Wykład V
Tworzywa wielkocząsteczkowe (materiały polimerowe)
1. Tworzywa sztuczne
Stan szklisty, elastyczny i plastyczny.
2. Włókna chemiczne.
3. Kauczuki. Stan elastyczny.
CHEMIA POLIMERÓW I MATERIAŁÓW POLIMEROWYCH
Tworzywa wielkocząsteczkowe <materiały polimerowe>
↓
<materiały- wyroby z udziałem polimerów>
tworzywa sztuczne
*
tworzywa termoplastyczne
*
tworzywa termo (chemo)
utwardzalne
*
włókna naturalne
*
sztuczne
*
syntetyczne
*
kauczuki
*
guma
Elastoplasty (termoelastoplasty)
inne materiały (np. powłokowe)
CHEMIA POLIMERÓW I MATERIAŁÓW POLIMEROWYCH
Tworzywa (polimery) termoplastyczne:
(poliolefiny <polietylen, polipropylen>, polimery winylowe <polistyren>)
- postać użytkowa: wieloskładnikowy granulat
<napełniacze, przeciwutleniacze, stabilizatory, barwniki itp.>
- wtryskiwanie, wytłaczanie” półwyroby <bloki, folia, pręty>
Program komputerowy „Polydata” pozwala na optymalny dobór składników do określonego
zastosowania (7000 składników i 100 parametrów).
Decyduje o powodzeniu termoplastów: korzystny ekwiwalent energetyczny
Materiał MJ/kg
materiału
kg ropy/1m
3
aluminium
stal
polistyren
poliolefiny
200-300
40-45
125
75-150
14.0
8.0
~2.0
~1.5
CHEMIA POLIMERÓW I MATERIAŁÓW POLIMEROWYCH
Ekwiwalenty energetyczne wyrobów (w MJ)
miedź 406
- rura wodociągowa Ø 25 mm, 1m stal 212
polietylen 20
szkło 10
- zbiornik 1l
polietylen 5
poli(chlorek winylu) 4
Produkcja termoplastów w USA i w Polsce (
USA
/
PL
) (kton)
Rok
Polietylen
Polipropylen
PCW
PSt
1975
4000/50
900/20
1700/110
1700/30
1985
7000/140
2400/65
3000/125
1800/30
1990
9300/160
3700/85
4230/203
2500/27
1995
10500/
165
3700
/
85
4600
/
220
2500
/
30
CHEMIA POLIMERÓW I MATERIAŁÓW POLIMEROWYCH
Polimery termoplastyczne- stany fizyczne:
- szklisty <częściowo krystaliczny>, elastyczny (lepkosprężysty), plastyczny (lepkociekły)
Odkształcenie polimeru w różnych temperaturach
A
B
C
T
g
T
p
odkszta
łcenie
T
g
: temp. zeszklenia
T
p
: temp. płynięcia
temperatura
A: stan szklisty, B: elastyczny, C: plastyczny
CHEMIA POLIMERÓW I MATERIAŁÓW POLIMEROWYCH
Właściwości użytkowe tworzyw termoplastycznych
→ Odkształcenia odwracalne (nowe: pamięć kształtu);
→ Relaksacja naprężeń;
→ Anizotropia właściwości (dzięki szczególnej orientacji);
Właściwości, które są mierzone standardowymi metodami:
sprężystość (elastyczność), sprężystość wymuszona,
sztywność (miękkość), plastyczność (nieodwracalna deformacja)
pełzanie (kumulacja odkształcenia), tarcie wewnętrzne
________________________________________________________________
wytrzymałość (naprężenie zrywające, wytrzymałość na zginanie i in.)
wydłużenie przy zerwaniu, udarność, współczynnik tarcia.
CHEMIA POLIMERÓW I MATERIAŁÓW POLIMEROWYCH
Stan elastyczny (lepkosprężysty):
- polimery amorficzne: powyżej T
g
:
→ stan elastyczny jest specyficzną cechą polimerów, wywołany splątaniem makrocząsteczek,
uniemożliwiającym swobodne płynięcie;
→ spełnione jest w przybliżeniu prawo Hooke’a, ale występują wielkie odkształcenia;
T
g
<stan elastyczny (lepkosprężysty) < T
p
↓
<relaksacja naprężenia-[szybka i wolna deformacja]-relaksacja odkształcenia.
Zakres T
g
/T
p
zależy od budowy łańcuchów. W przypadku polimerów o giętkich łańcuchach,
słabych oddziaływaniach pomiędzy makrocząsteczkami i dużych <M> <PIB, PDMS>: do 200
0
C.
W polimerach krystalicznych T
g
≈ T
p
(nie ma obszaru elastycznego).
CHEMIA POLIMERÓW I MATERIAŁÓW POLIMEROWYCH
Polimery termoplastyczne- stany fizyczne (cd):
- Stan szklisty (polimery amorficzne): pewien stopień uporządkowania bliskiego
zasięgu sąsiadujących makrocząsteczek (lub też fragmentów);
- makrocząsteczki nie są zdolne do przemieszczania się wobec siebie;
Analogia: przechłodzona ciecz.
T
g
: temperatura zeszklenia („glass temperature”):
< T
g
: niewielkie, całkowicie sprężyste odkształcenia (zgodne z prawem Hooke’a)
> T
g
: ruchliwość fragmentów (segmentów); stopień ruchliwości zależy od budowy
makrocząsteczek
→ energia cieplna sprzyja ;oddziaływania - utrudniają ruch fragmentów i całych
makrocząsteczek.
CHEMIA POLIMERÓW I MATERIAŁÓW POLIMEROWYCH
Temperatura zeszklenia (T
g
); (cd.)
T
g
<
M
>
T
g
polarność
T
g
R = C
1
C
6
R = C
8
105
-20
poli(metakrylany alkilowe)
(giętkość łańcucha
-1
)
→ (
0
C) PP (-10); PCW (85); PAN (101)
pojawienie się „niezależności”
<plateau>
C
C H
3
C H
2
C (O )O R
T
g
↑↓; ↑ antyplastyfikatory; ↓ plastyfikatory
Plastyfikatory: izolują łańcuchy makrocząsteczek ułatwiając ruchliwość,
zmniejszając oddziaływanie pomiędzy łańcuchami.
Antyplastyfikatory: tworzą wiązania międzycząsteczkowe (oddziaływania polarne).
CHEMIA POLIMERÓW I MATERIAŁÓW POLIMEROWYCH
Właściwości cieplne:
odporność cieplna („heat resistance”)- deformacja termiczna (cieplna)
termostabilność („thermal stability”)- trwałość termiczna (cieplna)
odporność cieplna:
termostabilność:
(ubytek m asy)
T
0
T
0.5
np. początek ubytku (T
0
) lub ubytek połowy masy (T
0.5
)
odporność cieplna, termostabilność: PCW (170, 270); PP (300, 380); PSt (310, 365), PTFE (400, 500)
0
C
CHEMIA POLIMERÓW I MATERIAŁÓW POLIMEROWYCH
Właściwości elektryczne:
- dielektryki
- półprzewodniki
- przewodniki
mało polarne polimery są typowymi dielektrykami (izolacja); ale polarne (PCW) są
również stosowane jako dielektryki (izolacja)
(półprzewodniki i przewodniki (materiały) omówione będą osobno).
oporność właściwa (skrośna),
przewodnictwo elektryczne, współczynnik strat dielektrycznych,
przenikalność dielektryczna, wytrzymałość dielektryczna
C H
C H
2
C H
2
C H
2
C H
2
C H
C H
3
;
;
CHEMIA POLIMERÓW I MATERIAŁÓW POLIMEROWYCH
Stan plastyczny (lepkociekły) (powyżej T
p
)
> T
g
→ dowolnie małe naprężenie wywołuje lepkie płynięcie;
Inne charakterystyczne temperatury: T
m
(mięknięcia); T
t
(topnienia)
Najważniejsza cecha polimerów w stanie plastycznym: lepkość
→ lepkość: łatwość przetwórstwa, rozkład w wysokich temperaturach
Lepkość :
η= f
1
(T) + f
2
(N) + D:
temperatura, długość łańcucha, właściwości strukturalne makrocząsteczek
(właściwości: giętkie, polarne/niepolarne, sztywne)
lg
η= f
1
(T) + D + 3,4 lg N
→ <M
η
>
CHEMIA POLIMERÓW I MATERIAŁÓW POLIMEROWYCH
Jak się otrzymuje gotowe wyroby z polimerów?
1. Termoplasty:
stopienie
ukształtować
Stały materiał
⎯⎯⎯⎯→ lepko płynny ⎯⎯⎯⎯⎯→ stały materiał
ochłodzić
wtryskarka wytłaczarka filiera
gotowy wyrób gotowy wyrób (pręt, „wąż”)
cienkie nici
2. Tworzywa termo (chemo-) utwardzalne, guma <np. opony>
form a ;
warstwy kauczuku + dodatki;
stopiony polim er (żywica)
CHEMIA POLIMERÓW I MATERIAŁÓW POLIMEROWYCH
Włókna chemiczne: (naturalne <sztuczne>, syntetyczne)
organiczne
naturalne
syntetyczne
nieorganiczne
celuloza
białka
poliolefiny
poliamidy
poliestry
poliuretany
modyfikacje
chemiczne (wiskoza)
(bawełna)
(wełna)
(jedwab)
krzemiany
(azbest)
(szkło)
metale
włókna specjalne: termo- żaroodporne, elektroprzewodzące, chemoodporne i in.
CHEMIA POLIMERÓW I MATERIAŁÓW POLIMEROWYCH
Właściwości włókien:
* obecność, charakter oraz udział grup polarnych:
- oddziaływanie pomiędzy makrocząsteczkami jest pożądane (zwiększa się wytrzymałość);
→ nadmiernie silne oddziaływania wykluczają możliwość otrzymania roztworów lub
stopienia (np. celuloza);
- budowa chemiczna: w zależności od przewidzianego zastosowania (np. hydrofilowe).
* regularność budowy:
- regularność polimerów niepolarnych (-i-PP) zastępuje oddziaływanie polarne;
* trwałość termiczna:
- decyduje o powodzeniu przędzenia ze stopu.
CHEMIA POLIMERÓW I MATERIAŁÓW POLIMEROWYCH
Włóknotwórczość: (również przędliwość „spinability”)
- liniowość makrocząsteczek, mało odgałęzień, wykluczenie fragmentów usieciowanych
(mikrożele).
- liniowość ułatwia orientację makrocząsteczek (
→ orientacja włókien przez rozciąganie)
- masa cząsteczkowa i dyspersja (<D
M
>= <M
w
>/<M
n
>);
<M
n
> >10
4
(polarne; np. poliamidy mniejsze <M
n
>)
- wielkie masy utrudniają formowanie: zbyt duża lepkość stopionych polimerów
} dla każdego typu polimeru istnieje optymalna wartość <M
n
>
<DP
n
>: PA (120-150); wiskoza (350-400); PAN (800-1000)
nc
PE ~10
5
CHEMIA POLIMERÓW I MATERIAŁÓW POLIMEROWYCH
Metody przetwarzania:
- włókna naturalne
→ przędzenie → gotowy wyrób;
(na ogół w trakcie przetwarzania nie niszczy się pierwotnej struktury włókna)
→
<trudno lub „nie można” rozpuścić>
- włókna syntetyczne
→ przygotowanie płynu przędzalniczego → formowanie włókna;
{ przędzenie ze stopu lub z roztworów (PAN- zbyt silne oddziaływanie pomiędzy łańcuchami:
rozerwanie wiązań międzycząsteczkowych
→ wcześniej pękanie wiązań w łańcuchach
głównych) }
* szybkość przędzenia do 10 km/min (ze stopu); z roztworów znaczenie wolniej:
(metody „sucha” i „mokra”)
→ nowa metoda: elektroprzędzenie (electrospinning -w oddzielnym wykładzie).
CHEMIA POLIMERÓW I MATERIAŁÓW POLIMEROWYCH
Kauczuki –guma:
Warunki, jakie powinny być spełnione aby mógł wystąpić stan wysokoelastyczny:
1. Makrocząsteczki powinny mieć liniową budowę, występuje wówczas swobodna
rotacja jednostek powtarzalnych,
2. Niewielka energia oddziaływań międzycząsteczkowych,
3. Makrocząsteczki są połączone siłami wiązań międzycząsteczkowych
(kowalencyjnymi, jonowymi, wodorowymi)
CHEMIA POLIMERÓW I MATERIAŁÓW POLIMEROWYCH
Elastomery: grupa polimerów zdolnych do dużych odwracalnych odkształceń natychmiast po
usunięciu siły zewnętrznej:
- odkształcenie aż do 1000%:
Mechanizm zjawiska wysokiej elastyczności („high elasticity”):
(<r
2
>)
1/2
= (2n)
1/2
· l
a
a
b
R
(<r>
2
)
1/2
c
c
f
T
Mechanizm skłębiana makrocząsteczek:
T- temperatura; f- siła rozciągająca
R- odległość pomiędzy końcami wyprostowanego łańcucha („zygzaka”)
r- odległość pomiędzy końcami skłębionego łańcucha
a, b, c- amplitudy drgań termicznych.
CHEMIA POLIMERÓW I MATERIAŁÓW POLIMEROWYCH
Ważniejsze kauczuki:
poli-cis-1,4-izopren:
polibutadien:
;
(cis-1,4)
kopolimery dienów: + ; CH
2
=CH-CN; CH
2
=CH-COOH
kopolimery i termopolimery
winylowe:
CH
2
=CH
2
+ CH
2
=CH-CH
3
; fluorowe
homo- i kopolimery monomerów cyklicznych: polisiloksany:
polimery addycyjne: poliuretany: -N=C=O + HO~ OH- + - N=C=O
i kondensacyjne: polisiarczki: ~CH
2
Cl + Na
2
S + ~CH
2
Cl
C H
2
C
C H
C H
2
C H
3
C H
2
C H
C H
C H
2
C H
2
C
C H
3
C H
3
+ izopren (butadien)
Si O
(C H
2
C H
C H
2
C l
O )
;
;
CHEMIA POLIMERÓW I MATERIAŁÓW POLIMEROWYCH
Specjalne kauczuki:
* kauczuki telecheliczne
* elestoplasty (kauczuki termoplastyczne)
Telecheliczne:
)
~~~~
(
+
)
~~~~
(
łączenie segmentów
ciekłych oligomerów
Elastoplasty:
~~~~
~~~~
~~~~
blok: elastyczny
sztywny
bloki niemieszalne na poziomie molekularnym:
sieć fizyczna (przechodzi w stan
lepkopłynny przy ogrzewaniu)
CHEMIA POLIMERÓW I MATERIAŁÓW POLIMEROWYCH
Sieci polimerów
- sieci naturalne, sieci syntetyczne
termoplasty elastoplasty
„żywice”
↓
↓
<wulkanizacja> <sieciowanie>
<utwardzanie>
Elementy sieci:
węzły sieci (połączenia kilku łańcuchów),
łańcuchy sieci (łańcuchy pomiędzy węzłami).
Idealna sieć:
Sieć połączona węzłami sieci (pierścieniami): każdy węzeł ma taką samą funkcyjność (f
3), każdy łańcuch jest połączony z dwoma różnymi węzłami.
CHEMIA POLIMERÓW I MATERIAŁÓW POLIMEROWYCH
Badanie przebiegu sieciowania <wulkanizacji>:
- zależność modułu (lepkości, sztywności) od czasu.
Mechanizm sieciowania:
Makrocząsteczki zawierające: podwójne wiązania
(kaczuki dienowe
→ kauczuk naturalny; makrocząsteczki nasycone
np.:
np.:
1) nadtlenki:
(ROOR
→ 2RO
•
)
2) siarka elementarna (lub związki siarki):
C H
C H
C H
2
C H
2
...
...
R O
C H
C H
C H
2
C H
2
R O
...
...
R O
+ R O H
...
...
C H
2
C H
2
C H
2
C H
2
C H
2
...
...
C H
2
C H
2
C H
2
C H
C H
2
CHEMIA POLIMERÓW I MATERIAŁÓW POLIMEROWYCH
Warianty tworzenia węzłów sieci w elastomerach:
Przykłady węzłów sieci występujących w elastomerach. Substancje sieciujące:
1, 2- nadtlenek dialkilu, 3- nadltenek + dimetakrylan alkilenu (koagent),
4-7- siarka, 8- diuretan, 9- tlenek triazyrydylofosfiny.
CHEMIA POLIMERÓW I MATERIAŁÓW POLIMEROWYCH
Sieciowanie chemiczne kauczuków:
- usieciowanie, tj. wytworzenie wiązań poprzecznych pomiędzy makrocząsteczkami
Zapobiega ruchom translacyjnym makrocząsteczek, a więc „płynięciu”; przeciwstawia się
(częściowo) deformacji:
- usieciowanie polega na wytworzeniu połączeń pomiędzy makrocząsteczkami: wiązania
kowalencyjne, jonowe, wiązania wodorowe, siły van der Waalsa
<nadmierne usieciowanie-
ebonit>
↓
optimum; ~10
-4
mol/cm
3
(zależy od budowy łańcucha)
CHEMIA POLIMERÓW I MATERIAŁÓW POLIMEROWYCH
Sieci polimerów:
Rodzaje węzłów:
- kowalencyjne
- jonowe
- wodorowe ···H···
-„hydrofobowe” (zysk z usunięcia H
2
O)
- van der Waalsa
- splątania (sploty)
C
--
--
CHEMIA POLIMERÓW I MATERIAŁÓW POLIMEROWYCH
Defekty sieci:
Sieć idealna: (fragment): wszystkie „wypustki” prowadzą do innych węzłów sieci:
Defekty: ~~~~~~ : luźny łańcuch;
•~~~~~~: łańcuch z jednym węzłem;
: łańcuch dwukrotnie z jednym węzłem;
•
•
• ;
•
• ;
•
• ;
CHEMIA POLIMERÓW I MATERIAŁÓW POLIMEROWYCH
Uproszczony schemat technologii wytwarzania wyrobów gumowych:
kauczuk lub kauczuki
pozostałe surowce
mieszanka gumowa
kształtowanie wyrobów
wulkanizacja (sieciowanie)
wyroby gumowe
kauczuki: naturalny, syntetyczne,
napełniacze: sadze, zdyspergowane substancje mineralne,
substancje sieciujące: siarka, siarczki, nadtlenki i in.
zmiękczacze: węglowodory, estry,
przeciwutleniacze: fenole, drugorzędowe aminy.