaosu politycznego. Na tle rywalizacji o wła­

dzę nastąpiły liczne przewroty i walki wewnętrzne, anarchia i

dalszy upadek gospodarczy kraju. Tylko w latach 1821-1836

Meksykiem rządzili cesarz i jedenastu prezydentów, w tym

dwóch sprawujących jąw sposób dyktatorski. Niektórzy z nich

utrzymali się u steru rządów kilka lub kilkanaście dni, inni

powracali do władzy parę razy w tym samym roku. Od 1829 r.

zbrojny zamach stanu stał się normalnym sposobem przejmo­

wania władzy, co pozostało w tradycji meksykańskiej przez

następne 100 lat. Tylko dwóch prezydentów w sposób konsty­

tucyjny przekazało swój urząd następcy. Jeden, Vicente Gu-

errero, został rozstrzelany po przewrocie dokonanym przez

swojego własnego wiceprezydenta (1831).

Władza polityczna i administracyjna w Meksyku znalazła

się w rękach ograniczonej grupy ludzi. Stanowili ją kreolscy

(częściowo hiszpańscy) posiadacze ziemscy, nieliczna burżu-

azja miejska, wyższa hierarchia kościelna, generalicja i część

klasy średniej, składającej się w coraz większym stopniu z

Metysów. Podstawowa masa ludności, zamieszkali w 90 % na

wsi Indianie i Metysi, pozostawała poza polityką, bierna i od­

sunięta od jakiegokolwiek wpływu na bieg spraw państwo­

wych. Do aktywności pobudzały jąjedynie sprzeczności raso-

wo-kulturowe i konflikty społeczne przeradzające się często

w bunty i rebelie różnych warstw ludowych.

64

Grupy sprawujące władzę nie były jednolite, ulegały podzia­

łowi na różne tendencje i prądy polityczne o odmiennych pro­

gramach i zapleczu społecznym. Dzieliły się na dwa główne

stronnictwa: konserwatystów i liberałów. Pierwsi (roj aliści i

klerykałowie) zasadniczo reprezentowali interesy oligarchii,

a drudzy inteligencji i klasy średniej. Oba nurty nie zdołały

wykształcić systemu partyjnego i działały na zasadzie grup

zwolenników skupiających się wokół uznanych przywódców.

Konserwatyści stali na gruncie kontynuacji systemu kolonial­

nego i związków z Hiszpanią popierali przywileje kleru i ar­

mii, byli zwolennikami centralizmu państwowego. Liberało­

wie, wśród których była frakcja umiarkowana (z Valentinem

Gomezem Fariasem na czele), skłonna do kompromisów z

konserwatystami i radykalna ( której przewodził Lorenzo de

Zavala) przeciwstawiająca się przywilejom oligarchii, dążyli

do reform i pośrednio działali w interesie niższych warstw spo­

łecznych. Dość bezkrytycznie zapatrzeni w Stany Zjednoczo­

ne opowiadali się za federalizmem i rozbudową samorządu

stanowego.

Uprawianiu polityki i zarządzaniu państwem nie sprzyjała

też sytuacja międzynarodowa. Nowa republika nie została

uznana ani przez Hiszpanię i Francję, ani przez Stolicę Apo­

stolską. Hiszpania przez długi czas nie chciała się pogodzić z

utratą Meksyku. Aż do 1825 r. utrzymywała swój garnizon

wojskowy w twierdzy San Juan de Ulua koło Veracruz, który

praktycznie paraliżował funkcjonowanie tego największego

portu meksykańskiego. W 1829 r., przy pomocy rojalistycz-

nych spiskowców, Hiszpanie podjęli zbrojnąpróbę przywróce­

nia swojej władzy kolonialnej, wysyłając do Meksyku korpus

ekspedycyjny gen. Isidoro Barradasa. W sierpniu wojska hi­

szpańskie wylądowały w Tampico, ale nie uzyskały żadnego

poparcia społecznego, na które liczył Barradas. Generał Santa

Anna, dowodzący wojskami meksykańskimi w tym rejonie,

na własną rękę zorganizował opór przeciwko Hiszpanom,

zmuszając ich w końcu do kapitulacji i opuszczenia kraju. Po

Cabeza de Vaca

Franciszkański misjonarz

na czele osadników hi­

szpańskich w Nowym

Świecie

"J

Renę Robert de la Salle

Cesarz Augustyn

Iturbide

Stephen F. Austin ze

zbiorów San Jacinto

Museum of HistoryAs-

sociation

Generał Antonio Lopez de

Santa Anna

Bitwa pod Gonzales (rekonstrukcja)

Działo „Come and take it"

William Barret Travis

w 1835 r.

James Bowie

Nóż Bowie

Sam Houston jako

agent indiański

William B. Travis w mundurze

ppłk. regularnej kawalerii Te­

ksasu

Crockett jako Davy Kongresmen

65

tych wydarzeniach umiejętnie rozgłosił swoje zwycięstwo, i

kreując się na „Napoleona Zachodu", zaczął poważnie wpły­

wać na losy państwa meksykańskiego.

Armia tradycyjnie już odgrywała ogromną rolę społeczną i

polityczną. Mocno rozbudowana, od czasów walk wyzwoleń­

czych, stanowiła decydującą siłę i klucz do sprawowania wła­

dzy w państwie. Znacznąjej część stanowili kreolscy oficero­

wie o niskim poziomie fachowości, za to pięknie wystrojeni i

skłonni do poparcia każdego, kto gwarantował im pieniądze i

przywileje. Szeregowi żołnierze, prawie zawsze Metysi lub

Indianie, służyli w wojsku jako ochotnicy na okres ośmiu lat,

częściej jako poborowi przez dziesięć lat. Ci ostatni nienawi­

dzili służby w armii i do wojska szli niechętnie, robiąc wszy­

stko, żeby przy okazji zdezerterować. Przeciętny żołnierz me­

ksykański był źle wyćwiczony i umundurowany, często głod­

ny i prawie zawsze skłonny do rabunku. Dowódcy darzyli go

pogardą i traktowali jak zwykłe „mięso armatnie".

Pasożytnicza kadra oficerska niechętnie odnosiła się do

swoich obowiązków i podnoszenia kwalifikacji wojskowych,

za to z entuzjazmem oddawała się polityce i zbijaniu majątku.

Wielu oficerów nie było zawodowymi wojskowymi i pocho­

dziło z rozdania politycznego. Wojsko ich nie interesowało,

często natomiast kręcili się wokół sfer rządowych domagając

się pieniędzy i stanowisk. Był to element łatwy do wykorzy­

stania w rozgrywkach politycznych. Sytuację w armii tak scha­

rakteryzował ówczesny meksykański sekretarz stanu, który

skarżył się w 1834 r.: „Nadmierne szafowanie stanowiskami i

odznaczeniami prowadzi w rezultacie do bałaganu i stwarza

sytuację, w której oddani i dobrze wyszkoleni oficerowie od­

chodzą ze służby [...]'.

Organizacja wojska opierała się na odziedziczonych po

kolonizatorach wzorach hiszpańskich, częściowo także bry-

' P . H a y t h o r n t h w a i t e , The Alamo and the War ofTexan Indepen-

dence 1835-36,

Osprey Publishing Ltd, London 1986, s. 33-34.

66

tyjskich i portugalskich, sprawdzonych w czasie wojen napo­

leońskich. Za to umundurowanie wzorowano na uniformie fran­

cuskim. Armia składała się z kilku rodzajów broni, wchodzą­

cych w skład wojsk regularnych i milicji terytorialnych (te

ostatnie były często lepiej wyszkolone i opłacane niż oddziały

regularne). Liczyła przeciętnie dwadzieścia kilka tysięcy żoł­

nierzy regularnych i czterdzieści kilka tysięcy milicjantów. Na

przykład w latach 1826-1827 wojsko regularne (Ejercito per-

manente) liczyło etatowo 22 270 ludzi i składało się z: 12 ba­

talionów piechoty, 13 pułków kawalerii, 13 brygad artylerii,

31 kompanii garnizonowych i 12 pomocniczych kompanii pie­

choty i kawalerii. Milicje terytorialne (Milicia activa) liczyły

42 037 ludzi i dzieliły się na:

- wewnętrzne (20 batalionów piechoty, 8 pułków kawale­

rii, 12 samodzielnych kompanii artylerii),

-nadbrzeżne (13 batalionów piechoty),

- północnego pogranicza (9 kompanii piechoty i 10 szwa­

dronów kawalerii, tzw. wojsk prezydialnych).

Stałe walki wewnętrzne, przewroty i bunty uniemożliwiały

prawidłowy rozwój wojska i czyniły je niezdolnym do efek­

tywnego działania według standardów europejskich.

Punktem zwrotnym w historii młodej republiki meksykań­

skiej stały się wybory prezydenckie w 1828 roku. Legalnie

wybrana administracja prezydenta Manuela Gomeza Pedrazy

została obalona przez zwolenników Vicente Guerrero. W1831 r.

on sam padł ofiarą zamachu stanu dokonanego przez swojego

wiceprezydenta gen. Anastasio Bustamante, który ogłosił się

dyktatorem. Częste zmiany rządów i rebelie zbrojne podwa­

żyły wiarę wielu Meksykanów w republikański eksperyment.

Znaczna część mieszkańców Meksyku odczuwała spadek po­

ziomu życia i zaczęła tęsknić do scentralizowanego, dobrze

zorganizowanego systemu administracji kolonialnej.

Amerykanie w Teksasie z radością powitali powstanie re­

publiki i uchwalenie nowej konstytucji. Byli przecież zade­

klarowanymi republikanami. Nie bez powodu gen. Teran pod-

67

kreślał w swym raporcie z podróży do Teksasu w 1827-1828

zdecydowanie republikańskie nastroje amerykańskich koloni­

stów pisząc, że „każdy z nich ma konstytucję w swojej kiesze­

ni"

2

. Ich zaniepokojenie wzbudziło tylko ustanowienie katoli­

cyzmu jedyną religiąpaństwową. Większość Amerykanów była

protestantami, przyzwyczajonymi do swobód religijnych pa­

nujących w Stanach Zjednoczonych. Chociaż konstytucyj­

ne wymogi uzależniały prawo do osiedlenia się w Meksyku

od przejścia na katolicyzm, tylko jedna czwarta z nich zdecy­

dowała się na ten krok. Mimo to większość osadników zamie­

rzała dotrzymać swoich zobowiązań wobec nowej ojczyzny i

pozostać lojalnymi obywatelami Meksyku.

Zaniepokojenie amerykańskich osadników wzrosło, kie­

dy w 1829 r. prezydent Guerrero zniósł formalnie niewolnic­

two na całym terytorium Meksyku, a więc także na obszarze

Teksasu. W samym Meksyku Murzynów było niewielu i od

czasu ogłoszenia niepodległości byli oni ludźmi wolnymi.

Nie odgrywali zresztą większej roli ekonomicznej. Zupełnie

inaczej sprawa ta wyglądała w Teksasie. Większość koloni­

stów, nawet jeśli nie posiadała niewolników, pochodziła z

południa Stanów Zjednoczonych, gdzie niewolnictwo było

zagwarantowaną prawem i zwyczajem instytucją. Nie chcie­

li się pogodzić z decyzjąo abolicji ponieważ uważali, że godzi

ona w podstawy ich systemu społeczno-gospodarczego.

Skłonny do kompromisu Austin podjął szereg kroków zmie­

rzających do obejścia przepisów o abolicji. Udało mu się

nawet przekonać władze stanowe do uznania kontraktów o

pracę, które formalnie czyniły niewolników ludźmi wolny­

mi, w praktyce jednak wiązały ich z dotychczasowymi wła­

ścicielami do końca życia.

Po uchwaleniu konstytucji z 1824 r. Teksas wszedł w skład

nowego, połączonego stanu Coahuila-Teksas. Jako jedyna z

1

M.Kingston,^ ConciseHistoryofTexas, GulfPublishingCompa­

ny, Houston 1988, s. 58

68

69

dotychczasowych prowincji Meksyku nie zyskał statusu sa- i

modzielnego stanu. Nową stolicą stanową zostało Saltillo,

położone w odległości 365 mil od San Antonio. W nowo po­

wstałych władzach stanowych Teksas uzyskał jedynie dwa

miejsca przedstawicielskie, w porównaniu z jedenastoma przy­

znanymi Coahuili. Przeniesienie instytucji stanowych i archi­

wów z SanAntonio do Saltillo skomplikowało dodatkowo pro­

cedury prawne i administracyjne. Wzrosły koszty i wydłużył

się czas oczekiwania na zatwierdzenie tytułów prawnych do

ziemi i wyrokowania w sprawach sądowych.

Stephen Austin, jako jeden z reprezentantów Teksasu w

parlamencie stanowym, jak tylko potrafił dbał o interesy kolo­

nistów i prowadził mediacje między osadnikami a władzami

meksykańskimi. Jednakże i on nie zdołał się oprzeć niepoko­

jowi i wzrostowi napięcia, jakie wywołał dekret z 6 kwietnia

1830 roku. Gwałtownie zaprotestował przeciwko wprowadze­

niu zakazu dalszej kolonizacji amerykańskiej i wzmacnianiu I

przez gen. Terana garnizonów meksykańskich w Teksasie, I

Przestrzegał, że żadne zakazy nie zahamują nielegalnej imi­

gracji z USA i powstrzymajątylko napływ statecznych, przed­

siębiorczych osadników na rzecz niedoświadczonych, krew­

kich awanturników i ludzi pogranicza, nienawykłych do żad­

nych praw i nie uznających żadnej władzy.

Przewidywania Austina sprawdziły się szybko. Chociaż

zakaz imigracji ze Stanów Zjednoczonych został powtórzony

w 1834 r., liczba Amerykanów i ich niewolników sięgnęła w

tym roku 20 700, a w 1836 r. doszła do 35 000 w porównaniu

z 4000 Meksykanów. W miarę wzrastania populacji Amery­

kanów w Teksasie zupełnie naturalnie podejmowali oni próby

ustanowienia amerykańskich standardów wolności w swoich

koloniach. Jednocześnie rósł ich krytycyzm wobec meksykań­

skiego porządku prawnego i systemu sprawowania władzy. Z

kolei obawy władz meksykańskich wzbudzała nie tylko niele­

galna imigracja Amerykanów, ale i oficjalna retoryka politycz­

na administracji prezydenta Jacksona. Nie krył on zresztą swo­

ich zaborczych planów wobec Teksasu. W rozmowie z jed­

nym z meksykańskich dyplomatów akredytowanych w Wa­

szyngtonie miał się nawet wyrazić, że „Stany Zjednoczone

nigdy nie powinny rezygnować z okazji zajęcia Teksasu, a

najlepszym sposobem uzyskania tego terytorium będzie jego

faktyczna okupacja, po której powinny nastąpić negocjacje w

sprawie jego sprzedaży, tak jak to miało miejsce w przypadku

Florydy"

3

. Rzeczywiście w okresie prezydentury Jacksona

pojawiło się kilka nieformalnych propozycji zakupu Teksasu,

które tylko rozzłościły Meksykanów i zwiększyły ich antypa­

tię do Amerykanów.

W Meksyku po obaleniu prezydenta Guerrero, rozgorzała

otwarta walka między konserwatystami i liberałami. W stycz­

niu 1832 r. przeciwko dyktaturze gen. Bustamante zbuntowa­

ły się wojska garnizonu Veracruz dowodzone przez gen. San-

taAnnę. Ten sprytny demagog i oportunista ogłosił się obroń-

cąrepubliki i zyskał poparcie liberalnie nastawionej części spo­

łeczeństwa. Amerykańscy koloniści w Teksasie powitali gen.

Santa Annę jako gwaranta konstytucji z 1824 r. i wykorzystali

wznieconą przez niego rebelię do przeciwstawienia się posta­

nowieniom dekretu z 6 kwietnia.

Pierwszy poważny konflikt z władzami meksykańskimi

wiernymi prezydentowi Bustamante wybuchł w Fort Anahu-

ac, niewielkim porcie u ujścia rzeki Trinity do Zatoki Galve-

ston. FortAnahuac, znany jeszcze sprzed 1825 r. jako Perry's

Point, był jednym z wielu osiedli utworzonych przez nielegal­

nych osadników ze Stanów Zjednoczonych. Z powodu swoje­

go strategicznego położenia nad Zatoką Galveston, przy starej

drodze Atascosita z Luizjany do La Bahii, został wybrany przez

gen. Terana jako miejsce na nowy fort meksykański. Otoczo­

no go ponad dwumetrowym kamiennym murem o szerokości

1,2 m i wyposażono w dwa 18-funtowe działa. Strzeżono z

niego żeglugi po wodach zatoki i kontrolowano dostęp do

3

Ibidem,

s. 57.

70

wschodniego Teksasu. Jego budowniczym i pierwszym do­

wódcą został płk John (Juan) D. Bradbum.

Bradburn, amerykański awanturnik z Kentucky, przybył

do Teksasu w 1817 r. z oddziałem Javiera Miny. Po uzy­

skaniu przez Meksyk niepodległości służył w armii repu­

bliki meksykańskiej. W 1830 r. gen. Teran w celu pobiera­

nia ceł i realizowania postanowień dekretu z 6 kwietnia od­

delegował go do budowy fortu i komory celnej wAnahuac.

Swoją gorliwością w służbie meksykańskiej od początku

wzbudził niechęć amerykańskich kolonistów. Kiedy w 1831 r.

władze stanowe obiecały osadnikom z Anahuac zalegalizo­

wanie ich praw do ziemi, Bradburn aresztował specjalnego

komisarza ziemskiego Francisco Madero, który miał wy­

dać kolonistom tytuły prawne i zakwestionował legalność

jego misji. Ostatecznie Madero został zwolniony a tytuły

prawne wydane, koloniści jednak nie przestali skarżyć się

na działalność Bradburna.

Wiosną 1832 r. konflikt w Anahuac przybrał znamiona

otwartego buntu. Powodem zaostrzenia stosunków Bradburna

z kolonistami stały się nieporozumienia na tle prac przy budo­

wie umocnień fortu. Koloniści oskarżyli komendanta o odmo­

wę zapłaty za pracę murzyńskich niewolników wykorzysty­

wanych przy budowie fortu i nakłanianie ich do ucieczki. Skar­

żyli się też na samowolę i szykany ze strony żołnierzy meksy­

kańskich, wśród których było wielu skazańców i pospolitych

przestępców odpracowujących tu swoje winy. Kiedy wzbu­

rzeni koloniści zaprotestowali przeciwko praktykom stosowa­

nym przez Bradburna, ten wprowadził wAnahuac stan wojen­

ny i aresztował ich przywódców. Trzech głównych opozycjo­

nistów, Patrick H. Jack, William B. Travis i Monroe Edwards,

stanęło przed sądem wojskowym i zostało skazanych na 50

dni aresztu. W obronie aresztowanych wystąpili pozostali

Amerykanie z Anahuac, kierowani przez prawnika Roberta

McAlpin Williamsona, zwanego od noszonej protezy Trzyno­

gim Willim. Kiedy Bradburn odmówił uwolnienia zatrzyma-

71

nych, koloniści odpowiedzieli utworzeniem milicji obywatel­

skiej pod dowództwem płk. Francisa W. Johnsona. Zatrzyma­

li część żołnierzy Bradburna w charakterze zakładników i obie­

gli fort ogłaszając się zwolennikami gen. Santa Anny. Zagro­

żony zbrojnąrebeliąBradburn zgodził się wypuścić więźniów

w zamian za swoich żołnierzy, ale po zwolnieniu zakładników

odmówił wydania aresztowanych. Wprawiło to kolonistów we

wściekłość. Rozlewowi krwi zapobiegło w ostatniej chwili

przybycie do Anahuac płk. Jose de las Piedrasa, dowódcy me­

ksykańskiego garnizonu w Nacogdoches. Piedras, zaniepoko­

jony możliwością wybuchu walk, w geście dobrej woli, kazał

zwolnić zatrzymanych Amerykanów i rozpoczął negocjacje z

kolonistami. W wyniku ugody zwanej Turtle Bayou Resolu-

tion płk Bradburn został odwołany ze stanowiska, a garnizon

meksykański opuścił Fort Anahuac. 13 lipca 1832 r. Brad­

burn wymknął się z Anahuac i ścigany przez kolonistów uciekł

za rzekę Sabinę. Do Teksasu wrócił dopiero w 1836 r. idąc w

straży tylnej inwazyjnej armii gen. Santa Anny.

Czerwcowe wydarzenia w Anahuac wywołały wrzenie w

pozostałych koloniach amerykańskich w Teksasie. Osadnicy

z kolonii Austina na wieść o oblężeniu załogi meksykańskiej

przez milicjantów Johnsona zorganizowali zbrojny oddział i

wyruszyli z pomocą do Anahuac. 25 czerwca, w drodze do

Zatoki Galveston, Teksańczycy pod dowództwem kpt. Johna

Austina i Henry Smitha dotarli do ujścia Brazos koło Velasco,

gdzie zamierzali przeprawić się przez rzekę. Drogę do prze­

prawy zagrodził im meksykański garnizon Fortu Velasco pod

dowództwem ppłk. Domingo de Ugartechey. W nocy na 26

czerwca 112 Teksańczykow zaatakowało fort przy wsparciu

jedynego działa i po kilku godzinach walki zmusiło 125 oso­

bową załogę meksykańską do kapitulacji. Bitwa pod Velasco

była pierwszym starciem amerykańskich osadników z woj­

skiem meksykańskim w Teksasie, w którym polała się krew.

Została stoczona już po pokojowym rozwiązaniu przez płk.

Piedrasa konfliktu w Anahuac.

Sukcesy wAnahuac i Velasco zbiegły się ze zwycięską kam­

panią wojsk gen. Santa Anny w Meksyku. Wzmocniło to de­

terminację kolonistów, którzy podjęli dalsze działania zmie­

rzające do usunięcia wojsk meksykańskich wiernych prezy­

dentowi Bustamante z Teksasu.

Po powrocie do Nacogdoches w lipcu 1832 r. płk Piedras,

chcąc zapobiec niepokojom na swoim terenie, wydał rozkaz

zdania broni i amunicji mieszkańcom miasta i okolicznym

kolonistom. Osadnicy odmówili, a ich reakcją było natych­

miastowe powołanie milicji obywatelskiej. Jej dowództwo po­

wierzono płk. Jamesowi W. Bullockowi. Podobnie jak wAna­

huac koloniści z Nacogdoches obwołali się stronnikami gen.

SantaAnny i zwrócili się do płk. Piedrasa z petycjąo poparcie

idei konstytucji z 1824 roku. Kiedy ten odmówił, 2 sierpnia

milicjanci Bullocka wkroczyli do Nacogdoches i po walkach

ulicznych zajęli Old Stone Fort i większość miasta. Piedras z

300 żołnierzami bronił się wokół murowanego budynku swo­

jej kwatery przy centralnym placu Nacogdoches, a w nocy na

3 sierpnia wycofał się w kierunku San Antonio. Koło miejsco­

wości Linwood nad strumieniem Loco Creek Meksykanie zo­

stali doścignięci i zaatakowani przez 17 osobowy konny pa­

trol milicjantów. Zdemoralizowani porażką mimo zdecydo­

wanej przewagi liczebnej, skapitulowali. W dwudniowych

walkach stracili łącznie 47 żołnierzy. Po stronie Teksańczy-

ków padło tylko 4 zabitych. 6 sierpnia Piedras i Bullock pod­

pisali rozejm, na którego mocy wszystkie wojska meksykań­

skie wycofały się ze wschodniego Teksasu. Żołnierzy Piedra­

sa pod konwojem odesłano do San Antonio, chociaż wielu z

nich chciało wracać do Meksyku, żeby wziąć udział w walce z

oddziałami republikańskimi gen. SantaAnny.

Jesienią 1832 r. szala zwycięstwa w wojnie w Meksyku

przechyliła się na stronę Santa Anny i popierających go libe­

rałów. Nowy rząd zaniepokojony wiadomościami o walkach

w Teksasie wysłał tam dodatkowe wojska gotowe spacyfiko-

wać zbrojną rebelię Amerykanów. Na początku października

73

w Velasco wylądował gen. Jose Antonio Mexia na czele 400

żołnierzy. Jako zwolennik SantaAnny został radośnie powita­

ny przez Teksańczyków i zapewniony o ich oddaniu sprawie

republiki. Nie widząc żadnych oznak buntu przeciwko nowym

władzom uspokojony powrócił do Meksyku.

Zachęceni sukcesami federalistów Teksańczycy zwołali w

październiku 1832 r. w stolicy kolonii Austina San Felipe kon­

wencję delegatów. Poprzedziła ją kampania Austina na rzecz

utworzenia samodzielnego stanu. Niezmordowany Austin

odwiedził szereg miejscowości, w tym wiele skupisk ludności

meksykańskiej, przekonując o konieczności oddzielenia Te­

ksasu od Coahuili. Pod jego przewodnictwem na konwencji

opracowano szereg postulatów pod adresem rządu. Poza żą­

daniem, ustanowienia Teksasu samodzielnym stanem, doma­

gano się ostatecznego uregulowania sprawy własności ziemi

we wschodnim Teksasie, zgody na utworzenie milicji do

obrony przed atakami Indian i pomocy rządowej przy two­

rzeniu szkół. Domagano się też odwołania postanowień de­

kretu z 6 kwietnia.

Władze Coahuli potępiły konwencję i zakwestionowały

legalność podjętych decyzji. Uznały, że konwencja w stylu

amerykańskim nie jest właściwym sposobem wyrażania opi­

nii przez obywateli Meksyku. Na tej podstawie odmówiły

przekazania żądań Teksańczyków rządowi centralnemu.

Mimo obiekcji władz meksykańskich w kwietniu 1833 r. Te­

ksańczycy zwołali w San Felipe kolejną konwencję, na której

powtórzono żądania oddzielenia Teksasu od Coahuili i znie­

sienia zakazu imigracji ze Stanów Zjednoczonych. Po raz

pierwszy wśród delegatów ujawniły się dwie frakcje. Frak­

cja pokojowa ze S. Austinem na czele reprezentowała sta­

rych osadników amerykańskich i Meksykanów, którzy do­

magali się rozwiązań pokojowych, nie chcąc ryzykować utraty

majątków i rodzin. Frakcja radykalna z Williamem H. Whar­

tonem i Branchem T. Archerem wyrażała interesy przyby­

łych niedawno osadników, spekulantów i różnych , jastrzę-

74

bi" nie kryjących swojej niechęci do zwierzchności Meksy­

ku nad Teksasem. Pod wpływem radykałów opracowano pro­

jekt nowej konstytucji przyszłego stanu Teksas. Jego przy­

gotowanie zlecono komisji pod przewodnictwem delegata z

Nacogdoches, Sama Houstona, byłego gubernatora Tennes­

see i kongresmana Stanów Zjednoczonych. Wzorem dla pro­

jektu stała się konstytucja, amerykańskiego stanu Massachus-

setts, w niewielkim tylko stopniu wzbogacona o rozwiązania

znajdujące się zwykle w ustawach zasadniczych innych sta­

nów meksykańskich. Konwencja zobowiązała Austina i

dwóch innych delegatów do przedłożenia postulatów Teksań-

czyków nowym władzom Meksyku.

Zaniepokojone rezultatami obu konwencji w San Felipe

władze Coahuili, w 1833 i 1834 r., zaakceptowały część żądań_

Teksańczyków, możliwych do załatwienia na szczeblu stano­

wym. Język angielski został uznany jako oficjalny w sprawach

urzędowych, zaaprobowano zasady tolerancji religijnej i zre­

formowano system sądowniczy, wprowadzając sądy apelacyjne

i ławę przysięgłych na wzór amerykański. Dla usprawnienia

administracji Teksas podzielono na trzy departamenty: Bexar,

Nacogdoches i Brazos.

16 maja 1833 r. prezydentem Meksyku został po raz pierw­

szy gen. Antonio Lopez de Santa Anna (w sumie w latach

1833-1855 pełnił tę funkcję 11 razy). Stanowisko wiceprezy­

denta objął czołowy działacz i teoretyk liberalizmu Valentin

Gomez Farias. Za zgodą prezydenta przejął rządzenie pań­

stwem i postanowił przeprowadzić podstawowe reformy pro­

ponowane przez liberałów. Santa Anna „dyskretnie" usunął

się do swojej posiadłości pod Veracruz i stamtąd obserwował

rozwój wydarzeń w kraju.

Stephen Austin, w pojedynkę, przybył do Mexico City w

październiku 1833 r. i złożył petycję Teksańczyków urzędują­

cemu wiceprezydentowi Fariasowi. Epidemia cholery, jaka

nawiedziła w tym czasie Meksyk, i prace nad reformą pań­

stwa opóźniały odpowiedź rządu na postulaty Teksańczyków.

75

Długie oczekiwanie na odpowiedź i dająca się zauważyć nie­

chęć władz do planów usamodzielnienia się Teksasu poiryto­

wały Austina. Rozdrażniony, wystosował do lokalnej legisla-

tury w San Antonio pismo, w którym zalecał ogłoszenie Te­

ksasu samodzielnym stanem i powołanie władz stanowych

nawet bez zgody rządu centralnego.

Tymczasem Kongres meksykański, pod wpływem Fariasa i

innych czołowych liberałów Jose Marii Luisa Mory i Lorenzo

de Zavali, przyjął kilka ustaw ograniczających wpływy Ko­

ścioła i armii (m.in. podjęto decyzję o zmniejszeniu jej liczeb­

ności). Wywołało to energiczne protesty konserwatystów i

oficerów, którzy wzniecali liczne bunty antyrządowe pod ha­

słem „religia i przywileje". Santa Anna, widząc siłę i opór

klas uprzywilejowanych, w końcu 1833 r. powrócił do stolicy

i włączył się do rządzenia krajem. Niespodziewanie dla same­

go siebie Austin, wciąż czekający w Mexico City na odpo­

wiedź rządu, uzyskał audiencję u prezydenta i przedstawił mu

swoje propozycje. Santa Anna zgodził się z większością po­

stulatów Teksańczyków z wyjątkiem planów oddzielenia Te­

ksasu od Coahuili. W końcu grudnia Austin wyruszył w drogę

powrotną do Teksasu. 3 stycznia, podczas postoju w Saltillo,

został aresztowany przez policję meksykańską i odesłany z

powrotem do stolicy. Powodem aresztowania okazał się wy­

słany wcześniej list Austina, który dostał się w ręce władz.

Podejrzliwi Meksykanie zinterpretowali jego treść jako na­

woływanie do buntu i oderwania Teksasu od Republiki Me­

ksykańskiej. Austina postawiono przed sądem i osadzono w

więzieniu, gdzie w trudnych do wytrzymania warunkach prze­

trzymywano go do lipca 1835 roku.

Wiadomości o aresztowaniuAustina wywołały wzburzenie

wśród Teksańczyków. Na początku 1834 r., Farias zaniepoko­

jony nie na żarty możliwością buntu w Teksasie, wysłał tam z

misją płk. Juana Nepomuceno Almonte. Miał on uspokoić

wzburzonych Teksańczyków i zbadać ich rzeczywiste nastro­

je. Almonte zapewnił mieszkańców Teksasu o pracach rządu

76

77

nad reformą państwa i obiecał uwzględnienie większości ich

żądań. Zapewnienia te chwilowo uspokoiły kolonistów i Al-

monte zadowolony z wyników swojej misji powrócił do Me­

ksyku, gdzie rzeczywiście poparł niektóre z proponowanych

przez Teksańczyków rozwiązań. Z zadowoleniem odnotował

też, że Teksas, mimo wybuchających od czasu do czasu nie­

pokojów, należy do najdynamiczniej rozwijających się regio­

nów Meksyku. Tylko w 1834 r. produkcja bawełny pozwoliła

wyeksportować do Stanów Zjednoczonych 7000 bel bawełny

wartości 315 000 dolarów. Cały eksport Teksasu, obejmujący

głównie bawełnę i skóry zwierzęce, osiągnął wartość 500 000

dolarów. Jednocześnie jednak importowano towary o warto­

ści 630 000 dolarów. Brak gotówki w Teksasie przesądzał o

tym, że 90 % handlu miało charakter wymiany barterowej lub

była kredytowana. Jak zauważył płk Almonte, „w kategoriach

handlowych nadawało to Teksasowi cechy nieustającego tar­

gowiska"

4

.

W kwietniu 1834 r. sytuacja polityczna w Meksyku uległa

całkowitej zmianie. Pod wpływem konserwatystów i wojska

Santa Anna przejął pełnię władzy i niespodziewanie zmienił

front. Odsunął od rządów liberałów i skazał na banicję Faria-

sa, Morę i de Zavalę. Następnie zawiesił konstytucję, odwołał

zapowiedziane reformy i rozpoczął demontaż federalizmu. Do

października 1835 r. rządy federalistyczne zastąpiono syste­

mem centralistycznym, a Kongres podporządkowano prezy­

dentowi. Rządy konserwatystów i centralizacja władzy, utrzy­

manie kosztownych przywilejów wojska i Kościoła pogłębiły

kryzys finansowy państwa. Wywołały też bunty w niektórych

stanach Meksyku.

Jeszcze w marcu 1833 r. stolica Coahuili i Teksasu została

przeniesiona z Saltillo do Monclovy. W roku następnym wła­

dze stanowe potępiły dyktaturę SantaAnny i opowiedziały się

za ideą federalizmu. Konserwatyści z Saltillo, widząc szansę

'Ibidem,

s. 63.

na odbudowanie pozycji swojego miasta, poparli SantaAnnę i

utworzyli konkurencyjny rząd stanowy. Pod wpływem tych

wydarzeń w Teksasie doszło do zwołania lokalnych konwen­

cji w San Antonio (13 października) i San Felipe (20 paździer­

nika), na których jawnie zaczęto się dopominać uniezależnie­

nia Teksasu od Coahuili. Wzrost napięcia w niektórych sta­

nach skłonił SantaAnnę do wydania zarządzenia o zmniejsze­

niu liczebności milicji stanowych do poziomu-jeden milicjant

na pięciuset mieszkańców. Ograniczeniu temu jako pierwszy

przeciwstawił się sąsiadujący z Coahuiląstan Zacatecas w środ­

kowym Meksyku. W styczniu 1835 r. w Mexico City zebrał

się Kongres, na którym delegaci Zacatecas zadeklarowali wier­

ność zasadom federalizmu i konstytucji z 1824 roku. Zdomi­

nowany przez zwolenników Santa Anny parlament ogłosił

Zacatecas zrewoltowanym stanem i zagroził mu interwencją

zbrojną. W kwietniu 1835 r. gen. Santa Anna osobiście popro­

wadził wojska rządowe do Zacatecas. 10 maja na czele 3400

żołnierzy pokonał 5000 armię rebeliantów pod dowództwem

przez Francisco Garcii i zajął miasto Zacatecas. Dla przykła­

du wydał je na pastwę swoich żołnierzy. Przez dwa dni woj­

ska SantaAnny grabiły stolicę Zacatecas i łupiły jej mieszkań­

ców. Jednocześnie gen. Martin Perfecto de Cos, szwagier Santa

Anny i dowódca wojskowy północnych prowincji, otrzymał

rozkaz udania się do Coahuili i rozpędzenia legislatury stano­

wej w Monclovie.

Brutalne stłumienie liberalnych buntów w Zacatecas i

Monclovie przeraziło Teksańczyków i podzieliło ich opinie

na temat dalszego sposobu działania. Odżył wcześniejszy

podział na partię pokojową i wojenną. Ugodowo nastawieni

koloniści zalecali uspokojenie nastrojów i rozwiązanie kon­

fliktu metodami pokojowymi. Wielu osadników nie miało

wyrobionego zdania, a ich poparcie dla ewentualnej zbroj­

nej rebelii było na ogół proporcjonalne do stanu posiadania.

Mimo to, wydawało się, że w czerwcu wojna jest już nieu­

nikniona. Podobnie, jak to miało miejsce w 1832 r., w Ana-

78

huac doszło do zbrojnej konfrontacji kolonistów z wojskiem

meksykańskim. Jeszcze w styczniu 1835 r. na rozkaz Santa

Anny do Fort Anahuac przybył garnizon meksykański kpt.

Antonio Tenorio, mający za zadanie ochronę tamtejszego

urzędu celnego i zapobieganie przemytowi. Wielu Teksań-

czyków uznało to za prowokację i wstęp do wojskowej oku­

pacji Teksasu. W czerwcu grupa 25 uzbrojonych kolonistów

pod dowództwem Williama B. Travisa zaatakowała fort i bez

walki zmusiła załogę meksykańską do kapitulacji. Jeńców

odesłano do kwatery gen. Cosa w Matamoros. Niektórzy dzia­

łacze frakcji pokojowej wystosowali do gen. Cosa list z wy­

razami ubolewania, określający akcję Travisa jako odosob­

niony incydent. Poirytowany Cos odrzucił usprawiedliwie­

nia Teksańczyków. Twardo zażądał aresztowania odpowie­

dzialnych za wydarzenia w Anahuac i wydania ich w jego

ręce. Jego żądanie pozostało bez echa.

Wzrost napięcia i groźba meksykańskiej inwazji skłoniła

Teksańczyków do zwołania w październiku nowego spotka­

nia delegatów, tym razem w Washington-on-the-Brazos. Po­

nieważ określenie „konwencja" w oczach Meksykanów zbyt­

nio kojarzyło się z rewolucją nazwano je „konsultacją". Zu­

pełnie niespodziewanie we wrześniu powrócił do Teksasu

zwolniony z więzienia Stephen Austin. Po 18 miesiącach wię­

ziennej izolacji był to już zupełnie inny człowiek. Natychmiast

włączył się do agitacji na rzecz zwołania „konwencji wszyst­

kich Teksańczyków". 19 września opublikował list otwarty

do wszystkich kolonii, w którym jednoznacznie opowiedział

się za wojną w obronie praw Teksasu w ramach federacji me­

ksykańskiej, gwarantowanych przez konstytucję z 1824 roku.

Austin, określając SantaAnnęjako „nikczemnego, pozbawio­

nego skrupułów, krwawego potwora", otwarcie nawoływał:

„żadnych półśrodków, tylko wojna na całego!"

5

. Zaskoczyło

to wielu dawnych kolonistów, uważających go za swojego nie-

79

kwestionowanego przywódcę, którzy teraz opowiadali się za

utrzymaniem status quo.

We wrześniu rozgniewany odmową wydania Travisa i jego

ludzi gen. Cos wylądował z 500 żołnierzami w Zatoce Copa-

no, koło Corpus Christi, i pomaszerował do San Antonio.

Marszowi jego wojsk towarzyszyły wiadomości o planach

usunięcia z Teksasu wszystkich Amerykanów przybyłych tu

po 1830 r., rozbrojenia kolonistów i aresztowania wszystkich

przeciwników dyktatury gen. Santa Anny. 9 października 1835 r.

gen. Cos wkroczył do San Antonio. Tu dowiedział się o sto­

czonej tydzień wcześniej potyczce pod Gonzales.

5

Haythornthwaite,op. cit., s. 6.

REWOLUCJA TEKSASKA

Nieprzyjaciel zażądał bezwarunkowej kapitulacji i zagroził, że w razie

zdobycia fortu garnizon zostanie wycięty do nogi.Odpowiedziałem na to

wystrzałem armatnim. Nasza flaga wciąż dumnie powiewa nad murami.

Nigdy się nie poddam ani nie wycofam [...]

(ppłk William Barret Travis, Alamo 1836)

BITWA O SAN ANTONIO

Jeszcze przez wiele dni, po rozpuszczeniu wici, do Gonza-

les, pojedynczo i grupami, codziennie przybywali uzbrojeni

ochotnicy z różnych kolonii w Teksasie. W ciągu dwóch tygo­

dni zebrało się ich tutaj przeszło 500. Zupełnie niezorganizo-

wani, przypominali bardziej uzbrojony tłum niż regularne

wojsko. Tylko niewielu miało doświadczenie wojskowe, jak

Sam Houston, dowodzący ochotnikami z San Augustine i Na-

cogdoches, czy James W. Fannin, który na czele zorganizo­

wanego przez siebie oddziału wziął udział w potyczce pod

Gonzales. Większość stanowili niewyćwiczeni farmerzy i rze­

mieślnicy, ale było też trochę myśliwych i ludzi pogranicza,

którzy ze swoimi długimi strzelbami nadawali całemu zbioro­

wisku charakterystyczny wygląd.

9 października 1835 r., w tym samym czasie, kiedy wojska

gen. Cosa wkraczały do San Antonio, 40-osobowy oddział te-

ksaskich ochotników pod dowództwem kpt. George'a M. Col-

linswortha zaatakował Goliad. Zaskoczona meksykańska za­

łoga La Bahii dowodzona przez płk Candelle poddała presidio

prawie bez walki. W ręce Teksańczyków wpadły duże zapasy

81

broni i materiałów wojennych zgromadzone w magazynach

La Bahii. Była to pierwsza ofensywna akcja Teksańczyków w

tej wojnie. 5 listopada ochotnicy z Goliad zdobyli fort Lipan-

titlan nad rzekąNueces. W ten sposób przerwano ostatniądrogę

komunikacyjną pomiędzy meksykańskimi garnizonami w

Matamoros i San Antonio.

10 października do Gonzales przybył Stephen Austin. Za

jego namową przegłosowano decyzję o przesunięciu terminu

Konsultacji w Washington-on-the-Brazos i usunięciu do tego

czasu wszystkich wojsk meksykańskich z Teksasu. Mimo braku

kwalifikacji wojskowych Austin został wybrany generałem i

naczelnym dowódcąteksaskiej armii ochotniczej. 12 paździer­

nika 500 pełnych entuzjazmu, choć niezorganizowanych i nie­

karnych ochotników, nad którymi nawet Austin nie był w sta­

nie zapanować, wyruszyło bezładną gromadą w kierunku San

Antonio.

W tym samym czasie, kiedy „armia" Austina zbliżała się

do San Antonio, w San Felipe powołano namiastkę rządu

tymczasowego, jak na ironię nazwanego Stałą Radą (Per-

manent Council). Na jej czele, jako tymczasowy guberna­

tor, stanął przedstawiciel frakcji wojennej Henry Smith.

Rada zatwierdziła wybór Austina na naczelnego dowódcę i

rozpoczęła organizowanie zaopatrzenia oraz zaplecza dla

wojska (na początek oddziałom teksaskim oblegającym San

Antonio wysłano jako zaopatrzenie zapasy meksykańskie

zdobyte w La Bahii). Podjęto też decyzję o utworzeniu sy­

stemu pocztowego z centrum w San Felipe mającego

usprawnić łączność w okresie wojny. Rada wydała też pa­

tenty kaperskie uprawniające do atakowania statków me­

ksykańskich i mianowała Thomasa F. McKinneya specjal­

nym komisarzem do negocjowania pożyczki z USA w wy­

sokości 100 000 dolarów. Przede wszystkim jednak wysto­

sowała apel do Amerykanów w USA, wzywający do

udzielenia pomocy sprawie Teksasu. Na polecenie Rady za­

rekwirowano pieniądze z opłat ziemskich i ceł, przeznacza-

jąc je na żołd dla ochotników oraz zakup broni, amunicji i

zaopatrzenia dla wojska.

28 października 90 ochotników teksaskich pod dowództwem

charyzmatycznego awanturnika, słynnego pogromcy Indian i

mistrza pojedynków Jima Bowie oraz Jamesa Fannina, zaata­

kowało wysuniętą placówkę gen. Cosa w misji Concepcion,

położonej dwie mile od SanAntonio. Załoga meksykańska stra­

ciła w bitwie 67 zabitych i drugie tyle rannych, głównie od

ognia teksaskich strzelców wyborowych posługujących się

swoimi długimi strzelbami myśliwskimi. 26 listopada, w od­

ległości mili od San Antonio, ochotnicy Bowiego i Fannina

ostrzelali duży oddział meksykański wracający do miasta z

zapasami paszy dla koni. Meksykanie z trudem wycofali się

pod osłonę własnej artylerii. Posiłki wysłane przez gen. Cosa

na pomoc zaatakowanym zostały odparte przez główne siły

Teksańczyków. Dalekonośne karabiny Amerykanów znowu

zebrały krwawe żniwo. Zginęło około 50 żołnierzy meksykań­

skich, kilkudziesięciu było rannych. Po stronie teksaskiej zo­

stało rannych 2 ludzi a jeden zaginął. W czasie potyczki, która

przeszła do historii pod nazwą „Bitwy o trawę" (The Grass

Fight), w ręce zwycięzców wpadło 70 meksykańskich koni.

3 listopada w Washington-on-the-Brazos zebrała się dłu­

go oczekiwana Konsultacja, na którą przybyło 55 delegatów

reprezentujących 12 rad municypalnych (Austin, Bevil, Co­

lumbia, Gonzales, Harrisburg, Liberty, Matagorda, Mina,

Nacogdoches, San Augustine, Viesca i Washing­

ton-on-the-Brazos) i dwa z trzech departamentów Teksasu

(Brazos i Nacogdoches). Nie było tylko przedstawicieli San

Antonio, okupowanego przez wojska gen. Cosa. 7 listopada

opublikowano „Deklarację przyczyn" (Declaration of the Cau-

ses), oficjalny dokument wyjaśniający powody zbrojnej re­

wolty w Teksasie. Mimo nacisków niektórych delegatów, do­

magających się natychmiastowego ogłoszenia niepodległości

Teksasu, większość odrzuciła te sugestie i przegłosowała de­

cyzję o podjęciu walki z dyktaturą gen. SantaAnny w ramach

istniejącego państwa meksykańskiego. W Deklaracji delegaci

zażądali przywrócenia konstytucji z 1824 r. i systemu federa-

listycznego, domagali się ustanowienia Teksasu samodzielnym

stanem i przyznali sobie prawo użycia siły do zapewnienia

realizacji ogłoszonych żądań. Zadeklarowali też gotowość

udzielenia zbrojnej pomocy innym stanom Meksyku sprzeci­

wiającym się władzy gen. SantaAnny.

Najważniejsze fragmenty Deklaracji brzmiały następująco:

„W związku z tym, że generał Antonio Lopez de SantaAnna

i inni dowódcy wojskowi obalili siłą federalne instytucje Me­

ksyku i unieważnili tym samym umowę społeczną istniejącą

pomiędzy mieszkańcami Teksasu a innymi członkami konfe­

deracji meksykańskiej, dobrzy mieszkańcy Teksasu, korzysta­

jąc ze swoich naturalnych praw, uroczyście oświadczają, że:

- Podnieśli broń w obronie swoich praw i wolności zagro­

żonych despotyzmem wojskowym i w obronie zasad republi­

kańskich gwarantowanych przez federalistyczną konstytucję

z 1824 r.,

- Teksas nie jest już dłużej, ani moralnie, ani politycznie,

związany umową o unii; co więcej, kierując się solidarnością

i wspólnotą przekonań ze wszystkimi ludźmi miłującymi wol­

ność, oferuje swoją pomoc i poparcie tym stanom konfedera­

cji Meksyku, które powstaną zbrój nie przeciwko władzy woj­

skowych despotów,

- w związku z dezorganizacją systemu federalistycznego i

wprowadzeniem wojskowej dyktatury przyznają sobie prawo

do wycofania się z unii meksykańskiej i ustanowienia nieza­

leżnego rządu[...]"'.

12 listopada Konsultacja zastąpiła Stałą Radę nowym rzą­

dem tymczasowym o nazwie Rada Generalna (General Coun-

cil). Na stanowisku gubernatora pozostał Henry Smith, wice-

gubernatorem wybrano Jamesa W. Robinsona. W skład no­

wego rządu weszli, po jednym, przedstawiciele każdej z 12

' M . A . N o o n a n , TheAlamo, The Alamo Press, San Antonio 1983, s. 4.

84

reprezentowanych na Konsultacji rad municypalnych Teksa­

su. Jedną z pierwszych decyzji rządu, próbującego wprowa­

dzić porządek w wojsku, było mianowanie dowódcą nieist­

niejącej jeszcze regularnej armii Teksasu gen. Sama Housto-

na. Stephen Austin oraz William Wharton i Branch Archer zo­

stali wybrani specjalnymi pełnomocnikami rządu i wysłani do

Stanów Zjednoczonych w celu uzyskania pomocy finansowej

i militarnej oraz rekrutacji ochotników do walk w obronie

Teksasu.

Po mianowaniu Austina wysłannikiem do USA ochotnicy

teksascy oblegający San Antonio wybrali na swojego dowód­

cę, doświadczonego w walkach z Indianami, gen. Edwarda

Burlestona.

Już na przełomie listopada i grudnia do obozu pod San An­

tonio zaczęli napływać pierwsi ochotnicy ze Stanów Zjedno­

czonych. Niektórzy przybywali pojedynczo, inni w zorgani­

zowanych grupach. Pierwszy zorganizowany i jednolicie umun­

durowany oddział stanowiły dwie kompanie ochotników z

Nowego Orleanu tworzące batalion New Orleans Greys (na­

zwa wywodziła się od szarych mundurów wojskowych, po­

chodzących ze składów armii amerykańskiej w Nowym Orle­

anie). W jego skład wchodziło ponad 100 ochotników z 12

stanów USA i sześciu krajów europejskich, którzy już 13 paź­

dziernika zebrali się w Nowym Orleanie odpowiadając na apel

o pomoc dla Teksasu. Pierwsza kompania pod dowództwem

kpt. Roberta C.Morrisa przybyła drogą morską i po wylądo­

waniu w Velasco dotarła do San Antonio w połowie listopada.

Druga kompania, dowodzona przez kpt. Thomasa H.Breece'a,

doszła pod San Antonio lądem drogą Camino Real przez Na-

cogdoches i połączyła się z oddziałem Morrisa pod koniec li­

stopada. W ślad za nimi do Teksasu nadciągali inni, inteligen­

ci - idealiści z Północy, awanturnicy z Południa, półdzicy my­

śliwi z doliny Missisippi, farmerzy z Alabamy, Pennsylwanii,

Virginii i Karoliny Południowej, marynarze i mechanicy z

Nowego Orleanu, nie brakowało też niedawnych imigrantów

85

z Europy: Irlandczyków, Anglików, Szkotów, Niemców, Fran­

cuzów i Polaków. Jedni odpowiadali z entuzjazmem na apele

Teksańczyków o pomoc „w obronie zasad drogich sercu każ­

dego Amerykanina: wolności, sprawiedliwości i niepodległo­

ści"

2

, innych skłoniło do tego pragnienie przeżycia męskiej

przygody, nędza czy okazja zdobycia łupów. Najcenniejszą

nagrodą dla wszystkich miała być jednak ziemia, którą obie­

cywano ochotnikom z USA we wszystkich apelach o pomoc,

od poważnych i racjonalnych do najbardziej nawet histerycz­

nych. W jednym ze swoich apeli gen. Sam Houston nawoły­

wał: „Wojna w obronie naszych praw, przysięgi którą złożyli­

śmy i naszej konstytucji jest nieuchronna [...], jeśli ochotnicy

ze Stanów Zjednoczonych dołączą do swych braci w Teksa­

sie, otrzymająw nagrodę hojny dar w postaci ziemi [...], niech

każdy prawdziwy mężczyzna przyjdzie tu z dobrą strzelbą i

setką kul i [... ] niech przyj dzie j ak naj szybciej! Naszym okrzy­

kiem wojennym jest»Wolność albo Śmierć«!"

3

Odpowiedzią na ten i podobne apele były powstające w

całych Stanach Zjednoczonych, zwłaszcza na Południu, punk­

ty werbunkowe oraz płynące do Teksasu transporty broni i

amunicji. W Nowym Jorku i Bostonie zebrały się tłumy po­

tępiające rząd Meksyku i domagające się udzielenia Teksań-

czykom natychmiastowej pomocy w walce z „tyranią Santa

Anny". W Filadelfii demonstranci spalili kukłę prezydenta

Meksyku. W miejscowości Newport w Kentucky młody prze­

mysłowiec Sidney Sherman sprzedał swój majątek, żeby

wyekwipować i uzbroić 5 5-osobową kompanię ochotników,

z którą osobiście wyruszył do Teksasu. W Tennessee, słyn­

ny heros Dzikiego Zachodu, Davy Crockett, przybity poraż­

ką w wyborach do Kongresu, porzucił dom i rozpoczynając

nowe życie ruszył do Teksasu na czele kilkunastu podob-

2

B. H . P r o c t e r , TheBattle oftheAlamo, Texas State Historical Asso-

ciation, San Antonio 1986, s. 2

3

H a y t h o r n t h w a i t e , o p . cit., s. 7

86

nych do siebie straceńców, którzy przejdą do historii jako

„Konni Ochotnicy z Tennessee".

Sytuacja, jaką zastali pierwsi ochotnicy amerykańscy w obo­

zie pod San Antonio, nie napawała optymizmem. Lokalne od­

działy teksaskie nadal przypominały luźną zbieraninę, w której

każdy praktycznie sam decydował o tym, czy chce brać udział

w walce, czy wrócić do domu. Posunięta do granic normalności

„demokracja" i brak jednolitego dowództwa powodowały cał­

kowity brak porządku i dyscypliny. Wszystkie decyzje w spra­

wach wojskowych podejmowane były przez głosowanie wśród

oficerów. Rola dowódców była symboliczna, ochotnicy wybie­

rali ich sobie według uznania i w taki sam sposób mogli ich

zmieniać. Jedynymi niekwestionowanymi przywódcami byli Jim

Bowie, James Fannin i darzony powszechnym zaufaniem czar­

noskóry zwiadowca Hendrick Arnold, wolny Murzyn określa­

ny jako Jeden z najstarszych i najdzielniejszych pionierów

Zachodu"

4

. Mimo trwającego od dwóch miesięcy oblężenia i

stoczenia kilku zwycięskich potyczek z Meksykanami Teksań-

czycy nie mieli żadnej koncepcji prowadzenia dalszych dzia­

łań. Nadchodziła zima, nie było ciepłych okryć i dawały się już

odczuć braki w zaopatrzeniu. Wielu Teksańczyków odchodziło

do domu. Na początku grudnia w obozie pod San Antonio po­

zostało niespełna 400 ludzi, z czego prawie połowę stanowili

nowo przybyli ochotnicy ze Stanów Zjednoczonych. Polowa

rada oficerów przegłosowała Burlestona i podjęła decyzję o prze­

rwaniu oblężenia. Spotkało się to ze sprzeciwem ochotników

amerykańskich. Kapitan Cooke z batalionu New Orleans Greys

stwierdził, że „nie przybyli tutaj, żeby przez trzy lub cztery mie­

siące wypoczywać w koloniach"

5

. W imieniu swoich ludzi do­

magał się podjęcia zdecydowanej akcji przeciwko garnizonowi

San Antonio jeszcze przed nadejściem zimy.

4

The Alamo,

Long Barrack Museum, Taylor Publishing Co., Dallas

1986, s. 20

5

H a y t h o r n t h w a i t e , < ? p . cit., s. 8

87

Nie było to wcale takie proste. Mimo poniesionych strat

gen. Cos miał jeszcze pod swoimi rozkazami ponad 1200 lu­

dzi, zajmujących umocnione pozycje w mieście i położonej

obok, ufortyfikowanej misji Alamo. Jego wojska składały się

z jednego regularnego batalionu piechoty (Morelos) i pięciu

kompanii prezydialnych z silną artylerią, liczącą co najmniej

24 działa.

3 grudnia do obozu Teksańczyków przekradło się trzech

kolonistów z San Antonio, przetrzymywanych przez Meksy-

kanów w areszcie od czasów wydarzeń w Gonzales. Z prze­

kazanych przez nich informacji wynikało, że siły meksykań­

skie są przesadzone, a wielu żołnierzy gen. Cosa to byli ska­

zańcy, niezdyscyplinowani i słabo wyćwiczeni. Następnego

dnia w ręce Teksańczyków wpadł meksykański dezerter z za­

łogi San Antonio, por. Vuavis. W czasie przesłuchania wy­

znał, że umocnienia w mieście mają charakter prowizoryczny,

wojsku i mieszkańcom miasta zaczyna brakować żywności a

morale żołnierzy jest bardzo niskie. Potwierdził też informa­

cję, że znaczną część garnizonu (500 ludzi) stanowiąbyli ska­

zańcy i dezerterzy przyprowadzeni wcześniej do San Antonio

przez płk. Ugartecheę w łańcuchach i pod konwojem regular­

nego wojska.

4 grudnia powrócili z misji zwiadowczej nad Rio Grandę

teksascy zwiadowcy Hendrick Arnold, Erastus „Deaf Smith

("Głuchy" Smith) i Ben Milam. Milam, widząc większość

Teksańczyków gotujących się do opuszczenia obozu, krzyk­

nął: „Chłopcy, kto pójdzie ze starym Benem Milamem do San

Antonio?" To wystarczyło. Okrzyk Milama podziałał na ochot­

ników jak iskra. Przeszło 300 ludzi wyraziło chęć do walki.

Cały dzień poświęcono na przygotowania do szturmu miasta.

Słynny okrzyk w obozie pod San Antonio uczynił Milama

pierwszym bohaterem wojny o niepodległość Teksasu. Ben­

jamin Rusk Milam (1788-1835), awanturnik, handlarz ziemią

i eksplorer pochodził z Kentucky. W 1812 r. uciekł z domu,

żeby wziąć udział w wojnie z Anglią. Do Teksasu przybył w

88

1818 r. z zamiarem dorobienia się na handlu z Indianami. W

szeregach armii rewolucyjnej walczył o niepodległość Meksy­

ku, a potem przeciwko cesarstwu. Później handlował ziemią

w Teksasie i zarządzał kopalniami srebra w północnym Me­

ksyku. W1835 r. został aresztowany przez żołnierzy gen. Cosa

za zbytnie okazywanie republikańskich poglądów, których nie

ukrywał od czasów Iturbide. Uciekł i dołączył do kolonistów

z Goliad, z którymi wziął udział w zdobyciu La Bahii. Po zwy­

cięskiej walce został dowódcąkompanii zwiadowców w ochot­

niczej armii Teksasu.

4 grudnia wieczorem w kwaterze gen. Burlestona rada wo­

jenna opracowała plan walki. W bezpośrednim natarciu na

miasto miało wziąć udział 301 ludzi podzielonych na dwie

kolumny szturmowe. W skład pierwszej, dowodzonej przez

Bena Milama, weszły cztery kompanie (kpt. Dickinsona, kpt.

Englisha, kpt. Warda i kpt. Yorka), wspierane przez jedno dzia­

ło 12-funtowe. Zastępcą Milama został mjr Morris z batalionu

New Orlean Greys. Na przewodników kolumny Milama wy­

znaczono Arnolda i Johna Mavericka, jednego z trzech kolo­

nistów, którzy poprzedniego dnia uciekli z niewoli gen. Cosa.

Dowództwo drugiej kolumny objął płk Francis W. Johnson.

Jego zastępcami zostali dr James Grant i mjr William T. Au­

stin. W skład kolumny Johnsona weszło pięć kompanii (kpt.

Breece, kpt. Cookie, kpt. Edwardsa, kpt. Peackoka i kpt. Swi-

shera). Na przewodników wyznaczono „Głuchego" Smitha i

jednego ze współtowarzyszy Mavericka, Johna W. Smitha.

Trzeci oddział pod dowództwem ppłk Jamesa C. Neilla (kom­

panie kpt. Crane'a i kpt. Llewellyna) miał odwrócić uwagę

Meksykanów od rzeczywistego kierunku natarcia, demonstra­

cyjnym atakiem na misję Alamo.

W nocy na 5 grudnia kolumny szturmowe zajęły pozycje

wyjściowe w starym młynie, kilkaset metrów za północnymi

krańcami miasta. Przed świtem oddział Neilla ostrzelałAlamo

rozpoczynając bitwę o San Antonio. Kolumny Milama i John­

sona, z kompaniami New Orlean Greys na czele, podeszły do

89

wylotów ulic biegnących równolegle od północy do główne­

go placu miasta, gdzie znajdowały się meksykańskie baryka­

dy wzmocnione działami. Wartownik, który jako pierwszy

dostrzegł nadchodzące kolumny został zastrzelony przez „Głu­

chego" Smitha. W teksaskich działach po oddaniu kilku strza­

łów rozpadły się łoża, mimo to atakującym udało się zdobyć

dwa kluczowe domy strzegące dostępu do głównego placu. W

nocy Meksykanie obsadzili dachy budynków i wybili otwory

strzelnicze w murach okalających domy. Przez cały następny

dzień trwały zacięte walki uliczne. Główny wysiłek Teksań-

czyków skupił się na likwidowaniu meksykańskich artylerzy-

stów. Celny ogień z dalekonośnych karabinów pozwolił na

uciszenie wszystkich meksykańskich baterii w zasięgu strza­

łu. Grupy szturmowe przebijały cienkie ściany budynków

wypierając z nich obrońców i zdobywając w ten sposób dom

po domu. 7 grudnia na zapleczu zdobytego pałacu gubernato­

ra (Veramendi House) zginął Ben Milam, trafiony w głowę

przez meksykańskiego strzelca wyborowego. Następnego dnia

Teksańczycy wyparli Meksykanów z głównego placu i w nocy

opanowali całe miasto. Generał Cos zorganizował wycieczkę

z Alamo wysyłając 50 żołnierzy w kierunku teksaskiego obo­

zu. Została ona odparta przez osłonę obozu wspieraną ogniem

6-fiintowego działa. Rankiem 8 grudnia oddziały meksykań­

skie opuściły w popłochu ostatnie pozycje w San Antonio i

wycofały się do Alamo. 9 grudnia, po pięciu dniach walk ulicz­

nych, gen. Cos uznał swoje położenie za beznadziejne i kazał

wywiesić nad Alamo białą flagę. 10 grudnia podpisano umo­

wę kapitulacyjną. Garnizonowi meksykańskiemu zagwaran­

towano prawo swobodnego odejścia za Rio Grandę pod wa­

runkiem wydania broni, pieniędzy i całego mienia rządowego.

W imieniu swoich żołnierzy gen. Cos złożył przyrzeczenie, że

nigdy więcej nie będą walczyć przeciwko Teksańczykom i

sprzeciwiać się przywróceniu konstytucji z 1824 roku. 14 gru­

dnia gen. Cos i płk Ugartechea na czele ponad 1000 żołnierzy

odeszli w kierunku Laredo. Pozwolono im zakupić żywność

90

91

na drogę i zatrzymać trochę broni palnej do obrony przed In­

dianami. W pięciodniowych walkach o San Antonio poległo

około 150 żołnierzy meksykańskich. Ranni i chorzy pozostali

wmieście pod opieką ludności meksykańskiej. Straty Teksań-

czyków wyniosły 3 zabitych i dwudziestu kilku rannych. W

ręce zwycięzców wpadł bogaty arsenał, w tym 21 dział oraz

magazyny z dużą ilością prochu, amunicji i zimowych ubrań.

24 grudnia oddziały gen. Cosa dotarły do Laredo i przekro­

czyły Rio Grandę. W pierwszy dzień Świąt Bożego Narodze­

nia 1835 r. w Teksasie nie było już ani jednego uzbrojonego

żołnierza meksykańskiego.

ARMIA TEKSASKA

Szybkie i łatwe wyparcie sił meksykańskich poza linię Rio

Grandę wywołało u większości Teksańczyków nastroje zbyt­

niej pewności siebie i samouspokojenia. Po błyskotliwym

zwycięstwie w bitwie o SanAntonio wielu starych kolonistów

uważało, że wojna jest już skończona i wróciło do domów,

żeby rozpocząć przygotowania do wiosennych siewów. Ich

miejsce zajęli amerykańscy ochotnicy, którzy przybywali do

Teksasu, aby walczyć z Meksykanami i teraz nalegali na kon­

tynuowanie działań wojennych.

W końcu grudnia armia teksaska liczyła około 750 ludzi, z

czego 400 w San Antonio, 70 w Washington-on-the-Brazos,

80 w Goliad i 200 nowo przybyłych w Velasco. Zaledwie część

stanowiły lokalne milicje zorganizowane w kompanie o róż­

nej liczebności i dowodzone przez oficerów wybieranych przez

ogół żołnierzy. Podstawową siłę armii tworzyły teraz oddzia­

ły ochotników z USA sformowane w samodzielne kompanie

(nazywane od nazwisk dowódców np. kompania kpt. Cookie)

lub bataliony (oddziały o liczebności od jednej do kilku kom­

panii, których nazwy wywodziły się od miejsca, gdzie zostały

sformowane np. Georgia Battalion lub od charakterystyczne­

go wyglądu np. New Orlean Greys czy Alabama Red Rovers).

Wielu ochotników amerykańskich, w przeciwieństwie do osa­

dników teksaskich, miało doświadczenie wyniesione ze służ­

by woddziałach milicji lub nawet ze służby wojskowej (wśród

ochotników było wielu dezerterów z armii amerykańskiej).

Generał Houston, mianowany przez Radę Generalną naczel­

nym dowódcąregularnej armii Teksasu, już w listopadzie przy­

stąpił do organizowania wojska i opracowania regulaminu

szkolenia. Za podstawę przyjął regulamin armii USA z 1821 r.

i taktykę walki opartą na, wzorowanym na systemie francu­

skim, Regulaminie Taktyki Wojskowej (Military Tactics Ma­

nuał), wprowadzonym przez gen. Winfielda Scotta. Żołnierze

mieli być rekrutowani na okres 2 lat lub do końca wojny. Żołd,

racje żywnościowe i umundurowanie miały być takie same,

jak podczas ostatniej wojny Stanów Zjednoczonych z Wielką

Brytanią. Dekret o organizacji regularnej armii Teksasu z li­

stopada 1835 r. zakładał utworzenie jednego pułku piechoty i

jednego pułku artylerii, każdy w składzie dwóch batalionów

po pięć kompanii, o liczebności 560 oficerów i żołnierzy. W

piechocie dowództwo batalionu miało się składać z pułkowni­

ka, podpułkownika i majora. Na czele każdej kompanii liczą­

cej 56 ludzi stał kapitan, mający do pomocy podporucznika,

czterech sierżantów i czterech kaprali. W skład dowództwa

batalionu artylerii wchodziło dwóch podpułkowników i dwóch

majorów. Kompanią dowodził kapitan, któremu pomagali po­

rucznik i podporucznik. Żołnierze artylerii mieli być szkoleni

także do walki w charakterze piechoty. Cały etat armii ustalo­

no na 1120 ludzi. Mimo wysiłków Houstona i kolejnych rzą­

dów, w czasie trwania wojny, nigdy nie udało się zorganizo­

wać więcej niż 100 żołnierzy regularnych.

Oprócz armii regularnej przewidywano istnienie formacji

ochotniczych. Kompanie ochotnicze miały mieć podobną struk­

turę organizacyjną co wojska regularne, każda w składzie

dwóch plutonów po 28 ludzi, z kapitanem, podporucznikiem,

czterema sierżantami, czterema kapralami i dwoma grajkami.

W praktyce nawet kompanie ochotnicze z trudem osiągały

wyznaczone stany (np. kompania kpt. Benneta w marcu 1836 r.

liczyła tylko 12 ludzi). Brak jednolitego dowództwa, dyscy­

pliny i należytej organizacji były zresztą typowe dla wojsk

teksaskich przez cały okres wojny. Kiedy jednak dochodziło

do walki ochotnicy teksascy stawali się groźnym przeciwni­

kiem, potrafiącym skutecznie walczyć nawet przeciwko dużo

liczniejszym oddziałom regularnej armii meksykańskiej. Je­

den z żołnierzy batalionu New Orleans Greys tak wspominał

oblężenie San Antonio: „Nigdy nie słyszałem żadnego rozka­

zu [...], porządek i dyscyplinę w naszych szeregach utrzymy­

wała świadomość, że jesteśmy tu po to, żeby walczyć prze­

ciwko despotyzmowi [...]"

6

.

Niejednokrotnie podejmowano wysiłki, żeby wzmocnić

dyscyplinę i nauczyć żołnierzy przynajmniej podstawowych

zasad musztry i manewrów na polu walki. Instruktorami byli

przeważnie dawni oficerowie i podoficerowie mający za sobą

służbę w armii amerykańskiej, czasami także weterani z nie­

których armii europejskich (pełniejsze wykorzystanie ich umie­

jętności ograniczała słaba znajomość języka). W oddziałach

Fannina na przykład musztrą i szkoleniem kierowali Joseph

M. Chadwick, wychowanek West Point i były doradca woj­

skowy gubernatora stanu Illinois oraz były podoficer piechoty

morskiej z okrętu USS Constitution, John S.Brooks.

Początkowo każdy milicjant stawiał się z własną bronią i

amunicją. Wśród kolonistów teksaskich przeważały cywilne

muszkiety skałkowe, jak np. amerykański Tennessee Mounta-
in Rifle

kal. 0,50 cala, oraz najróżniejsze strzelby, dubeltówki

i śrutówki, a nawet staromodne garłacze dobre tylko do walki

na bliską odległość. Ochotnicy amerykańscy byli z reguły

wyposażeni w broń lepszej jakości. Przeważały drogie, długo-

lufowe sztucery myśliwskie typuPennsylwania kal. 0,44 (nie­

słusznie zwane karabinami z Kentucky), wojskowe muszkiety

wz. M 1816 USHarper's Ferry Contract kal. 0,54, czy stare,

ale nadal popularne brytyjskie Brown Bess kal. 0,75. Dobry

6

Ibidem,

s. 37.

93

strzelec, a takich wśród Teksańczyków nie brakowało, potra­

fił ze swojego długolufowego karabinu „z odległości stu yar­

dów (90 m) wpakować trzy spośród pięciu wystrzelonych kul

w kawałek papieru nie większy od srebrnej dolarówki"

7

. W

walce ogniowej długie karabiny Teksańczyków stanowiły

morderczą broń i powodowały ogromne ofiary wśród Meksy-

kanów. Przewyższały swym zasięgiem trzy lub czterokrotnie

zasięg zwykłego muszkietu i potrafiły celnie razić na odle­

głość nawet do 300 metrów.

Braki w uzbrojeniu uzupełniano zdobyczną bronią meksy­

kańską lub zakupami w Stanach Zjednoczonych. Broń zdo­

byczna była często podłej jakości i nie znajdowała wielu chęt­

nych. Za to uzbrojenie sprowadzone z USA stanowiło istotne

wzmocnienie dla armii. W styczniu 1836 r. zakupiono w USA

znaczne ilości broni, prochu, amunicji i innego wyposażenia

wojskowego. Było wśród nich 440 muszkietów, 100 karabin­

ków kawaleryjskich, 200 pistoletów, 150 szabli, 432 manier­

ki, 200 ładownic i pasów amunicyjnych, trąbki, bębny, piszczał­

ki i podręczniki do szkolenia wojskowego. Pozwoliło to wio­

sną 1836 r. jednolicie uzbroić i wyekwipować niektóre od­

działy teksaskie.

Większość artylerii teksaskiej pochodziła ze zdobyczy na

Meksykanach. Na przykład po zajęciu San Antonio w ręce

Teksańczyków dostało się 21 różnych dział, w tym dziewięć

4-funtowych, dwa 6-funtowe, dwa 3-funtowe, jedna 5-funto­

wa haubica, pięć większych dział 8-, 12- i 18-funtowych oraz

dwa działa okrętowe na obrotowych podstawach razem z amu­

nicją. Jakość tych dział przedstawiała się różnie, jeszcze go­

rzej wyglądały możliwości ich transportu, co w zasadzie unie­

możliwiało wykorzystanie artylerii w warunkach polowych.

Jednolite umundurowanie w armii teksaskiej praktycznie

nie istniało. Jej wygląd w pierwszym okresie wojny najlepiej

charakteryzuje opis dokonany przez Noaha Smithwicka w dro-

' Ibidem, s. 40.

94

dze do San Antonio: „Brakuje słów, żeby oddać wrażenie, ja­

kie wywoływał wygląd pierwszej armii Teksasu gotującej się

do wymarszu. Naprawdę niewiele przypominała mi wojsko z

moich dziecięcych marzeń. Tylko skórzane bryczesy miały

cokolwiek z munduru wojskowego [...]. Obuwie nieznanego

pochodzenia, od cywilnych butów do indiańskich mokasynów.

Tu szerokoskrzydłe sombrero zasłaniające wojskową czapkę

sąsiada, tam znowu wysoki cylinder obok czapki z szopa [...].

Wypłowiała skóra bizonia kontrastująca z kolorową kapą i

zwiniętą w rulon watowaną kołdrą [...]. Tu wielki amerykań­

ski koń górujący nad zwinnym hiszpańskim kucem, tam pół­

krwi mustang obok powolnego, równo kroczącego muła [...].

Dla zwykłego obserwatora gromada fantastycznych, uzbrojo­

nych typów ludzkich, ale cel, który im przyświeca, w naszych

oczach okrywa każde serce mundurem doskonalszym niż przy­

wdziewany na paradę przez regularne wojsko"

8

. W później­

szym okresie wojny zakupiono w Nowym Orleanie wiele ele­

mentów żołnierskiego wyposażenia, w tym 2000 par spodni,

400 par butów, 360 kurtek, 850 koszul i 570 par skarpet, ale

nigdy nie były to kompletne mundury. Właściwie jedynymi

oddziałami, które były w miarę jednolicie umundurowane po­

zostały od początku bataliony New Orleans Greys i Alabama

Red Rovers (nazwa pochodziła od zabarwionych na czerwono

koszul myśliwskich, pełniących funkcję mundurów). Także

część dezerterów z armii amerykańskiej zachowała swoje

mundury, dodając do nich jedynie dystynkcje obowiązujące

w armii teksaskiej.

Wyposażenie osobiste zależało od własnego wyboru i moż­

liwości, chociaż ideałem było posiadanie „dobrego karabinu z

Kentucky, ładownicy, rogu z prochem, tomahawka, noża Bo-

wie i plecaka"

9

.

8

Ibidem,

s. 38.

9

Ibidem,

s. 40.

95

EKSPEDYCJA MATAMOROS

Ogólny chaos, jaki niespodziewanie ogarnął zwycięskie

oddziały teksaskie po bitwie o San Antonio, spotęgowały je­

szcze kłótnie i spory kompetencyjne pomiędzy członkami rzą­

du i dowódcami wojskowymi. Gubernator Smith od samego

początku wszedł w konflikt ze swoimi współpracownikami,

co było po części winą Konsultacji, która nie sprecyzowała

nawet zakresu obowiązków rządu tymczasowego. Smith był

zadeklarowanym zwolennikiem całkowitej niepodległości

Teksasu. Pod jego wpływem 92 kolonistów z Goliad prokla­

mowało 20 grudnia pierwszą deklarację niepodległości Teksa­

su. W przeciwieństwie do Smitha pozostali członkowie rządu

skłaniali się do utrzymania Teksasu w ramach Republiki Me­

ksyku i prowadzenia walki o przywrócenie konstytucji z 1824

roku. Domagali się nawiązania współpracy z liberałami me­

ksykańskimi i udzielenia pomocy rebelii niedawnego współ­

pracownika Santa Anny gen. Jose Mexii, który w końcu 1835 r.

podniósł bunt w Tampico. Taki był zresztą sens Deklaracji z 7

listopada. W końcu grudnia Rada Generalna pod przewodnic­

twem wicegubernatora Robinsona zatwierdziła plan kontynu­

owania działań wojennych i przeniesienie ich na terytorium

Meksyku. Jako cel ataku wybrano miasto Matamoros w po­

bliżu ujścia Rio Grandę, które po zajęciu przez Teksańczy-

ków miało stać się bazą do wspólnych działań z powstańcami

gen. Mexii. Głównym promotorem tego planu stał się dr Ja­

mes Grant. Był on właścicielem licznych gruntów i kopalń w

północnym Meksyku, które po wybuchu rebelii w Teksasie

zostały skonfiskowane przez władze wojskowe. Liczył na to,

że w razie obalenia Santa Anny będzie mógł odzyskać swoją

własność. Wielu ochotników z USA, widząc możliwość splą­

drowania Matamoros i zdobycia łupów, popierało jego plany i

żądało kontynuowania walki. Dowództwo ekspedycji do Ma­

tamoros powierzono płk. Francisowi Johnsonowi, ten jednak

wkrótce zrezygnował z udziału w wyprawie i kierowanie

96

97

dalszymi przygotowaniami przejął Grant. Bez niczyjej zgody

zagarnął zapasy ciepłych ubrań, amunicji i żywności zgroma­

dzone w San Antonio i rozpoczął werbunek ochotników.

Planom ekspedycji sprzeciwił się gubernator Smith. Uznał

decyzje Rady Generalnej za nielegalne i zawiesił jej działal­

ność do czasu zwołania nowej konwencji, której datę wyzna­

czono na 1 marca. W odpowiedzi na to Rada, choć nie miała

do tego formalnych uprawnień, zdymisjonowała Smitha i po­

wierzyła pełnienie obowiązków gubernatora Robinsonowi. Ten

6 stycznia mianował płk. Fannina dowódcą wszystkich oddzia­

łów ochotniczych z USA i polecił mu poprowadzenie ekspe­

dycji do Meksyku. 9 stycznia Fannin zakończył werbunek

ochotników w San Antonio i na czele 300 ludzi wyruszył do

San Patricio, które miało być jego bazą do ataku na Matamo-

ros. W San Antonio pozostał tylko ppłk Neill ze 104 ludźmi,

pozbawionymi niemal zupełnie ciepłych ubrań i zapasów żyw­

ności. Tymczasem płk Johnson zmienił zdanie i zażądał przy­

wrócenia mu dowództwa nad wyprawą do Matamoros. Ro­

binson, niezależnie od nominacji Fannina, przychylił się do

jego prośby. Johnson wraz z dr. Grantem dołączył do ochotni­

ków Fannina w obozie pod Refugio.

Generał Sam Houston zajęty organizowaniem oddziałów

regularnych nie był o tych nominacjach informowany. Kiedy

tylko dowiedział się od gubernatora Smitha o wymarszu ochot­

ników Fannina z San Antonio, ruszył w ślad za nimi i dości­

gnął ich pod Refugio. Tam wszyscy trzej dowódcy Fannin,

Johnston i Houston zgłosili swoje pretensje do dowodzenia

wojskiem. W popularnym referendum, powszechnym zwycza­

jowo wśród wojsk ochotniczych, żołnierze wybrali na swoje­

go dowódcę płk. Fannina. Houston natychmiast zgłosił swój

sprzeciw i wykorzystując swoją nietuzinkową osobowość za­

czął namawiać żołnierzy do rezygnacji z wyprawy.

Samuel Houston (1793-1863) był postacią wyróżniającą się

nawet w tak różnorodnym zbiorowisku, jakie tworzyli Teksań-

czycy i ochotnicy ze Stanów Zjednoczonych. Pochodził z Vir-

ginii, ale wychował się pod opieką owdowiałej matki w Ten­

nessee. Jako młody chłopak uciekł z domu i przez kilka lat

mieszkał wśród Czirokezów. W1813 r. wstąpił jako zwiadowca

do armii gen. Jacksona i wziął udział w wojnie z Krikami.

Przyjaźń osobista i wspólne poglądy polityczne z Jacksonem

pozwoliły mu osiągnąć pozycję kongresmana, stopień genera­

ła milicji stanowej i wreszcie stanowisko gubernatora Ten­

nessee. Karierę polityczną złamało mu w 1829 r. nieudane

małżeństwo, po którym opuścił Tennessee i popadł w alkoho­

lizm. Przez kilka lat znowu mieszkał wśród Czirokezów i bro­

nił ich praw przed nieuczciwością agentów do spraw Indian.

W 1832 r. przybył do Teksasu i osiedlił się w Nacogdoches.

Po wydarzeniach w Gonzales koloniści z San Augustine i Na­

cogdoches powierzyli mu dowództwo lokalnej milicji, a Kon­

sultacja w Washington-on-the-Brazos wybrała go na dowód­

cę przyszłej, regularnej armii Teksasu.

Houston słusznie przewidywał, że Santa Anna nie zrezygnu­

je z odzyskania panowania nad Teksasem i zechce zgnieść re­

belię siłą. Jako jeden z nielicznych doceniał prawdziwe niebez­

pieczeństwo meksykańskiej kontrofensywy i spodziewał się jej

jeszcze przed nastaniem wiosny. Początkowo zamierzał zorga­

nizować obronę opartą na linii rzeki San Antonio, umocnionej

pozycjami w Goliad i San Antonio. Później uznał, że najlep­

szym terenem do walki będą zalesione obszary wschodniego

Teksasu, dające w razie czego możliwość wycofania się na te­

rytorium Stanów Zjednoczonych. Dlatego sprzeciwiał się roz­

dzielaniu oddziałów teksaskich i domagał się od dowódców

podporządkowania się jego rozkazom. Zamierzał ponadto skon­

centrować wszystkie posiadane siły w pobliżu naturalnych prze­

szkód terenowych, a następnie, unikając otwartej bitwy, wcią­

gnąć wojska meksykańskie w głąb Teksasu i rozciągnąć ich li­

nie zaopatrzeniowe. Dopiero wtedy, czekając na odpowiedni

moment, chciał zaatakować i walczyć o zwycięstwo.

Dzięki osobowości i rzeczowej argumentacji Houstonowi

udało się powstrzymać większość ochotników przed wymar-

98

szem do Matamoros. Tylko Johnson i Grant z około 70 ludźmi

nie zrezygnowali ze swoich planów i wyruszyli w kierunku

San Patricio. Pozostali żołnierze, wierni Fanninowi, postano­

wili zaczekać i przyglądać się rozwojowi sytuacji. Tymcza­

sem Fannin odmówił podporządkowania się rozkazom Hou-

stona i udał się nad Zatokę Copano po nowych ochotników

przybyłych do Velasco. 12 lutego, w drodze powrotnej do

Refugio, otrzymał rozkaz wicegubernatora Robinsona naka­

zujący mu obsadzenie La Bahii i „utrzymanie fortu w Goliad

za wszelką cenę".

Houston, sprawujący tylko formalnie dowództwo nad woj­

skiem, wrócił do Washington-on-the-Brazos. 17 stycznia

przed wyjazdem z Refugio wysłał do San Antonio Jima Bowie

na czele 30 ludzi z rozkazem zburzenia fortyfikacjiAlamo oraz

ewakuowania załogi i artylerii do bezpiecznejszych miejsc w

rejonie Gonzales i Zatoki Copano.

Kiedy 19 stycznia Bowie przybył do San Antonio, zastał

tam ppłk. Neilla z zaledwie 80 ludźmi, wśród których nie było

ani jednego Teksańczyka. Znaczna część garnizonu zdezerte­

rowała, a ci co pozostali byli głodni, nieopłaceni i pozbawieni

ciepłych okryć. Słyszeli już o marszu wojsk gen. SantaAnny i

zdawali sobie sprawę z tego, że San Antonio, leżące przy naj­

krótszej drodze z Meksyku do serca Teksasu, będzie pierw­

szym celem ataku inwazyjnej armii meksykańskiej. Mimo to

Neill i jego ludzie byli gotowi zostać i walczyć za murami

Alamo. Na decyzję Neilla istotny wpływ miało to, że nie dys­

ponował żadnymi środkami transportu umożliwiającymi ewa­

kuację posiadanej artylerii, a nie chciał porzucać zdobytych z

takim trudem dział. Po naradzie z Neillem Bowie przychylił

się do jego decyzji i postanowił nie wykonywać rozkazu Hou-

stona o opuszczeniu SanAntonio. Być może jego wiarę w sku­

teczną obronę wzmacniała pamięć o październikowej bitwie o

misję Concepcion? Przecież nie tak dawno kilkudziesięciu

ochotników pod jego dowództwem, bez wsparcia artylerii i

nieosłoniętych murem, zdołało pobić dużo liczniejsze oddzia-

99

ły gen. Cosa. Niewątpliwy wpływ na jego decyzję miała też

świadomość moralnego znaczenia San Antonio dla Teksasu i

to, że Alamo było jedyną fortecą oddzielającą wojska Santa

Anny od kolonii amerykańskich w Teksasie, zupełnie nie przy­

gotowanych przecież do walki z nadciągającym wrogiem. Żeby

lepiej zrozumieć postępowanie Jima Bowie, trzeba przyjrzeć

się bliżej jego biografii.

James Bowie urodził się w 1795 r. w hrabstwie Logan w

Kentucky (według innych źródeł w hrabstwie Burkę w Geor­

gii). Jego awanturnicza natura sprawiła, że jako flibustier wy­

prawiał się z dr. Longiem do Teksasu. Później w Luizjanie

handlował ziemią i zrobił majątek na handlu niewolnikami,

których kupował od pirata Jeana Lafitte. Do Teksasu przybył

w 1828 r. i osiedlił się w SanAntonio. Przystojny, bogaty, jak

na owe czasy nieźle wykształcony i władający płynnie trzema

językami (mówił także po francusku i hiszpańsku) Ameryka­

nin stał się wkrótce jednym z najbardziej szanowanych oby­

wateli miasta. Na początku lat 30-tych zasłynął ze zwycięskich

walk z Indianami, co pozwoliło mu uzyskać stopień pułkow­

nika lokalnej milicji. Jego sławę umacniało mistrzostwo w

pojedynkach, w których posługiwał się zaprojektowanym przez

siebie ogromnym nożem (tzw. Bowie Knife). Wynaleziony

przez Bowiego nóż jeszcze za jego życia stał się ulubioną bro­

nią ludzi pogranicza i jedną z legend Dzikiego Zachodu

10

. W

1831 r. Bowie jako naturalizowany obywatel Meksyku ożenił

się z córką wicegubernatora Teksasu i Coahuili Juana Martina

de Veramendi. Dwa lata później żona, dwoje dzieci i teścio­

wie Bowiego zmarli podczas epidemii cholery, co załamało

go psychicznie i wpędziło w alkoholizm. W 1836 r. Bowie,

10

Nóż Bowie - nóż, którego projekt Jim Bowie opracował w grudniu

1830 roku. Miał ostrze o dł. 25-37 cm i szerokości 5 cm. Sześciocentyme-

trowy odcinek klingi od czubka był obosieczny. Przypominający swym wy­
glądem krótki miecz, nóż Bowie był powszechnie używany na Dzikim Za­
chodzie do pojedynków, polowania, ścinania drzew, kopania ziemi w po­
szukiwaniu wody, a nawet do golenia.

100

wycieńczony alkoholem i gruźlicą, niewiele już dbał o własne

życie. Mimo to półlegendarna sława, jaka go otaczała i nie­

dawne zasługi w bitwach o misję Concepcion i w „Walce o

trawę" czyniły go nadal ulubieńcem wielu Teksańczyków i

jednym z najpopularniejszych dowódców teksaskich.

2 lutego Bowie wysłał do gubernatora Smitha list, w którym

charakteryzował San Antonio jako „żywotny przyczółek dla

Teksasu, którego utrzymanie jest sprawą wielkiej wagi". Na

koniec pisał: „Pułkownik Neill i ja doszliśmy do wspólnego

wniosku, że raczej umrzemy za tymi murami, niż oddamy je

wrogowi"

1

'. Zaraz potem zlecił przyspieszenie prac nad umoc­

nieniem fortyfikacjiAlamo mjr. Greenowi B. Jamesonowi. Sam

wykorzystał swoje kontakty z mieszkańcami San Antonio do

gromadzenia żywności, koni i pomocy finansowej dla załogi

fortu.

Decyzja Bowiego o pozostaniu w San Antonio obróciła w

gruzy strategiczne plany Houstona. Bez wojska, zlekceważo­

ny najpierw przez Fannina i Johnsona, a teraz przez Bowiego

i Neilla, złożył na ręce gubernatora Smitha dymisję z dowo­

dzenia armią. Smith nie przyjął dymisji naczelnego dowódcy,

ale udzielił mu urlopu do 1 marca. Zniechęcony Houston udał

się na północ do Czirokezów, żeby negocjować z nimi traktat

pokojowy i zapewnić Teksasowi ich neutralność w obliczu

meksykańskiej inwazji.

Już we wrześniu 1835 r. dowódcy meksykańscy spotkali

się w San Antonio z wodzami niektórych plemion indiańskich

usiłując zawrzeć z nimi sojusz przeciwko Teksańczykom. Prze­

straszeni możliwością walki na dwa fronty delegaci na Kon­

sultację wydali oświadczenie gwarantujące Czirokezom pra­

wo do ziemi na północ od drogi El Camino Real i pomiędzy

rzekami Sabinę i Angelina. Houston wykorzystał swoje wpły­

wy wśród Czirokezów i zawarł z nimi w Nacogdoches traktat

pokojowy. Potwierdził w nim zobowiązania przyjęte przez

" P r o c t e r , op. cit., s. 10.

101

Konsultację, dzięki czemu udało się zapobiec sojuszowi In­
dian z Meksykanami (po wojnie traktat z Nacogdoches został
unieważniony przez senat Republiki Teksasu i Czirokezów
wygnano z ich ziemi na Terytorium Indiańskie).

ARMIA DO OPERACJI W TEKSASIE GEN. SANTA ANNY

Podczas gdy rząd i dowódcy wojskowi pogrążali się w spo­

rach, powiększających chaos i anarchię w wojsku, większość
Teksańczyków nie odczuwała niepokoju. Znaczna część z nich
wierzyła, że po zwycięstwie nad wojskami gen. Cosa Meksy­
kanie nie zdecydują się już nigdy na powrót do Teksasu.Ci,
którzy tak nie myśleli, uważali, że ofensywy meksykańskiej
nie należy się spodziewać wcześniej niż na wiosnę. Ich prze­
widywania, nawet jeśli błędne, wydawały się logiczne.

Meksyk cierpiał na ustawiczne kłopoty finansowe, jego ar­

mię osłabiały ciągłe walki wewnętrzne, a rząd był zdezorgani­
zowany i ledwo radził sobie z utrzymaniem porządku w bun­
tujących się stanach południowego i środkowego Meksyku.
Nawet bujne trawy teksaskiej prerii zimą nie były w stanie
dostarczyć armii meksykańskiej wystarczającej ilości paszy
dla koni i bydła.

Ani jedni, ani drudzy nie docenili ogromnej energii i deter­

minacji gen. Santa Anny. Zgniecenie rebelii w Teksasie stało
się dla niego nie tylko sprawą honoru, ale i koniecznością po­
lityczną, obliczoną na wzmocnienie jego prestiżu w społeczeń­
stwie i zapewnienie mu sprawowanie władzy w Meksyku. Już
w sierpniu 1835 r. Santa Anna ogłosił zamiar usunięcia siłą z
Teksasu wszystkich popierających rebelię osadników amery­
kańskich. Zagroził też egzekucją wszystkim cudzoziemcom i
obcym ochotnikom schwytanym z bronią w ręku na teryto­
rium Teksasu.

Przygotowania do odbicia Teksasu gen. Santa Anna rozpo­

czął wczesną jesienią w San Luis Potosi, gdzie nakazał kon­

centrację oddziałów mających wejść w skład Armii do Opera-

cji w Teksasie. Przerwał je na krótko zbrojny bunt gen. Me-

xii w Tampico i indiańska rebelia w stanie Jukatan. Santa

Anna szybko uzyskał niezbędne fundusze na sfinansowanie

kampanii sprzedając skonfiskowane dobra buntowników i za­

ciągając pożyczki na wysoki procent od Kościoła i lichwia­

rzy. Chociaż administracja meksykańska była tradycyjnie nie­

efektywna i skorumpowana, a system zaopatrzenia zupełnie

niewydolny, Santa Anna wydał ogromne sumy pieniędzy,

żeby należycie zorganizować i przygotować swoje wojska

do działań wTeksasie. Szeregi armii uzupełnił przymuso­

wymi poborowymi, głównie wyzwolonymi skazańcami i In­

dianami ze spacyfikowanych stanów Zacatecas i Jukatan.

Swoim dowódcom, generałom Vicente Filisoli, Eugenio Tol-

sie i Antonio Gaonie rozkazał zakupienia 50 ton sucharów,

500 koni dla kawalerii oraz kltku" tysięcy jucznych mułów i

wołów do ciągnięcia wozów taborowych. W grudniu 1835 r.

jego siły zgromadzone w San Luis Potosi wynosiły około

4000 żołnierzy, z braku czasu tylko częściowo wyćwiczo­

nych i wyekwipowanych.

Jesienią 1835 r. armię meksykańską, w której skład jak

dawniej wchodziły wojska regularne i milicje terytorialne,

poddano całkowitej reorganizacji.

W piechocie regularnej, w miejsce dotychczasowych 13 nu­

merowanych batalionów, powołano 10 nowych nazwanych

imionami zasłużonych bohaterów wojny o niepodległość Me­

ksyku: Hidalgo (sformowany z dawnych 1 i 2 batalionów),

Allende (z 3 batalionu), Morelos (z 4 batalionu), Guerrero (z 5 ba­

talionu), Aldama (z 6 batalionu), Jimenez (z 7 i 12 batalio­

nów), Landero (z 8 i 9 batalionów), Matamoros (z 10 batalio­

nu), Abasolo (z 11 batalionu) i Galeana (z 13 batalionu). Każ­

dy batalion składał się z sześciu kompanii piechoty liniowej

(fizylierzy) i po jednej kompanii grenadierów i strzelców lub

lekkiej piechoty (tzw. kompanie wyborcze). W zależności od

potrzeb kompanie wyborcze mogły być wydzielane ze składu

macierzystych jednostek i formowane ad hoc w bataliony gre­

nadierów lub strzelców. Liczebność batalionów, tak wojsk

regularnych jak i milicji, była różna. W grudniu 1835 r. w San

Luis Potosi najliczniejszy z dziewięciu skoncentrowanych tam

batalionów liczył 452 ludzi, najsłabszy zaledwie 189. Liczeb­

ność kompanii wahała się od 58 do 34 żołnierzy. Organizacja

batalionów milicji była taka sama jak wojsk regulamychTNb-

siły one nazwy miejscowości, w których zostały sformowane.

Poza batalionami wojsk regularnych i milicji istniało osiem

kompanii garnizonowych, stanowiących załogi głównych

twierdz nadmorskich: Acapulco, pierwsza i druga Bacalar,

wyspy Carmen, San Blas, pierwsza i druga Tabasco i kompa­

nia Tampico. Dekret o organizacji wojska z 1835 r. przewidy­

wał także przekształcenie części oddziałów regularnych i mi­

licji w bataliony lekkiej piechoty. Miały być organizowane na

wzór francuski z przeznaczeniem do szybkich przemarszów i

prowadzenia walki ogniowej w szyku luźnym, każdy w skła­

dzie ośmiu kompanii, w tym jednej kompanii strzelców wybo­

rowych. W kompaniach grenadierskich służyli zwykle najbar­

dziej doświadczeni żołnierze, najlepsi strzelcy wchodzili w

skład kompanii strzeleckich, a najsprawniejsi fizycznie w skład

kompanii lekkiej piechoty. Podstawową masę piechoty linio­

wej tworzyli fizylierzy.

Organizacja wojska, wyszkolenie i ekwipunek były począt­

kowo oparte na wzorach hiszpańskich. Generał Santa Anna,

który od czasu zwycięstwa nad Hiszpanami w Tampico nadał

sobie miano „Napoleona Zachodu", wprowadził jednak wiele

rozwiązań przejętych z armii francuskiej. Mimo przyswajania

wzorów europejskich dyscyplina i wyszkolenie żołnierzy były

niskie (np. dopiero w 1847 r. wprowadzono obowiązek salu­

towania wyższym stopniem). Teoretycznie wszystkie manew­

ry wykonywano na rozkaz sygnalizowany dźwiękiem trąbki.

W praktyce szkolenie meksykańskiego piechura ograniczało

się jedynie do marszu i posługiwania się bronią.

Kawaleria meksykańska składała się z jednostek regular­

nych i milicji zorganizowanych w pułki. W 1835 r. w miejsce

104

105

13 dotychczasowych pułków kawalerii regularnej zorganizo­

wano 6 nowych. Nosiły one nazwy najważniejszych pól bi­

tewnych wojny o niepodległość: Cuautla (sformowany z daw­

nych 11 i 12 pułków kawalerii), Dolores (z 3 i 6 pułków kawa­

lerii), Iguala (z 4 i 10 pułków kawalerii), Palamar (z 2, 7 i 13

pułków kawalerii), Tampico (z 1 i 8 pułków kawalerii) i Vera-

cruz (z 5 i 9 pułków kawalerii). Każdy pułk składał się z czte­

rech szwadronów po dwie kompanie i dysponował oddziałem

saperów podlegających bezpośrednio dowódcy pułku. Oprócz

pułków kawalerii regularnej istniały także dwa samodzielne

szwadrony Jukatan i Tabasco. Podobnie jak w piechocie, w

1835 r. część jazdy przekształcono w lekką kawalerię, pozba­

wiając ją lanc i wzmacniając jej siłę ogniową.

Za najlepsze oddziały w armii meksykańskiej uchodziły woj­

ska inżynieryjne i artyleria. W San Luis Potosi samodzielny

batalion saperów (Zapadores) liczył zaledwie 185 ludzi i był

traktowany jako rezerwa armii. Artyleria, chociaż formalnie

zorganizowana w brygady, nie stanowiła jednej całości i była

porozdzielana poszczególnymi bateriami lub nawet pojedynczy­

mi działami po różnych jednostkach piechoty i kawalerii.

Uzupełnieniem wojsk regularnych i milicji stanowych były

kompanie prezydialne, stacjonujące w fortach na północnym

pograniczu. Składały się z oddziałów piechoty, jazdy i kawa­

lerii, a ich żołnierze rekrutowali się głównie z miejscowych

mieszkańców pochodzenia hiszpańskiego. Po wybuchu woj­

ny w Teksasie większość z nich pozostała wierna rządowi Santa

Anny i wzięła udział w walkach z Teksańczykami.

Największą słabością armii meksykańskiej był brak zorga­

nizowanego transportu, systemu zaopatrzenia i opieki medycz­

nej . Wojsku towarzyszyły zwykle gromady drobnych kupców,

markietanek i prostytutek (soldaderas), które powodowały

dezorganizację przemarszów, ale okazywały się niezbędne dla

normalnego funkcjonowania armii. W sierpniu 1836 r. utwo­

rzono wojskową służbę zdrowia (podczas wojny w Teksasie

korzystano często z pomocy amerykańskich jeńców-lekarzy).

Nawet osobisty lekarz gen. Santa Anny był tylko wiejskim

chirurgiem zwerbowanym do służby w wojsku.

Umundurowanie wojsk meksykańskich wzorowane było

początkowo na kolonialnej armii hiszpańskiej. Podczas gdy

oficerowie meksykańscy należeli do najpiękniej ubranych na

świecie, zwykłym żołnierzom często brakowało kompletnego

ubrania. W1832 r. podjęto próbę ujednolicenia umundurowa­

nia przez zakup we Francji dużej liczby mundurów pozosta­

łych jeszcze po różnych armiach napoleońskich. Pozwoliło to

na wyposażenie w nowe uniformy wojsk regularnych i części

milicji stanowych.

O ile w zakresie organizacji, szkolenia i umundurowania

wojska przeważały wpływy hiszpańskie i francuskie, o tyle

uzbrojenie armii meksykańskiej pochodziło głównie z dostaw

brytyjskich.

Piechota meksykańska uzbrojona była w różne rodzaje gład-

kolufowych muszkietów skałkowych, wśród których najpo­

pularniejszy był stary, brytyjski Brown Bess kal. 0,75 cala (19

mm). Ważył on 5,3 kg i był długi na 116 cm (plus 43 cm ba­

gnet kłujący). Z muszkietu Brown Bess wystrzeliwano kule o

wadze 28 g na odległość do 90 m. Jego szybkostrzelność wy­

nosiła 1-2 strzały na minutę, przy czym średnio co szósty po­

cisk nie trafiał do celu. W latach trzydziestych XIX w. była to

już broń od dawna przestarzała. Niektóre jej partie, jak te wzoru

India Patterns,

zostały wcześniej odrzucone i uznane za nie-

nadające się do uzbrojenia armii brytyjskiej. Lekka piechota i

część kawalerii były wyposażone w krótszą odmianę muszkietu
Brown Bess

o długości 96 cm. Kompanie strzeleckie i strzelcy

wyborowi byli uzbrojeni w nowsze, gwintowane karabiny
Bakera

wz. 1800 kal. 0,60. Razem z długim sieczno-kłującym

bagnetem karabin liczył sobie 175 cm długości i ważył 5 kg.

Raził skutecznie na odległość do 275 m, a jego szybkostrzel­

ność wynosiła przeciętnie dwa strzały na minutę.

Uzbrojenie kawalerii stanowiły szable wzorowane na hi­

szpańskiej szabli kawaleryjskiej z 1825 r., pistolety i karabin-

106

ki (dragoni) lub krótkie muszkiety (lekka kawaleria i jazda

prezydialna). Większość kawalerii uzbrojona była także w dłu­

gie na 225 cm lance z proporczykiem, zakończone trójkątnym

lub czworokątnym ostrzem o długości 22 cm.

Wyposażenie artylerii stanowiły różne działa żelazne i mo­

siężne 4,6- i 8-funtowe oraz 5- i 7-funtowe haubice. Cięższe

armaty 12- i 18-funtowe wykorzystywano do działań pozycyj­

nych i używano do obrony lub ostrzeliwania twierdz i umoc­

nionych pozycji przeciwnika. Przy zdecydowanie gorszym niż

w armiach europejskich wyszkoleniu meksykańskich artyle­

rzystow celny ogień z dział można było prowadzić na odle­

głość 500-600 metrów. Żelazne kule wystrzeliwane z tej od­

ległości mogły zabić nawet 40 ludzi stojących lub maszerują­

cych w zwartym szyku. Strzelano także kartaczami, których

skuteczny zasięg wynosił do 400 m. Ogromną bolączką me­

ksykańskiej artylerii była niedostateczna jakość sprzętu i brak

wystarczającej liczby środków transportu.

W 1833 r. z powodu złego stanu sprzętu rozformowano je­

dyną w armii meksykańskiej brygadę artylerii konnej, a nie­

które forty na północnych kresach z braku odpowiednich ar­

mat były wyposażone w stare działa okrętowe (kilka dział tego

typu Teksańczycy zdobyli w Goliad po zajęciu La Bahii).

Chociaż w kategoriach europejskich armia meksykańska

była słabo wyposażona i niedostatecznie wyszkolona, nie bra­

kowało w niej zdolnych i doświadczonych oficerów. Niektórzy

z nich, jak wykształcony w USA płk Juan Almonte czy ppłk

Jose de la Pena z batalionu Zapadores, byli prawdziwymi za­

wodowcami. Wiele stanowisk dowódczych sprawowali do­

świadczeni oficerowie z armii europejskich, wśród których

wyróżniali się zastępca SantaAnny, pochodzący z Włoch, gen.

Vicente Filisola, były napoleoński oficer gen. Adrian Woli czy

polski artylerzysta gen. Konstanty Malczewski. Ogólnie jed­

nak armia gen. SantaAnny skoncentrowana w San Luis Potosi

nie prezentowała się najlepiej. Nawet jeśli jej trzon stanowili

bitni i doświadczeni weterani, nie starczyło czasu, aby należy-

107

cie wyposażyć i wyszkolić tysiące nowych rekrutów. Najgor­

szym elementem okazali się Indianie z plemienia Majów na­

prędce wcieleni do wojska po spacyfikowaniu rebelii na Juka-

tanie, których ppłk de la Pena scharakteryzował jako „abory­

genów, nie znających języka i ledwie umiejących trzymać w

ręku muszkiet"

12

.

28 listopada gen. Santa Anna opuścił stolicę i wyruszył do

wojsk zbierających się w San Luis Potosi. Pod koniec grudnia

dotarły do niego wiadomości o upadku San Antonio. O ile

przedtem był zdecydowany poświęcić więcej czasu na przy­

gotowanie armii i poczekać z ukaraniem Teksańczyków, o tyle

wiadomość o klęsce gen. Cosa wywołała w nim furię i przy­

śpieszyła decyzję wymarszu.

W połowie grudnia 1835 r. armia meksykańska przezna­

czona do działań w Teksasie liczyła około 5000 żołnierzy i

składała się z trzech brygad piechoty i brygady kawalerii.

W skład pierwszej brygady, dowodzonej przez gen. Joaqu-

ina Ramireza y Sesmę, weszły: regularne bataliony Matamo-

ros (272 ludzi) i Jimenez (274), batalion milicji San Luis Po­

tosi (452), regularny pułk kawalerii Dolores (290) oraz 62 ar­

tylerzystow z siedmioma działami (dwa 8-funtowe, dwa 6-fun-

towe, dwa 4-funtowe i 7-funtowa haubica). Brygada Sesmy

liczyła 1350 doświadczonych żołnierzy i stanowiła straż prze­

dnią armii Santa Anny.

W skład drugiej brygady gen. Antonio Gaony weszły: regu­

larny batalion Aldama (393), bataliony milicji Toluca (324),

Queretaro (375) i Guanajuato (391) oraz 63 artylerzystow z

sześcioma działami (dwa 12-funtowe, dwa 6-funtowe i dwa 4-

tuntowe), razem około 1550 żołnierzy.

Trzecią brygadę dowodzoną przez gen. Eugenio Tolsę two­

rzyły: regularny batalion Guerrero (403), bataliony milicji Me-

xico City (363) i Guadalajara (428) oraz 60-osobowy oddział

artylerii z sześcioma działami (dwa 8-funtowe, dwa 4-funto-

l 2

H a y t h o r n t h w a i t e , o p . cit., s. 23.

108

we i dwie 7-funtowe haubice). Brygada Tolsy liczyła około

1250 ludzi.

W skład brygady kawalerii gen. Juana Jose de Andrade

wchodziło około 700 żołnierzy z regularnych pułków Tampi-

co (250) i Cuautla (180), pułku milicji Guanajuato (180) oraz

elementy pułków San Luis Potosi (40) i Bajio (30).

W końcu grudnia armia Santa Anny opuściła San Luis Po­

tosi i 7 stycznia dotarła do Saltillo. Stąd, jako pierwsza, ruszy­

ła w stronę Rio Grandę brygada gen. Sesmy, która miała połą­

czyć się z wojskami z Coahuili i przygotować przeprawę przez

rzekę na wysokości Presidio de Rio Grandę. Jednocześnie Santa

Anna wysłał rozkazy gen. Cosowi stojącemu nadal z niedobit­

kami swoich wojsk w Laredo. Nakazał mu zignorowanie przy­

rzeczenia danego Teksańczykom po kapitulacji San Antonio i

przygotowanie podległych mu oddziałów do inwazji Teksasu.

Główne siły armii pozostały w Saltillo do 26 stycznia. Tu

dołączyły do nich nowe oddziały przybywające z głębi kraju

(w tym bataliony milicji Yucatan i Tres Villas sformowane z

Indian). 26 stycznia, po generalnym przeglądzie wojsk, armia

ruszyła na północ. Wydzielony oddział gen. Jose Francisco Urrey

(pułk Cuautla, oddziały kawalerii z pułków San Luis Potosi i

Bajio oraz batalion Yucatan, razem około 600 żołnierzy) wy-

maszerował do Matamoros, skąd miał zaatakować osiedla ame­

rykańskie leżące wzdłuż wybrzeża Zatoki Meksykańskiej.

1 lutego armia SantaAnny dotarła do Monclovy. Towarzy­

szył jej ogromny tabor składający się z 233 wozów ciągnię­

tych przez woły oraz 1800 jucznych mułów. Jak zwykle, za

wojskiem podążały tłumy handlarzy i kobiet, dezorganizujące

porządek marszu. Dalsza droga w kierunku Rio Grandę odby­

wała się w okropnych warunkach terenowych i pogodowych.

Najpierw pustynne obszary Coahuili, a później góry północ­

nego Meksyku dały się porządnie we znaki nienawykłym do

takich warunków żołnierzom meksykańskim. Głód, śnieg i

przenikliwy wiatr z północy zbierały śmiertelne żniwo, szcze­

gólnie wśród Indian z Jukatanu wychowanych w tropikach.

109

Szlak przemarszu znaczyły połamane wozy taborowe, trupy

padłych zwierząt i ciała zmarłych żołnierzy. Brak wody i

zmniejszone o połowę racje żywnościowe zmuszały ludzi do

jedzenia dzikich orzeszków, kaktusów i innej roślinności. To

z kolei wywołało epidemię dezynterii, która powiększyła je­

szcze liczbę ofiar. W oficjalnym raporcie gen. Filisola napi­

sał: „Marsz był wyjątkowo trudny z powodu zimna, niedosta­

tecznej ilości wody, braku paszy dla zwierząt i odpowiednie­

go schronienia dla ludzi[.. .]"

1 3

. Głodna, wyczerpana i wstrzą­

śnięta stratami armia Santa Anny z trudem posuwała się

"naprzód. Wreszcie 12 lutego dotarła do brzegów Rio Grandę,

"gdzie czekał już gen. Sesma ze swoją brygadą.

Przed wkroczeniem do Teksasu gen. Santa Anna znowu zre­

organizował swoje siły. Po dokonaniu zmian skład jego armii

wyglądał następująco:

- brygada gen. Sesmy (wzmocniona do 1541 ludzi przez

oddziały milicji stanowej z Coahuili),

-brygadagen. Gaony (batalionyAldama, Toluca, Quereta-

ro i Guanajuato, batalion saperów Zapadores, kilka kompanii

prezydialnych i 6 dział z obsługą),

- brygada gen. Tolsy (bataliony Morelos, Guerrero, Mexi-

co City, Guadalajara i Tres Villas oraz 6 dział z obsługą),

- brygada kawalerii gen. Andrade (pułki Tampico i Guana­

juato).

16 lutego Santa Anna z brygadą gen. Sesmy przekroczył Rio

Grandę i ruszył starym szlakiem El Camino Real w kierunku

San Antonio, odległego o niecałe 120 mil. Pozostałe siły armii

miały wyruszyć w drogę po kilkudniowym odpoczynku, i połą­

czyć się z żołnierzami gen. Cosa za rzeką Frio w miejscu, gdzie

schodziły się drogi z Presidio de Rio Grandę i Laredo.

Warunki marszu do San Antonio okazały się równie trudne

jak w północnym Meksyku. W dzień marsz opóźniały silne

wiatry unoszące tumany kurzu i piasku. W nocy północny wiatr

13

TheAlamo,

Long Barrack Museum, op. cit., s. 22.

110

przy ganiał chmury gradowe i ścinał wodę warstwą lodu, ogra­

niczając dostęp do wody. Po kilku dniach ociepliło się, ale

sytuacja wcale się nie poprawiła, bo strumienie zaczęły wysy­

chać, a teksascy zwiadowcy palili przed sobącałe połacie pre­

rii. W ciągu dwóch dni tylko w brygadzie gen. Gaony padło

100 wołów, a kawalerzyści gen. Andrade musieli zejść z koni

i maszerować pieszo obok wyczerpanych wierzchowców. W

końcu lutego zaczęły padać ulewne deszcze, które zamieniły

strumienie w rwące potoki, a drogi w rzeki błota. Wreszcie,

21 lutego, czołowe oddziały brygady gen. Sesmy dotarły do

rzeki Medina w odległości 25 mil od San Antonio. Dwa dni

później, po opadnięciu wody, wojska meksykańskie przekro­

czyły rzekę i podeszły do miasta pod osłoną pasma wzgórz

Desidero, rozciągającego się półtorej mili na południe od San

Antonio. Przebycie 365 mil z Saltillo zabrało im 29 dni.

OBLĘŻENIE ALAMO

Misja San Antonio de Valero została założona przez hiszpań­

skich franciszkanów w 1718 r. jako centrum misyjne dla Indian
z doliny rzeki San Antonio. Kiedy w latach 1762-63 choroby
przywleczone przez przybyłych z Meksyku żołnierzy zdziesiąt­
kowały okolicznych Indian, jej znaczenie podupadło. Ostatecz­

nie około 1793 r. misja przestała być wykorzystywana do celów
religijnych i stała się tylko miejscem zamieszkania nielicznych,

żyjących tu jeszcze Indian. Pod koniec XVIII w. otoczone ka­
miennym murem budynki misji zaczęto wykorzystywać jako

fort i schronienie przed napadami Komanczów i innych wro­
gich plemion. Od 1801 do 1825 r. załogę misji stanowiła konna
kompania hiszpańskich wojsk prezydialnych sformowana w
mieścieAlamo de Parras w Coahuili. Garnizon, znany jako kom­

pania Alamo, dał nazwę fortecy i pod taką nazwą stała się ona
znana wśród mieszkańców Teksasu.

Misja Alamo, chociaż wykorzystywana przez lata jako fort,

nie była budowana z myśląo przeznaczeniu wojskowym. Zaraz

111

po swoim przybyciu do San Antonio Jim Bowie przy pomocy

ppłk. Neilla dokonał inspekcji Alamo i zbadał jej możliwości

obronne.

Powierzchnia misji wynosiła około 3 akrów (1,2 ha). Naj­

bardziej charakterystycznym obiektem na jej terenie był ko­

ściół pochodzący z 1758 r., z częściowo zawalonym dachem,

którego nigdy nie odbudowano. Centralny punkt misji stano­

wił duży, prostokątny plac o długości 140 i szerokości 50 me­

trów, przecięty rowem doprowadzającym wodę. Plac otaczał ka­

mienny mur o wysokości od 2,7 do 3,6 m i grubości 90-120 cm.

Po wschodniej stronie placu wznosił się długi na 70 m, piętro­

wy budynek dawnego konwentu zwany „długimi koszarami",

którego liczne drzwi i okna skryte pod arkadami wychodziły

na podwórze. Na piętrze, w południowym skrzydle „długich

koszar", graniczącym z kaplicą znajdował się szpital polowy,

zorganizowany przez 3 3-letniego lekarza z Nowego Jorku dr.

Amosa Pollarda i pięciu innych lekarzy, jacy znaleźli się w

załodze Alamo. Od północy i wschodu do muru przylegał rząd

murowanych pomieszczeń gospodarczych, a od strony połu­

dniowej wzmacniał go parterowy budynek mieszkalny zwany

„niskimi koszarami". W jego bezpośrednim sąsiedztwie znaj­

dowała się główna brama wjazdowa o szerokości koło 3 m,

osłonięta ziemno-drewnianą lunetą. Za „długimi koszarami"

rozciągały się otoczone murem zagrody dla koni i bydła. Naj­

słabszym punktem systemu obronnego misji była 25-metrowa

dziura w południowo-wschodniej części muru, pomiędzy ko­

ściołem a „niskimi koszarami", częściowo zabarykadowana

gruzem i kłodami drzewa przez żołnierzy meksykańskich pod­

czas oblężenia San Antonio w grudniu 1835 roku. Podobna

kilkumetrowa wyrwa zatarasowana ziemnym nasypem wzmoc­

nionym palisadą znajdowała się po przeciwnej stronie muru,

koło północno-zachodniego narożnika. Cały obwód murów ota­

czających Alamo wynosił ponad 400 metrów i, jak obliczył to

Bowie, do ich obsadzenia potrzeba było 1000 ludzi. Jako za­

improwizowana forteca Alamo miało zatem więcej słabych

112

punktów niż zalet. Nic dziwnego, że niektórzy spośród załogi

proponowali zajęcie misji Concepcion, mniej zniszczonej i

łatwiejszej do obrony przez tak szczupłe siły, jakie zgroma­

dzono w San Antonio.

Jeszcze przed przyjazdem Jima Bowie w Alamo wykonano

trochę prac nad umocnieniem fortu. Kierował nimi zastępca

Neilla mjr Green Jameson, prawnik z Kentucky, który okazał

się całkiem zdolnym inżynierem. Za jego radą przebudowano

barykadę w dziurze koło kościoła i wzmocniono ją drewnianą

palisadą. Przy murach wzniesiono ziemne platformy służące

jako stanowiska dla artylerii. Z pomocą kpt. Almarona Dic-

kinsona, kowala z Gonzales, Jameson umieścił na strategicz­

nych pozycjach 18 z 21 posiadanych dział. Dzięki Jimowi Bo­

wie i jego kontaktom wśród mieszkańców miasta gromadzono

żywność i amunicję. Na początku lutego arsenał Alamo li­

czył, oprócz armat, 368 muszkietów i karabinów, 451 bagne­

tów, 19 300 ładunków karabinowych, 7 lanc i 45 kul armat­

nich. Brak dostatecznej ilości amunicji do dział uzupełniono

dużą ilością siekańców zrobionych z końskich podków.

3 lutego, w trakcie gorączkowych prac nad umocnieniem

fortyfikacji, do Alamo przybył, mianowany przez gubernatora

Smitha nowym dowódcą fortu, ppłk William Travis na czele

około 30 żołnierzy regularnej armii Teksasu.

Dwudziestosześcioletni William Barrett Travis był już wte­

dy postacią dobrze znaną w Teksasie. Urodził się w 1809 r. w

Południowej Karolinie; od 1818 r. mieszkał w Alabamie, gdzie

rozpoczął praktykę prawniczą. Do Teksasu przybył w 1831 r. i

osiedlił się w Anahuac. Travis, będąc zwolennikiem partii wo­

jennej, dał się poznać, jako przywódca kolonistów w starciach

z Meksykanami w Anahuac w 1832 i 1835 roku. Dumny,

nadmiernie ambitny i przeświadczony o swojej misji dziejowej

nie cieszył się sympatią ludzi, chociaż powszechnie podziwia­

no jego odwagę, pomysłowość i zdolności przywódcze. Guber­

nator Smith szybko poznał się na jego talentach i mianował go

podpułkownikiem regularnej kawalerii teksaskiej. Kiedy dowie-

Sztucer myśliwski wykonany przez Jacoba Dickerta, słynnego rusznikarza z

Pennsylwanii. Karabinów tego typu (tzw. Kentucky Rifle) używali obrońcy Alamo

Oryginalny sztucer Davy Crocketta zwany „Old Betsy"

Działa z Alamo

Najcięższe działo 18-funtowe użyte w obronie Alamo

Travis rysujący szablą linię na dziedzińcu Alamo

Susannah Dickinson z dzieckiem opuszcza ruiny Alamo

Wnętrze chaty, w której podpisano Deklarację Niepodległości Teksasu

(rekonstrukcja)

Meksykański żołnierz z załogi

Presidio La Bahia

(rekonstrukcja)

Płk James Walker Fannin

113

dział się o zignorowaniu przez Bowiego i Neilla rozkazu gen.

Houstona o ewakuowaniu Alamo, wysłał tam Travisa mianując

go komendantem fortu na miejsce ppłk. Neilla.

Przed przyjazdem do San Antonio Travis podzielał opinię

Smitha i Houstona o konieczności opuszczenia Alamo, uwa­

żając, że leży ono zbyt daleko na zachód, żeby mogło stano­

wić skuteczną zaporę dla armii Santa Anny. Przy którejś oka­

zji określił nawet San Antonio jako miasto leżące „we wrogim

kraju". Po przybyciu do Alamo zmienił zdanie, do czego przy­

czyniły się nastroje załogi, widok grubych murów i licznej

artylerii. 13 lutego w liście do Smitha napisał, że Alamo Jest

ważniejsze niż wyobrażałem to sobie wcześniej. To klucz do

Teksasu"

14

i prosił o przysłanie mu posiłków. Wysłał również

gońca do odległego o 90 mil Goliad, domagając się od stacjo­

nującego tam z 450 ludźmi płk. Fannina natychmiastowego

przybycia do San Antonio.

8 lutego załoga Alamo doznała kolejnego wzmocnienia.

Zupełnie niespodziewanie, bez wcześniejszej zapowiedzi do

fortu wjechał słynny traper i pionier Dzikiego Zachodu, Davy

Crockett. Wraz z nim przybył 12-osobowy oddział konnych

ochotników z Tennessee.

Pięćdziesięcioletni Crockett, najsławniejszy obok Daniela

Boona heros amerykańskiego Zachodu, był już wtedy posta­

cią niemal legendarną i znaną wszystkim Amerykanom. Uro­

dził się w 1786 r. w hrabstwie Green w Tennessee. Sławę zdo­

był nie tylko jako niezrównany myśliwy i zwiadowca w armii

gen. Jacksona walczącej z Krikami i Seminolami, ale i nie­

prawdopodobny łgarz. Wymyślane przez niego przygody były

tak popularne, że jeszcze za jego życia stały się treścią bruko­

wej literatury amerykańskiej. Po wojnie z Krikami, jako jeden

z pionierów, promował osadnictwo w dzikich terenach Ten­

nessee i Kentucky. Mimo braku wykształcenia i znajomości

prawa stał się jednym z rzeczników i przywódców osadników

14

P r o c t e r, op. cif., s. 17.

114

115

z pogranicza. Dwukrotnie w latach 1821-1825 wybierano go

do parlamentu stanowego Tennessee. W latach 1827-1831 i

1833-1835 trzykrotnie był członkiem Kongresu, dwa razy z

ramienia Partii Demokratycznej i raz opozycyjnej Partii Wi­

gów. Mimo początkowej przyjaźni z prezydentem Jacksonem

później sprzeciwiał się jego polityce eksterminacji Indian i

wszedł z nim w konflikt, określając go jako „większego tyra­

na niż Cezar, Cromwell i Bonaparte"

15

. W 1835 r. przegrał

kolejne wybory do Kongresu i zniechęcony intrygami poli­

tycznymi wyjechał do Teksasu.

Przybycie Crockgtta podniosło na duchu załogę Alamo.

Mimo, że deklarował chęć walki Jako zwykły szeregowiec",

natychmiast obwołano go jednym z dowódców i nadano mu

honorowy stopień pułkownika ochotników. Po przyjeździe

Crocketta i jego myśliwych stan liczebny załogi Alamo wzrósł

do około 155 ludzi (80 ochotników ppłk. Neilla, w tym 33 z

batalionu New Orleans Greys, którzy nie poszli na wyprawę

do Matamoros, 30 ochotników Bowiego, 30 żołnierzy regular­

nych Travisa i 13 ochotników Crocketta). Kilka dni później przy­

łączyło się do nich około 20 Meksykanów z San Antonio pod

dowództwem kpt. Juana Nepomuceno Seguina (1806-1890).

Seguin, syn bogatego ranczera i polityczny szef dystryktu San

Antonio, jako liberał i przeciwnik Santa Anny, jeszcze jesie­

nią zorganizował własny oddział, na którego czele odznaczył

się w bitwie o misję Concepcion i podczas grudniowego sztur­

mu na San Antonio.

11 lutego ppłk Neill rozczarowany rozkazem Smitha odbie­

rającym mu komendę nad garnizonem Alamo przekazał ofi­

cjalnie dowództwo Travisowi, jako najstarszemu stopniem

oficerowi wojsk regularnych. Zaraz potem wziął 20-dniowy

urlop motywowany względami prywatnymi i opuścił Alamo

w towarzystwie „Głuchego" Smitha. Po jego wyjeździe Tra-

vis i Bowie przez kilka dni toczyli spór o dowództwo. Zwoła-

"lbidem,s.

15.

ny przez Travisa wiec załogi zdecydowanie opowiedział się za

popularnym Jimem Bowie. Travis odmówił podporządkowa­

nia się woli ochotników i spór rozgorzał na nowo. Rozwiązało

go dopiero samo życie. 14 lutego osłabiony chorobą i pijatyka­

mi Bowie doszedł do wniosku, że sam nie podoła obowiązkom

dowódcy i zgodził się podzielić komendą z Travisem. Oficjal­

nie Travis pozostał dowódcą żołnierzy regularnych, a Bowie

ochotników, mieli jednak wspólnie sprawować dowództwo i

współpracować ze sobą na równych prawach.

Po wyjeździe „Głuchego" Smitha garnizon Alamo pozo­

stał bez najbardziej doświadczonego ze swoich zwiadowców.

18 lutego jeden z siostrzeńców Seguina przywiózł wiadomość,

że armia Santa Anny przekroczyła Rio Grandę i maszeruje

prosto na San Antonio. Dowódcy Alamo uznali te informacje

za przesadzone i określili je jako „meksykańskie plotki".

Wobec trudnych warunków pogodowych i ciężkiego stanu

dróg spodziewali się nadejścia Meksykanów nie wcześniej

niż 15 marca. Prawdziwe niebezpieczeństwo uświadomili so­

bie dopiero 23 lutego rano. Meksykanów z San Antonio ogar­

nęło podniecenie. Po mieście rozeszły się pogłoski, że wojska

Santa Anny znajdują się już nad strumieniem Leon w odległo­

ści zaledwie 8 mil na południowy-zachód od miasta. Wielu

mieszkańców pakowało dobytek na wozy i w popłochu opu­

szczało swoje domy. Około 13.30 zaniepokojony Travis wy­

słał dwóch zwiadowców w kierunku pasma wzgórz Desidero,

przesłaniającego widok na drogę z Presidio de Rio Grandę i

Laredo. Kiedy teksascy zwiadowcy, dr John Sutherland i John

Smith wjechali na grzbiet Desidero, zupełnie niespodziewa­

nie ujrzeli w dole maszerującą w szyku bojowym kolumnę

kawalerii gen. Sesmy. Prawdopodobnie Sesma już dzień wcze­

śniej planował niespodziewanym atakiem jazdy wtargnąć do

miasta, ale na przeszkodzie stanęły mu wzburzone nocnymi

deszczami wody rzeki Medina.

Zaalarmowany przez zwiadowców i obserwatora bijącego

na trwogę w dzwon na wieży kościoła San Fernando, garnizon

116

w ogromnym pośpiechu opuścił miasto i zamknął się za mura­

mi Alamo. Po drodze, na rozkaz Bowiego, grupy Teksańczy-

ków przeszukiwały opuszczone domy na przedmieściach San

Antonio w poszukiwaniu zapasów żywności (jednej z nich uda­

ło się zagarnąć stado 30 sztuk bydła, które zapędzono do zagro­

dy w forcie). Razem z załogą w Alamo znalazło się około 15

osób cywilnych, w tym dwie szwagierki Bowiego i rodziny

obrońców, Almarona Dickinsona i Gregorio Esparzy. Podnie­

cony Travis pisał w swojej kwaterze nowe listy z prośbą o po­

siłki. Jeszce przed wkroczeniem Meksykanów do San Antonio

wysłał kolejnego posłańca z żądaniem pomocy do Fannina w

Goliad a Sutherlanda i Smitha do odległego o 60 mil Gonzales.

Około godz. 15.00 do San Antonio wkroczyli meksykań­

scy szperacze. W ślad za nimi, z orkiestrą wojskową i po­

cztami sztandarowymi na czele, nadeszła reszta brygady gen.

Sesmy. Niedługo potem na wieży kościoła San Fernando wy­

wieszono dobrze widoczną czerwoną flagę, tradycyjny znak

mający oznajmić obrońcom Alamo, że w nadchodzącej bi­

twie Meksykanie nie zamierzają brać jeńców. W odpowie­

dzi Travis kazał wystrzelić ze swojego najcięższego 18-fun-

towego działa ustawionego na przeciwko miasta. Późnym

popołudniem ze strony meksykańskiej niespodziewanie po­

jawili się parlamentariusze. Pułkownik JuanAlmonte w imie­

niu gen. Santa Anny zaproponował załodze bezwarunkową

kapitulację i obiecał, że jeśli Teksańczycy w ciągu godziny

złożą broń, to garnizon Alamo zostanie oszczędzony. Odpo­

wiedzią Travisa był następny wystrzał z działa. Oblężenie

Alamo stało się faktem.

Rano 24 lutego oddziały meksykańskie przeprawiły się przez

rzekę poniżej miasta i zaczęły zajmować pozycje wokół fortu.

Jako pierwsze od północy i wschodu zajęły stanowiska od­

działy kawalerii płk. Mory, aby uniemożliwić ewentualną

ucieczkę obrońców. Pod osłoną starego młyna, 700 metrów

na północ od misji, ustawiono pierwszą baterię artylerii, której

działa zaczęły natychmiastowy ostrzał Alamo.

117

Poprzedniej nocy powrócił z Goliad kurier Travisa por. Ja­

mes B. Bonham z wiadomością, że Fannin nie będzie mógł

przybyć z natychmiastową pomocą. Tego dnia pogorszył się

też dramatycznie stan zdrowia Jima Bowie. Przekazał całe

dowództwo Travisowi i osłabiony chorobą legł na prowizo­

rycznym posłaniu w swojej kwaterze w „niskich koszarach".

Travis, przy pomocy adiutanta kpt. Johna J. Baugha, rozmie­

ścił ludzi na stanowiskach. Barykadę w wyłomie przy kaplicy

obsadził Crockett ze swoimi strzelcami z Tennessee. Wspie­

rały ich cztery działa, umieszczone za osłoną barykady, dwa z

lunety przy bramie i trzy na dachu kaplicy, pod bezpośrednią

komendą kpt. Dickinsona. Z pozostałych dziewięciu dział, jed­

no znalazło się w północno-wschodnim rogu zagrody dla by­

dła, dwa zajmowały stanowiska przy północnym murze, dwa

w jego północno-zachodnim rogu, jedno przy murze wscho­

dnim, najcięższe 18-funtowe w południowo-zachodnim rogu,

a dwa pozostałe okopano na placu z lufami wymierzonymi w

bramę wjazdową.

Wieczorem Travis napisał swój słynny apel „Do mieszkań­

ców Teksasu i wszystkich Amerykanów na całym świecie", z

którym wyprawił kpt. Alberta Martina, dawnego dowódcę

ochotników z Gonzales. W nieco teatralnym stylu pisał w nim:

„Rodacy i współtowarzysze walki! Jestem otoczony przez ty­

siąc lub więcej Meksykanów pod dowództwem samego Santa

Anny. Przez ostatnie 24 godziny byłem pod nieprzerwanym

ostrzałem z dział, ale nie straciłem ani jednego człowieka. Wróg

zażądał bezwarunkowej kapitulacji i zagroził, że jeśli fort pa­

dnie, garnizon zostanie wycięty do nogi. Odpowiedziałem na

to wystrzałem armatnim. Nasza flaga wciąż dumnie powiewa

na murach. Nigdy się nie poddam ani nie wycofam. Wzywam

Was, w imię wolności, patriotyzmu, i wszystkiego co jest dro­

gie sercu każdego Amerykanina, przybądźcie nam z pomocą!

Nieprzyjaciel codziennie otrzymuje posiłki i nie wątpię, że za

kilka dni zostanie wzmocniony do 3-4 tysięcy ludzi. Jeśli moje

wezwanie nie zostanie wysłuchane, jestem zdecydowany utrzy-

118

119

mać się tak długo, jak to jest możliwe i umrzeć jak żołnierz,

który dobrze wie, co znaczy honor jego i ojczyzny. Zwycię­

stwo albo Śmierć![...]"

16

.

25 lutego Meksykanie rozpoczęli prace ziemne wokół Ala-

mo i ustawili dwie nowe baterie. Pozycje jednej z nich znala­

zły się tuż za rzeką na przedmościu San Antonio, drugą usta­

wiono pod osłoną leżącej na wschodnim brzegu rzeki osady

La Villita, obie nie dalej jak 300 m od murów misji. Niedługo

potem myśliwi Crocketta stoczyli zwycięski pojedynek ognio­

wy z meksykańskimi strzelcami wyborowymi ukrytymi w za­

budowaniach La Villity, a w nocy wycieczka ochotników z

fortu podpaliła domy osłaniające stanowiska meksykańskie.

Travis, wykorzystując spowodowany pożarem zamęt i nowe

powiewy przenikliwie zimnego wiatru z północy, wysłał kpt.

Seguina z kolejnym dramatycznym listem o pomoc do gen.

Houstona: „Przybywajcie mi na pomoc, tak szybko, jak to jest

możliwe [...] bo rosnąca liczba nieprzyjaciół nie pozwoli nam

dłużej powstrzymać ich przed atakiem. Jeśli wezmą nad nami

górę, złożymy nasze życia w ofierze na ołtarzu ojczyzny i mamy

nadzieję, że potomność i ojczyzna zachowają nas w pamięci.

Pomóż mi, o pomóż mój Kraju!"

17

.

Od 26 lutego Travis zakazał ostrzeliwania pozycji meksy­

kańskich i wydał rozkaz oszczędzania amunicji. Wśród obroń­

ców dały się zauważyć pierwsze oznaki zmęczenia wywołane

meksykańską wojną na wyczerpanie. Nocne dźwięki trąbek,

nagła kanonada z dział i próbne ataki meksykańskiej piechoty

zmuszały załogę Alamo do ciągłego czuwania na murach i nie

pozwalały na odpoczynek. Mimo zmęczenia, zimna i nieuroz-

maiconego jedzenia (wołowina i kukurydza) morale obrońców

nie osłabło.

27 lutego Travis jeszcze raz wysłał do Goliad swego przy­

jaciela Bonhama z ostatnim apelem o pomoc. Nie wiedział, że

16

K i n g s t o n, op. cit., s. 73.

17

P r o c t e r, op. cit., s. 27.

dzień wcześniej Fannin podjął próbę przyjścia z odsieczą

obrońcom Alamo. Kiedy jednak jeden z jego wozów z zaopa­

trzeniem zepsuł się przy przeprawie przez najbliższy strumień,

zaledwie milę od Goliad, wstrzymał pochód, a następnego ran­

ka zawrócił kolumnę z powrotem do fortu. Żeby podtrzymać

ducha wśród załogi Alamo, Travis zorganizował co najmniej

dwie nocne wycieczki na pozycje meksykańskie koło La Vil-

lity. Nawet beznadziejnie chory Bowie kazał wystawiać swo­

je nosze na plac i osobiście zachęcał ludzi do wytrwania.

28 lutego Meksykanie podjęli próbę odcięcia wody do mi­

sji zasypując rów nawadniający. Na szczęście obrońcom po­

zostało ujęcie wody w dwóch starych studniach w obrębie

misji. Północny wiatr ustąpił miejsca ponurej mżawce, która

miała padać nieprzerwanie przez następne pięć dni.

1 marca około 3.00 w nocy, po całym dniu ostrzału arty­

leryjskiego, do fortu przekradła się 32-osobowa kompania

ochotników z Gonzales dowodzona przez kpt. Martina i por.

George'a Kimballa. Przyprowadzeni przez Johna Smitha

ochotnicy z Gonzales byli jedynymi, jak się miało okazać,

którzy odpowiedzieli na apel Travisa o pomoc dla oblężonej

misji. Po ich przybyciu siły obrońców wzrosły do około 200

ludzi. Wraz z nadejściem milicjantów z Gonzales w oblężo­

nym Alamo rozeszła się pogłoska o rychłej odsieczy ze stro­

ny Fannina. Nadzieje na jego pomoc rozwiał dopiero dzielny

Jim Bonham, który 3 marca przedarł się galopem przez linie

meksykańskich straży przywożąc ostatecznie wiadomość, że

Fannin nie przybędzie.

Poirytowany ciągłym ruchem kurierów i nadejściem ochot­

ników z Gonzales gen. Santa Anna kazał zacieśnić pierścień

oblężenia i przybliżyć stanowiska swoich wojsk do misji. Na­

stroje Meksykanów poprawiło przybycie 3 marca części bryga­

dy gen. Gaony, w tym batalionów Aldama i Toluca z kilkoma

nowymi działami. Siły wojsk meksykańskich oblegającychAla-

mo wzrosły tym samym do około 2500 żołnierzy i Santa Anna

mógł rozpocząć przygotowania do ostatecznego szturmu.

120

W nocy, po powrocie Bonhama z Goliad, niezmordowa­

ny kurier Travisa John Smith wywiózł z oblężonej fortecy

prywatne listy obrońców i pismo dowódcy do „Prezydenta

Konwencji", która 1 marca rozpoczęła swoje obrady w Wa-

shington-on-the-Brazos. W pełnym rezygnacji, ale jak zwy­

kle górnolotnym liście Travis napisał:"[...] jeśli pomoc szyb­

ko nie nadejdzie, będę musiał walczyć z nieprzyjacielem na

warunkach narzuconych przez niego [...] zwycięstwo będzie

kosztować wroga tak dużo, że okaże się dla niego gorsze niż

porażka [...]"

18

. Travis pisząc ten list nie wiedział, że po­

przedniego dnia Konwencja przyjęła „Deklarację Niepodle­

głości" i ogłosiła Teksas niepodległą republiką. Na murach

Alamo do końca powiewać będzie trójkolorowa flaga Me­

ksyku z widniejącą pośrodku datą 1824, symbol meksykań­

skiej konstytucji, w której obronie Teksańczycy wszczęli

swoją rewolucję.

Po przybyciu wojsk gen. Gaony przygotowania do sztur­

mu Alamo nabrały tempa. Od 4 marca fort był już ostrzeli­

wany przez sześć baterii artylerii meksykańskiej. 350 m na

zachód znajdowały się haubice gen. Sesmy mające w zasię­

gu ostrzału wszystkie miejsca na terenie misji, dwie dalsze

baterie ostrzeliwały Alamo z odległości 300 m z pozycji na

przedmościu San Antonio i w La Villicie, czwartą baterię

ustawiono 900 m na południowy wschód, w zabudowaniach

prochowni przy drodze do Gonzales, piąta znajdowała się

pod osłoną rowu 700 m na północny wschód, a ostatnia,

szósta, przy starym młynie 700 m na północ od misji. Działa

baterii północnej podciągnięto wkrótce na odległość około

250 m od pozycji Teksańczyków, skąd ogniem na wprost me­

ksykańscy artylerzyści próbowali zniszczyć mur i uczynić w

nim wyłom, mający ułatwić atakującej piechocie wdarcie się

do wnętrza fortecy. W ostatnim liście do Fannina, wysłanym

5 marca, Travis napisał: „[...] mury są już tak słabe, że nie

18

Ibidem,

s. 30.

_

121

stanowią żadnej osłony przed kulami meksykańskich dział

[,..]"

19

. Na tyłach meksykańskiej artylerii widać było żoł­

nierzy Santa Anny przygotowujących drabiny oblężnicze,

wiązki faszyny i inny sprzęt oblężniczy, widomy znak zbli­

żającego sie nieuchronnie szturmu generalnego.

Zgodnie z legendą 3 lub 5 marca Travis wykorzystał chwi­

lową przerwę w meksykańskim ostrzale i zwołał na placu

"wiec załogi. W krótkim przemówieniu wyjaśnił żołnierzom

beznadziejność położenia i przeprosił ich za podtrzymywa­

nie do końca nadziei na odsiecz. W obliczu meksykańskiego

szturmu dał ludziom wolną rękę i pozwolił każdemu zdecy­

dować o tym, czy chce się poddać, próbować ucieczki, czy

pozostać na miejscu i walczyć do końca. Następnie zazna­

czył szablą na ziemi linię i kazał ją przekroczyć wszystkim

tym, którzy gotowi byli pozostać w murach Alamo aż do

śmierci. Jak głosi tradycja, pierwszy przeszedł przez nią

ochotnik z Ohio, Tapley Holland. Po nim linię przekroczyli

wszyscy pozostali, nawet Jim Bowie kazał przenieść przez

nią swoje nosze. Tylko jeden człowiek, francuski weteran

wojen napoleońskich, Louis Rosę, nie zdecydował się pozo­

stać z innymi. Jeszcze tej samej nocy przekradł się przez

meksykańskie linie i uszedł szczęśliwie aż do Nacogdoches.

W ślad za nim prześlizgnęło się przez mur kilku Meksyka-

nów z kompanii kpt. Seguina, którzy znaleźli schronienie u

swoich rodzin w San Antonio.

Davy Crockett, przyzwyczajony do lasów i przestrzeni za­

proponował, żeby wyjść z fortu i walczyć na otwartym polu.

- Nie lubię walczyć jak osaczony w matni - powiedział. -

Lepiej wyjdźmy i umrzyjmy na otwartej przestrzeni.

4 marca w kwaterze gen. Santa Anny w San Antonio odby­

ła się narada wojenna. Przedłużające się oblężenie Alamo ra­

ziło dumę meksykańskiego wodza i opóźniało dalszą ofensy­

wę przeciwko Teksańczykom. Ufny w odwagę i wyszkolenie

" H a y t h o t n t h w a i t e . o p . cit. s. 14.

122

swoich żołnierzy Santa Anna opowiadał się za natychmiasto­

wym szturmem, popierany przez gen. Sesmę i płk. Almonte.

Inni dowódcy, wśród nich gen. Cos, gen. Castrillon i płk Ro-

mero, uważali, że szturm jest niepotrzebny i musi się zakoń­

czyć dużymi stratami

20

. Proponowali zmusić załogę Alamo do

kapitulacji głodem lub przynajmniej zaczekać na nadejście

ciężkich dział 12-funtowych prowadzonych przez gen. Tolsę,

które miały dotrzeć na miejsce 7 marca.

Następnego dnia o godz. 14.00 gen. Santa Anna przygoto­

wał plan bitwy i wydał rozkazy swoim dowódcom. 6 marca

przed świtem cztery kolumny wojsk meksykańskich, w sile

około 1800 żołnierzy, miały zająć pozycje wyjściowe do sztur-^

mu i w celu uzyskania zaskoczenia, zaatakować Alamo bez

uprzedniego przygotowania artyleryjskiego.

W skład pierwszej kolumny, dowodzonej przez gen. Cosa,

wszedł batalion Aldama (bez kompanii grenadierskiej) i 3 kom­

panie fizylierów z baonu San Luis Potosi. Kolumna Cosa mia­

ła zaatakować fortecę od północnego zachodu. Od północne­

go wschodu miała nacierać kolumna płk. Francisco Duque (jej

atak nadzorował gen. Francisco Castrillon) w składzie kom­

panii fizylierskich z baonu Toluca i trzech pozostałych kom­

panii fizylierów z baonu San Luis Potosi. Trzecią kolumną,

atakującą od wschodu, dowodził płk Jose Maria Romero.

Tworzyły ją kompanie fizylierów z batalionów Matamoros i

Jimenez. Od południa miała zaatakować czwarta kolumna do­

wodzona przez płk. Juana Moralesa, stojącego na czele kom­

binowanego batalionu złożonego z kompanii strzeleckich z ba­

talionów Matamoros, Jimenez i San Luis Potosi. Odwód na­

cierających wojsk, dowodzony tymczasowo przez płk. Augu-

stina Amata, stanowił batalion saperów Zapadores i kompanie

grenadierskie z batalionów Aldama, Jimenez, Matamoros i San

20

Ówczesne instrukcje armii brytyjskiej oparte na doświadczeniach wo­

jen angielsko-amerykańskich ostrzegały, że frontalny atak wojsk regular­

nych na pozycje ochotników, ukrytych za osłoną barykady lub palisady, może

być przeprowadzony tylko za cenę olbrzymich strat.

123

Luis Potosi. W momencie rozpoczęcia szturmu dowództwo

nad odwodem miał przejąć sam Santa Anna. Kawaleria gen.

Sesmy (pułk dragonów Dolores) otrzymała zadanie otoczenia

obozu i niedopuszczenia do dezercji przed bitwą, a podczas

natarcia miała stanowić straż tylną atakujących oddziałów. Do

szturmuAlamo gen. SantaAnna kazał wyznaczyć samych naj­

lepszych żołnierzy. Niedoświadczeni rekruci mieli pozostać

na miejscu jako osłona obozu. Wszystkim żołnierzom rozda­

no dodatkowe ładunki, kazano doprowadzić do porządku broń

i przygotować bagnety.

Do 3.00 w nocy 6 marca oddziały meksykańskie zajęły

wyznaczone stanowiska tuż przed linią własnych fortyfikacji,

każda kolumna wyposażona w drabiny oblężnicze, łomy i sie­

kiery. Zgodnie z rozkazem SantaAnny wszyscy żołnierze po­

zostawili w obozie cały zbędny ekwipunek, który mógłby ogra­

niczać ich ruchy.

O 5.00 nad ranem trębacz z północnej baterii dał sygnał

do ataku. Z okrzykiem „Viva SantaAnna!" zwarte kolumny

meksykańskie ruszyły do natarcia na uśpiony fort. Kapitan

John Baugh, dyżurujący na murach Alamo, zarządził alarm i

pobiegł do kwatery Travisa krzycząc: „Pułkowniku Travis!

Meksykanie nadchodzą!" Travis chwycił strzelbę i pobiegł

na swoje stanowisko na północnym murze. Po drodze zachę­

cał zajmujących pozycje strzeleckie żołnierzy okrzykami:

„Hurra, chłopcy! Meksykanie atakują. Poślijmy ich do pie­

kła!" a do nielicznych pozostałych ludzi Seguina krzyczał po

hiszpańsku „No rendrise muchachos!" („Nie poddawajcie się

chłopcy!")

Na tyłach atakujących kolumn meksykańskich rozległy się

dźwięki orkiestry grającej stary hiszpański marsz „Deguello"

(„Pieśń o podrzynaniu gardeł"). Jego złowieszcza melodia, po­

chodząca jeszcze z czasów wojen z Maurami, tradycyjnie

zapowiadała walkę bez pardonu i bezlitosną śmierć wroga.

Kolumny Meksykanów podchodzące do murów Alamo zo­

stały ostrzelane z dział Teksańczyków. Dobrze wymierzona

124

kula armatnia zabiła idącego na czele swoich oddziałów płk.

Duque i zmiotła połowę kompanii strzeleckiej z batalionu

Toluca. Reszta nacierających z pogardą śmierci podeszła do

murów i przystawiła drabiny oblężnicze. Mordercze salwy z

broni Teksańczyków powaliły pierwsze szeregi atakujących.

Niektórzy z obrońców mieli pod ręką po kilka naładowanych

muszkietów, z których strzelali teraz wprost w twarze wspina­

jących się na mury żołnierzy meksykańskich. Rażone ogniem

nacierające kolumny dwukrotnie odstępowały od murów Ala-

mo, żeby po przegrupowaniu zaatakować po raz trzeci.

Generał Santa Anna szybko zorientował się, że najsłabiej

broniony jest północny odcinek muru i barykada w jego wy­

rwie, osłabione wielodniowym ostrzałem artyleryjskim.

Wszystkie oddziały, z wyjątkiem kolumny płk. Moralesa,

skupiły się teraz naprzeciwko północnego muru misji. Ich

atak poprzedziła krótkotrwała nawała artyleryjska meksykań­

skich dział. Po jej ustaniu przegrupowane kolumny Cosa,

Castrillona i Romero biegiem przebyły odległość dzielącąje

od muru i dopadły go ze stosunkowo niewielkimi stratami.

Żołnierze meksykańscy, strzelając i krzycząc, zaczęli wdzie­

rać się na mur, na którym pozostało już niewielu obrońców.

Jeszcze podczas odpierania pierwszego ataku padł ppłk Tra-

vis rażony kulą w głowę, w momencie kiedy wychylił się zza

muru przy stanowisku ustawionego tam działa. Na dziedzi­

niec misji, jako pierwsi wdarli się, żołnierze z grupy sztur­

mowej gen. Juana Amadora, którym udało się sforsować ba­

rykadę w wyłomie muru. Ich sukces gen. Santa Anna wsparł

natychmiast odwodem, oczekującym na odpowiedni moment

do ataku za plecami nacierających żołnierzy Castrillona

i Romero. Podczas gdy fala atakujących wlewała się do Ala-

mo przez północny mur niczym „stado owiec", jak określił

to później murzyński służący Travisa Joe, oddziałom

płk. Moralesa udało się wedrzeć na dziedziniec misji przez

południowo-wschodnią część muru, gdzie znajdowało się sta­

nowisko teksaskiej 18-funtówki.

125

Kapitan John Baugh, dowodzący po śmierci Travisa obro­

ną na wałach, rozkazał Teksańczykom porzucić dotychczaso­

we stanowiska i schronić się w „długich koszarach", w których

przygotowano drugą linię obrony wzmocnioną workami z pia­

skiem. Zorganizowany odwrót okazał się jednak niemożliwy.

Teksańczycy, mając na plecach tłum napastników, ostrzeli­

wani przez meksykańskich strzelców ze stanowisk na murach

i z rowu nawadniającego, ponieśli ciężkie straty. Ci, którym

odcięto odwrót, przeskoczyli przez wschodni mur i próbowali

skryć się w zaroślach nad rzeką. Zanim tam dotarli, zostali

wycięci przez czekającą w tyle kawalerię gen. Sesmy.

W ciągu następnych kilkunastu minut areną najcięższych

zmagań stał się plac przed „długimi koszarami". W śmiertel­

nej walce wręcz, broniący się kolbami karabinów i nożami

Bowie Teksańczycy, szybko ulegli furii meksykańskich ba­

gnetów. Po zgnieceniu oporu Teksańczyków na placu żołnie­

rze meksykańscy wdarli się do „długich koszar", gdzie w zu­

pełnych ciemnościach rozgorzały krwawe walki o każde po­

mieszczenie. Sierżant Becerra z batalionu Matamoros, który

po bitwie na San Jacinto dostał się do niewoli teksaskiej, tak

wspominał ten fragment walki: „Nasze wojska podniecone

sukcesem atakowały śmiało i energicznie. Teksańczycy wal­

czyli jak diabły. W śmiertelnej walce wręcz mieszały się ze

sobą lufy karabinów i muszkietów, bagnety i noże Bowie [...].

Huk wystrzałów, krzyki obrońców, jęki umierających i ran­

nych zlewały się w jeden, piekielny zgiełk. Teksańczycy bro­

nili desperacko każdego cala fortu, przytłoczeni ilością naszych

żołnierzy wycofywali się z pokoju do pokoju aż do chwili,

kiedy dalszy opór stał się niemożliwy"

21

.

Młody meksykański porucznik z batalionu Zapadores, Jose

Maria Torres, jako pierwszy wdarł się na dach „długich koszar"

i zerwał powiewającąnad nimi szaro-niebieskąflagę New Orlean

21

L. F. M e y e r s, History Battles and Fali oftheAlamo, Rwerside Prin-

ting Co., Milwaukee 1896, s. 18.

126

Greys. Na jej miejsce zatknął trójkolorowy sztandar meksykań­

ski i w tej samej chwili padł trafiony celną kulaj ednego z ostat­

nich, broniących się tu Teksańczyków. Jednocześnie ludzie płk.

Moralesa opanowali „niskie koszary", gdzie zakłuli bagnetami

śmiertelnie chorego Jima Bowie, ściskającego w rękach parę

pistoletów do obrony (według innej wersji Bowie miał umrzeć

na kilka godzin przed meksykańskim szturmem).

Na podwórzu przed kościołem padł Davy Crockett, wyma­

chując niczym maczugą kolbą karabinu, którym bronił się do

ostatka przed bagnetami żołnierzy meksykańskich. Wraz z nim

zginęli wszyscy ochotnicy z Tennessee, odcięci od „długich

koszar" przez atakujących od tyłu strzelców płk. Moralesa. Ostat­

nim punktem oporu był już tylko kościół. W jego wnętrzu, za

osłoną z worków z piaskiem, broniło się kilkunastu ostatnich

obrońców, a na dachu do końca obsługiwali swoje działa Dic-

kinson i Bonham z kilkoma ludźmi. Rozgrzani powodzeniem

Meksykanie skierowali teraz zdobyte działa na kaplicę i oddali

kilka strzałów w kierunku ostatnich pozycji Teksańczyków.

„Oddział pod moim dowództwem zdobył działo [...]"- wspo­

minał dalej sierżant Becerra. „Na dachu kościoła widziałem jede­

nastu Teksańczyków. Mieli kilka małych armat i strzelali z nich

do naszej kawalerii i woj sk wdzieraj ących się na mury [...]. Usta­

wiliśmy zdobyte działo i ostrzelaliśmy ich stanowiska z takim

skutkiem, że przestali strzelać [.. .j"

2 2

. Jeden z ostatnich pozosta­

łych przy życiu obrońców, irlandzki ochotnik, Robert Evans,

próbował jeszcze wysadzić w powietrze zgromadzony w bocz­

nym pomieszczeniu kościoła proch, ale w ostatniej chwili padł

pod kulami wdzierających się do środka żołnierzy meksykańskich.

Około 6.30 rano, po dziewiędziesięciu minutach walki, nad

Alamo zapanowała cisza. Jak napisał później gen. Filisola,

„[...] w końcu wszyscy zginęli od ognia kartaczy, muszkie­

tów i bagnetów"

23

. Z wnętrza kaplicy zwycięscy Meksykanie

~ Ibidem, s. 18.

23

The Alamo,

Long Barrack Museum, op. cit., s. 39.

127

wyprowadzili 14 osób cywilnych, które znalazły tam schro­

nienie podczas oblężenia. Była wśród nich żona kpt. Dickin-

sona Susanna i jej 15-miesięczna córka Angelina, obie szwa-

"gierki Jima Bowie, czarnoskóry niewolnik Travisa Joe i kilka

meksykańskich kobiet z dziećmi. Tych Meksykanie oszczę­

dzili. Chwilę potem na oczach uratowanych, pluton egzeku­

cyjny rozstrzelał sześciu teksaskich jeńców, którzy dostali się

żywcem w ręce Meksykanów (według ppłk. de la Peny, z bao­

nu Zapadores, jednym z nich miał być Davy Crockett).

Któryś z objeżdzająch pobojowisko oficerów meksykań­

skich zwrócił się do gen. Santa Anny ze słowami:

- To było wielkie zwycięstwo!

- To była tylko mała potyczka - odpowiedział Santa Anna,

jakby chciał zbagatelizować znaczenie bitwy. Ale jego adiu­

tant, płk Almonte, oceniając rozmiar strat, dodał półgłosem:

- Jeszcze jedno takie zwycięstwo, a będziemy skończeni!

Trudno dokładnie określić straty obu stron poniesione w

bitwie. Zaraz po zakończeniu szturmu gen. Santa Anna kazał

spalić ciała wszystkich Teksańczyków, a ich prochy rozrzu­

cić. Według danych amerykańskich podczas szturmu Alamo

poległo 189 znanych z nazwiska obrońców (jedyny uratowa­

ny, Brigido Guerro, zdołał przekonać żołnierzy meksykańskich,

że był więźniem Teksańczyków). Po stronie meksykańskiej

zginęło lub odniosło rany około 600 ludzi, informacje mówią­

ce o 1600 czy nawet 2500 poległych są zupełnie nieprawdzi­

we i stworzone na użytek amerykańskiej propagandy. Dużo

groźniejszy w skutkach dla Meksykanów, niż utrata jednej trze­

ciej atakujących wojsk, okazał się efekt psychologiczny trzy-

„nastodniowej obrony Alamo. Wieść o heroicznej śmierci Tra-

visa i jego ludzi obudziła Teksańczyków z letargu i uświado­

miła ich przywódcom, że czas odłożyć na bok zazdrość i per­

sonalne spory. Amerykańska opinia publiczna, szczególnie

wstrząśnięta tragicznym losem swego narodowego bohatera

Davy Crocketta, solidarnie poparła sprawę Teksasu. Niedłu­

go potem ze Stanów Zjednoczonych zaczęły napływać setki

128

nowych ochotników oraz większa niż dotychczas pomoc ma­

teriałowa i finansowa.

MASAKRA W GOLIAD

Po upadku Alamo jedyną realną siłą armii teksaskiej pozo­

stało zgrupowanie płk. Fannina w Goliad. 13 lutego Fannin
wykonał rozkaz wicegubernatora Robinsona i obsadził La Ba-
hię, którą buńczucznie przemianował na Fort Defiance (Fort
Wyzwanie). W końcu lutego garnizon La Bahii liczył około
450 ludzi, dobrze wyszkolonych i należycie wyposażonych.
Byli to w zdecydowanej większości ochotnicy ze Stanów Zjed­

noczonych, wzmocnieni pewną liczbą amerykańskich koloni­
stów z okolic Refugio i San Patricio.

Pułkownik James Walker Fannin (1805-1836) nie był no­

wicjuszem w sprawach wojskowych. Pochodził ze znanej i

szanowanej rodziny z Georgii. Jako młody chłopiec uciekł z
uniwersytetu stanowego i wstąpił do akademii wojskowej w
West Point. Po dwóch latach nauki zmuszony został do po­
rzucenia akademii, prawdopodobnie po stoczeniu pojedynku
z kolegą, który obraził Południe. Do Teksasu przybył w 1834

r. w poszukiwaniu szczęścia i fortuny. Na początku wojny zor­
ganizował własny oddział nazwany Brazos Guard, na którego
czele wziął udział w potyczce pod Gonzales i oblężeniu San
Antonio. Jako uczestnik walk pod dowództwem Jima Bowie
wyróżnił się w bitwie o misję Concepcion i w „Walce o tra­

wę". 6 stycznia 1836 r. Robinson mianował go pułkownikiem

i dowódcą wszystkich oddziałów ochotniczych z USA w Te­
ksasie, które miały uczestniczyć w wyprawie do Matamoros.
Po interwencji gen. Houstona zrezygnował z ataku na Mata­
moros, ale odmówił podporządkowania się Houstonowi, które­
mu zazdrościł pozycji i jego rozkazy często świadomie sabo­

tował.

Fannin, wykorzystując swoją wiedzę z West Point i pomoc

kilku ludzi z doświadczeniem wojskowym wyniesionym z ar-

129

mii amerykańskiej i niektórych armii europejskich, wyszkolił

swoich ochotników i wzmocnił fortyfikacje La Bahii, tworząc

z niej silny punkt oporu. Odpowiedzialny za szkolenie żołnie­

rzy w oddziale Fannina John Brooks, były podoficer amery­

kańskiej piechoty morskiej, napisał w jednym z listów: „Nic

się nie dzieje, tylko ćwiczenia przez cały dzień [...] mam już

tego dosyć"

24

.

Siły Fannina składały się z niezależnych kompanii, które

zorganizowano w dwa bataliony piechoty oraz oddziału ka­

walerii i oddziału artylerii. W skład batalionu Georgia (Geor­

gia Battalion) ppłk. Williama A. Warda weszły m.in. kompa­

nie z Georgii (Macon Volunteers), Tennessee (Nasłwille Vo-

lunteers) i Kentucky (Paducah Volunteers). Kilka innych, w

tym Alabama Red Rovers, Kentucky Mustangs i ta część New

Orleans Greys, która wyszła z San Antonio na wyprawę do

Matamoros, utworzyły batalion Lafayette (Lafayette Battalion).

Oddziałem kawalerii liczącym około 30 ludzi dowodził płk

Albert C. Horton, a artylerzystami Franciszek Pietrasiewicz,

polski oficer z Powstania Listopadowego (w oddziale Fannina

znalazła się też bateria artylerii meksykańskiej z kompanii

garnizonowej Tampico, która brała udział w nieudanym bun­

cie gen. Mexii. Po przybyciu wojsk gen. Santa Anny do San

Antonio jej żołnierze odmówili walki ze swoimi rodakami i

zostali zwolnieni ze służby, później dołączyli do oddziału gen.

Urrey pod Refugio).

Pułkownik Fannin, kilkakrotnie ponaglany przez ppłk. Tra-

visa do przyjścia na odsiecz załodze Alamo, zwlekał z wymar­

szem nie chcąc opuszczać silnej pozycji w Goliad. Obawiał

się też, że po przybyciu do San Antonio utraci komendę nad

swoim zgrupowaniem i zostanie podporządkowany rozkazom

Travisa. Z podobnych względów nie zareagował również na

rozkaz gen. Houstona, który na początku marca nakazywał

ewakuację Goliad i wycofanie garnizonu za linię rzeki Cibo-

2 4

H a y t h o r n t h w a i t e , o / ? . c/7., s. 37.

130

lo, gdzie miało dojść do połączenia z wojskami Houstona przy­

gotowującymi się do odsieczy Alamo. Niezdecydowanie i

zwłoka w działaniu były zresztą charakterystyczne dla Fanni-

na przez cały okres jego służby w armii Teksasu. Kiedy 26

lutego wyruszył wreszcie na pomoc Alamo, jeden z jego wo­

zów taborowych zepsuł się po przebyciu zaledwie mili i na­

stępnego dnia, korzystając z pretekstu, Fannin zawrócił całą

kolumnę z powrotem do La Bahii.

W czasie, gdy oddziały płk. Fannina tkwiły bezczynnie w

Goliad umożliwiając wojskom gen. Santa Anny rozprawienie

się z obrońcami Alamo, od strony Matamoros zbliżała się ko­

lumna najzdolniejszego dowódcy meksykańskiego w tej woj­

nie gen. Jose Urrey, zwanego przez żołnierzy meksykańskich

„Niezwyciężonym". Po przekroczeniu Rio Grandę wojska gen.

Urrey opanowały południowe wybrzeże Teksasu i ruszyły w

kierunku Refugio i Goliad. 28 lutego, przy przeprawie przez

rzekę Nueces koło San Patricio, Meksykanie zniszczyli od­

dział płk. Francisa Johnsona, stanowiący część niefortunnej

ekspedycji Matamoros. Większość żołnierzy Johnsona zginę­

ła, 21 dostało się do niewoli i zostało później rozstrzelanych

w Goliad. Sam Johnson uratował się z kilkoma ludźmi i dołą­

czył do Fannina, przynosząc mu wiadomość o klęsce swojego

oddziału i marszu nowej kolumny meksykańskiej. 3 marca

kawaleria gen. Urrey zaskoczyła nad strumieniem Agua Dul­

ce, na południe od San Patricio, drugą część wyprawy Mata­

moros zabijając w nierównej walce dr. Granta i 15 jego ludzi.

Były to pierwsze zwycięstwa Meksykanów nad Teksańczyka-

mi od początku wojny i wiadomość o nich znacznie podniosła

morale wszystkich wojsk meksykańskich w Teksasie.

Fannin, dowiedziawszy się o marszu silnej kolumny gen.

Urrey, wysłał kompanię kpt. Amona B. Kinga z batalionu Ge­

orgia, żeby ewakuowała amerykańskich kolonistów z okolic

Refugio. Kilka dni później, nie mając żadnych wiadomości od

Kinga, wysłał mu na pomoc drugą część batalionu Georgia

pod dowództwem ppłk. Warda. 8 marca kurier z Washing-

ton-on-the-Brazos dostarczył załodze Goliad oficjalny do­

kument z treścią „Deklaracji Niepodległości". Na wieść o ogło­

szeniu niepodległości Teksasu Fannin kazał podnieść nad La

Bahią flagę z napisem „Liberty or Death" („Wolność albo

Śmierć"). 11 marca otrzymał kolejny rozkaz gen. Houstona

nakazujący natychmiastowe zniszczenie fortyfikacji La Bahii

i ewakuowanie załogi Goliad do Victorii. Fannin przez kilka

dni opóźniał wymarsz czekając na wiadomości o losach Kin­

ga i Warda. Oficjalnie zwłokę tłumaczył zmęczeniem wołów

pociągowych i koniecznością spakowania dużej ilości zapa­

sów i broni (w tym kilku dział i 500 zapasowych muszkietów

z magazynów La Bahii). 14 marca gen. Urrea zniszczył w za­

sadzce pod Refugio oddział kpt. Kinga. Z pogromu uratowało

się tylko 5 ludzi. Dowódcę i kilku innych jeńców, którzy pod­

dali się Meksykanom, przywiązano do drzew i rozstrzelano.

Dwa dni później Urrea zaskoczył i zmusił do poddania od­

dział ppłk. Warda przybyły do Refugio w poszukiwaniu kom­

panii Kinga. Na wieść o klęskach obu swoich dowódców, Fan­

nin kazał zburzyć umocnienia La Bahii i zagwoździć część

dział, których nie mógł ze sobą zabrać. Następnie przygoto­

wał zredukowane do około 300 piechurów i artylerzystów oraz

30 konnych zgrupowanie do wymarszu. Jak pokazały wypad­

ki następnych dni, była to już decyzja mocno spóźniona.

18 marca pod la Bahią pojawił się silny patrol kawalerii

meksykańskiej z oddziału gen. Urrey. Został on zaatakowany

przez jazdę płk. Hortona. Potyczkę stoczono na oczach całej

załogi pomiędzy fortem a misjąEspiritu Santo. Kiedy Fannin

wsparł Hortona kompanią Red Rovers dr. Shackelforda, me­

ksykańscy dragoni przerwali walkę i wycofali się bez strat.

następnego dnia rano, pod osłoną gęstej mgły unoszącej

się nad rzeką zgrupowanie Fannina opuściło La Bahię i ru­

szyło w kierunku Victorii. Po przejściu zaledwie 9 mil, w pobli­

żu strumienia Coleto Creek, niedaleko miejsca, gdzie w 1817 r.

Hiszpanie rozbili flibustierów Perry'ego, obciążona kolumna

Fannina została doścignięta przez kawalerię gen. Urrey. Zaa-

132

takowani przez jazdę meksykańską na otwartej prerii, w odle­

głości ponad mili od strumienia i drzew, które mogły służyć

za osłonę przed szarżującym wrogiem, ochotnicy Fannina za­

jęli pozycje obronne dookoła wozów taborowych i ambulan­

su. Kawaleria Hortona, idąca w straży przedniej, na widok

przeciwnika porzuciła resztę oddziału i uciekła w popłochu.

Piechota sformowała czworobok, ze stanowiskami dział wro­

gach. Ogniem kartaczy i karabinów ochotnicy Fannina odpar­

li kilka szarż meksykańskich dragonów, które załamywały się

„prawie w zasięgu bagnetów".

Bitwa trwała od 13.30 aż do zmroku. W walce poległo 10

Teksańczyków, około 60 zostało rannych. Po stronie meksy­

kańskiej zginęło lub zostało rannych 190 żołnierzy, głównie

od ognia dalekonośnych karabinów teksaskich strzelców wy­

borowych. W nocy ludzie Fannina zbudowali prowizorycz­

ne umocnienia ziemne i barykady z bagaży i skrzyń z zapa­

sami. Rano 20 marca na plac boju nadciągnęła meksykańska

piechota z dwoma działami. Jej trzon stanowili żołnierze z

bataliomów Iimenez i San Luis Potosi, dowodzeni przez płk.

Moralesa, którzy przybyli tuż przed bitwą na pomoc gen.

Urrerze z San Antonio. Wzmocniło to siły gen. Urrey do 1000

żołnierzy. Po krótkiej wymianie strzałów, otoczony ze wszy­

stkich stron, bez wody dla rannych i amunicji do dział, Fan-

nin zdecydował się na podjęcie rozmów kapitulacyjnych.

Wprawdzie część jego ludzi, w tym ochotnicy z oddziałów

New Orlean Greys i Alabama Red Rovers, nalegali na podję­

cie próby przebicia, ale Fannin, sam ranny w biodro, nie chciał

porzucać swoich rannych na pastwę wroga.

Wokół kapitulacji zgrupowania Fannina po bitwie nad Cole-

to Creek istnieje wiele kontrowersji. Uratowani żołnierze z od­

działu Fannina twierdzili, że była to kapitulacja honorowa i

Teksańczykom obiecano status jeńców wojennych oraz prawo

zachowania rzeczy osobistych. Dostępne dokumenty nie potwier-

dzająjednak tej tezy i wskazują że kapitulacja miała charakter

bezwarunkowy. Jest bardzo prawdopodobne, że łagodny począt-

133

kowo sposób traktowania wziętych do niewoli ludzi Fannina

był jedynie wynikiem dobrej woli i kurtuazji gen. Urrey

25

.

Po bitwie nad Coleto Creek jeńców odprowadzono z po­

wrotem do Goliad i zamknięto w kaplicy na terenie La Bahii,

"gdzie byli trzymani pod strażą przez tydzień. Po dołączeniu

do nich wziętych do niewoli pod Refugio żołnierzy z batalio­

nu Georgia i kilkudziesięciu nieuzbrojonych ochotników ame­

rykańskich schwytanych przez Meksykanów w Zatoce Copa-

no, w Goliad znalazło się około 400 jeńców z armii teksaskiej.

Kilka dni później, mimo interwencji gen. Urrey proszącego o

Taskę dla ludzi Fannina, gen. Santa Anna wydał rozkaz roz­

strzelania jeńców. Z prawnego punktu widzenia decyzja San­

ta Anny była zgodna z postanowieniami ustawy parlamentu

meksykańskiego z 1835 r, w której przewidywano karę śmier­

ci dla wszystkich cudzoziemców schwytanych z bronią w ręku

na terenie zbuntowanego Teksasu.

W niedzielę palmową 27 marca większość zdolnych do marszu

jeńców podzielono na trzy grupy i wyprowadzono poza Goliad.

Niedaleko za miastem nieświadomi sytuacji Amerykanie, którzy

sądzili, że zgodnie z wcześniejszymi zapowiedziami oficerów me­

ksykańskich, będą odprowadzeni pod konwojem do granicy ame­

rykańskiej, zostali rozstrzelani przez swoją eskortę. Pułkownika

Fannina i pozostałych rannych wyniesiono z lazaretu i rozstrzelano

pod murami La Bahii. Doktor Joseph H. Barnard, jeden z uratowa­

nych lekarzy amerykańskich w Goliad, tak opisał w swym pamięt­

niku ostatnie chwile Fannina: „Z powodu swoich ran pułkownik

Fannin nie wyszedł z fortu z innymi jeńcami i pozostał na miejscu.

Kiedy powiedziano mu, że zostanie rozstrzelany, pozostał niewzru­

szony. Wręczył swój zegarek i pieniądze oficerowi kierującemu

egzekucją i poprosił, żeby nie strzelano mu w głowę, a jego ciało

pochowano zgodnie ze zwyczajem. Strzelono mu w głowę, a zwłoki

odarto z odzieży i rzucono na stos wraz z innymi [.. .]"

2 6

.

25

K i n g s t o n, op. cit., s. 79.

26

The Alamo,

Long Barrack Museum, op. cit., s. 47.

134

Według danych amerykańskich w egzekucji w Goliad, którą

kierował płk Jose Nicolas de la Portilla, zginęło w sumie 342

ludzi. Ich ciała spalono na stosach, a prochy rozrzucono. Z
masakry uratowało się 28 osób, którym udało się uciec z miej­
sca egzekucji. 16 innych osób, kolonistów z Refugio i San
Patricio (byli naturalizowanymi obywatelami meksykańskimi)

oraz lekarzy opiekujących się rannymi Meksykanami, oszczę­
dzono (byli wśród nich dr J. Shackelford i dr J. Barnard).

Oszczędzono także ochotników zatrzymanych na łodziach w
Zatoce Copano (nie byli uzbrojeni). Kilku innych jeńców ukry­
ły i uratowały meksykańskie kobiety z Goliad.

W ciągu niespełna miesiąca armia Teksasu straciła w wal­

ce i w egzekucjach prawie 700 ludzi. Mniej niż 20% z nich
była starymi osadnikami, większość stanowili ochotnicy ze Sta­
nów Zjednoczonych, którzy przybyli do Teksasu już po wy­

buchu wojny. Kiedy ich zabrakło, los Teksasu znalazł się w
rękach garstki ludzi, jaka pozostała jeszcze pod rozkazami gen.

Sama Houstona.

„ODWRÓT W BŁOCIE" GEN. HOUSTONA

1 marca rozpoczęły się obrady długo oczekiwanej Konwen­

cji w Washington-on-the-Brazos. Czołowąpostaciąpierwszych
dni jej trwania był gen. Sam Houston. Uświadomił zebranym
powagę sytuacji militarnej, nalegał na szybkie podjęcie decyzji

i wybór kompetentnych władz, które miały zająć się zorganizo­
waniem natychmiastowej pomocy oblężonym w Alamo. Pod

jego wpływem przewodniczący obradom Richard Ellis zakazał

długich dyskusji i sporów politycznych. 2 marca komisja kiero­
wana przez George'a Childressa przedstawiła projekt „Deklara­

cji Niepodległości" Teksasu wzorowany na amerykańskiej de­
klaracji z 1776 roku. Jeszcze tego samego dnia przyjęto go w

jednomyślnym głosowaniu. 3 marca 52 delegatów obecnych na

Konwencji podpisało sporządzoną w pięciu kopiach Deklara­
cję, przesądzając o formalnym powstaniu niepodległej Repu-

135

bliki Teksasu (7 pozostałych delegatów, nieobecnych w Wa­

shington-on-the-Brazos na początku marca, podpisało Dekla­

rację w terminie późniejszym). 4 marca Konwencja jednogło­

śnie wybrała Sama Houstona na naczelnego wodza armii i po­

wierzyła mu dowództwo nad wszystkimi oddziałami wojsk re­

gularnych, ochotników i milicji w Teksasie. 6 marca, zostawiając

pozostałym delegatom pracę nad nową konstytucją i wyborem

władz, Houston opuścił konwencję i ruszył do Gonzales, gdzie

zbierali się ochotnicy gotowi pójść na odsiecz Alamo. Po dro­

dze, już jako naczelny dowódca całej armii Teksasu, Houston

wysłał rozkaz płk. Fanninowi, nakazując mu opuszczenie Go­

liad i odwrót na zachodni brzeg rzeki Cibolo, skąd połączone

siły teksaskie miały ruszyć do San Antonio.

Kiedy 11 marca Sam Houston przybył do Gonzales, zastał

tam 374 ochotników, niezorganłzowanych i oczekujących na

przywódcę, który mógłby poprowadzić ich na pomoc Travi-

sowi w Alamo. Chociaż większość z nich służyła wcześniej

pod rozkazami Austina i Burlestona podczas jesiennego oblę­

żenia San Antonio, brakowało im dyscypliny, wielu nie posia­

dało broni, a ci, co ją mieli, skarżyli się na brak amunicji. Nie

lepiej wyglądała sprawa zaopatrzenia. Na miejscu znajdowa­

ły się zaledwie dwudniowe zapasy żywności.

Zaraz po przyjeździe do Gonzales, Houston został zawia­

domiony, że od pięciu dni nie słychać huku dział spod San

Antonio. Rozeszły się pogłoski, że Alamo padło. Generał uda­

wał, że nie wierzy w taki obrót sprawy, ale w tajemnicy przed

wojskiem posłał kolejnego posłańca do Goliad, rozkazując

Fanninowi natychmiastowy odwrót do Victorii. Houston, prze­

czuwając najgorsze, wysłał swoich zaufanych zwiadowców

„Głuchego" Smitha i Henry'ego Karnesa w kierunku San An­

tonio, żeby sprawdzili pogłoski o zdobyciu Alamo. 20 mil za

miastem, na drodze z San Antonio, zwiadowcy natknęli się na

Susannę Dickinson i jej córkę, którym towarzyszyli dwaj czarni

służący Travisa, Ben i Joe oraz płk Juan Almonte. Potwier­

dzona przez panią Dickinson wiadomość o upadku Alamo

136

i śmierci wszystkich obrońców fortu wywołała przerażenie i

rozpacz wśród zgromadzonych w Gonzales Teksańczyków.

Wielu ludzi natychmiast opuściło obóz i powróciło do domów,

żeby zaopiekować się swoimi rodzinami. Dezercje z szeregów

wojska i lamenty rodzin milicjantów z Gonzales poległych w

Alamo wpłynęły demoralizująco na pozostałych ochotników.

Generał Houston, widząc załamanie dyscypliny i upadek mo­

rale swoich żołnierzy, zdecydował, że nie jest w stanie prze­

prowadzić żadnej akcji ofensywnej przeciwko Meksykanom

w SanAntonio. _LJznał, że tylko szybki odwrót z Gonzales może

uratować resztki jego armii przed katastrofą. Tych, którzy przy

nim pozostali, zorganizował w pułk, na którego czele stanęli

płk Edward Burleston, ppłk Sidney Sherman i mjr Arthur So-

mervell, i rozpoczął przygotowania do ewakuacji miasta. 13

marca do Gonzales dotarły wiadomości o marszu wojsk me­

ksykańskich z San Antonio. Żołnierzy Houstona i mieszkań­

ców Gonzales ogarnął popłoch. Houston oddał cywilom trzy z

czterech swoich wozów taborowych i kazał zatopić w nurtach

Guadelupe oba posiadane działa, których i tak nie miał jak ze

sobą zabrać. 13 marca około północy wojsko teksaskie i cy­

wilni uchodźcy wyszli z Gonzales i ruszyli w kierunku rzeki

Colorado, gdzie Houston spodziewał się posiłków i skąd mógł

bezpiecznie obserwować ruchy oddziałów gen. Santa Anny.

Niedługo potem Karnes i Smith podpalili miasto i wysadzili w

powietrze pozostawione tam zapasy prochu. W takich oko­

licznościach rozpoczął się masowy exodus Teksańczyków,

który przeszedł do historii pod nazwą „Ucieczki w błocie"

(Runaway Scrape).

11 marca gen. Santa Anna podzielił swoją armię, skoncen­

trowaną w San Antonio, i wznowił ofensywę planując zaata­

kowanie Teksańczyków koncentrycznym uderzeniem kilku

kolumn wojska. Po zdobyciu Alamo i przy biernej postawie

Fannina w Goliad był już pewien, że losy wojny zostały prze­

sądzone. Chciał teraz w efektowny sposób wpędzić w pułapkę

siły Houstona i zgnieść je w kleszczach swoich kolumn,

137

z których każda wydawała się zdolna do samodzielnego sta­

wienia czoła przeciwnikowi i w razie potrzeby mogła liczyć

na wsparcie ze strony pozostałych.

Jako pierwsza wyruszyła na północ, w kierunku Nacogdo-

ches, kolumna gen. Gaony licząca 700 żołnierzy (bataliony

Queretaro i Guanajuato, trochę kawalerii i artylerii). Miała ona

wyjść na tyły Teksańczyków i odciąć ich od zaplecza w Sta­

nach Zjednoczonych. Generał Sesma na czele 725 ludzi (bata­

liony Aldama, Matamoros i Toluca z kilkoma działami oraz

trochę kawalerii z pułku Dolores) pomaszerował prosto na

Gonzales, skąd miał ruszyć dalej przez San Felipe do Fort

Anahuac. Nieco później, już po zniszczeniu zgrupowania Fan­

nina, gen. Urrea, wzmocniony do 1400 ludzi przysłanymi z

San Antonio oddziałami płk. Moralesa (baony Jimenez i San

Luis Potosi) oraz płk. Montoy (baon Tres Villas i część baonu

Guerrero), opuścił swojąbazę w Goliad (jako garnizon La Ba-

hii pozostali Indianie z batalionów Tres Villas i Yucatan) i

ruszył w kierunku na Victorię, Matagordę i Brazorię, żeby

odciąć siły teksaskie od wybrzeża. Reszta wojsk meksykań­

skich, około 2000 żołnierzy z gen. Santa Anną i gen. Filisolą,

pozostała na razie w SanAntonio czekając na rozwój sytuacji.

15 marca cofający się w strugach deszczu po zabłoconych

drogach oddział Houstona dotarł do rzeki Navidad, skąd Hou­

ston wysłał raport do obradujących w Washington-on-the-

-Brazos delegatów na Konwencję. Po raz pierwszy donosił w

nim o upadku Alamo i swoim odwrocie na północ. Informo­

wał także o 20 przypadkach dezercji od czasu wyjścia z Gon­

zales i zapowiadał reorganizację swych wojsk na linii rzeki

Colorado. Na koniec pisał: „[...] podzieleni, bez wystarczają­

cych zapasów żywności, amunicji i artylerii, z dala od wszel­

kiej pomocy, bylibyśmy szaleni, wdając się teraz w walkę

[...]"

27

. 17 marca Houston dotarł do rzeki Colorado koło La

27

P. M c D o n a l d , The Trail to San Jacinto, American Press, Bo­

ston 1982, s. 15.

138

Grange i rozbił obóz przy przeprawie Burnham's Crossing. Z

każdym dniem dołączali do niego nowi ochotnicy i gromady

cywilnych uchodźców uciekające w panice przed nadchodzą­

cymi wojskami meksykańskimi. Kiedy dwa dni później prze­

prawił swoich ludzi przez Colorado i ruszył na południe do

brodu Beason's Ford, w pobliżu Columbus, miał w swoim obo­

zie ponad 600 ochotników nie licząc setek uciekających cywi­

lów. Na zachodnim brzegu Colorado, niemal całkowicie opu­

szczonym już przez kolonistów amerykańskich, pozostali je­

dynie nieliczni zwiadowcy z Karnesem i „Głuchym" Smithem,

obserwujący ruchy wojsk meksykańskich i polujący na dezer­

terów. Tuż przed opuszczeniem przez siły Houstona Burnham's

Crossing, stoczyli oni nad strumieniem Rocky Creek potycz­

kę z patrolem meksykańskim. Od wziętego wtedy do niewoli

jeńca dowiedzieli się o nadciągającej kolumnie gen. Sesmy.

Już następnego dnia po wyjściu Houstona z Gonzales

gen. Santa Anna wiedział o odwrocie Teksańczyków i roz­

kazał gen. Sesmie kontynuowanie pościgu za uciekającym

przeciwnikiem. 20 marca kolumna gen. Sesmy dotarła do

brzegów Colorado, ale nie zdołała dopaść wycofujących się

Teksańczyków, którzy odgrodzili się od Meksykanów wzbu­

rzonymi opadami deszczu wodami rzeki i obsadzili wszyst­

kie okoliczne brody. Przez kilka dni gen. Sesma bezskutecz­

nie poszukiwał dogodnej przeprawy przez Colorado. Kiedy

-rtie~znalazł żadnego odpowiedniego miejsca, wysłał do gen.

Santa Anny gońca z prośbą o posiłki i rozpoczął budowę ło­

dzi potrzebnych do pokonania rzeki w przyszłości. Houston

pozostał w obozie przy brodzie Beason's Ford przez tydzień

wzmacniając swoje siły i bezskutecznie oczekując na nadej­

ście dwóch dział, po które wysłał do Velasco mjr. Williama

T. Austina (fatalna pogoda i błotniste drogi uniemożliwiły

przetransportowanie dział na czas). Przez pięć dni oba wro­

gie oddziały obozowały niemal naprzeciwko siebie rozdzie­

lone tylko korytem rzeki. Sesma codziennie otrzymywał drob­

ne posiłki, ale siły Houstona wzrosły w tym czasie do prawie

139

1400 ludzi (była to największa liczba żołnierzy, jaką kiedy­

kolwiek dowodził podczas tej wojny). Kiedy schwytani przez

zwiadowców teksaskich jeńcy meksykańscy przyznali, że

liczba wojsk gen. Sesmy jest przesadzona i nie przekracza

800 ludzi, wszyscy w obozie teksaskim spodziewali się, że

nadeszła wreszcie odpowiednia pora do walki.

W tym samym czasie, kiedy oddziały Houstona dotarły do

Colorado, Konwencja w Washington-on-the-Brazos zakończy­

ła swoje prace nad nowąkonstytucjąi wyborem tymczasowych

władz Republiki Teksasu. 15 marca delegaci otrzymali raport

Houstona, z którego po raz pierwszy dowiedzieli się o upadku

Alamo i wznowieniu ofensywy przez wojska gen. Santa Anny.

Wiadomość „rozniosła się jak ogień po wysokiej trawie" i spo­

wodowała „całkowitą panikę"

28

. Przewodniczący Konwencji,

Richard Ellis, zaproponował natychmiastowe przerwanie obrad

i przeniesienie ich w bezpieczniejsze miejsce, do Bradshaw nad

rzekąNeches. Trzeźwiej myślący delegaci uspokoili atmosferę,

ale od tej pory dalsze prace nad konstytucją trwały nieprzerwa­

nie dniem i nocą. Zakończono je dopiero 16 marca o północy.

Nowa konstytucja Teksasu w zasadzie przypominała konstytu­

cję amerykańską z 1787 r., ale zawierała też pewne elementy

zaczerpnięte z federalistycznej konstytucji Meksyku. Od usta­

wy zasadniczej Stanów Zjednoczonych różniła się głównie tym,

że przewidywała istnienie Republiki Teksasu jako jednolitego

terytorium nie podzielonego na stany i rządzonego wyłącznie

przez władze centralne. Wzorem Meksyku natomiast, wybiera­

ny na trzyletnią kadencję prezydent nie mógł sprawować urzę­

du dwa razy z rzędu, a duchownych pozbawiono prawa piasto­

wania urzędów państwowych. Tymczasowo prezydentem Re­

publiki wybrano ascetycznego Szkota Davida G.Burnetta. Wi­

ceprezydentem został Lorenzo de Zavala (1789-1836), znany

28

Ring-tailed Panthers and Cornstalk Lawyers, The Men who Signed

the Declaration oflndependence,

Star of the Republic Museum, Washing­

ton-on-the-Brazos 1992, s. 2.

140

meksykański liberał i polityczny przeciwnik Santa Anny, prze­

bywający od 1835 r. na emigracji w Teksasie. Stanowisko Se­

kretarza Stanu objął Samuel P. Carson, Sekretarza Skarbu Bai-

ley Hardman, Sekretarza Wojny płk Thomas J. Rusk, Sekreta­

rza Marynarki Robert Potter, a Prokuratora Generalnego David

Thomas. 17 marca o 4.00 nad ranem nowy rząd został zaprzy­

siężony. Kilka godzin później odbył swoje pierwsze posiedze­

nie gabinetowe, na którym podjęto decyzję o natychmiastowej

ewakuacji władz nad Zatokę Galveston do Harrisburga (obe­

cnie w granicach Houston)

29

.

W obozie przy brodzie Beason's Ford gen. Houston przez

kilka dni zastanawiał się nad zaatakowaniem sił gen. Sesmy.

Wreszcie 26 marca po południu, wbrew oczekiwaniom swo­

ich żołnierzy gotowych do walki z Sesmą, kazał zwinąć obóz

i rozpoczął odwrót do San Felipe. Jego decyzja wydawała

się wszystkim niezrozumiała i stała się przedmiotem po­

wszechnej krytyki. Houston tłumaczył się później, że miał

wystarczające siły, żeby zaatakować gen. Sesmę

ale obawiał się, że sprowokuje tym do pościgu pozostałe

kolumny meksykańskie, przed którymi nie zdołałby ewaku­

ować swoich rannych, jakich miałby po bitwie. Były też inne

powody takiej decyzji. Houston wiedział już zapewne o po­

rażce zgrupowania Fannina nad Coleto Creek i nie chciał

ryzykować utraty ostatnich oddziałów teksaskich, jakie je­

szcze pozostały po klęskach wAlamo i Goliad. Miał też wąt­

pliwości, czy jego niewyszkoleni ochotnicy sprostają w

otwartym boju regularnym wojskom meksykańskim wspar­

tym jazdą i ogniem artylerii. Krótko mówiąc, czuł, że jego

oddziały nie mają ani wystarczającej siły, ani dyscypliny do

prowadzenia działań ofensywnych.

29

O pośpiechu i panice, jaka ogarnęła rząd Burnetta, może świadczyć to,

że S. Austin i pozostali komisarze teksascy w USA, Wharton i Archer, nie
zostali nigdy oficjalnie poinformowani o ogłoszeniu niepodległości Teksa­
su i powołaniu nowych władz.

141

Houston tak długo, jak trzymał linię Colorado, mógł liczyć

na dalsze posiłki z gęściej zaludnionych kolonii anglo-amery-

kańkich we wschodnim Teksasie oraz zaufanie władz i ludno­

ści cywilnej. Kiedy rozeszły się pogłoski o jego odwrocie znad

Colorado, wszystkich ogarnęła panika, którą pogłębiły jeszcze

wieści o masakrze ludzi Fannina. Niemal wszyscy Ameryka­

nie na wschód od Colorado opuszczali swoje domy i uciekali

w stronę granicy ze Stanami Zjednoczonymi. Z czasem exo­

dus miał objąć prawie 20 000 przerażonych ludzi, którzy z

mozołem brnęli w strugach deszczu po zabłoconych drogach

w poszukiwaniu bezpiecznego schronienia we wschodnim

Teksasie i sąsiedniej Luizjanie. Ochotnicy ciągnący na pomoc

Houstonowi zawrócili do swych rodzin i wraz z nimi uchodzi­

li w kierunku rzeki Sabinę.

Rozmokłe i zabłocone drogi zapełniły tłumy uciekinierów,

koczujących nieraz przez kilka dni przy przeprawach przez

wzburzone strumienie i rzeki. Pobocza dróg zawalał porzuco­

ny dobytek, połamane wozy i padłe zwierzęta. Na dodatek w

oddziałach Houstona zaczęło narastać niezadowolenie i wielu

ochotników zniechęconych strategią naczelnego dowódcy

opuściło szeregi. Jedni odchodzili do swoich rodzin, inni w

złości zamierzali walczyć na własną rękę. Tylko pierwszego

dnia po odwrocie znad Colorado zdezerterowało 200 ludzi.

Kiedy 28 marca Houston dotarł do San Felipe, miał ze sobą

zaledwie połowę żołnierzy, z którymi dwa dni wcześniej opu­

ścił Beason's Ford. W San Felipe zmęczone wojsko Houstona

spędziło tylko jedną noc i następnego dnia rano ruszyło w górę

Brazos do odległej o około 15-20 mil plantacji „króla baweł­

ny" Jareda E. Groce'a (Groce's Plantation), koło dzisiejszego

Hempstead. Houston, stosując konsekwentnie taktykę „spalo­

nej ziemi", kazał spalić San Felipe, żeby nie mogło zapewnić

schronienia ścigającym go oddziałom meksykańskim. Rozkaz

spalenia miasta i zmiana kierunku marszu wywołały dalsze

niezadowolenie wojska. Ludzie, którzy cofali się ustawicznie

z Gonzales i znad Colorado mieli dość dalszego odwrotu i do-

142

magali się walki. Wielu z nich uważało, że należy ruszyć w

przeciwnym kierunku, żeby zapewnić ochronę licznym osie­

dlom amerykańskim leżącym w dolnym biegu Brazos. Marsz

w górę rzeki traktowali jako przejaw tchórzostwa i wydanie

na pastwę wroga setek pozostałych jeszcze w dole rzeki osa­

dników z dawnej kolonii Austina.

Dowódcy dwóch kompanii ochotników, Moseley Baker i

Wiły Martin, odmówili dalszego marszu z Houstonem do

plantacji Groce'a i wraz ze swoimi ludźmi postanowili wal­

czyć z nadchodzącymi Meksykanami. Wściekły na niesubor-

dynowanych podkomendnych Houston wysłał pozostałą część

wojska pod dowództwem ppłk. Shermana w kierunku plan­

tacji Groce'a, a sam został w San Felipe, żeby rozmówić się z

Bakerem i Martinem. Nie widząc lepszego wyjścia wyzna­

czył obu malkontentów na dowódców tylnej straży i wydał

im rozkazy, które jak mu się wydawało, spełniały ich ocze­

kiwania. Baker ze swoją 120-osobową kompanią obsadził San

Felipe i miał bronić przed nadciągającym nieprzyjacielem

brodu na rzece w pobliżu miasta. Martin ze 100 ludźmi ru­

szył kilkanaście mil w dół Brazos, żeby bronić przeprawy w

Fort Bend. Po południu Houston dogonił siły główne koło

strumienia Mili Creek, gdzie spędzono noc na 29 marca.

Następnego dnia deszcz i błoto pozwoliły na przebycie zale­

dwie kilku mil i dopiero 31 marca zmęczone wojsko Housto-

na dotarło do plantacji Groce'a, gdzie rozłożyło się obozem.

Tutaj Houston postanowił zatrzymać się na kilka dni, żeby

dać odpocząć wyczerpanym ludziom, poprawić dyscyplinę i

przeszkolić niewyćwiczonych ochotników przed zbliżającą

się walką.

W liście wysłanym z plantacji Groce'a do swego przyja­

ciela Thomasa Ruska informował, że ma pod swoją komendą

700-800 zdemoralizowanych ochotników, którym przywrócić

ducha może tylko dłuższy odpoczynek, posiłki i dostawy zao­

patrzenia. Wyraził też swoje niezadowolenie z ucieczki rządu

do Harrisburga: „Ucieczka rządu będzie miała zły wpływ na

143

morale wojska. Dlaczego gabinet opuścił Washington?"

30

. Na

koniec krótko opisał swój sposób dowodzenia: „Po moim przy­

byciu nad Brazos [...] wielu chciało, żebym pomaszerował w

dół rzeki, inni kierowali mnie w górę. Nie naradzałem się z

nikim. Nie zwołałem żadnej narady wojennej. Jeśli popełnię

błąd, cała wina spadnie na mnie!"

31

.

4 kwietnia Rusk przybył osobiście do obozu Houstona przy­

wożąc ze sobąnie tylko list od prezydenta Burnetta, ale i ostrze­

żenie, że Burnett poważnie rozważa możliwość zastąpienia

Houstona innym dowódcą (w rzeczywistości Burnett chciał

już wtedy powierzyć dowództwo armii Ruskowi jako mini­

strowi wojny, ten jednak, będąc lojalnym przyjacielem Hou­

stona, nie wyraził na to zgody). Rozgniewany Burnett, który

nigdy nie darzył szczególną sympatią swojego generała (bę­

dąc człowiekiem przesadnie religijnym miał niechętny stosu­

nek do alkoholu i uważał Houstona za prymitywnego osiłka i

pijaczynę) nie szczędził Houstonowi wymówek, krytykując go

za nieustanny odwrót i unikanie walki. „Nieprzyjaciel śmieje

się z Pana z pogardą"- pisał złośliwie. „Musi Pan z nim wal­

czyć!"

32

. Treść listu i opinia Ruska nie pozostawiały wątpli­

wości. Houston miał do wyboru, podjąć walkę lub narazić się

na dymisję i niesławę.

Houston, mimo że prezydent i część wojska kwestionowała

jego taktykę i umiejętności dowodzenia armią, ignorował to i

trzymał się ściśle swoich planów, czekając aż Meksykanie roz­

ciągną swoje linie komunikacyjne. Żeby przywrócić dyscy­

plinę w wojsku ogłosił, że każdy kto sprzeciwi się jego rozka­

zom i będzie nawoływał do buntu zostanie postawiony przed

sądem wojennym i rozstrzelany. Nie zawahał się też powiesić

czterech maruderów oskarżonych o gwałty i rabunki na ucie-

30

J. W.P o h 1, The Battle ofSan Jacinto, Texas State Historical Associa-

tion, Houston 1989, s. 13-14.

31

Ibidem,

s. 16-17.

32

Ibidem,

s. 13.

144

kających osadnikach. Te zdecydowane kroki przyniosły zamie­

rzony efekt. Przestraszeni ochotnicy przestali głośno szemrać

i okazywać swoje niezadowolenie. Houston wykorzystując

sytuację zreorganizował wojsko tworząc obok pułku Burlestona

drugi pułk pod dowództwem mianowanego płk. Sidneya Sher-

mana i kompanię zwiadowców pod dowództwem kpt. Hen-

ry'ego Karnesa, a potem zmusił wszystkich do intensywnego

szkolenia. Ochotnicy chcąc nie chcąc poddali się narzucone­

mu reżimowi, choć wielu z nich nigdy nie przestało złorze­

czyć Houstonowi i knuć za jego plecami intryg.

Około 25 marca gen. Santa Anna otrzymał wiadomość

od gen. Sesmy o obecności wojsk Houstona nad Colorado.

Ponieważ Sesma domagał się posiłków, wysłał mu natych­

miast z San Antonio 500 ludzi (baon Mexico City i część

baonu Guerrero) pod dowództwem płk. Augustina Amata,

a kilka dni później sam wyruszył za nim z resztą wojsk gen.

Filisoli.

Santa Anna, będąc od wielu miesięcy poza stolicą i oba­

wiając się, że przedłużająca się nieobecność w Meksyku może

zagrozić jego władzy, już wtedy rozważał możliwość powrotu

do Mexico City i pozostawienie dokończenia kampanii swe­

mu zastępcy, gen. Filisoli. Jego najbliżsi doradcy, gen. Fili-

sola i płk Almonte przekonali go jednak do pozostania. Nie

bez racji chyba uważali, że zwycięskie zakończenie wojny z

Teksańczykami jak nic innego zapewni prezydentowi więk­

sze poparcie społeczne i pozwoli umocnić jego władzę w Me­

ksyku.

W ślad za posiłkami dla gen. Sesmy poszły także rozkazy

dla generałów Gaony i Urrey. Santa Anna, zamierzając wziąć

w kleszcze cofającego się Houstona, skierował kolumnę gen.

Gaony z Bastrop na San Felipe, a kolumnie gen. Urrey naka­

zał wymarsz z Goliad w kierunku Brazorii. Sam 31 marca

opuścił wojska Filisoli przeprawiające się przez Guadelupe

w Gonzales i wyruszył do gen. Sesmy, który po odejściu Ho­

ustona przeszedł Colorado przez nie broniony bród Atasco-

145

sita koło Columbus. 5 kwietnia Santa Anna połączył się z

wojskami Sesmy i razem na czele 1400 żołnierzy ruszyli za

Houstonem do San Felipe. Następnego dnia, podczas nocle­

gu w gospodzie Elizabeth Powell nad rzeką San Bernard,

dotarły do nich pierwsze wiadomości o ucieczce rządu te-

ksaskiego do Harrisburga.

7 kwietnia wojska meksykańskie weszły do ruin San Feli­

pe, które Mosley Baker spalił przedwcześnie 29 marca po

otrzymaniu od swych zwiadowców przesadzonej wiadomości

o zbliżaniu się oddziałów gen. Sesmy. Od schwytanego w San

Felipe Amerykanina gen. Santa Anna dowiedział się, że woj­

ska Houstona zredukowane do około 800 ludzi odpoczywają

na plantacji Groce'a. Wywnioskował z tego, że po odpoczyn­

ku i reorganizacji zamierzają wycofać się w bezpiecznejsze

miejsce za rzekę Trinity. Żeby temu zapobiec postanowił prze­

prawić swoich ludzi na drugi brzeg Brazos. Na szczęście dla

Houstona, tylna straż Bakera mocno ufortyfikowała swoje po­

zycje przy brodzie na Brazos i uniemożliwiła Meksykanom

przeprawę przez wzburzoną rzekę.

Generał Santa Anna rozesłał patrole w górę i w dół rzeki z

zamiarem znalezienia odpowiedniego miejsca do przeprawy i

zaskoczenia ludzi Bakera nocnym atakiem od tyłu. Kiedy oka­

zało się, że przeprawa jest niemożliwa, rozkazał gen. Sesmie

budowę dwóch dużych płaskodennych łodzi, a sam na czele

500 grenadierów i 50 dragonów ruszył zniecierpliwiony w dół

Brazos w poszukiwaniu innego miejsca nadającego się do prze­

kroczenia rzeki. Po trzech dniach jego zwiadowcom udało się

znaleźć łódź pozostawioną na zachodnim brzegu Brazos koło

Fort Bend. To pozwoliło na przerzucenie przez rzekę wystar­

czającej liczby żołnierzy, którzy 10 kwietnia zaskoczyli i zmu­

sili do ucieczki broniącą brodu kompanię Wiły Martina. Ge­

nerał Sesma, zawiadomiony o zdobyciu przeprawy w Fort

Bend, zaprzestał dalszej budowy łodzi i, nie czekając na

spóźniające się z powodu trudnych warunków na drogach ko­

lumny Gaony i Filisoli, ruszył w ślad za oddziałem gen. Santa

146

Anny, z którym połączył się 13 kwietnia. Od jeńca z oddziału

Martina obaj dowódcy dowiedzieli się, że prezydent Burnett,

wiceprezydent de Zavala i większość pozostałych członków

rządu teksaskiego znaj dują się w Harrisburgu, zaledwie 15 mil

od meksykańskiego obozu. Wiadomość ta zelektryzowała gen.

Santa Annę i uświadomiła mu, że szybkim marszem może za­

skoczyć Teksańczyków w Harrisburgu i schwytać Burnetta

oraz swojego starego wroga de Zavalę.

Trudno powiedzieć, co sprawiło, że nagle Santa Anna zre­

zygnował ze swojego głównego celu, jakim było zniszczenie

wojsk Houstona i zainteresował się najpierw możliwością

schwytania członków rządu teksaskiego przebywających w

Harrisburgu. Prawdopodobnie wpłynęła na to wiadomość o

niespodziewanej śmierci wiceprezydenta Miguela Barraga-

na, sprawującego w Meksyku władzę pod nieobecność Santa

Anny. Santa Anna pozbawiony swego lojalnego współpra­

cownika zaczął poważnie obawiać się o stabilność swojej

władzy prezydenckiej i uznał, że w jego interesie leży jak

najszybszy powrót do Meksyku. Najszybszym sposobem

wydawał się powrót drogą morską, ale istniała obawa, że sta­

tek SantaAnny mógłby wpaść w ręce Teksańczyków, których

flota kaperska złożona z czterech okrętów kontrolowała wy­

brzeże. Pozostawała zatem dłuższa, ale za to bezpieczniejsza

droga lądowa. Nie chcąc tracić czasu uznał, że najszybszym

sposobem zakończenia wojny będzie jednoczesne pozbawie­

nie Teksańczyków samozwańczych władz i zmuszenie zde­

moralizowanych wojsk Houstona do ucieczki z Teksasu lub

rozbicie ich w bitwie, co do wyniku której nie miał żadnych

wątpliwości.

15 kwietnia rano gen. Santa Anna opuścił Fort Bend na

czele 50 dragonów i 700 wybranych piechurów z jednym

działem (prawdopodobnie 12-funtowym) i ruszył szybkim

marszem w stronę Harrisburga. Generał Sesma z resztą swo­

ich żołnierzy pozostał na miejscu w oczekiwaniu na przyby­

cie wojsk gen. Filisoli. Wieczorem 15 kwietnia kawaleria

147

gen. SantaAnny wpadła do Harrisburga, ale znalazła osiedle

opuszczone przez wszystkich mieszkańców, z wyjątkiem

trzech drukarzy drukujących właśnie tekst Deklaracji Nie­

podległości w redakcji miejscowej gazety „Telegraph and

Texas Register". Od nich Meksykanie dowiedzieli się, że rząd

teksaski opuścił Harrisburg przed kilkama godzinami na po­

kładzie parowca Cayuga, udając się do New Washington

(Morgan's Point) nad Zatoką Galveston i że Houston z 800

ludźmi nadal znajduje się na plantacji Groce'a. Santa Anna,

rozczarowany zrozumiał, że niepotrzebnie czekał z rozpo­

częciem pościgu do rana i gdyby zdecydował się na nocny

marsz jego akcja mogłaby się zakończyć sukcesem. 16 kwiet­

nia wysłał przodem płk. Almonte na czele 50 dragonów, mając

nadzieję, że uda im się jeszcze dogonić Burnetta w New

Washington. Potem skierował gońca do gen. Filisoli, który

tymczasem połączył się w Fort Bend z siłami gen. Sesmy, i

zażądał natychmiastowego przysłania mu posiłków w posta­

ci 500 doborowych piechurów (infantes escogidos). Zły, że

nie udało mu się złapać Burnetta, kazał spalić Harrisburg i

ruszył śladem płk. Almonte do New Washington.

Kiedy dragoni płk. Almonte dotarli do celu, Burnett z żoną

i członkami rządu dopływali właśnie łodzią do zakotwiczo­

nego w zatoce szkuneraF/os/z. Wsiedli na statek, będąc cały

czas w kontakcie wzrokowym z Meksykanami, i odpłynęli

na jego pokładzie do Galveston, skąd Burnett planował dal­

szą ucieczkę do Nowego Orleanu. Generał Santa Anna z pie­

chotą dotarł do New Washington 18 kwietnia około połu­

dnia, a przed wieczorem nadciągnął gen. Castrillion z obsłu­

gą działa. W New Washington Meksykanie złupili porzuco­

ne w magazynach towary i rozbili obóz, w którym pozostali

do rana 20 kwietnia. W tym czasie zwiadowcy meksykańscy

odkryli obecność kolumny Houstona, która 18 kwietnia do­

tarła do Harrisburga i rozłożyła się tu obozem. Santa Anna

natychmiast zwrócił swoją uwagę na Houstona i doszedł do

wniosku, że Teksańczycy usiłują dotrzeć do przeprawy

148

Lynch's Ferry na rzece San Jacinto (około 8-10 mil od New

Washington) a później wycofać się za Trinity River. Żeby

im w tym przeszkodzić i odciąć odwrót na lewy brzeg San

Jacinto, generał Santa Anna wysłał jako straż przednią kom­

panię dragonów kpt. Barragana, a z resztą wojska około 8.00

rano opuścił obóz w New Washington i marszem ubezpie­

czonym, ze strzelcami po bokach kolumny, wyruszył w kie­

runku Lynch's Ferry.

Houston nie marnował czasu w obozie na plantacji Gro-

c e ^ W ciągu dwóch tygodni jego siły wzrosły do ponad 1000

ludzi, wśród których znalazło się wielu nowych ochotników

ze Stanów Zjednoczonych (w tym około 200 umundurowa­

nych dezerterów z armii USA). Wspomagany autorytetem

Thomasa Ruska przeszkolił swoich przemoczonych, złych i

schorowanych ochotników, ucząc ich podstawowych manew­

rów i sposobów walki, formowania linii, ataku szybkim kro­

kiem i strzelania salwami. Zorganizował szpital polowy i za­

opatrzenie, w czym wielki udział miał właściciel plantacji

Jared Groce. Dzięki niemu wojsko Houstona otrzymało

znaczne ilości żywność, amunicji i ubrań, których tak bar­

dzo brakowało przemoczonym i zmarzniętym Teksańczykom.

Wyjątkowo mokra i zimna wiosna sprawiła, że wielu z nich

było przeziębionych, pojawiła się też groźba wybuchu epi­

demii dezynterii i odry.

11 kwietnia Houston zdecydował się przeprawić swoje

oddziały na wschodni brzeg Brazos. Tego samego dnia do

jego obozu dotarły dwa oczekiwane działa przyprowadzo­

ne przez mjr. Williama Austina z Velasco. Nazwane „Bli­

źniaczkami" („Twin Sisters") żelazne sześciofuntówki były

darem mieszkańców miasta Cincinnati w Ohio. 13 marca

statek płynący rzekami Ohio i Missisippi przywiózł je do

Nowego Orleanu, a stamtąd zostały przewiezione morzem

do Velasco. Ponieważ stan dróg uniemożliwił dostarczenie

ich drogą lądową do obozu Houstona w Beason's Ford, prze­

transportowano je statkiem przez Zatokę Galveston i dalej

149

rzekami San Jacinto i Buffalo Bayou do Harrisburga, skąd

przyciągnięto je pożyczonym zaprzęgiem wołów do plan­

tacji Groce'a. Na szczęście Houston miał pod swoimi roz­

kazami kilku doświadczonych artylerzystów, którym natych­

miast powierzył opiekę nad działami. Dowództwo oddziału

artylerii objął ppłk James Neill, dawny dowódca garnizonu

Alamo, a jego zastępcą został ppłk George W. Hockley,

pełniący równocześnie funkcję szefa sztabu Houstona. Każ­

de z dział potrzebowało obsługi liczącej dziewięciu ludzi,

ale na wszelki wypadek przydzielono do nich dwa razy tyle

ochotników.

13 kwietnia Houston otrzymał nowy list od Burnetta, w

którym prezydent znowu domagał się wydania walki Meksy­

kanom: „[...] rząd oczekuje od Pana akcji. Nadszedł czas, żeby

się zdecydować, czy oddamy ten kraj bez walki i uciekniemy,

czy spotkamy się z wrogiem i podejmiemy chociaż jeden wy­

siłek w obronie naszej chwalebnej niepodległości"

33

.

W ciągu dwóch dni Houston przeprawił swoją armię przez

Brazos na pokładzie parowca „Yellowstone", który przypły­

nął do plantacji Groce'a po transport bawełny, i kazał się jej

skoncentrować na farmie Donoho, kilka mil na wschód od

okazałej siedziby Groce'a zwanej „Bernardo". W tym czasie

dotarły już do niego wiadomości o uchwyceniu przez Me-

ksykanów przeprawy w Fort Bend i ucieczce Martina. Kiedy

14 kwietnia Houston przybył do Donoho, zastał tu wszystkie

swoje oddziały razem z kompaniami Bakera i Martina. Oby­

dwaj dowódcy, kiedy tylko dowiedzieli się o planach wymar­

szu na wschód, znowu odmówili podporządkowania się roz­

kazom Houstona i postanowili działać na własną rękę. Hou­

ston nie zdecydował się ich ukarać, gdyż obawiał się fermentu

I w wojsku, ale postanowił pozbyć się obu kłopotliwych do­

wódców. Wiły Martin opuścił Donoho i pomaszerował ze

swoimi ludźmi do Nacogdoches, żeby bronić tamtejszych osa-

33

K i n g s t o n, op. cit., s. 84- 85

150

dników przed spodziewanym powstaniem Indian. Mosley Ba­

ker udał się natomiast do przeprawy Robbin's Ferry na rzece

Trinity, gdzie miał osłaniać cywilnych uchodźców uciekają­

cych do Luizjany (na wiadomość o marszu Meksykanów prze­

ciwko Houstonowi kompania Bakera dołączyła do jego wojsk

i zdążyła wziąć udział w bitwie na San Jacinto). Po odejściu

Martina i Bakera w oddziałach teksaskich znowu rozeszły się

pogłoski, że Houston wcale nie zamierza walczyć i szykuje

się do dalszego odwrotu w kierunku Nacogdoches. Wielu

ochotników było przekonanych, że Houston jest gotów do

opuszczenia Teksasu i szukania schronienia pod opiekuńczy­

mi skrzydłami armii amerykańskiej, której silne posterunki

rozlokował na granicy teksaskiej wojskowy komendant Lui­

zjany gen. Edmund P. Gaines.

16 kwietnia, po zebraniu wszystkich oddziałów, Houston

opuścił Donoho i bez wyznaczenia celu kazał ruszyć wojsku

na wschód drogą, która po rozwidleniu mogła prowadzić do

Nacogdoches lub do Harrisburga. Jakieś 15 mil za Donoho

znajdowało się rozwidlenie dróg, przy którym stał dom far­

mera Robertsa. Wielu żołnierzy zapowiedziało, że jeśli Hou­

ston każe skręcić w prawo do Harrisburga pójdą za nim, ale

jeśli skręci w lewo do Nacogdoches, pozbawią go dowództwa

i wybiorą nowego wodza, który będzie chciał walczyć z Me­

ksykanami. Czołówka kolumny dotarła do rozwidlenia i zwol­

niła nie znając kierunku dalszego marszu. Kilku ochotników

podeszło do farmera Robertsa stojącego w bramie i zapytało,

która droga prowadzi do Harrisburga. Kiedy wskazał im wła­

ściwy kierunek, od czoła kolumny rozległy się okrzyki: „Na

prawo, chłopcy, na prawo!" i maszerująca w niepewności ko­

lumna skręciła w tę stronę. Houston, jadący obok na koniu,

nie powiedział ani słowa i nigdy później nie ustalono, czy to

samo wojsko wymusiło na nim właściwy kierunek marszu,

czy pozostawał on w zgodzie z jego wcześniejszymi zamie­

rzeniami. Niektórzy twierdzili, że było to psychologiczne za-

151

granie ze strony Houstona. Pozwolił żołnierzom samym zade­

cydować o swoim losie i zostawiając im wybór między zwy­

cięstwem albo śmiercią, wyzwolił w nich zbiorową determi­

nację, wzmacniającą morale i jedność armii. Sam Houston nig­

dy nie komentował tego wydarzenia, chociaż w oficjalnym

raporcie po bitwie na San Jacinto wspominał, że celem mar­

szu jego wojsk był Harrisburg. Jak było naprawdę nie wiado­

mo, ale faktem jest, że 18 kwietnia po południu, po dwóch i

pół dnia drogi, przy padającym nieustannie deszczu i przeby­

ciu 55 mil z Donoho, wojsko Houstona dotarło do Buffalo

Bayou naprzeciwko spalonego przez Meksykanów Harrisbur­

ga i rozłożyło się tu obozem.

SAN JACINTO

Zwycięstwo jest pewne. Ufajcie Bogu i nie bójcie się.

Ofiary Alamo i ci, których zamordowano w Goliad, wołają

o zemstę. Pamiętajcie o Alamo! Pamiętajcie o Goliad!

(gen. Sam Houston, 19 kwietnia 1836 r.)

Kiedy zmęczone forsownym marszem z Donoho wojsko

Houstona zaległo nad Buffalo Bayou, zaszło wydarzenie,

które prawdopodobnie przesądziło o dalszych losach wojny.

18 kwietnia wieczorem teksascy zwiadowcy pochwycili na

drodze do Harrisburga dwóch meksykańskich kurierów wio­

zących wiadomości od gen. Filisoli do Santa Anny. Ze znale­

zionych przy nich dokumentów Houston dowiedział się kilku

ważnych rzeczy. Po pierwsze, miał przed sobą niewielkie siły

meksykańskie liczące około 800 ludzi. Po drugie, wojskami

tymi dowodził osobiście gen. SantaAnna. Po trzecie wreszcie,

na pomoc Santa Annie maszerowały już z Fort Bend posiłki

prowadzone przez gen. Cosa. Po raz pierwszy w tej wojnie

przed Houstonem otworzyła się szansa, na jaką czekał od daw­

na. Oto nadarzała się okazja stoczenia bitwy z przeciwnikiem,

któremu dorównywał liczebnie i, przy odrobinie szczęścia,

wyeliminowania z dalszej walki samego naczelnego wodza

armii meksykańskiej.

19 kwietnia rano Houston i Rusk zebrali swoją małą armię

nad brzegiem Buffalo Bayou i wygłosili do niej przemówie­

nia. Pierwszy wystąpił Houston, który na zakończenie powie­

dział: „Armia przekroczy rzekę i spotka się z nieprzyjacielem.

153

Niektórzy z nas mogą zginąć i muszą zginąć, ale, żołnierze,

pamiętajcie o Alamo! Alamo! Alamo!"

1

. Starannie przygoto­

wana mowa jeszcze bardziej rozpaliła nastroje Teksańczyków,

którzy od dawna czekali na takie słowa swojego wodza. Ma­

jor Somervell obserwujący reakcje wojska zauważył: „Do dia­

bła! Wiem, że po takim przemówieniu nie będzie wielu jeń­

ców"

2

. Rusk przemówił w równie podniosłym nastroju, ale

szybko zakończył swoje wystąpienie mówiąc, że dość już po­

wiedziano i że nadszedł czas działania.

W obozie koło Harrisburga Houston pozostawił wszystkie

bagaże i od 150 do 200 chorych pod strażą 75-osobowego od­

działu mjr. McNutta. Początkowo wyznaczył do osłony obozu

kompanię kpt. Seguina, która przez większość odwrotu z Gon-

zales stanowiła tylną straż jego armii. Kiedy jednak Seguin

zaprotestował przeciwko próbie wyłączenia jego ludzi z wal­

ki, Houston zmienił rozkaz i ostatecznie kompania Seguina

wzięła udział w bitwie.

Houston przeprawił pozostałe wojsko przez Buffalo Bayou

poniżej Harrisburga i wszedł na drogę prowadzącą do prze­

prawy promowej Lynch's Ferry. W czasie marszu wzdłuż Buf­

falo Bayou przeszedł drewniany most na strumieniu Vince's

Bayou i wkroczył na równinę San Jacinto ciągnącą się aż do

odległej o 8-9 mil rzeki o tej samej nazwie. Marsz trwał do

północy, dopiero wtedy Houston zarządził kilkugodzinny od­

poczynek. Wczesnym świtem 20 kwietnia wojsko Houstona

ruszyło w dalszą drogę i około 6.00 rano zatrzymało się na

śniadanie. Przygotowania do posiłku przerwali nagle zwiadow­

cy, którzy przywieźli wiadomość o przednich strażach nieprzy­

jaciela nadciągających od strony New Washington. Żołnierze

Houstona rezygnując ze śniadania zaczęli zaraz strzelać w

powietrze z muszkietów i karabinów, chcąc osuszyć broń z

nocnej wilgoci. Houston w obawie, że huk wystrzałów może

1

M c D o n a 1 d, op. cit., s. 27.

2

Ibidem,

s. 27.

154

155

zaalarmować Meksykanów zakazał strzelania, ale nikt nie

chciał go słuchać. W końcu, wiedząc, jakim wojskiem dowo­

dzi, dał sobie spokój i kazał ruszać w dalszą drogę. W czasie

marszu od południowego wschodu dostrzeżono chmury dymu.

Początkowo wszyscy myśleli, że to pożar prerii, ale wkrótce

zwiadowcy odkryli, że płonie podpalony przez Meksykanów

New Washington. Po kilku godzinach Teksańczycy dotarli

wreszcie do Lynch's Ferry i około południa rozłożyli się na

odpoczynek nad brzegiem San Jacinto.

O godz. 13.00 powrócił z rekonesansu płk Sidney Sherman,

przywożąc wiadomość, że meksykańscy dragoni znajdują się

nie dalej jak milę od obozu Teksańczyków. Houston, chcąc

ukryć przed nieprzyjacielem liczebność swojej armii i posia­

dane działa, kazał cofnąć się swoim ludziom około pół mili od

wcześniejszej pozycji i ukrył ich w gęstej dębinie porastającej

południowy brzeg Buffalo Bayou. Około 14.00 przed linią

Teksańczyków pojawili się pierwsi zwiadowcy meksykańscy.

Zaskoczeni widokiem teksaskich straży natychmiast skryli się

za drzewami jednego z zagajników porastających równinę i

czekali na nadejście sil głównych.

Równina San Jacinto, na której szykowały się teraz do bi­

twy oba wrogie wojska, przypominała swym wyglądem duży

cypel wrzynający się od północy i północnego wschodu w

rozlewiska wodne utworzone z połączenia dwóch rzek San

Jacinto i Buffalo Bayou. Od strony północnej, tam gdzie znaj­

dowały się teraz stanowiska Teksańczyków, oblewały ją wody

Buffalo Bayou. Przy samym krańcu cypla Buffalo Bayou

wpadała do płynącej na południowy wschód rzeki San Jacin­

to. Ta zaś, od miejsca połączenia z Buffalo Bayou, tworzyła

szerokie rozlewisko, które poniżej New Washington łączyło

się z wodami Zatoki Galveston. W dolnym biegu San Jacinto

znajdowało się kilka małych zbiorników wodnych, z których

największy, jezioro Peggy's Lakę, swoim wyglądem przy­

pominało małą zatoczkę opływającą równinę od południo­

wego wschodu.

Po obu stronach San Jacinto rozciągał się pas bagnistych

moczarów, porośniętych krzakami i pojedynczymi kępami

drzew. Na zachodnim brzegu moczary odgradzała od równiny

niewysoka skarpa, za którą leżała rozległa przestrzeń, ciągną­

ca się na milę z północy na południe i kilka mil ze wschodu na

zachód. Pokryta wysoką do kolan trawą, wśród której tu i ów­

dzie widać było kilka całkiem dużych zagajników pełnych

dębów i innych mniejszych drzew, stanowiła naturalne pastwi­

ska dla leżącego opodal hodowlanego rancha należącego do

Peggy McCormick.

Od zachodu równinę San Jacinto ograniczał bagnisty stru­

mień Vince's Bayou, wpadający poniżej Harrisburga do Buf­

falo Bayou. Przerzucony nad nim drewniany most Vince'a

(Vince's Bridge)

3

stanowił jedyne dogodne przejście na dro­

dze z Harrisburga, która biegła wzdłuż Buffalo Bayou i pro­

wadziła do przeprawy promowej Lynch's Ferry na rzece San

Jacinto. W odległości kilkuset metrów od przeprawy, na wy­

sokości dębiny, w której kryli się Teksańczycy Houstona, od­

chodził szlak prowadzący do New Washington, którym teraz

nadchodziła w szyku bojowym kolumna wojsk gen. Santa

Anny. Po drugiej stronie rzeki, naprzeciwko Lynch's Ferry,

leżała nieduża osada Lynchburg, z której biegła w kierunku

Trinity droga do Luizjany i odchodzący od niej trakt do Fort

Anahuac.

Zaraz za meksykańskimi zwiadowcami nadciągnęli idący

w straży przedniej dragoni kpt. Barragana. Nie wiedząc, że

mają przed sobą całą armię Houstona śmiało zbliżyli się do

pozycji Teksańczyków dodając sobie animuszu dźwiękiem trą­

bek sygnałowych. Ich krzykliwe tony spowodowały zdener­

wowanie wśród ukrytych Teksańczyków. Wielu z nich mówi­

ło potem, że to pierwsze spotkanie z wojskami Santa Anny

było najbardziej stresującym epizodem całej kampanii. Hou-

3

Most Vince'a - nazwany tak od pobliskiej farmy należącej do farmera

Vince'a.

156

157

ston, widząc zbliżającą się kawalerię meksykańską, kazał wy­

toczyć z ukrycia oba działa i ostrzelać nadjeżdżających drago­

nów. Kapitan Isaac N. Moreland, dowodzący tego dnia obsłu­

gą jednego z dział, zwlekał czekając aż Meksykanie zbliżą się

jeszcze bardziej. Zdenerwowany Houston dopadł do działa i

wrzasnął podniesionym głosem: "Przygotować działo i strze­

lać!" Zanim jednak działo zdołało wystrzelić, zaalarmowani

donośnym krzykiem Houstona dragoni zatrzymali się, a po

chwili, dostrzegając teksaską artylerię, zawrócili do swoich.

Ci, którzy stali bliżej, zaczęli szemrać, że Houston celowo za­

alarmował wroga i zaraz rozeszła się plotka, że dowódca nadal

unika walki.

Niedługo po odjeździe dragonów od strony meksykańskiej

podciągnięto działo osłaniane przez oddział piechoty i kawa­

lerii. Z odległości kilkuset metrów ostrzelało ono pozycje

Houstona, mierząc zapewne w stanowiska „Bliźniaczek". Na

szczęście dla Teksańczyków pierwszy strzał poszedł górą i nie

wyrządził im żadnej szkody. Zaraz odezwały się oba ich dzia­

ła i Meksykanie cofnęli się poza zasięg ich skutecznego ognia.

Przez kilkadziesiąt minut trwał swoisty pojedynek artyleryj­

ski, w czasie którego żadna ze stron nie poniosła żadnych strat

4

.

Około 16.00 znudzony tym widokiem płk Sherman zamel­

dował się u gen. Houstona z propozycją zaatakowania meksy­

kańskiego działa na czele konnych ochotników. Houston po­

czątkowo odmówił zgody wskazując na niebezpieczeństwo ze

strony nieprzyjacielskiej kawalerii, ale ustąpił wobec nalegań

Shermana. Zanim jednak Sherman zdążył wyprowadzić atak,

Meksykanie ściągnęli działo ze stanowiska i rozpoczęli od­

wrót. Nie zrażeni tym widokiem jeźdźcy teksascy, w liczbie

85 ludzi, popędzili w kierunku pozycji meksykańskich. Kiedy

zbliżyli się do stanowisk Meksykanów wystrzelili i zatrzyma­

li się, żeby ponownie naładować broń. W tym samym momen-

4

Po bitwie gen. Santa Anna przyznał, że chciał w ten sposób wywabić

Teksańczyków z ukrycia i zorientować się co do ich liczebności.

cie zostali ostrzelani przez meksykańską piechotę osłaniającą

działo i zaatakowani przez dragonów. Pod ich naporem cofnę­

li się trochę, ale po załadowaniu karabinów odparli meksy­

kański kontratak i ruszyli do następnej szarży. W tym czasie

od strony meksykańskiej zaczęły nadciągać nowe oddziały

piechoty, a działo ponownie zajęło stanowisko i ostrzelało lu­

dzi Shermana.

Na widok meksykańskich posiłków Teksańczycy wstrzy­

mali szarżę i zamiast wycofać się do swoich sił głównych

sami zaczęli oglądać się do tyłu w oczekiwaniu na wspar­

cie. Houston, widząc, że nieprzemyślany atak Shermana

może przekształcić się w poważniejsze starcie na warun­

kach podyktowanych przez Meksykanów, powstrzymał po­

zostałych ochotników na linii drzew i dał Shermanowi sy­

gnał do odwrotu. Ten, mając trzech ciężko rannych i kilka

zabitych koni, niechętnie cofnął swoich ludzi. Był już na to

najwyższy czas, bo ośmieleni Meksykanie znowu zaczęli

zbliżać się do osamotnionych kawalerzystów teksaskich. W

czasie pośpiesznego odwrotu wyróżnił się ochotnik z Ge­

orgii Mirabeau B. Lamar, jeden z najostrzejszych krytyków

Houstona i jego dotychczasowej strategii. Nie tylko wy­

wiózł z pola walki dwóch rannych kolegów, ale zabił przy

tym z pistoletu szarżującego dragona meksykańskiego. Jego

czyn wywołał aplauz wśród obserwujących tę scenę Teksań­

czyków (następnego dnia Houston docenił postawę Lama-

ra mianując go pułkownikiem i dowódcą teksaskiej kawa­

lerii). Nadchodzący zmierzch przerwał dalszą walkę i obie

strony wróciły na wcześniejsze pozycje. Meksykanie cof­

nęli się na odległość trzech czwartych mili i rozbili obóz

pod osłoną krzewów porastających południową cześć rów­

niny San Jacinto na wysokości Peggy's Lakę. Wieczorem

rozpalili ogniska i w ich świetle rozpoczęli stawiać na swo­

im przedpolu zaimprowizowaną barykadę o wysokości 1,5 m

zbudowaną z juków, skrzyń i worków z zapasami, pośrod­

ku której przygotowano stanowisko dla działa.

158

159

W obozie teksaskim nie wszyscy chcieli się pogodzić z prze­

rwaniem walki tego dnia. Wielu Teksańczyków wiedziało już

o posiłkach prowadzonych przez gen. Cosa z Fort Bend na

pomoc Santa Annie i wyrażało zdziwienie, że Houston nie chce

stoczyć walki przed ich przybyciem. Houston jak zwykle nie

radził się nikogo. Uznał, że skoro odpadł element zaskocze­

nia, nie powinien spieszyć się z rozpoczynaniem walki i wolał

zaczekać na inną okazję do ataku lub w ostateczności stoczyć

bitwę obronną na umocnionych pozycjach. Chociaż sam nie

był zawodowym wojskowym, miał jednak duże doświadcze­

nie wojenne wyniesione z wojny z Krikami w latach 1813-

-1814. Wyróżnił się wtedy w bitwie na Horseshoe Bend

(27 marca 1814 r.), gdzie miał okazję widzieć, jak słabsze li­

czebnie siły Indian z powodzeniem broniły się przed atakują­

cymi wojskami gen. Jacksona zza dawnych fortyfikacji bry­

tyjskich umocnionych pniami ściętych drzew. Nie będąc pew­

nym, czy siły Cosa są jedynymi posiłkami wysłanymi na po­

moc Santa Annie, postanowił zaczekać, żeby się o tym

przekonać i odłożył decyzję o bitwie do dnia następnego. Nie­

którzy z późniejszych krytyków Houstona zarzucali mu, że

rozważał nawet ewentualność przeprawienia się przez San

Jacinto i dalszy odwrót za Trinity, w którego trakcie chciał

szukać innej okazji do zaatakowania ścigających go wojsk

Santa Anny lub nawet uciec z wojskiem do Luizjany.

21 kwietnia około 9.00 rano drogą od Harrisburga nadeszły

posiłki meksykańskie dowodzone przez gen. Cosa. Ich przy­

tycie zburzyło dotychczasowy porządek i na kilka godzin

wprowadziło zamieszanie w obozie meksykańskim. Generał

Santa Anna nie był zadowolony z żołnierzy przyprowadzo­

nych przez gen. Cosa. Zamiast oczekiwanych weteranów w

oddziale przysłanym przez gen. Filisolę znalazło się wielu

nowych rekrutów. Zmęczeni całonocnym marszem nie nada­

wali się zupełnie do walki i zaraz po przybyciu do obozu za­

częli szukać miejsca do odpoczynku i przygotowania posiłku.

Około południa gen. Santa Anna doszedł do wniosku, że tego

dnia nie grozi mu już żadne niebezpieczeństwo ze strony Te­

ksańczyków. Ponieważ zbliżała się tradycyjna pora meksykań­

skiej sjesty, udał się do swojego namiotu i pozwolił żołnie­

rzom na odpoczynek. Pewny swej przewagi zamierzał dać

wojsku odpocząć przez resztę dnia i zaatakować przeciwnika

dopiero następnego ranka. Siły meksykańskie wynosiły teraz

około 1300 efektywnych żołnierzy (do tego pewna liczba osób

cywilnych towarzyszących wojsku). Składały się na nie bata­

liony Aldama, Guerrero, Matamoros i Toluca, dwie kompanie

z baonu Guadalajara i kompanie wyborcze z baonu Mexico

City oraz trochę kawalerii i artylerzystów z jednym działem.

Jak na ironię, nie było wśród nich ani jednego żołnierza z od­

działów, które dokonały egzekucji ludzi Fannina w Goliad.

Zawiadomiony o przybyciu posiłków meksykańskich

gen. Houston zareagował we właściwy dla siebie sposób. Nie

wychodząc z namiotu stwierdził, że ruch w obozie meksykań­

skim jest tylko demonstracją wojsk Santa Anny mającą zde­

zorientować i przestraszyć Teksańczyków. Około godz. 10.00,

w tajemnicy przed wojskiem, wezwał jednak do siebie „Głu­

chego" Smitha i kazał mu przygotować oddział zwiadowców

z siekierami potrzebnymi do zniszczenia mostu Vince'a. Wie­

lu sądziło później, że celem misji Smitha miało być odcięcie

drogi odwrotu i zmuszenie Teksańczyków do walki „na śmierć

i życie". Być może Houston rzeczywiście chciał w ten sposób

dodatkowo zmobilizować swoich ludzi i stworzyć wrażenie,

że jedynym ratunkiem jest zwycięstwo. Przede wszystkim cho­

dziło mu jednak o odcięcie drogi ewentualnym, dalszym po­

siłkom meksykańskim, o których wprawdzie nic nie wiedział,

ale nie mógł wykluczyć ich nadejścia.

Około południa wśród Teksańczyków zaczęło narastać znie­

cierpliwienie. Wielu żołnierzy i oficerów w rozmowach mię­

dzy sobą obwiniało Houstona o niepotrzebną zwłokę i dopu­

szczenie do wzmocnienia sił Santa Anny. Coraz głośniej roz­

legały się głosy, że należy natychmiast atakować. Nawet adiu­

tant Houstona, John Wharton, włączył się do agitacji i

160

namawiał żołnierzy do walki. Niespodziewanie, wczesnym po­

południem, Houston zwołał jedyną w czasie tej kampanii radę

wojenną. Jej przedmiotem stała się dyskusja nad tym, czy na­

leży stoczyć bitwę jeszcze tego samego dnia, czy odłożyć ją

do dnia następnego. Przebieg narady usprawiedliwiał dotych­

czasową niechęć Houstona do radzenia się swoich oficerów.

Wszyscy dowódcy chcieli walczyć, ale nie było wśród nich

jedności. Ostatecznie większość zebranych oficerów opowie­

działa się za przełożeniem bitwy na następny dzień, przy czym

przeważała opinia, że powinna to być bitwa obronna.

Zaraz po naradzie, podczas której w zasadzie nie podjęto

żadnej decyzji, Houston kazał „Głuchemu" Smithowi i jego

zwiadowcom zniszczyć most Vince'a i nie informować o tym

wojska bez wyraźnego rozkazu. Jednocześnie wysłał zaufane­

go oficera, płk. Josepha Benneta, żeby zorientował się w na­

strojach żołnierzy. Około godz. 15.00 Bennet zakończył ob­

chód obozu i zameldował Houstonowi, że wszyscy są gotowi

do walki. Kilka minut później Houston miał już przygotowa­

ny plan bitwy. Około 15.30 zaskoczeni Teksańczycy, spośród

których wielu jeszcze przed chwilą gotowych było zakładać

się o to, że Houston nigdy nie zdecyduje się na walkę, zostali

poderwani rozkazem do formowania linii bojowej.

Na lewym skrzydle stanął 2 pułk dowodzony przez płk. Sid-

neya Shermana. W centrum szyku ustawił się 1 pułk pod do­

wództwem płk. Edwarda Burlestona. Na prawo od niego zaję­

ły pozycje działa „Bliźniaczki". W zastępstwie dowodzącego

wcześniej artylerią ppłk. Jamesa Neilla, który odniósł ranę

w starciu poprzedniego dnia, dowództwo nad działami objął

ppłk George Hockley. Prawe skrzydło wojsk Houstona two­

rzyły cztery kompanie regularnej piechoty ppłk. Henry'ego

Miliarda, która miała osłaniać działa, i oddział kawalerii Mi-

rabeau Lamara liczący 61 ludzi. Za tak sformowanym szykiem

bojowym stanął malutki oddziałek grajków, trzech flecistów i

dobosz, którzy swoją muzyką mieli wyznaczać rytm marszu.

Razem siły Houstona liczyły 783 zdolnych do walki ludzi. Dwie

Broń i wyposażenie ochotników teksaskich

ze zbiorów San Jacinto Museum

Pistolet kapiszonowy używany przez

kpt. Graysona

Sam Houston w mundu­

rze generała armii Te­

ksasu, wg sztychu z

1838 r.

Gen. Antonio Lopez de

Santa Anna wg. sztychu

współczesnego

Pik Sidney Sherman,

portret nieznanego

artysty z 1836 r.

Erastus „Deaf" Smith

(„Głuchy" Smith)

Płk Juan Almonte, zdj.

z ok. 1860 r.

Juan N. Seguin

Mirabeau Bonaparte La-

mar

Gen. Sam Houston

Generał Sam Houston

Bitwa na San Jacinto

Kapitulacja Santa Anny

[Generał Antonio Lopez

[de Santa Anna

161

trzecie z nich było starymi osadnikami, którzy mieli w Teksa­

sie rodziny i dorobek wielu lat życia.

O godz. 16.30 Houston dosiadł swojego wielkiego, siwego

ogiera o imieniu Saracen i wyjechał z lasu, dając szablą znak

do natarcia. Teksańczycy wyszli z dębiny w kolumnach z bro­

nią na ramieniu i ruszyli wolnym krokiem w kierunku meksy­

kańskiego obozu. Przed nimi rozciągała się prawie mila tra­

wiastej prerii. Niedaleko przed pozycjami Teksańczyków prze­

cinał ją płytki rów z wodą, biegnący do moczarów na brzegu

San Jacinto. Tuż za nim teren podnosił się lekko i mniej wię­

cej w połowie drogi tworzył linię niewielkiego wzniesienia,

które teraz częściowo skrywało nadchodzących Teksańczyków

przed wzrokiem, obozujących w płytkiej niecce po drugiej stro­

nie wzniesienia, Meksykanów.

Po przejściu rowu z wodą kolumny Houstona rozwinęły się

w linię o długości około 800 metrów, składającą się z dwóch

szeregów żołnierzy. Od tego momentu na czoło wysunęły się

oba działa, a idący za linią grajkowie rozpoczęli grać swój

„marsz", prostą miłosną balladę „Czy przyjdziesz do altanki,

którą dla Ciebie przygotowałem?" („Will you come to the bo-

wer I have shaded for You?").

W obozie meksykańskim przez dłuższy czas nie dostrzeżo­

no nacierających Teksańczyków. Było dosyć późno i nikt nie

oczekiwał już tego dnia żadnej akcji bojowej. Pewność siebie

Meksykanów była tak wielka, że nie wystawili nawet straży,

które pilnowałyby obozu od strony przeciwnika. Po bitwie gen.

Santa Anna oskarżył o to zaniedbanie gen. Castrillona i in­

nych oficerów, ale nie ma wątpliwości, że odpowiedzialność

za ten tragiczny w skutkach błąd w sztuce wojennej spada na

niego, jako na naczelnego dowódcę. Większość żołnierzy

meksykańskich spała, gotowała posiłek, naprawiała ekwipu­

nek lub po prostu odpoczywała leniwie w ostatnich promie­

niach zachodzącego słońca. Generał Santa Anna spał w swo­

im namiocie po zażyciu opium (powszechnie znany był jego

zwyczaj zażywania narkotyków) lub, jak twierdzą inni, spę-

162

163

dzał czas z piękną Mulatką zabraną z plantacji koło Morgan's

Point.

Zanim jeszcze linia bojowa Teksańczyków zbliżyła się na

odległość strzału do stanowisk meksykańskich, któryś z żoł­

nierzy Shermana oddał przypadkowy strzał z karabinu. Huk

wystrzału zalarmował meksykańskiego trębacza, który natych­

miast zaczął trąbić na alarm. Pułkownik Pedro Delgado z ba­

talionu Matamoros, biwakującego najbliżej barykady, wsko­

czył na skrzynię z amunicjąi jako jeden z pierwszych dostrzegł

nadchodzącego nieprzyjaciela. Chwilę potem wśród zaskoczo­

nych żołnierzy meksykańskich pojawił się gen. Manuel Ca-

strillon, który głośnym krzykiem usiłował poderwać obóz z

letargu i zorganizować obronę.

Na odgłos alarmu w obozie meksykańskim nacierający Te-

ksańczycy przyśpieszyli kroku i ich linia bojowa zaczęła się

załamywać. Żołnierze Shermana wysforowali się naprzód i

część z nich otworzyła ogień w kierunku Meksykanów, cho­

ciaż odległość przekraczała jeszcze zasięg skutecznego strza­

łu. Houston, który jechał konno dwadzieścia kroków przed li­

nią Teksańczyków, usiłował zachować dyscyplinę wśród żoł­

nierzy i głośno krzyczał: „Wstrzymać ogień! Niech was dia­

bli, wstrzymać ogień!"

Około 200 metrów przed linią meksykańskich umocnień

działa teksaskie zatrzymały się i oddały pierwszą salwę, wy­

rywając kartaczami dziurę w barykadzie. W miarę równa do

tej pory linia Teksańczyków pękła i wszyscy zaczęli biec przed

siebie tworząc jedną bezładnągromadę. Houston robił co mógł,

żeby zapanować nad pędzącym tłumem, w końcu udało mu

się zatrzymać ludzi przed pozycjami Meksykanów i przygoto­

wać ich do oddania salwy. Potężna salwa z odległości pięć­

dziesięciu, sześćdziesięciu metrów dosłownie zmiotła obsa­

dę meksykańskiej barykady. Część Teksańczyków załado­

wała broń i wystrzeliła ponownie. Po drugiej stronie barykady

gen. Castrillon, wiedząc jak ważną rolę w meksykańskiej obro­

nie może odegrać działo, podbiegł do armaty i próbował po­

kierować jego ogniem. Meksykańscy artylerzyści zdążyli od­

dać trzy strzały zanim działa teksaskie podciągnięte na odle­

głość siedemdziesięciu metrów wstrzelały się w ich pozycję i

wybiły większość obsługi. Pozostali przy życiu artylerzyści

porzucili załadowane działo i uciekli do tyłu.

Na lewym skrzydle pułk Shermana ostrzelał chaotycznym

ogniem trzy meksykańskie kompanie wyborcze zamykające

odkrytą przestrzeń między barykadą a skarpą nad brzegiem

San Jacinto. Z tyłu za nimi odpoczywali zmęczeni żołnierze z

oddziału gen. Cosa. Większość z nich obudzona nagle odgło-

| sami walki, zamiast wspomóc linię obrony, uciekła w bieli-

źnie do tyłu wzniecając panikę i bałagan wśród innych od­

działów meksykańskich.

Thomas Rusk, widząc, że porządek prysł i nie da się dłużej

j utrzymać ludzi w jednej linii, bez porozumienia z Houstonem,

wpadł galopem między żołnierzy Shermana i krzyknął: „Nie

zatrzymywać się! Jeśli staniecie rozniosą nas na strzępy. Na­

przód, poślijcie ich do piekła!"

5

. Poderwany okrzykiem Ruska

, pułk Shermana jako pierwszy dopadł nieprzyjaciela i rozpo­

czął walkę wręcz.

Na prawym skrzydle ukrywająca się do tej pory za drzewa­

mi kawaleria Lamara obeszła szerokim łukiem lewą flankę

i meksykańską i zaatakowała obóz przeciwnika od strony drogi

I z New Washington. Tuż za jeźdźcami Lamara, na drodze z

Harrisburga, pojawił się „Głuchy" Smith na czele kilku zwia­

dowców. Już z daleka słychać było jak krzyczał do atakują­

cych Teksańczyków: „Walczcie o życie! Most Vince'a jest

zniszczony!"

6

.

Houston znowu wyjechał przed swoich żołnierzy i ruszył w

kierunku barykady. Wśród nacierających Teksańczyków roz­

legły się okrzyki „Pamiętajcie o Alamo! Pamiętajcie o Go-

liad!" Środkowy pułk Burlestona i prawoskrzydłowe kompa-

s

Pohl, op. cif., s. 39.

6

H a y t h o r n t h w a i t e , o p . cif., s. 20.

164

nie Miliarda runęły biegiem na barykadę, do której od strony

obozu meksykańskiego zbliżały się niemrawo rozproszone

grupki żołnierzy Santa Anny. Tuż przed barykadą koń Hou-

stona został trafiony kulą i padł na ziemię razem z jeźdźcem.

Houstonowi natychmiast podano nowego wierzchowca. Prze­

jechał na nim przez wyrwę w barykadzie, ale chwilę potem

celna kula strzaskała mu prawą nogę tuż powyżej kostki i po­

waliła konia. Mimo ciężkiej rany odmówił przyjęcia pomocy

medycznej. Kilku najbliższych żołnierzy pomogło mu dosiąść

nowego konia i nie rezygnując z dowodzenia pojechał dalej.

Przez dłuższą chwilę trwała zacięta walka wzdłuż całej li­

nii obronnej Meksykanów. Nie było już czasu na ładowanie

broni, a ponieważ większość Teksańczyków nie miała bagne­

tów, więc w ruch poszły pistolety, kolby karabinów, toma­

hawki i noże „Bowie". „Głuchy" Smith zabił meksykańskiego

żołnierza jego własną szablą, potem ciął innego z taką siłą, że

pękło ostrze. Dzielny gen. Castrillon próbował zorganizować

kontratak batalionu Matamoros ale furia Teksańczyków była

zbyt wielka, żeby się jej oprzeć.

Opuszczony przez uciekających żołnierzy wskoczył na

skrzynię amunicyjną i przez chwilę bronił się ciosami szpady.

Pułkownik Rusk, widząc odważną postawę Castrillona, próbo­

wał ocalić mu życie, ale rozjuszeni widokiem generalskiego

munduru Teksańczycy rozsiekli Castrillona na kawałki (później

okazało się, że wzięli go za samego Santa Annę).

W obozie meksykańskim rozbudzony narastającym hała­

sem gen. Santa Anna wyszedł ze swojego namiotu i dopiero

teraz uświadomił sobie grozę sytuacji. Jak sam twierdził po

bitwie, próbował rzucić na pomoc żołnierzom broniącym ba­

rykady batalion Aldama i pod jego osłoną zorganizować kontr­

atak obozujących w tyle batalionów Guerrero i Toluca oraz

kompanii z batalionu Guadalajara. Było już jednak za późno.

Teksańczycy zdobyli barykadę i wszyscy Meksykanie, wete­

rani i rekruci, uciekali w panice do tyłu. Kiedy stało się oczy­

wiste, że bitwa jest przegrana i tylko ucieczką można ratować

165

życie, Santa Anna zrzucił generalski mundur i wskoczył na

konia. Razem ze swoim osobistym sekretarzem Ramonem

Martinezem Caro wyrwał się z otoczonego obozu i, przecina­

jąc prerię, pogalopował prosto w kierunku zerwanego mostu

Vince'a.

Kilka chwil potem ranny Houston dotarł do opuszczonego

namiotu Santa Anny i zatrzymał część żołnierzy do ochrony

zdobyczy. Dał tym powód niektórym swoim adwersarzom do

twierdzenia, że chciał przerwać bitwę przed jej zwycięskim

zakończeniem.

Po niecałych dwudziestu minutach od rozpoczęcia walki

bitwa przerodziła się w rzeź. Przerażeni Meksykanie rozbiegli

się po całym obozie szukając miejsca, gdzie mogliby się ukryć

przed furią zwycięskich Teksańczyków. Na polu walki roz­

legły się przeraźliwe okrzyki mordowanych: „Me no Alamo!

!

Me no Goliad!" („Nie byłem wAlamo! Nie byłem w Goliad!").

I chociaż w wielu przypadkach mogła to być prawda, nic nie

mogło powstrzymać rozjuszonych Teksańczyków przed krwa­

wą zemstą.

Większość uciekających Meksykanów, mając odciętą dro­

gę na otwartą prerię, próbowała skryć się w nadrzecznych za­

roślach i moczarach. Wielu wskakiwało do wody i ginęło od

kul Teksańczyków strzelających z brzegu skarpy. Wśród nie-

| licznych uratowanych znalazł się płk Delgado, rozpoznany po

oficerskim mundurze przez mjr. Johna M. Allena.

Houston widząc, że bitwa jest już wygrana a wróg rozpro­

szony, kazał przerwać rzeź. Niektórzy oficerowie próbowali

wykonać jego rozkaz, ale nikt ich nie słuchał. Noah Smith-

wick biorący udział w bitwie wspominał później, że najbar-

i dziej „pławili się we krwi" ludzie z oddziału Shermana

7

. Je-

| den z nich odpowiedział oficerowi nawołującemu do przerwa­

nia masakry: „Nawet gdyby Jezus Chrystus miał zejść na zie­

mię z nieba i kazał mi przestać strzelać do ludzi Santa Anny,

' P o h l , op. cii., s. 42.

166

nie zrobiłbym tego, sir!"

8

. Houston, który nadal odmawiał przy­

jęcia pomocy lekarza, osłabiony upływem krwijeździł po polu

bitwy i krzyczał pełen desperacji: „Panowie! Panowie! Pano­

wie! Doceniam waszą odwagę, ale do diabła z waszymi ma­

nierami!"

9

. Jego nawoływania zignorowano tak jak poprze­

dnie rozkazy i dopiero zachód słońca przerwał krwawą rzeź,

która trwała przeszło godzinę.

Jeden duży oddział meksykański, w którym był płk Juan

Almonte, poddał się i, dzięki energicznemu wstawiennictwu

Thomasa Ruska, uniknął masakry. Był to słynny batalion Gu-

errero, który w obliczu klęski zachował porządek i nie dał się

rozproszyć. Houston zobaczywszy jeńców z tego batalionu,

których prowadzono z powrotem do obozu, przeżył drama-

tycznąchwilę zwątpienia. Kiedy spojrzał na równe szeregi ma­

szerujących żołnierzy meksykańskich, wziął ich początkowo

za nadciągające wojska gen. Filisoli i dopiero widok jadącego

obok płk. Ruska rozwiał jego niepokój.

Późnym wieczorem po bitwie Houston zostawił straż w

zdobytym obozie meksykańskim, a sam z resztą ludzi po­

wrócił do swojego obozowiska w lesie nad Buffalo Bayou.

Tam okazało się, jak ciężką ranę odniósł i dopiero wtedy

pozwolił się opatrzeć lekarzowi. Zaniepokojony cały czas

możliwością nadejścia wojsk gen. Filisoli przesłuchał płk. Al­

monte. Almonte nic nie wiedział o planach Filisoli, ale po­

twierdził ucieczkę gen. Santa Anny. Wiadomość ta była dla

Houstona wielkim ciosem. Jak nikt inny zdawał sobie spra­

wę, że ucieczka meksykańskiego prezydenta odbiera Teksań-

czykom największy atut, umożliwiający zwycięskie zakoń­

czenie wojny. Nie czekając do rana wezwał do siebie kpt. Kar-

nesa i „Głuchego" Smitha i kazał im wysłać patrole na poszuki­

wanie Santa Anny.

8

Haythornthwaite,op. cit., s. 22.

' M c D o n a l d , op. cit., s. 40.

167

Tymczasem gen. Santa Anna i Caro szczęśliwie dotarli

do zniszczonego mostu Vince'a. Santa Anna przestraszył

się jednak przeprawy wpław przez bagnisty strumień i opu­

ścił swojego sekretarza ukrywając się w nadbrzeżnych za­

roślach. W nocy dotarł do opuszczonych zabudowań farmy

Vince'a i w jednym z baraków dla murzyńskich niewolni­

ków znalazł porzucone ubranie robocze. Przebrał się w nie,

ale w obawie przed pościgiem opuścił farmę i uszedł na

prerię. W ciemnościach stracił orientację i zaczął iść w

kierunku obozu Houstona. Noc spędził ukryty w trawie na

równinie San Jacinto.

Rankiem 22 kwietnia jeden z patroli teksaskich dostrzegł

samotną ludzką postać przemykającą się wśród wysokich traw.

Kiedy Teksańczycy zobaczyli, że to uciekający Meksykanin,

dopędzili go i zabrali ze sobą do obozu. W czasie drogi jeniec

przekonywał ich, że jest tylko szeregowcem, a Santa Anna

„uciekł już dawno nad Brazos"

10

. Kiedy jednak umieszczono

go pośród innych jeńców, niektórzy z nich powstali i zdjęli

czapki. W tłumie Meksykanów rozległy się głosy: „El Presi-

dente! El Presidente!" Pułkownik Almonte próbował uciszyć

swoich ludzi, ale obserwujący tę scenę ppłk Hockley szybko

zorientował się, o co chodzi, i złożył meldunek Houstonowi.

Rozpoznany Santa Anna przyznał się, kim jest naprawdę, a

jego tożsamość potwierdził znajdujący się w obozie teksaskim

syn Lorenzo de Zavali. Natychmiast zaprowadzono go przed

oblicze Houstona, który leżał na prowizorycznym posłaniu w

cieniu wielkiego dębu.

Kiedy wiadomość o schwytaniu Santa Anny dotarła do Te-

ksańczyków, wielu z nich zbiegło się pod drzewo, pod którym

Houston przesłuchiwał swojego jeńca. Groźny tłum otoczył

obu wodzów i oskarżając Santa Annę o masakry w Alamo i

Goliad zażądał jego natychmiastowej egzekucji. Houston zde­

cydowanie odrzucił te żądania, próbując wyjaśnić ludziom, że

Ibidem,

s. 42.

168

169

żywy Santa Anna znaczy dla Teksasu dużo więcej niż mar­

twy. Santa Anna przestraszony perspektywą linczu" zapropo­

nował Houstonowi zawarcie traktatu pokojowego. Houston nie

przyjął propozycji, zostawiając sprawę traktatu władzom cy­

wilnym, ale zgodził się na podpisanie zawieszenia broni.

Niedługo potem w chacie należącej do dr. George'a M. Pa­

tricka, położonej 1,5 mili od pola bitwy nad brzegiem Buffalo

Bayou, Houston i Santa Anna zawarli porozumienie o zawie­

szeniu broni. Na żądanie Houstona Santa Anna napisał list do

gen. Filisoli, w którym rozkazywał swemu zastępcy przerwa­

nie działań wojennych i wycofanie wojsk meksykańskich znad

Brazos. List ten płk Burleston i „Głuchy" Smith zawieźli do

Fort Bend i wręczyli gen. Filisoli. Zdyscyplinowany Filisola

wykonał rozkaz Santa Anny i kilka dni później jego wojska

rozpoczęły odwrót do San Antonio. Jednocześnie gen. Urrea

wycofał swój oddział do Victorii.

Meksykańscy krytycy gen. Filisoli zarzucali mu później, że

wykonał wydane pod przymusem rozkazy Santa Anny i nie

zaatakował Teksańczyków, mimo że wciąż miał nad nimi zde­

cydowaną przewagę liczebną. W rzeczywistości Filisola nie

miał wielkiego wyboru. Klęska na San Jacinto i utrata naczel­

nego wodza złamały morale wojsk meksykańskich i osłabiły

ich wiarę w szybkie pokonanie Teksańczyków. Na dodatek

wojska inwazyjne od dawna odczuwały braki w zaopatrzeniu.

Zastosowana przez Houstona taktyka „spalonej ziemi" zaczy­

nała dawać efekty i uniemożliwiała Meksykanom zdobycie

żywności na miejscu. Rozciągnięte linie zaopatrzeniowe ogra­

niczały możliwość uzupełnienia zapasów drogą lądową, a flo­

ta teksaska panowała całkowicie nad przybrzeżnymi wodami

Zatoki Meksykańskiej i niedopuszczała statków meksykańskich

do brzegów Teksasu ( 3 czerwca Teksańczycy przechwycili

" Lincz (ang. lynch) - rodzaj samosądu, egzekucja dokonana przez tłum

na osobie podejrzanej o dokonanie przestępstwa; w Stanach Zjednoczonych
stosowany głównie wobec Murzynów.

trzy statki wiozące spóźnione zaopatrzenie dla wojsk gen. Fi­

lisoli). Nie bez znaczenia była także postawa wojsk amery­

kańskich rozmieszczonych wzdłuż granicznej rzeki Sabinę

przez gen. Gainesa. Wprawdzie Stany Zjednoczone oficjalnie

zachowywały neutralność wobec konfliktu w Teksasie, ale

powszechnie znane były zamiary Gainesa zaangażowania się

w walkę po stronie teksaskiej (w lipcu gen. Gaines wysłał do

Nacogdoches oddział dragonów i 7 pułk piechoty USA; od­

działy te pozostały w Teksasie do grudnia 1836 r.).

Kilka dni po bitwie do obozu teksaskiego na San Jacinto

przybył prezydent i pozostali członkowie rządu. Burnett, wy­

korzystując ranę Houstona, odebrał mu dowództwo armii i

powierzył je Thomasowi Ruskowi. Rannego odesłano do Ga-

lveston, a stamtąd do Nowego Orleanu, gdzie przez kilka mie­

sięcy pozostawał na leczeniu.

14 maja Burnett i Santa Anna podpisali w Velasco trak­

tat pokojowy. W części oficjalnej przewidywał on zakoń­

czenie działań wojennych, wycofanie wojsk meksykańskich

za Rio Grandę, zwolnienie jeńców i możliwie szybkie odesła­

nie gen. Santa Anny z powrotem do Meksyku. W tajnym pro­

tokole do traktatu gen. Santa Anna zobowiązał się do uznania

niepodległości Teksasu, wymiany przedstawicieli dyploma­

tycznych, zawarcia układu handlowego z Teksasem i uznania

Rio Grandę jako oficjalnej granicy między obydwoma pań­

stwami. Chociaż traktat z Velasco został później odrzucony

przez Meksyk i nigdy nie został ratyfikowany, zapewniał nie­

podległość Teksasu „de iure", tak jak „de facto" przesądziła o

niej bitwa na San Jacinto.

Nie ma wątpliwości, że w sensie taktycznym bitwa na San

Jacinto miała charakter decydujący. Jak mało która z bitew w

historii przyniosła tak zdecydowane zwycięstwo jednej ze

stron, na dodatek słabszej liczebnie, przy tak ogromnej dys­

proporcji poniesionych strat. Według danych z oficjalnego

raportu z bitwy, napisanego przez Houstona do prezydenta

Burnetta 25 kwietnia, straty meksykańskie w bitwie na San

170

Jacinto wyniosły 630 zabitych (w tym 1 generał, 4 pułkowni­

ków, 2 podpułkowników, 5 kapitanów i 12 poruczników) i 730

jeńców, w tym 208 rannych (wśród nich 5 pułkowników,

3 podpułkowników, 2 majorów, 7 kapitanów i 1 kadet). Tylko

niewielu Meksykanom udało się ujść z pola walki. Większość

z nich została w następnych dniach schwytana przez patrole

teksaskie (np. gen Cos dostał się do niewoli dopiero 24 kwiet­

nia). W ręce zwycięzców wpadło 600 muszkietów i karabi­

nów, 300 szabel, 200 pistoletów, 700 koni i mułów oraz

12 000 dolarów w srebrnej walucie meksykańskiej. Po stronie

teksaskiej zginęło i zmarło z ran zaledwie 9 ludzi a 24 zostało

rannych.

W sensie strategicznym bitwa nie przesądzała jeszcze o osta­

tecznym zwycięstwie Teksańczyków. Na polach San Jacinto

zniszczono tylko część Armii do Operacji w Teksasie gen. Santa

Anny. Pozostałe siły meksykańskie, około 5000 żołnierzy,

pod wodzągen. Filisoli nadal pozostawała w Teksasie, zacho­

wując przynajmniej częściową zdolność bojową. Jak wiado­

mo, gen. Filisola wykonał jednak rozkaz Santa Anny i w maju

1836 r., po zawarciu traktatu w Velasco, wszystkie oddziały

meksykańskie wycofały się za Rio Grandę. Był to już ostatni

akt wojny o niepodległość Teksasu.

Jeśli chodzi o następstwa San Jacinto, najlepiej charaktery­

zuje je napis wyryty na ścianie wielkiego pomnika wzniesio­

nego w 100 rocznicę bitwy w 1936 r.: „Biorąc pod uwagę jej

rezultaty, bitwa na San Jacinto była jedną z decydujących bi­

tew w dziejach świata. Wywalczona tu od Meksyku niepodle­

głość Teksasu doprowadziła do jego aneksji i wywołała woj­

nę amerykańsko-meksykańską w której wyniku Stany Zjed­

noczone objęły kontrolę nad Teksasem, Nowym Meksykiem,

Arizoną Nevadą Kalifornią Utah oraz częścią Kolorado,

Wyomingu, Kansas i Oklahomy. Prawie jedna trzecia obecnej

powierzchni USA, blisko milion mil kwadratowych zmieniło

swoją suwerenność".

REPUBLIKA TEKSASU 1836-1845

Teksas uzyskał pełną niepodległość i osiągnął sukces,

zapewniając sobie prawo do zajęcia godnego miejsca

pośród narodów świata.

(Prezydent Sam Houston, 25 listopada 1841)

Problemy niepodległego Teksasu nie skończyły się wraz

ze zwycięstwem na polach San Jacinto. W czerwcu 1836 r.

z Meksyku nadeszły wieści, że Senat meksykański uznał

traktat z Velasco za wymuszony i odmówił jego ratyfika­

cji. Wkrótce potem Meksykanie aresztowali teksaskich

posłów wysłanych na negocjacje do Matamoros. Jedno­

cześnie pojawiły się pogłoski o możliwości nowej inwa­

zji wojsk gen. Urrey na Teksas. Jakby tego wszystkiego

było mało, nad młodą republiką zawisła groźba buntu w

szeregach własnej armii.

Po San Jacinto charakter armii teksaskiej zaczął się gwał­

townie zmieniać. Starzy koloniści, którzy stanowili w niej

dwie trzecie wojska, domagali się zwolnienia do domów, żeby

móc wziąć udział w pracach polowych i bronić swoich ro­

dzin przed spodziewanymi napadami Indian. Prawie natych­

miast po bitwie wielu z nich opuściło szeregi wojska. Nowy

dowódca armii, gen. Thomas Rusk, z ledwością zatrzymał

część żołnierzy, na których czele nadzorował wycofanie

wojsk meksykańskich z Teksasu (3 czerwca, w drodze po­

wrotnej z nad Rio Grandę, uroczyście pochował szczątki lu­

dzi Fannina w Goliad).

172

173

Na miejsce tych, którzy odchodzili, tak jak w grudniu 1835 r.,

zaczęli przybywać w większej liczbie ochotnicy ze Stanów

Zjednoczonych. Przed nadejściem lipca trzy czwarte liczącej

2500 ludzi armii stanowili już żołnierze, którzy w jej szere­

gach znaleźli się po San Jacinto. Prawie wszyscy przybyli do

Teksasu po to, żeby walczyć z Meksykanami i pomścić ofiary

z Alamo i Goliad. Wojna była już jednak skończona i zamiast

walki nowi ochotnicy napotkali kłopoty z zaopatrzeniem i brak

zainteresowania ze strony władz cywilnych. Podobnie jak więk­

szość Teksańczyków domagali się śmierci SantaAnny i wyra­

żali swoje niezadowolenie ze sposobu traktowania go przez

rząd Burnetta. Na początku czerwca Burnett, działając zgo­

dnie z postanowieniami traktatu z Velasco, postanowił zwol­

nić Santa Annę i odesłać go do Meksyku. Nie zgadzając się z

tym, grupa niezadowolonych ochotników porwała meksykań­

skiego prezydenta z pokładu statku, który miał go odwieźć do

Veracruz. Mimo protestów Burnetta Santa Annę osadzono w

areszcie wojskowym i zagrożono jego egzekucją.

Problemy z armią sprawiły, że Burnett polecił agentom te-

ksaskim w Nowym Orleanie zaprzestanie dalszej rekrutacji

ochotników amerykańskich. W odpowiedzi na to część ofice­

rów oskarżyła go o działanie na niekorzyść armii. Na począt­

ku lipca płk Henry Miliard podjął nieudaną próbę aresztowa­

nia prezydenta i przejęcia archiwów rządowych. Burnett,

ostrzeżony w porę, oskarżył niektórych dowódców o przygo­

towywanie zamachu stanu i próbę wprowadzenia dyktatu­

ry wojskowej. Nowe pogłoski o planowanym marszu wojsk

gen. Urrey do Teksasu przerwały narastający kryzys. Burnett

rozkazał armii podjęcie przygotowań do prewencyjnego ude­

rzenia na Matamoros i to spacyfikowało nastroje wojska. Groź­

ba buntu armii została zażegnana, ale Teksas znalazł się w

głębokim kryzysie finansowym, spowodowanym długami wo­

jennymi. Przed końcem sierpnia wyniosły one 1 250 000 dola­

rów. W tej atmosferze prezydent Burnett rozpisał na wrzesień

nowe wybory.

Sam Houston zdążył powrócić z leczenia w Stanach Zjedno­

czonych i łatwo pokonał w wyborach prezydenckich Stephena

Austina i Henry'ego Smitha. Żeby zachować jedność i zadowo­

lić oponentów Houstona, stanowisko wiceprezydenta powierzo­

no innemu bohaterowi z San Jacinto, Mirabeau Lamarowi. Te-

ksańczycy zatwierdzili w referendum nową konstytucję i ogrom­

ną większością głosów poparli sprawę przyłączenia Teksasu do

Stanów Zjednoczonych. Inauguracja prezydentury Houstona

nastąpiła 22 października w Columbii, która stała się w ten

sposób nową stolicą Republiki Teksasu (była nią do grudnia

1836 r.). Główne stanowiska w nowym rządzie Houstona objęli

jego lojalni współpracownicy: S. Austin - Sekretarz Stanu,

T. Rusk - Sekretarz Wojny, H. Smith - Sekretarz Skarbu i

J. Pinckney Henderson - Prokurator Generalny.

Najtrudniejszym problemem, przed którym od razu stanął

rząd Houstona, była sprawa gen. Santa Anny. Większość Te­

ksańczyków nadal domagała się jego egzekucji. Houston zde­

cydowanie odrzucał wszelkie naciski na stracenie SantaAnny

uważając, że jego śmierć sprowokuje Meksykanów do natych­

miastowej inwazji zbrojnej. Poza tym cały czas miał nadzieję,

że Santa Anna dotrzyma swoich zobowiązań z Velasco i po

powrocie do Meksyku będzie działał na rzecz uznania niepod­

ległości Teksasu. Plany te skomplikował zamach stanu w

Meksyku, w którego wyniku odsunięto od władzy stronników

gen. SantaAnny, a jego samego pozbawiono stanowiska pre­

zydenta. W listopadzie 1836 r. rząd Houstona uwolnił Santa

Annę i wysłał go do Waszyngtonu. Houston decydując się na

ten krok miał nadzieję, że SantaAnna przekona tam prezyden­

ta Jacksona do uznania Teksasu i przyłączenia go do Stanów

Zjednoczonych. Jackson odmówił jednak przyjęcia SantaAnny

i odesłał go do Nowego Orleanu. Skąd obalony dyktator po­

wrócił wreszcie do Meksyku, gdzie wkrótce udało mu się odzy­

skać utraconą władzę.

W końcu 1836 r. Republika Teksasu poniosła bolesną stra­

tę. 15 listopada zmarł niespodziewanie Lorenzo de Zavala, a

174

27 grudnia Stephen Austin, dwaj najbardziej szanowani lu­

dzie w Teksasie. Wkrótce potem rząd Houstona otrzymał po­

ważny cios w polityce zagranicznej.

W Stanach Zjednoczonych sprawa Teksasu wzbudziła bar­

dzo podzielone reakcje. O ile amerykańska opinia publiczna z

radościąprzyjęła oderwanie Teksasu od Meksyku i proklamo­

wanie niepodległej republiki, o tyle plany aneksji spotkały się

ze sprzeciwem znacznej części społeczeństwa. W USA od

pewnego czasu trwał ostry spór na tle problemu niewolnic­

twa. Niewolnicze Południe szybko dostrzegło wielkie znacze­

nie Teksasu jako terytorium pozwalającego na dalszą ekspan­

sję niewolnictwa. Co więcej, ogromny obszar Teksasu umoż­

liwiał nawet utworzenie kilku nowych stanów niewolniczych

i umocnienie wpływów Południa w Unii. Było to o tyle istot­

ne, że na Południu zaczęła narastać świadomość powiększają­

cej się dysproporcji między stanami niewolniczymi a szybko

rozwijającą się terytorialnie, ludnościowo i przemysłowo Pół­

nocą. Ponieważ w Kongresie utrzymywała się względna rów­

nowaga polityczna (13 stanów niewolniczych do 13 wolnych),

plany Południowców spotkały się ze zdecydowanie wrogą re­

akcją Północy, szczególnie mieszkańców purytańskich stanów

Nowej Anglii.

Prezydent Jackson, popierający aneksję Teksasu, spotkał

się z silną opozycją w Kongresie, gdzie wielu deputowanych z

niechęcią patrzyło na przyłączenie jeszcze jednego stanu nie­

wolniczego i zwiększenie znaczenia Południa. W czerwcu i

lipcu 1837 r. jeden z liderów opozycji, John Quincy Adams,

przeprowadził szeroką kampanię przeciwko aneksji Teksasu,

określając ją jako spisek właścicieli niewolników. Jego kam­

panię poparło wielu członków Kongresu, obawiających się

nowej wojny z Meksykiem, który po odrzuceniu traktatu z

Velasco nie zrezygnował ze swoich praw do Teksasu. W tej

sytuacji rząd Stanów Zjednoczonych odmówił aneksji Teksa­

su, a amerykański Sekretarz Stanu John Forsyth zalecił nawet,

żeby z oficjalnym uznaniem Republiki Teksasu poczekać do

175

czasu uznania jej przez inne kraje. Tego było już za wiele dla

Jacksona. W marcu 1837 r. uznał on niepodległość Teksasu

ostatnim oficjalnym aktem swojej prezydentury i wysłał tam

amerykańskiego rezydenta. Następca Jacksona, Martin Van

Buren, stanął jednak po stronie abolicjonistów z Północy i we

wrześniu 1837 r. zdecydowanie odrzucił prośbę o włączenie

Teksasu do Unii. W końcu 1837 r. rozczarowany Houston

wycofał oficjalną prośbę o aneksję, traktując to jako ciężki

cios dla swojej dumy i sprawy Teksasu.

Ponieważ utrzymywanie stałej armii obciążało i tak trudną

sytuację ekonomiczną kraju, Houston zredukował wojsko i

starał się utrzymywać pokojowe stosunki zarówno z Indiana­

mi jak i Meksykiem. W tym celu spotkał się osobiście z wo­

dzami różnych plemion indiańskich, dokładając wysiłków, aby

zachować pokój. Teksaski Senat odmówił jednak ratyfikowa­

nia układu zawartego przez Houstona z Indianami w Nacog-

doches w lutym 1836 r., co było dużym ciosem dla jego poko­

jowej polityki indiańskiej.

Relacje z Meksykiem pozostały na razie niezmienione.

Niepokoje wewnętrzne i walka o władzę w Meksyku po po­

wrocie SantaAnny (rewolucja federalistyczna 1837-1840)

oraz interwencja francuska w Meksyku (1838-1839) odsu­

wały na razie zainteresowanie Meksykanów Teksasem. Nie

przeszkadzało to jednak Meksykanom konsekwentnie odma­

wiać uznania niepodległości Teksasu i nowej granicy na

Rio Grandę.

Obronę granic Houston powierzył lokalnym milicjom i kon­

nym kompaniom zwiadowców z nowej formacji Strażników

Teksasu (Texas Rangers)

1

. W kwietniu 1837 r. stolicę Teksa­

su przeniesiono z prowincjonalnej Columbii do nowego mia­

sta, powstałego nad brzegamii Buffalo Bayou koło spalonego

1

Początek Strażnikom Teksasu dał 10-osobowy oddział utworzony przez

S. Austina w 1823 r. do obrony jego kolonii przed Indianami. Oficjalnie
formację „Texas Rangers" powołano do życia 15 stycznia 1839 roku.

176

177

przez Meksykanów Harrisburga. Na cześć zwycięzcy z San

Jacinto nadano mu nazwę Houston.

Zgodnie z konstytucją pierwsza prezydentura Houstona

trwała zaledwie dwa lata i nie mógł on ponownie kandydować

na to stanowisko. Ponieważ zarówno sam Houston jak i pro­

wadzona przez niego polityka wzbudzały wiele kontrowersji

wśród Teksańczyków (przeciwnicy głośno podkreślali jego

skłonność do alkoholu), wybory w 1838 r. wygrał Mirabeau

Lamar.

Jako nowy prezydent Republiki Teksasu był on całkowi­

tym przeciwstawieństwem Houstona. Marzyciel i wizjoner,

pragnął stworzyć z Teksasu imperium, które miało w

przyszłości kontrolować całe terytorium do wybrzeży Pacy­

fiku i rywalizować ze Stanami Zjednoczonymi o prymat na

kontynencie północnoamerykańskim. Podczas gdy Houston

wykazywał daleko posuniętą pasywność w kontaktach z In­

dianami i Meksykiem, Lamar okazał się w tej dziedzinie dużo

bardziej aktywny. Jako zdecydowany wróg Indian odmawiał

im praw do ziemi i był zwolennikiem ich eksterminacji. W

stosunku do Meksyku wyrażał przekonanie, że tylko siłą

można zmusić ten kraj do uznania niepodległości Teksasu i

nowych granic. Jego polityka okazała się bardzo kosztow­

na

2

, ale skuteczna. W 1839 r., kiedy niepokoje wśród Cziro­

kezów zagroziły wybuchem powstania Indian, Lamar zażą­

dał od nich opuszczenia zajmowanych ziem i przeniesienia

się na Terytorium Indiańskie. Po fiasku negocjacji, w lipcu

1839 r. Lamar wysłał przeciwko Czirokezom wojsko, które

pokonało Indian w bitwie nad rzeką Neches i zmusiło ich do

opuszczenia Teksasu.

Najbardziej tragicznym epizodem indiańskiej polityki La-

mara były wydarzenia, do których doszło w San Antonio w

marcu 1840 roku. 19 marca, na zaproszenie władz teksaskich,

2

Koszty prezydentury Lamara wyniosły 5 min dolarów, podczas gdy

koszty prezydentury Houstona tylko 500 000 dolarów.

przybyła do San Antonio grupa Komanczów z wodzem Ma-

guarąw celu przeprowadzenia negocjacji w sprawie wymiany

jeńców. Niezadowoleni z postawy Indian komisarze teksascy

postanowili zatrzymać Maguarę i 12 innych wodzów jako za­

kładników, do czasu wydania wszystkich białych znajdujących

się w rękach Komanczów. Podczas próby aresztowania Indian

doszło do walki, znanej jako Council House Fight. Podczas

walki zabito 35 Indian, w tym Maguarę i wszystkich wodzów.

Kilkadziesiąt kobiet i dzieci, które towarzyszyły wojownikom,

wzięto do niewoli. Latem 1840 r. rozzłoszczeni zdradzieckim

postępkiem białych Komańcze podjęli wyprawę odwetową.

Ponad 600 Indian przeprowadziło niszczycielski rajd, podczas

którego spustoszyli miasta Linnville i Victorię, docierając aż

do brzegów Zatoki Meksykańskiej. W drodze powrotnej ob­

ciążeni łupami Komańcze zostali zaatakowani przez 200-oso-

bowy oddział milicji i Strażników Teksasu pod dowództwem

gen. Feliksa Hustona nad strumieniem Plum Creek, koło dzi­

siejszego Lockhart. Bitwa stoczona 19 sierpnia zakończyła się

zwycięstwem Teksańczyków, którzy rozproszyli Indian i odzy­

skali część łupów. W końcu roku płk John H. Moore przepro­

wadził zwycięską kampanię przeciwko Komańczom obozują­

cym na prerii w górnym biegu rzeki Colorado. Powstrzymało

to na długi czas napady Komanczów na osiedla w Teksasie,

chociaż pozostali oni nieprzejednanymi wrogami Teksańczy­

ków aż do 1875 r., kiedy to zostali ostatecznie pokonani przez

białych.

W 1839 r. Lamar próbował wznowić negocjacje z południo­

wym sąsiadem, ale rząd meksykański odmówił przyjęcia jego

wysłanników. Żeby skłonić władze meksykańskie do rozmów,

Lamar wysłał ku wybrzeżom Meksyku okręty kaperskie. Ata­

kowały one meksykańskie statki i porty, a nawet przez jakiś

czas wspomagały republikańskich rebeliantów, którzy wznie­

cili nowe powstanie na Jukatanie.

W styczniu 1840 r. federaliści meksykańscy z Antonio Ca-

nalesem na czele ogłosili secesję północnych stanów Meksy-

178

179

ku, Tamaulipas, Coahuilii i Nuevo Leon i proklamowali po­

wstanie Republiki Rio Grandę ze stolicą w Laredo. Po kilku

miesiącach jej istnienia wojska rządowe pokonały powstań­

ców, a władze w Mexico City oskarżyły administrację Lama-

ra o czynne wspomaganie rebeliantów. W rzeczywistości Te­

ksas nie poparł oficjalnie wysiłków Canalesa, który rościł pre­

tensje do ziem aż po rzekę Nueces, ale wielu Teksańczyków

wzięło udział w walkach po stronie powstańców.

Żeby zademonstrować intencje rozszerzenia granic Teksa­

su, w październiku 1839 r. Lamar przeniósł stolicę Republiki

z Houston do nowo powstałego miasta Austin, nad rzeką Co­

lorado. Sam Houston i jego zwolennicy ostro skrytykowali tę

decyzję uważając, że położenie nowej stolicy zbytnio naraża

ją na ataki ze strony Indian i wojsk meksykańskich.

Za prezydentury Lamara przyszły także pierwsze sukcesy

w polityce zagranicznej Republiki Teksasu. W 1839 r. Fran­

cja, jako drugie państwo po Stanach Zjednoczonych, uznała

Teksas i nawiązała z nim stosunki dyplomatyczne. W 1840 r.

uczyniły to Wielka Brytania i Holandia, a w 1841 r. Belgia. W

zamian za teksaską obietnicę powstrzymania importu niewol­

ników, Anglicy zgodzili się też na podpisanie układu handlo­

wego z Teksasem.

Mimo sukcesów w polityce wewnętrznej i zagranicznej pre­

zydentura Lamara okazała się katastrofalna w dziedzinie eko­

nomicznej. Kryzys gospodarczy i finansowy, który dotknął

Stany Zjednoczone w 1837 r., szybko dotarł do Teksasu, po­

wodując ogromną inflację i załamanie gospodarki. W tej sytu­

acji zawiódł plan ściągnięcia większej liczby nowych osadni­

ków, w których upatrywano szansę na poprawę sytuacji eko­

nomicznej. Nie doszła do skutku negocjowana z Francją po­

życzka w wysokości 5 milionów dolarów. Nie powiodły się

również podejmowane przez Lamara próby rozszerzenia han­

dlu przygranicznego z Meksykiem. W 1839 r. Kongres teksa-

ski wyraził zgodę na otwarcie handlu z meksykańskimi kup­

cami wzdłuż Rio Grandę. Wkrótce jednak Teksańczycy za­

częli podejrzewać, że umożliwi to działalność agentom me­

ksykańskim, próbującym wzniecać niepokoje wśród teksaskich

Meksykanów i Indian więc kontakty handlowe zawieszono.

W czerwcu 1841 r. Lamar podjął kolejną próbę rozszerze­

nia wpływów Republiki Teksasu i otwarcia drogi handlowej

na zachód, do Nowego Meksyku i Kaliforni, organizując eks­

pedycję wojskowo-handlowądo Santa Fe. Władze meksykań­

skie potraktowały ją jako inwazję na swoje terytorium. Po

dotarciu do Nowego Meksyku część uczestników wyprawy

zginęła lub została zmuszona do ucieczki. Pozostali wpadli w

ręce Meksykanów i zostali odesłani do Mexico City, gdzie

osadzono ich w więzieniu.

W wyborach prezydenckich w 1841 r. Houston pokonał

Davida Burnetta, który nie był w stanie przeprowadzić sku­

tecznej kampanii przeciwko bohaterowi z San Jacinto. Jego

drugą prezydenturę zdominowały dwie sprawy: nowe walki z

Meksykiem i problem aneksji Teksasu.

W odwecie za ekspedycję Santa Fe Meksykanie dokonali

kilku ataków na terytorium Teksasu. W marcu 1842 r. gen. Ra­

fael Vasquez na czele 700 żołnierzy przeprowadził rajd na San

Antonio, Victorię i Goliad. 5 marca zajął i złupił SanAntonio.

7 marca, zagrożony atakiem 350 ochotników teksaskich i „Ran­

gersów" pod dowództwem kpt. Jacka C. Hayesa, opuścił mia­

sto i wycofał się za Rio Grandę.

Sposób potraktowania uczestników ekspedycji Santa Fe

i rajd Vasqueza wywołały wśród Teksańczyków nastroje re­

wanżyzmu. Administracja Houstona znalazła się pod presją

opinii publicznej, która domagała się zdecydowanych kroków

odwetowych wobec Meksyku.

We wrześniu 1842 r. do Teksasu wkroczyła nowa armia

meksykańska pod dowództwem gen. Adriana Wolla. 11 wrze­

śnia Woli na czele 1400 żołnierzy zajął SanAntonio i ogłosił

odzyskanie Teksasu przez Meksyk. 18 września doszło do bi­

twy nad strumieniem Salado Creek, w której Meksykanie zdecy­

dowanie pokonali dużo słabsze siły teksaskie pod dowództwem

180

181

kpt. Nicholasa M. Dawsona. 20 września wojska gen. Wolla

opuściły San Antonio. Ścigane przez 600 ochotników teksa-

skich rozpoczęły odwrót i 1 października przekroczyły Rio

Grandę.

W odpowiedzi na inwazję gen. Wolla, jesienią 1842 r.,

Houston zorganizował wyprawę odwetową. W końcu listo­

pada gen. Aleksander Somervell na czele 700 ludzi wyruszył

z San Antonio w kierunku granicy z Meksykiem. 8 grudnia

Teksańczycy zajęli i złupili Laredo. Siły teksaskie idąc w

dół Rio Grandę przekraczały co jakiś czas rzekę w poszuki­

waniu celów wojskowych. 19 grudnia z powodu braku żyw­

ności gen. Somervell zrezygnował z inwazji i rozpuścił ludzi

do domów. 308 ochotników pod dowództwem kpt. Williama

S. Fishera, niezadowolonych z decyzji Somervella, odmówi­

ło przerwania walki. 25 grudnia oddział Fishera przeprawił

sie przez rzekę i zaatakował meksykańskie miasteczko Mier,

bronione przez 1700 żołnierzy meksykańskich pod dowódz­

twem gen. Pedro de Ampudii. Bitwa o Mier zakończyła się

całkowitą klęską Teksańczyków, którzy, wprowadzeni w błąd

przez meksykańskiego jeńca, spodziewali się co najwyżej 350

obrońców. 16 Teksańczyków poległo, 250 dostało się do nie­

woli. Część z nich zginęła podczas próby ucieczki w czasie

marszu do Mexico City, część rozstrzelano z rozkazu gen. Santa

Anny. Resztę dołączono do innych jeńców teksaskich przetrzy­

mywanych w więzieniu Perote (dopiero we wrześniu 1844 r.,

76 pozostałych przy życiu jeńców z oddziału Fishera zostało

zwolnionych i 10 listopada przybyło do portu Galveston via

Nowy Orlean). Wyprawa na Mier zakończyła się całkowitą

katastrofą.

Dwa zwycięskie rajdy Meksykanów do Teksasu i klęska

wyprawy na Mier upokorzyły administrację Houstona i posta­

wiły ją pod ogniem krytyki. W rzeczywistości zwycięstwa

Meksykanów nie miały jutra. Mimo ogólnej słabości państwa,

dzięki pomocy z USA, Republika Teksasu zdołała się zorga­

nizować i uzbroić, a Meksyk nie miał wystarczających fundu­

szy na ciągnącą się wojnę. Od 1843 r. na granicy teksasko-

-meksykańskiej zapanował względny spokój.

Podczas prezydentury Lamara sprawa aneksji zeszła na dal­

szy plan. Teksas wykorzystał ten czas na nawiązanie ściślej­

szych stosunków z Wielką Brytanią i Francją. Anglia, która

utrzymywała dobre stosunki zarówno z Teksasem jak i Me­

ksykiem, podjęła szereg wysiłków na rzecz nakłonienia Me­

ksyku do uznania niepodległości Teksasu. Flirt Teksasu z

Wielką Brytanią, ugruntowany jeszcze zawarciem traktatu

handlowego, wywołał zaniepokojenie w Stanach Zjednoczo­

nych. Niektórzy Amerykanie obawiali się, że jego konsekwen­

cją może być nawet włączenie Teksasu do brytyjskiego impe­

rium. Obawy te sprawiły, że w USA zmieniło się nastawienie

do Teksasu i sprawa aneksji zaczęła budzić coraz większe za­

interesowanie.

W październiku 1843 r. amerykański Sekretarz Stanu Abel

P. Upshur próbował wznowić negocjacje w sprawie aneksji

Teksasu, ale Houston, który liczył na szybkie uregulowanie

stosunków z Meksykiem, nie wyraził tym zainteresowania. W

styczniu 1844 r. następcy Upshura, Johnowi C. Calhounowi

udało się wznowić rozmowy i ostatecznie 11 kwietnia Teksas

i Stany Zjednoczone zawarły traktat o aneksji. Jego podpisa­

nie zaktywizowało opozycję i abolicjonistów, którzy gwałtow­

nie zaprotestowali przeciwko aneksji i dalszej ekspansji na

Zachód umożliwiającej rozwój niewolnictwa. 8 czerwca Se­

nat amerykański odmówił ratyfikacji zawartego układu. W tej

sytuacji sprawa aneksji Teksasu stała się kluczowym tematem

politycznym kampanii prezydenckiej w USA w 1844 roku.

Kandydat demokratów James K. Polk, zdecydowany zwolen­

nik ekspansji terytorialnej, uczynił z aneksji główne hasło

swojej kampanii wyborczej, co umożliwiło mu zwycięstwo w

wyborach. Wybór Polka na prezydenta odebrany został jako

poparcie opinii publicznej dla ekspansji. W grudniu 1844 r.,

na miesiąc przed oficjalnym objęciem urzędu przez nowego

prezydenta, jego poprzednik John Tyler przeprowadził przez

182

Kongres rezolucję o przyjęciu Teksasu do Unii. Teksas zobo­

wiązany został do opracowania nowej konstytucji stanowej i

przedstawienia jej do zatwierdzenia Kongresowi przed 1 stycz­

nia 1846 roku.

Wydarzenia wokół aneksji wzmogły naciski Wielkiej Bry­

tanii i Francji na rząd Meksyku, aby ten uznał niepodległość

Teksasu. Oba kraje miały jeszcze nadzieję, że niepodległość

Republiki może okazać się atrakcyjniejsza dla Teksasu niż

włączenie do Stanów Zjednoczonych. Po przyjęciu rezolucji

w sprawie aneksji przez Kongres amerykański, przedstawiciele

rządu brytyjskiego zwrócili się do władz Teksasu o 3-miesięcz­

ną zwłokę przed podjęciem ostatecznych decyzji, w celu uzy­

skania zgody Meksyku na uznanie Republiki.

16 czerwca 1845 r. ostatni prezydent Teksasu Anson Jones

zwołał specjalną sesję teksaskiego Kongresu w celu opraco­

wania nowej konstytucji. W lipcu Meksyk wyraził wreszcie

zgodę na uznanie niepodległości Teksasu, ale nie miało to już

większego znaczenia. Wyborcy teksascy zdecydowaną więk­

szością głosów zaakceptowali propozycję aneksji i przyjęli w

referendum nową konstytucję. 29 grudnia 1845 r. została ona

zaakceptowana przez Kongres amerykański i z tą chwilą Te­

ksas stał się oficjalnie częścią Stanów Zjednoczonych jako 28

stan Unii.

19 lutego 1846 r. podczas uroczystości w Austin J. Pickney

Henderson został zaprzysiężony na pierwszego gubernatora

Teksasu. Flaga Republiki Teksasu została opuszczona z ma­

sztu i zastąpiona gwiaździstym sztandarem amerykańskim.

Ostatni akt wielkiego dramatu został odegrany. Republika

Teksasu przestała istnieć.

POLACY W TEKSASIE

Pierwsze wzmianki o Polakach w Teksasie pochodzą z koń­

cowego okresu wojen napoleońskich. W 1812 r. hiszpański

konsul w Nowym Orleanie, don Diego Morfi, zgłosił rządowi

w Madrycie projekt osiedlenia w Teksasie polskich jeńców i

dezerterów z armii napoleońskiej walczącej w Hiszpanii. Mor-

fii zalecał przeprowadzenie na froncie hiszpańskim szerokiej

akcji propagandowej, mającej nakłonić Polaków do porzuce­

nia służby francuskiej, a następnie osadzenie ich na pograni­

czu Teksasu z Luizjaną. Pas osadnictwa polskiego, powstały

w ten sposób, miał stworzyć barierę odgradzającą posiadłości

hiszpańskie od Stanów Zjednoczonych. Projekt Morfiego zo­

stał odrzucony. Władze hiszpańskie nie wierzyły w szansę

odciągnięcia Polaków od Napoleona. Ich zaniepokojenie bu-

Ą

• • •

dziła także możliwość przeniesienia przez Polaków na grunt

amerykański idei wolnościowych i rewolucyjnych, które mo­

głyby zagrozić władzy Hiszpanii w jej zamorskich koloniach.

W 1818 r. wielu byłych żołnierzy polskich, w większości

dawnych jeńców z San Domingo (Haiti)

1

, było mieszkańcami

francuskiej kolonii Champ d'Asile założonej przez gen. Char-

lesa Lellemanda. Jednym z twórców fortyfikacji kolonii był

1

Byli to żołnierze ze 113 i 114 półbrygad francuskich (dawne polskie

3 półbrygada, utworzona z Legii Naddunajskiej, i 2 póbrygada powstała z

Legii Włoskiej dowodzone przez gen. Jabłonowskiego i ppłk. Zagórskie­

go), którzy w latach 1802-1803 brali udział w tłumieniu antyfrancuskiego

powstania Murzynów.

184

polski artylerzysta Konstanty Paweł Malczewski, brat znane­

go poety Antoniego Malczewskiego. W pracy pomagało mu

kilku innych Polaków: Skierdo, Boril i Sałanow, o których

jednak nie wiemy nic bliższego. Po opuszczeniu kolonii więk­

szość Polaków uciekła wraz z Francuzami do Luizjany lub

powróciła do Europy. Malczewski wyemigrował do Meksyku

i wstąpił do armii meksykańskiej. W 1834 r. został generałem

artylerii. Brał później udział w wojnie ze Stanami Zjednoczo­

nymi 1846-1848, a po jej zakończeniu uczestniczył w pra­

cach nad wytyczeniem nowej granicy amerykańsko-meksykań-

skiej. Razem z Malczewskim w Meksyku znalazł się inny Po­

lak, Karol Beneski, który został nawet adiutantem cesarzaAu-

gustina Iturbide. Wraz z nim brał udział w nieudanym powrocie

z Włoch w 1824 roku. Osadzono go początkowo w areszcie, a

następnie udał się na banicję, z której powrócił dopiero w 1829

roku. Służył w armii meksykańskiej do 1836 r., kiedy to z bli­

żej nie wyjaśnionych przyczyn popełnił samobójstwo.

Jednym z uczestników wyprawy dr. Jamesa Longa do Teksa­

su w 1821 r. był osiadły w Luizjanie Polak, kpt. Józef Aleksander

Czyczerin. Po klęsce Longa w La Bahii zdołał się uratować i uciekł

z niedobitkami flibustierów do Stanów Zjednoczonych.

W 1826 r. przybył do USA polski Żyd z Lublina, Szymon

Weiss (1800-1868). Kupiec, mason i obieżyświat, przez kilka

lat wędrował po świecie docierając do Turcji, Indii Zacho­

dnich i Ameryki Południowej. W 1833 r. przybył do Teksasu i

osiedlił się w Galveston. Z ramienia rządu meksykańskiego

pełnił tam funkcję zastępcy komandanta urzędu celnego. Po

powstaniu Republiki Teksasu prezydent Houston mianował

go szefem urzędu celnego w porcie Sabinę Pass. W końco­

wych latach życia Weiss zajął się handlem i zmarł jako za­

możny i szanowany obywatel w Nacogdoches.

Po upadku Powstania Listopadowego wielu jego uczestni­

ków, internowanych na terenie Austrii i Prus, zostało deporto­

wanych do Stanów Zjednoczonych. Pierwszą grupę Polaków

185

liczącą około 230 osób zaokrętowano w Trieście. Dwoma stat­

kami, przez Maltę i Gibraltar przewieziono ich do Nowego Jor­

ku, dokąd dotarli 28 marca 1834 roku. Wkrótce potem przypły­

nęło na 4 statkach około 300 dalszych Polaków internowanych

w Prusach. Polacy, nieznający języka i zupełnie nieprzystoso­

wani do nowych warunków życia, z trudem radzili sobie w

Ameryce. Dużą pomoc okazał im specjalnie powołany komitet

społeczny, któremu przewodniczył słynny amerykański pisarz

James Fenimore Cooper. Działalność komitetu miała znaczny

wpływ na decyzję Kongresu, który nadał deportowanym Pola­

kom ziemię w stanie Illinois. Zawodowym żołnierzom praca na

roli w trudnych warunkach pogranicza nie szła najlepiej, dlate­

go wielu z nich na wieść o rekrutacji ochotników do walk w

Teksasie sprzedało swoje działki i zaciągnęło się do wojska.

Nieznana bliżej liczba Polaków przybyła do Teksasu zimą 183 5/

1836 roku. Jako doświadczeni żołnierze, wśród których było

trochę artylerzystów i saperów, stanowili cenny nabytek dla ar­

mii teksaskiej. Wraz z większością ochotników amerykańskich

znaleźli się w oddziale płk. Fannina w Goliad.

Były mjr WP Michał Dębicki od 27 stycznia 1836 r. służył

w kompanii ochotników kpt. Chenowetha. Miesiąc później

wstąpił do kompanii saperów kpt. Peytona S. Wyatta. Wraz z

innymi jeńcami z oddziału Fannina zginął w masakrze w Go­

liad 27 marca 1836 roku.

Dowódcą artylerii w zgrupowaniu Fannina był polski ofi­

cer Franciszek Pietrasiewicz, który poległ w bitwie nad Cole-

to Creek 19 marca 1836 roku. Oprócz niego w oddziale Fanni­

na służyli inni artylerzyści polscy: brat Franciszka, Adolf Pie­

trasiewicz, Jan Karnicki i Józef Skrzynicki. Wszyscy przybyli

do Teksasu z Nowego Orleanu w oddziale ochotników Alaba­

ma Red Rovers dr. Johna Shackelforda. Nie wiemy, jakie peł­

nili funkcje, wiadomo jedynie, że Skrzynicki znajdował się w

obsłudze jedynej haubicy płk. Fannina. Podobnie, jak Dębic­

ki, zginęli w niedzielę palmową 27 marca w egzekucji prze­

prowadzonej na rozkaz gen. Santa Anny.

186

187

Najbardziej znanym Polakiem, uczestnikiem wojny o nie­

podległość Teksasu, był Feliks Andrzej Wardziński

(1801-1848). Jako porucznik, słynnego 4 pułku piechoty

(„Czwartaków"), walczył w Powstaniu Listopadowym pod

Olszynką Grochowską. W USA znalazł się wraz z innymi

internowanymi w Austrii w marcu 1834 roku. Do Teksasu

przybył w styczniu 1836 r., a w lutym wstąpił jako szerego­

wiec do kompanii kpt. Amasy Turnera. W jej składzie wziął

udział w bitwie na San Jacinto. Po zakończeniu wojny otrzy­

mał od władz Republiki 320-akrową działkę i osiedlił się w

hrabstwie Harris, koło dzisiejszego Houston. Walczył

później w wojnie z Meksykiem, wyróżniając się m.in. w

bitwie o Monterrey stoczonej w dniach 21-23 września

1846 roku.

Oprócz Wardzińskiego w bitwie na San Jacinto walczyło

co najmniej dwóch innych Polaków, Fryderyk Lemski i Ry­

szard Roman. Nie wiadomo jednak jak potoczyły się ich dal­

sze losy.

Do historii Teksasu wpisał się także William Sandusky (Sa­

dowski). Ten, urodzony w 1813 r. w Wirginii potomek Jakuba

Sadowskiego

2

, przybył do Teksasu już po zakończeniu wojny o

niepodległość. W 1839 r. brał udział w pracach nad wyborem

lokalizacji i opracowaniu map pod przyszłą stolicę Teksasu,

Austin. W 1840 r. został osobistym sekretarzem prezydenta

Lamara. Zrezygnował z tej funkcj i w 1841 r. ze względów zdro­

wotnych i osiedlił się w Galveston, gdzie zmarł w 1846 r.

Nazwisko innego Polaka, szeregowego Kamińskiego, fi­

guruje na liście żołnierzy teksaskich poległych 19 marca 1840 r.,

w walce z Komańczami, w Council House w San Antonio. Z

kolei Alfons Pisareński był uczestnikiem wyprawy do Santa

Fe w 1841 roku. 25 sierpnia stanął przed sądem wojskowym

2

Polak, Jan Antoni Sadowski, zbudował w 1735 r. faktorię handlową

nad Jeziorem Erie (Fort Sandusky). Jego synowie, Jakub i Józef, w latach

1773-1775 zbadali nieznane tereny Kentucky i założyli tam miejscowość

Harrodsburg.

niesłusznie oskarżony o kradzież szabli. Uwolniono go wkrót­

ce od zarzutu po wykryciu właściwego sprawcy. Po uwięzie­

niu przez Meksykanów w Santa Fe wraz z innymi Teksań-

czykami został przewieziony do Mexico City i osadzony w

więzieniu Perote. Opuścił je bardzo chory w kwietniu 1842

roku. Ostatni raz był widziany w stolicy Meksyku w sierpniu

1842 roku.

Około 200 Polaków wzięło udział po stronie amerykańskiej

w wojnie z Meksykiem 1846-1848 roku. Najsłynniejszym z

nich był kpt. Jakub W. Zabriske, który poległ w bitwie pod

Buena Vista 23 lutego 1847 r., jako oficer 1 pułku piechoty z

Illinois.

Najważniejszy rozdział w historii osadnictwa polskiego w

Teksasie został zapisany w 1854 roku. Latem tego roku w po­

rcie Galveston wylądowało ponad 100 polskich rodzin z Gór­

nego Śląska i okolic Krakowa (razem około 800 osób), pro­

wadzonych przez księdza Leopolda Moczygębę (1824-1891).

Wielki głód, jaki zapanował na Śląsku w poł. XIX w., oraz

prześladowania pruskie i nietolerancja religijna ze strony władz

zaborczych sprawiły, że porzucili swoje domy w starym kraju

i po zaokrętowaniu się w Hamburgu wyruszyli szukać szczę­

ścia wAmeryce. Jak głosi przekazywana z pokolenia na poko­

lenie legenda, wśród wiezionych przez nich bagaży znajdował

się krzyż z kościoła parafialnego i tradycyjne śląskie pierzy­

ny. 24 grudnia 1854 r. oficjalnie założono pierwszą w Teksa­

sie i całych Stanach Zjednoczonych polską osadę o nazwie

Panna Maria.

Początki kolonii nie były łatwe. Choroby, odmienny klimat

i bandyckie grabieże dały się mocno we znaki nienawykłym

do nowego otoczenia imigrantom. Nie pomagało także sąsiedz­

two okolicznych ranczerów i osadników amerykańskich, którzy

z dużą nieufnością odnosili się do dziwnych przybyszów nie

znających języka angielskiego i hołdujących nieznanym oby­

czajom. Za swoich uznano ich dopiero po wybuchu wojny se­

cesyjnej, kiedy Polacy z Panny Marii, z których wielu miało

188

za sobą służbę w armii pruskiej, zorganizowali kompanię ka­

walerii pod dowództwem kpt. Piotra Kiołbasy.

W następnych latach w Pannie Marii założono pierwszą w

USA polską szkołę i wybudowano murowany kościół, w

którym nadal znajduje się stary krzyż przywieziony do Teksa­

su przez parafian księdza Moczygęby. W najbliższym sąsiedz­

twie wyrosły inne miejscowości o swojsko brzmiących na­

zwach: Cestohowa, Kosciusko i Pewelekville. Dziś w szkole

w Pannie Marii nie wykłada się już po polsku, ale starsze po­

kolenie wciąż mówi starym, trudnym do zrozumienia dla współ­

czesnych Polaków, dialektem śląskim

3

.

3

Autor mógł się o tym przekonać osobiście podczas pobytu w Pannie

Marii i Cestohowie w 1991 r., rozmawiając tam z mieszkańcami, których
przodkowie przybyli do Teksasu w połowie XIX wieku.

ZAKOŃCZENIE

Wśród historyków amerykańskich bitwa na równinie San

Jacinto uznawana jest za jedną z tych, które zadecydowały o

historii świata.

W istocie trudno nie docenić jej rezultatów. Przesądziła o

losach ogromnego obszaru rozciągającego się od Luizjany do

wybrzeża Oceanu Spokojnego i dalej na północ do Oregonu.

Jej bezpośrednim skutkiem była niepodległość Teksasu i

późniejsza wojna amerykańsko-meksykańska 1846-1848,

której konsekwencją było wydarcie Meksykowi ponad poło­

wy jego ówczesnego terytorium. W wyniku zwycięskiej woj­

ny z Meksykiem Stany Zjednoczone powiększyły swój obszar

o jedną trzecią i rozciągnęły swoją suwerenność na tereny o

powierzchni 1,5 min km

2

, od Zatoki Meksykańskiej po Pacy­

fik. W przyszłości na tym terytorium powstały stany: Teksas,

Nowy Meksyk, Arizona, Kalifornia, Nevada, Utah oraz czę­

ściowo Kolorado, Kansas, Oklahoma i Wyoming.

Gdyby bitwa na San Jacinto została przez Teksańczyków

przegrana, osiedla amerykańskie i anglo-amerykańska cywili­

zacja w Teksasie zostałyby zlikwidowane, a Meksyk utrwalił­

by swoje władztwo nad ziemiami na północ od Rio Grandę.

Utrzymanie przez Meksyk dominacji nad Teksasem i wybrze­

żem Pacyfiku do wybuchu wojny secesyjnej uniemożliwiłoby

zapewne Stanom Zjednoczonym opanowanie kiedykolwiek

tego ogromnego terytorium. W celu uświadomienia sobie, jak

wielkie znaczenie dla dzisiejszych Stanów Zjednoczonych mają

190

ziemie wydarte Meksykowi, wystarczy przykład samego Te­
ksasu.

Teksas jest największym, po Alasce, stanem USA. Liczy

262 015 mil

2

(692 000 km

2

) i stanowi 7,5% ogólnej powierzch­

ni oraz 7% zasobów wodnych kraju. Na jego obszarze leży

3100 miast i osiedli, z czwartą co do wielkości aglomeracją

miejską Stanów Zjednoczonych, Houston. Teksas to również

potęga gospodarcza, kulturalna i naukowa. Zajmuje pierwsze

miejsce w kraju pod względem hodowli bydła (w przeszłości

wyeksportowano stąd do innych części USA przeszło 4 min

sztuk bydła) i uprawy bawełny (30% produkcji krajowej). To

także 40% amerykańskiego wydobycia ropy naftowej i 75%

zasobów gazu ziemnego. Do tego dochodzi czołowa rola w

amerykańskim procesie badań kosmicznych. Przeszło 17 min

ludzi, spośród których zaledwie 60% to rodowici Teksańczy-

cy (w tym 20% stanowi ludność pochodzenia hiszpańskiego),

tworzy niespotykany nigdzie indziej tygiel kulturowy i naro­

dowościowy.

Długa i bogata historia Teksasu, której może mu pozazdro­

ścić większość pozostałych stanów USA, stanowi przedmiot

niezwykłej dumy i troski wszystkich Teksańczyków. Szcze­

gólną czcią otaczane sa miejsca związane z wojną o niepodle­

głość Teksasu. Historyczna misja Alamo, zwana Ołtarzem

Teksasu (Shrine of Texas), należy do najsłynniejszych obiek­

tów historycznych w całych Stanach Zjednoczonych i jest

miejscem pielgrzymek niezliczonej liczby Amerykanów i za­

granicznych turystów. Stała się także ulubionym tematem fil­

mowym i literackim

1

.

1

W 1959 r. John Wayne zrealizował swój słynny western pt. , Alamo". Spe­

cjalnie na potrzeby filmu, koło miejscowości Bracketville przy granicy z Meksy­
kiem, zbudowano replikę oryginalnej misji Alamo i zabudowań San Antonio de
Bexar. Obiekt ten stanowi dziś atrakcję turystyczną i plener zdjęciowy dla wielu
westernów i wszystkich filmów poświęconych wojnie o niepodległość Teksasu.

191

Dawne pole bitwy na San Jacinto stanowi dziś centrum

1000-akrowego parku historycznego San Jacinto Battleground.

Dominuje nad nim monumentalny pomnik z białego piaskow­

ca o wysokości blisko 180 metrów, upamiętniający zwycię­

stwo Teksańczyków gen. Houstona nad wojskami gen. Santa

Anny. Na ścianach pomnika znajdują się także akcenty pol­

skie. Wśród nazw 11 krajów, z których pochodzili ochotnicy

walczący na San Jacinto po stronie teksaskiej, widnieje także

nazwa Polski. Na pamiątkowej zaś tablicy, na której wyry­

to personalia blisko 800 uczestniczących w bitwie żołnierzy

gen. Houstona, odszukać można nazwiska jej polskich uczest­

ników, Feliksa Wardzińskiego, Fryderyka Lemskiego i Ryszar­

da Romana.

ANEKS

Notki biograficzne:

GEN. SAMUEL HOUSTON

Urodził się 2 marca 1793 r. w hrabstwie Rockbridge w

Wirginii. Po śrnierci ojca w 1807 r. przeniósł się wraz z matką

do Tennessee. W wieku 15 lat uciekł z domu i przez trzy lata

żył wśród Indian z plemienia Czirokezów. W 1813 r. zacią­

gnął się jako zwiadowca do armii gen. Andrew Jacksona, z

którym połączyła go przyjaźń osobista i polityczna. W 1814 r.

został porucznikiem ochotników w armii Stanów Zjednoczo­

nych. Pod rozkazami Jacksona walczył w wojnie z Krikami

(1813-1814) i Seminolami (1817-1818).

Po wojnie osiadł w Tennessee, gdzie przez pewien czas pro­

wadził działalność handlową i uczył się prawa. W 1818 r. roz­

począł praktykę prawniczą. W latach 1823-1827 deputowany

do Izby Reprezentantów Kongresu Stanów Zjednoczonych.

W latach 1827-1829 był gubernatorem Tennessee. Generał

milicji stanowej. Po krótkim, nieudanym małżeństwie wyco­

fał się z życia politycznego i wyjechał na Zachód. Przyjęty do

plemienia Czirokezów pod imieniem Kruk. Reprezentował in­

teresy Czirokezów w Waszyngtonie, gdzie walczył przed Kon­

gresem o prawa Indian.

W 1832 r. prezydent Jackson mianował go specjalnym agen­

tem do negocjacji z Indianami na pograniczu Teksasu. W 1833

r. osiedlił się w Nacogdoches. W 1835 r. wybrany dowódcą

193

ochotników z Nacogdoches i San Augustine. Przewodniczył

komisji przygotowującej projekt pierwszej konstytucji Teksa­

su. Od listopada 1835 r. był dowódcą wojsk regularnych Te­

ksasu. 23 lutego 1836 r. podpisał w Nacogdoches traktat po­

kojowy z Czirokezami (tzw. Houston-Forbes Treaty). 4 mar­

ca 1836 r. wybrany naczelnym wodzem armii Teksasu. 21

kwietnia zwyciężył wojska gen. Santa Anny w bitwie na San

Jacinto. Ranny, przez kilka miesięcy przebywał na leczeniu w

Nowym Orleanie. Był pierwszym prezydentem Republiki Te­

ksasu 1836-1838. Ponownie pełnił ten urząd w latach

1841-1844. Po aneksji Teksasu został senatorem (1846-1859).

W 1849 r. zawarł traktat pokojowy z Indianami w Grapevine.

W latach 1859-61 gubernator Teksasu. Po secesji Teksasu w

1861 r. trzykrotnie odmówił złożenia przysięgi na wierność

Konfederacji, zwolniony ze stanowiska gubernatora. Zmarł 26

lipca 1863 r. w Huntsville w Teksasie.

GEN. ANTONIO DE PADUA SEVERINO LOPEZ DE

SANTA ANNA PEREZ DE LEBRON

Urodził się 21 lutego 1794 r. w Jalapie koło Veracruz w

rodzinie hiszpańskiej. Od 1810 r. był kadetem w pułku pie­

choty hiszpańskiej pilnującym spokoju wśród Indian. W 1813 r.

otrzymał stopień porucznika dragonów. Służył w armii gen.

Arredondo walczącej z rewolucjonistami w Teksasie. Wyróż­

nił się w bitwie nad rzeką Medina koło San Antonio. Do 1821 r.

służył w armii hiszpańskiej walczącej z powstańcami. Wraz z

gen. Iturbide przeszedł na stronę rewolucjonistów. W 1822 r.

został generałem brygady. W grudniu 1822 r. wystąpił prze­

ciwko cesarzowi Augustinowi Iturbide. Gubernator stanu Yu-

catan i szef wojsk inżynieryjnych.

W 1829 r. pokonał ekspedycyjne wojska hiszpańskie w

Tampico. Od tego czasu uważany za męża opatrznościowego

i bohatera narodowego Meksyku. W 1833 r. wybrany po raz

pierwszy prezydentem (łącznie w latach 1833-1847 pełnił

funkcje prezydenta i wiceprezydenta Meksyku 11 razy). Dwu-

194

krotny dyktator w latach 1835-1836 i 1853-1855. W 1834 r.

stłumił bunt liberałów w Zacatecas, a w 1835 r. powstanie w

stanie Yucatan.

Podczas wojny o niepodległość Teksasu zajął San Antonio

(zdobycie Alamo 6 kwietnia 1836 r.). 21 kwietnia 1836 r. po­

niósł decydującą klęskę w starciu z wojskami gen. Houstona

na równinie San Jacinto. Do listopada 1836 r. przebywał w

niewoli teksaskiej, z której odesłano go do Stanów Zjedno­

czonych. Z USA wrócił do Meksyku w 1837 r. i odzyskał utra­

coną władzę. Jako dowódca wojsk meksykańskich został po­

konany w bitwie o Veracruz podczas francuskiej interwencji

w Meksyku 1838-1839 roku. W 1845 r., odsunięty od władzy,

udał się na emigrację, na Kubę. W 1847 r. wezwali go do kra­

ju liberałowie powierzając mu dowództwo armii meksykań­

skiej w wojnie ze Stanami Zjednoczonymi (1846-1848). 22-23

lutego 1847 r. stoczył nierozstrzygniętą bitwę z Amerykanami

pod Buena Vista. 17-18 kwietnia 1847 r. poniósł klęskę w

bitwie pod Cerro Gordo. 14 września oddał stolicę. Po prze­

granej, ponownie odsunięty od władzy, udał się na emigrację

na Jamajkę. W 1853 r. znowu wrócił do kraju, wezwany przez

konserwatystów, i objął rządy dyktatorskie zamierzając przy­

wrócić monarchię. W 1855 r., po sprzedaży Amerykanom do­

liny Mesilla (tzw. Gadsden Purchase), został obalony przez

liberałów i udał się na wygnanie do Kolumbii. Wrócił z emi­

gracji w 1874 r. Zmarł 22 czerwca 1876 r. w Mexico City.

BIBLIOGRAFIA

Barr Alwyn, Texas in Revolt, The Battle ofSan Antonio 1835,

University of Texas Press, Austin 1990.

D a y W.C., History ofthe San Jacinto Campaign, San Jacinto State

Park,

Houston 1926.

F r i e n d Llerena B., Sam Houston the Great Designer, University

of Texas Press, Austin 1954.

H a y t h o r n t h w a i t e Philip, The Alamo and the War of Texan

Independence 1835-36,

Osprey Publishing Ltd, London 1986.

History Battles and Fali ofthe Alamo,

Copyrighted by L.F. M e y -

e r s, San Antonio 1896.

Johnson Michael, The Real West, Octopus Books Ltd., London

1983.

Kingston Mikę, A Concise History of Texas, Gulf Publishing

Company, Houston 1988.

Łepkowski Tadeusz, Historia Meksyku, Ossolineum, Wrocław

1986.

M c C o m b David G., Texas, A Modern History, University of Te-

xas Press, Austin 1989.

McDonald Archie P., The Trail to San Jacinto, American Press,

Boston 1982.

M u r r a y Ellen N., Native Americans and the Republic, Star ofthe

Republic Museum, Washington, Texas 1992.

N e s m i t h Samuel P., The Spanish Texans, The University of Texas,

Institute of Texan Cultures, San Antonio 1972.

Newcomb W. W. Jr., The Indians ofTexas, University of Texas

Press, Austin 1990.

196

N o o n a n Mary Ann, The Alamo, The Alamo Press, San Antonio

1983.

P o h l James W., The Battle ofSan Jacinto, Texas State Historical

Assiociation, Austin 1989.

P r o c t e r Ben H., The Battle ofthe Alamo, Texas State Historical

Association, Austin 1986.

R a m s d e 11 Charles, San Antonio, A Historical and Pictorial Gui­

de,

University of Texas Press, Austin 1959.

R i c h s t e i n Andreas V., The Making ofTexas, University of Te-

xas Press, Austin 1989.

Ring-TailedPanthers and Cornstalk Lawyers, The Men WhoSigned

the Declaration oflndependence,

Star ofthe Republic Museum,

Washington, Texas 1991.

R o z b i c k i Michał, Narodziny Narodu, Historia Stanów Zjedno­

czonych do 1861 r.,

Oficyna Wydawnicza Interim, Warszawa

1991.

The Alamo,

Long Barrack Museum, Daughters of the Republic of

Texas, San Antonio 1983.

Z a r e m b a Paweł, Historia Stanów Zjednoczonych, Bellona, War­

szawa 1992.

Z a v a 1 a de Adina, The Story ofthe Siege and Fali ofThe Alamo,

Adina de Zavala, San Antonio 1911.

SPIS ILUSTRACJI

Cabeza de Vaca, mai. Frederic Remington, repr. z Samuel P. N e -

s m i t h, The Spanish Texans.

Franciszkański misjonarz na czele osadników hiszpańskich w No­

wym Świecie, rys. Jose Cisneros, z N e s m i t h, op. cit.

Renę Robert Cevelier Sieur de La Salle, repr. z Nesmith, op. cit.
Żołnierze hiszpańscy w Teksasie w 1718 r., repr. z Nesmith, op. cit.
Cesarz Augustin Iturbide, repr. z N e s m i t h, op. cit.

Stephen Fuller Austin - „Ojciec Teksasu", ze zbiorów San Jacinto

Museum of History, repr. z Archie M c D o n a l d , The Trail to
San Jacinto

Gen. Antonio Lopez de Santa Anna, repr. z Mary Ann N o o n a n,

The Alamo

Bitwa pod Gonzales (rekonstrukcja), repr. z Texas Guide - Texas

Highways

Działo „Come and take it", repr. z James W. P o h l , The Battle of

San Jacinto

William Barret Travis w 1835 r., rys. Wiley Martin, ze zbiorów Dau­

ghters ofthe Republic of Texas w San Antonio

James Bowie, mai. John SmithAdams, ze zbiorów Institute of Texan

Cultures w San Antonio

Nóż Bowie, repr. z The Alamo, Long Barrack Museum

Sam Houston jako agent indiański, repr. z Ellen N. M u r r y, Native

Americans and the Republic

William B. Travis w mundurze ppłk. regularnej kawalerii Teksasu,

mai. Henry McArdle, repr. z N o o n a n . o p . cit.

Crockett jako Davy kongresmen

198

Davy Crockett 1786-1836
Mapa Alamo i San Antonio, rys. płk Ygnacio de Labistida, marzec

1836 r., repr. z N o o n a n, op. cit.

Sztucer myśliwski wykonany przez Jacoba Dickerta, słynnego ru­

sznikarza z Pennsylwanii (tzw. Kentucky Rifle). Broni tego typu

używali obrońcy Alamo, repr. z The Alamo, Long Barrack Mu-
seum

Oryginalny sztucer Davy Crocketta, zwany „Old Betsy", repr. z The

Alamo,

Long Barrack Museum

Działa użyte w obronie Alamo, repr. z Phi lip H a y t h o r n t h w a i -

t e, The Alamo and the War ofTexan Independence 1835—36

Najcięższe działo 18-funtowe z Alamo, repr. z The Alamo, Long

Barrack Museum

Travis, rysujący szabląlinię na dziedzińcu Alamo, mai. Louis Eyth,

repr. z N o o n a n, op. cit.

Szturm Alamo, mai. nieznany autor, ze zbiorów Texas Institute of

Texan Cultures, repr. z N o o n a n op. cit.

Świt w Alamo, mai. Henry McArdle, repr. z N o o n a n , op. cit.
Travis broniący murów Alamo, mai. Ruth Conerly Zacharisson, repr.

z The Alamo, Long Barrack Museum

Upadek Alamo, mai. Robert J. Onderdonk, repr. z Ben H. P r o c e r,

The Bat tle of Alamo

Śmierć JimaBowie, mai. Louis Eyth, repr. z P r o c t e r , o p . cit.
Upadek Alamo, rekonstrukcja
Susannah Dickinson z dzieckiem opuszcza ruiny Alamo, mai. H.A.

De Young, repr. z H a y t h o r n t h w a i t e, op. cit.

Wnętrze chaty, w której podpisano Deklaracją Niepodległości

Teksasu

(rekonstrukcja), fot. ze zbiorów autora

Presidio La Bahia (stan obecny), fot. ze zbiorów autora
Żołnierz Meksykański z załogi Presidio La Bahia (rekonstrukcja),

fot. ze zbiorów autora

Płk James Walker Fannin, ze zbiorów Dallas Historical Society, repr.

z The Alamo, Long Barrack Museum

Ochotnik teksaski, repr. z The Alamo, Long Barrack Museum
Broń i wyposażenie ochotników teksaskich, ze zbiorów San Jacinto

Museum of History, fot. ze zbiorów autora

Pistolet kapiszonowy używany przez kpt.Graysona, repr. z The

199

Alamo,

Long Barrack Museum

Sam Houston w mundurze generała armii Teksasu, wg sztychu z

1838 r., repr. z H a y t h o r n t h w a i t e . o p . cit.

Gen. Antonio Lopez de Santa Anna, wg sztychu współczesnego,

repr. M c D o n a 1 d, op. cit.

Płk Sidney Sherman, portret nieznanego artysty z 1836 r., repr. z

P o h 1, op. cit.

Erastus „Deaf Smith ("Głuchy" Smith), mai. Thomas J. Wright,

portret ze zbiorów San Jacinto Museum of History, repr. z M c -
D o n a 1 d, op. cit.

Płk Juan Almonte, fot. z ok. 1860 r., ze zbiorów Benson Latin

American Collection, repr. z P o h 1, op. cit.

Kpt. Juan N. Seguin, mai. Thomas J. Wright, repr. z P o h 1, op.

cit.

Mirabeau Bonaparte Lamar, repr. z M u r r y, op. cit.
Gen. Sam Houston, mai. Stephen S. Thomas, ze zbiorów San Jacinto

Museum of History, repr. z P o h 1, op. cit.

Bitwa na San Jacinto, mai. Henry McArdle, z P o h 1, op. cit.
Kapitulacja gen. Santa Anny, mai. William H. Huddle, repr. z The

Alamo,

Long Barrack Museum

Gen. Sam Houston jako prezydent Republiki Teksasu
Gen. Antonio Lopez de Santa Anna jako prezydent Meksyku
Pomnik na San Jacinto wzniesiony w 1936 r. w setną rocznicę bitwy,

repr. z Texas Guide - Texas Highways

Chata S. Austina w San Felipe (rekonstrukcja), fot. ze zbiorów autora

SPIS MAP

Podział administracyjno-polityczny Meksyku w 1824 r.

Teksas w 1836 r.

Szturm Alamo 6 marca 1836

Kampania San Jacinto 1836

Bitwa na San Jacinto 1836

Podział administracyjno-polityczny Meksyku w 1824 r.

toria Meksyku, T. Łepkowski

Kampania San Jacinto 1836

SPIS TREŚCI

Wstęp 3

Przyjdźcie i weźcie 6

Sześć flag nad Teksasem 12

Indianie w Teksasie 12
Konkwistadorzy i misjonarze 16
Wyprawa La Salle'a 22

Kolonizacja hiszpańska w Teksasie 25

Insurgenci i flibustierzy 40

Republika doktora Longa 44

Stephen Austin - „Ojciec Teksasu" 47

Rebelia Fredonii 55

Misja generała Terana 56

Przygrywka do wojny 59
Rewolucja teksaska 80

Bitwa o San Antonio 80
Armia teksaska 90

Ekspedycja Matamoros 95
Armia do Operacji w Teksasie gen. Santa Anny 101

Oblężenie Alamo 110

Masakra w Goliad 128

„Odwrót w błocie" gen. Houstona 134

San Jacinto 152

Republika Teksasu 1836-1845 171
Polacy w Teksasie 183
Zakończenie 189
Aneks - notki biograficzne gen. Houstona

i gen. Santa Anny 192

Bibliografia 195
Wykaz ilustracji 197

Spis map 200