1

BIOLOGIA - PROGRAM ĆWICZEŃ Z ANATOMII UKŁADU KRĄŻENIA

podręczniki – W. Sylwanowicz (i wsp.), Anatomia i fizjologia człowieka

B. Gołąb, W.Z. Traczyk, Anatomia i fizjologia człowieka

Atlasy anatomiczne (drukowane i komputerowe)

I. Wiadomości ogólne.

1. Rodzaje naczyń krwionośnych i ich budowa (tętnice, żyły, naczynia włosowate).
2. Połączenia międzynaczyniowe (zwykłe, jamiste, wrotne, sieć dziwna, krążenie otwarte, anastomozy).
3. Mały i duży obieg krwi.

II. Serce.

1. Położenie (narządy sąsiadujące, oś i powierzchnie serca).
2. Budowa zewnętrzna (osierdzie, bruzdy, uszka przedsionków, naczynia do- i odsercowe).
3. Budowa wewnętrzna (przedsionki, komory, zastawki, szkielet włóknisty, budowa ścian).
4. Układ bodźcotwórczoprzewodzący (węzeł zatokowy, przedsionkowo-komorowy, pęczek Hisa).
5. Unaczynienie (krążenie wieńcowe) i unerwienie (sympatyczne i parasympatyczne).

III. Naczynia tętnicze krążenia wielkiego.

1. Tętnica główna (aorta).

a/ gałęzie łuku aorty i ich rozgałęzienia:

- pień ramienno-głowowy

(t. szyjna wspólna prawa, t. podobojczykowa prawa)

- tętnica szyjna wspólna lewa

(t. szyjne zewnętrzna i wewnętrzna, t.t. podstawy mózgu)

- tętnica podobojczykowa lewa

tętnica pachowa

tętnice kończyny górnej (ramienna, łokciowa, promieniowa,

łuk dłoniowy powierzchowny i głęboki - tętnice palcowe)

b/ gałęzie aorty piersiowej i ich rozgałęzienia:

- trzewne
- ścienne

c/ gałęzie aorty brzusznej i ich rozgałęzienia:

- ścienne
- trzewne nieparzyste (pień trzewny, tętnice krezkowa górna i dolna)
- trzewne parzyste (nadnerczowe, nerkowe, jądrowe a. jajnikowe)
- tętnice biodrowe wspólne

tętnice kończyny dolnej (biodrowe zewnętrzne, udowe, podkolanowe, piszczelowe -

przednia i tylna, łuki tętnicze grzbietowy i podeszwowy)

2. Koło tętnicze mózgu (naczynia, zakres unaczynienia).

IV. Naczynia żylne krążenia wielkiego.

1. Żyła główna górna i jej dopływy:

a/ żyła ramienno-głowowa

żyły głowy i szyi
żyła podobojczykowa

 żyła pachowa  żyły kończyny górnej (głębokie i powierzchowne)

2. Żyła główna dolna i jej dopływy:

a/ ścienne
b/ trzewne
c/ żyła biodrowa wspólna

 żyły kończyny dolnej (głębokie i powierzchowne)

3. Układ żyły wrotnej (ż.ż. śledzionowa, krezkowa górna i dolna

ż. wrotna

wątroba

ż

.ż. wątrobowe

ż. główna dolna).

4.

Zatoki żylne opony twardej.

V. Naczynia krążenia małego.

VI. Unerwienie naczynioruchowe – nerwy naczyniozwężające (toniczne, współczulne) i lokalne unerwienie

naczyniorozszerzające (współczulne, przywspółczulne i somatyczne – wazodilatatory Baylisa).

VII. Krążenie płodowe (otwór owalny przegrody międzyprzedsionkowej i naczynia dodatkowe).

VIII. Układ chłonny.

1. Chłonka (pierwotna i wtórna – przed- i zawęzłowa) i mlecz.
2. Naczynia: włosowate (sieci chłonne), małe, pnie (lędźwiowe, jelitowe, szyjne, podobojczykowe, oskrzelowo-

ś

ródpiersiowe), przewody chłonne (przewód piersiowy, przewód chłonny prawy) i zbiornik mleczu.

3. Węzły chłonne.
4. Narządy paralimfoidalne (grudki chłonne, migdałki, śledziona, grasica, szpik kostny).

2

1. Rodzaje naczyń krwionośnych i ich budowa.

A. Tętnice (arteriae) – wszystkie naczynia prowadzące krew z serca na obwód (niezależnie od stopnia

utlenowania hemoglobiny); narażone są na wysokie i zmienne ciśnienia (skurczowe i hydrostatyczne).
Rozróżniamy tętnice:

Małe (naczynia przedwłosowate) – o stosunkowo grubych ścianach. Ściana posiada 3 warstwy:

•

błona wewnętrzna (śródbłonek i tkanka łączna)

•

błona środkowa (włókna mięśniowe okrężne i spiralne)

•

błona zewnętrzna - przydanka - (tkanka łączna zawierająca włókna klejodajne równoległe do osi
naczynia)

Średnie (mięśniowe, rozprowadzające) – Ściana pięciowarstwowa: pomiędzy warstwami 1/2 i 2/3 występują

błony sprężyste (złożone z włókien sprężystych). Posiadają własne naczynia odżywcze (vasa vasorum –
naczynia naczyń).

Duże (sprężyste, kierujące) – błony sprężyste mocno rozwinięte, włókna sprężyste także w obrębie błony

ś

rodkowej i przydanki (duża elastyczność naczyń), liczne naczynia odżywcze.

B. Żyły (venae) – naczynia prowadzące krew z obwodu do serca. Na budowę ściany żyły duży wpływ ma

ciśnienie hydrostatyczne – naczynia górnej części ciała są więc delikatniejsze i składają się z 3 warstw:

•

błona wewnętrzna (śródbłonek i tkanka łączna)

•

błona środkowa (cienka, nieliczne włókna mięśniowe)

•

błona zewnętrzna - przydanka - (silnie rozwinięta)

We wszystkich trzech warstwach ściany żył dolnej części ciała występują mięśnie gładkie. Naczynia te są

na tyle mocne, że wykorzystuje się je do przeszczepów przy tzw. by-passach (pomostowanie
uszkodzonego odcinka tętnicy wieńcowej).

Naczynia odżywcze posiadają tylko żyły duże. Żyły duże i średnie kończyn posiadają zastawki, czyli

zdwojenia błony wewnętrznej w kształcie kieszonek, uniemożliwiające cofanie się krwi.

C. Naczynia włosowate (capillares) – występują w postaci silnie rozgałęzionej sieci bardzo drobnych
naczyń (dł. ok. 1 mm, średnicy 5-10

µ

m, dla porównania średnica erytrocytu

≈

7

µ

m). Mogą wytwarzać się

w ustroju w ciągu całego życia, jest więc możliwa regeneracja po urazach.
Ś

ciana naczynia zbudowana jest z jednowarstwowego śródbłonka (nabłonka naczyniowego) otoczonego

przydanką (błona zewnętrzna). W ścianach mogą występować pory i nieciągłości, stąd kapilary są wysoce
przepuszczalne, także dla krwinek białych (migrujących do ognisk zapalnych w tkankach).
W kapilarach panuje niskie ciśnienie (30-15 mm Hg), szybkość przepływu krwi wynosi 0,5-1 mm/s.

2. Połączenia międzynaczyniowe.

•

Zwykłe: tętniczka – kapilary – żyła (najczęstsze)

•

Jamiste: tętniczka – jamki o średnicy 0,5-1 mm, wysłane śródbłonkiem i zawierające w ścianach
mięśnie gładkie – żyła (występują w narządach wzwodowych ustroju)

•

Wrotne: żyłka – kapilary – żyłka (w wątrobie, w przysadce mózgowej)

•

Sieć dziwna: tętniczka – kapilary – tętniczka (w kłębkach nerkowych)

•

Krążenie otwarte: w śledzionie: tętniczka - tkanka siateczkowata w miazdze czerwonej - żyła;
w łożysku - (krwiokosmkowy typ łożyska) kosmki trofoblastu (= tkanki absorpcyjne płodu) są
bezpośrednio omywane krwią matczyną z naciętych przez trofoblast tętnic spiralnych w zatokach
lakunarnych (

≈

przegrody międzykosmkowe). Bariera łożyskowa to tylko tkanki płodowe kosmówki.

•

Anastomozy:

Tętniczo-żylne: naczynie bezpośrednio łączące tętnicę z żyłą (występują w narządach czynnych okresowo:

ś

linianki, ściany przewodu pokarmowego, gruczoły dokrewne, skóra właściwa itp.)

Tętniczo-tętnicze: naczynie łączące dwie tętnice (łuki tętnicze dłoni i stóp, koło tętnicze mózgu)
Ż

ylno-żylne: naczynie łączące dwie żyły (np. połączenia żył powierzchownych z głębokimi)

3. Mały i duży obieg krwi (krążenie płucne i krążenie układowe, systemowe).

3

4

5

6

SERCE (cor)

Położenie

Narząd wielkości pięści, leży w środkowym śródpiersiu. 2/3 serca znajduje się po stronie lewej.
Narządy sąsiadujące:

•

od tyłu przełyk i aorta

•

od przodu klatka piersiowa i częściowo płuca

•

z boku płuca (opłucna)

•

z dołu przepona

Topograficznie ograniczone żebrami II - VI. Koniuszek serca: V lewe międzyżebrze.

Oś serca - odchylona o 45

°

od osi ciała

•

podstawa serca skierowana w górę, do tyłu, na prawo

•

koniuszek - w dół, do przodu, na lewo

Serce jest skręcone w lewo - z przednią strona klatki piersiowej styka się przede wszystkim komora
prawa
(dlatego rany kłute klatki piersiowej uszkadzają przede wszystkim ścianę prawej komory).

We właściwej pozycji serce utrzymują naczynia (aorta, pień płucny, żyły płucne, żyła główna górna i
dolna), przepona i tkanka łączna (więzadło mostkowo-osierdziowe).

BUDOWA ZEWNĘTRZNA

powierzchnie serca:

•

powierzchnia przednia (mostkowo-żebrowa) - utworzona głównie przez ścianę prawej komory

•

powierzchnia tylno-dolna (przeponowa) - spoczywa na przeponie, utworzona głównie przez ściany
prawej i lewej komory

•

powierzchnia płucna lewa - na ścianie lewej komory i lewego przedsionka (na powierzchni płuca
odpowiada jej wycisk sercowy lewy)

•

powierzchnia płucna prawa - utworzona przez ścianę prawego przedsionka

Serce otoczone jest workiem osierdziowym o 2 blaszkach:

•

zewnętrznej - ściennej - osierdzie (pericardium)

•

wewnętrznej - nasierdzie (epicardium)

między blaszkami jest jama osierdziowa z płynem.

Na powierzchni serca są bruzdy:

•

bruzda wieńcowa prawa i lewa (oddzielająca przedsionki od komór);

•

bruzda międzykomorowa przednia i tylna (oddzielająca lewą i prawą komorę).

W bruzdach biegną naczynia wieńcowe serca.

Przedsionki w okolicach ujść tętniczych są uwypuklone i ostro zakończone. Wypukłości te noszą nazwę
uszek (lewego i prawego). Uszko lewe jest dłuższe i węższe. Uszka wewnątrz mają jamę komunikującą
się z przedsionkiem.

Na podstawie serca są ujścia głównych pni naczyniowych:

•

pień płucny - wychodzi z prawej komory i dzieli się na lewą (krótszą) i prawą (dłuższą) tętnicę płucną;

•

aorta - wychodzi z lewej komory ku górze, tworzy łuk nad rozdwojeniem pnia płucnego, a następnie
zstępuje ku dołowi;

•

ż

yła główna górna - uchodząca do prawego przedsionka na ścianie górnej;

•

ż

yła główna dolna - uchodząca do prawego przedsionka na ścianie tylnej;

•

zatoka wieńcowa - uchodząca do prawego przedsionka na ścianie tylnej;

•

ż

yły płucne - 2 prawe i 2 lewe - uchodzą do lewego przedsionka.

Ż

yły główne górna i dolna oraz żyły płucne tworzą na podstawie serca tzw. „krzyż żylny”.

7

BUDOWA WEWNĘTRZNA

Przedsionki - oddzielone są od siebie przegrodą międzyprzedsionkową. Część dolna tej przegrody jest
błoniasta, a część górna - mięśniowa. W przegrodzie występuje dół owalny (jest to zarośnięty otwór
owalny, łączący u płodu przedsionek prawy z lewym).
Do przedsionków uchodzą żyły: do prawego - żyła główna górna i dolna; do lewego - 4 żyły płucne.

Komory - oddzielone przegrodą międzykomorową, która w części
górnej jest błoniasta, a w części dolnej - mięśniowa. Kształt komór
jest stożkowaty (zwężają się ku koniuszkowi serca). Komora lewa
jest dłuższa od prawej. Na przekroju poprzecznym komora lewa
jest okrągła, o grubej ścianie, komora prawa ma kształt
półksiężycowaty. Objętości komór są mniej więcej jednakowe.
Z komór wychodzą tętnice: z prawej - pień płucny; z lewej - aorta.

Pomiędzy przedsionkami a komorami oraz między komorami a tętnicami są zastawki (ruchome przegrody
złożone z blaszek tkanki łącznej zwanych płatkami).
Płatki zastawek przyczepione są do pierścieni włóknistych otaczających ujścia przedsionkowo-komorowe
i tętnicze. Wolne brzegi płatków przyczepione są do strun ścięgnistych, które drugim końcem
przytwierdzone są do mięśni brodawkowatych ścian serca i nie pozwalają na wywinięcie się zastawek do
przedsionków.

•

Ujście przedsionkowo-komorowe prawe ma zastawkę trójdzielną, złożoną
minimum z trzech płatków;

•

Ujście przedsionkowo-komorowe lewe ma zastawkę dwudzielną (mitralną),

złożoną z 2 płatków;

•

Ujścia tętnicze mają zastawki półksiężycowate. Składają się one z 3 płatków
i przymocowane są do pierścieni włóknistych ujścia pnia płucnego i aorty;

•

Ujścia żył do przedsionków nie posiadają właściwych zastawek. Tzw. zastawki żyły
głównej dolnej i zatoki wieńcowej są tworami szczątkowymi.

Zapalenie wsierdzia, będące powikłaniem po grypie lub anginie, może powodować zwężenie ujść (przez
częściowe zrośnięcie płatków) lub niedomykalność zastawek (przez wystrzępienie i zbliznowacenie
brzegów).
Przy niedomykalności zastawki mitralnej w lewym przedsionku zostaje więcej krwi, co powoduje zastój
w krążeniu płucnym (zwiększone ciśnienie hydrostatyczne w płucach ⇒ wysięk do oskrzeli ⇒ kaszel,
szczególnie nad ranem, po dłuższym okresie przebywania w pozycji poziomej).

szkielet włóknisty serca (na ryc. str. 3)

szkielet serca utworzony jest przez:

•

4 łącznotkankowe pierścienie włókniste, otaczające ujścia: przedsionkowo-komorowe (prawe
i lewe) oraz aorty i pnia płucnego;

•

2 trójkąty włókniste (prawy i lewy) leżące w miejscu zetknięcia się pierścienia włóknistego
aorty z pierścieniami ujść przedsionkowo-komorowych;

•

część błoniastą przegrody międzykomorowej.

Budowa ściany serca

Ś

ciana serca zbudowana jest z 3 warstw:

1. warstwa wewnętrzna - wsierdzie (endocardium) - składa się ze śródbłonka spoczywającego na błonie

łącznotkankowej. Wsierdzie pokrywa ściany przedsionków i komór oraz z obu stron płatki zastawek.

2. warstwa środkowa - śródsierdzie (myocardium) - jest to właściwy mięsień sercowy tworzący ścianę

serca.

Mięsień sercowy jest najcieńszy w przedsionkach, grubszy w prawej komorze, a najgrubszy w lewej
(ściana lewej komory jest 3-krotnie grubsza od ściany prawej komory).

8

Mięśnie serca układają się w kilka warstw:
a/ w przedsionkach są 2 warstwy mięśni:
1. powierzchowna - wspólna dla obu przedsionków, o okrężnym układzie włókien
2. głęboka - osobna dla każdego przedsionka, o podłużnym układzie włókien mięśniowych
b/ w komorach są 3 warstwy mięśni (oddzielne dla obu komór):
1. powierzchowna - o skośnym układzie włókien
2. środkowa - jej włókna są ułożone okrężnie, największą grubość osiąga w lewej komorze
3. wewnętrzna - o podłużnym układzie włókien
Na koniuszku serca warstwa mięśniowa powierzchowna ma układ włókien podobny do ósemki, co
nosi nazwę „wiru serca”. Włókna te wnikają w głąb serca i biegną w kierunku odwrotnym, wchodząc
w skład warstwy wewnętrznej.

Od strony jam serca jego ściany nie są gładkie. W przedsionkach występują listewki mięśniowe
wystające do światła jamy (tzw. mięśnie grzebieniaste). W komorach do jam wystają beleczki
mięśniowe i mięśnie brodawkowate (do których przyczepione są struny ścięgniste zastawek; m.
brodawkowatych jest więc tyle ile płatków zastawek - w lewej komorze 2, a w prawej 3).
Listewki i beleczki mięśniowe zapewniają podczas skurczu lepsze wyciśnięcie krwi z jam serca.

3. warstwa zewnętrzna - nasierdzie (epicardium) - błona łącznotkankowa; na początkowych odcinkach

wielkich naczyń przechodzi w osierdzie (pericardium). Między blaszkami nasierdzia i osierdzia jest
jama osierdziowa wypełniona płynem.

Mięśniówka komór nie łączy się bezpośrednio z mięśniówką przedsionków - rozdzielone są
pierścieniami włóknistymi szkieletu serca, a elementem łączącym mięsień przedsionków i komór jest
pęczek przedsionkowo-komorowy (pęczek Hisa).

UKŁAD BODŹCO-TWÓRCZO-PRZEWODZĄCY SERCA (na ryc. str. 5)

Układ ten ma zdolność do samodzielnego wytwarzania bodźców inicjujących skurcz serca

i przewodzenia ich w głąb mięśnia sercowego.
Zbudowany jest z trzech grup (zwanych węzłami) komórek mięśniowych, ubogich w miofibrylle, o
dużej ilości sarkoplazmy (podobnych do komórek mięśni gładkich). Komórki te nie utrzymują stałego
potencjału spoczynkowego, ale na skutek zwiększonej przepuszczalności błony dla jonów Na

+

i Ca

++

powolnie depolaryzują się do osiągnięcia potencjału krytycznego. W następstwie tego regularnie generują
potencjał czynnościowy, który rozprzestrzenia się w sercu.

1. Węzeł zatokowo-przedsionkowy (Keith-Flacka) - leży w ujściu żyły głównej górnej do prawego
przedsionka (embrionalna zatoka żylna). Wyładowuje się z częstotliwością 60-80 c/min. (śr. 70 c/min.) i
narzuca rytm pozostałym częściom układu bodźcotwórczego.

2. Węzeł przedsionkowo-komorowy (Aschoffa-Tawary) - położony w ścianie prawego przedsionka, w
dolnej części przegrody międzyprzedsionkowej. Częstotliwość wyładowań - 40-60 c/min. (śr. 50 c/min.).
Uszkodzenie tego węzła powoduje tzw. blok serca (przedsionki i komory kurczą się w odrębnym rytmie).

3. Pęczek przedsionkowo-komorowy (Paladino-Hisa) - odchodzi od węzła przedsionkowo-
komorowego. Po krótkim przebiegu pień pęczka dzieli się na dwie odnogi (prawą i lewą), które biegną w
tylnej (błoniastej) części przegrody międzykomorowej. Odnogi rozpadają się na włókna Purkinjego, które
wchodzą w bezpośredni kontakt z komórkami serca. Częstotliwość wyładowań - 20-40 c/min. (śr. 30
c/min.).

Połączenia międzywęzłowe w prawym przedsionku stanowią 3 pęczki międzywęzłowe (przedni,
ś

rodkowy i tylny). Do lewego przedsionka od węzła zatokowo-przedsionkowego odchodzi pęczek

Bachmana. Według innych źródeł pobudzenie między węzłami przenosi się bezpośrednio przez
mięśniówkę przedsionków.

9

UNACZYNIENIE SERCA

Naczynia biegną w bruzdach wieńcowych i międzykomorowych.

Tętnice – od początkowego odcinka aorty (opuszka aorty) odchodzą:

Tętnica wieńcowa lewa, która rozgałęzia się na:

o

gałąź międzykomorową przednią, zstępującą do koniuszka serca

o

gałąź okalającą, która biegnie w bruździe wieńcowej pod lewym przedsionkiem, następnie
zstępuje w dół

Tętnica wieńcowa prawa, biegnąca w bruździe wieńcowej pod prawym przedsionkiem, dzieląca się na:

o

gałąź brzeżną prawą, biegnącą wzdłuż brzegu zewnętrznego komory prawej

o

gałąź międzykomorową tylną, biegnącą w bruździe międzykomorowej tylnej.

Krążenie krwi w tętnicach występuje tylko w okresie rozkurczu. Podczas skurczu serca w tętnicy prawej
krążenie ustaje, a krew z tętnicy lewej cofa się do aorty.
Zatkanie światła tętnicy wieńcowej (lub jej odgałęzienia) (skrzepem lub złogami cholesterolu) powoduje
zawał mięśnia sercowego – ischemię (niedokrwienie) - czego skutkiem jest anoksja (brak tlenu w tkance),
a następnie martwicę tkanki w okolicy unaczynianej przez niedrożne naczynie.

Żyły serca – zbierają krew z całego serca, uchodzą do zatoki wieńcowej (końcowy odcinek żyły wielkiej,
na tylnej powierzchni serca), która uchodzi do prawego przedsionka.

o

ż

yła wielka – biegnie w bruździe międzykomorowej przedniej, następnie wzdłuż bruzdy

wieńcowej lewej, końcowy jej odcinek (ok. 3 cm dł.) rozszerza się w zatokę wieńcową

o

ż

yła średnia – biegnąca w bruździe międzykomorowej tylnej

o

ż

yła mała – biegnąca w prawej bruździe wieńcowej

o

ż

yła tylna – biegnąca od lewego brzegu serca ku zatoce wieńcowej

o

ż

yły przednie – zwykle 3, zbierają krew ze ściany przedniej prawej komory i przedsionka

o

drobne żyłki uchodzą bezpośrednio do jam serca.

UNERWIENIE SERCA

Splot sercowy leżący u podstawy serca, wokół łuku aorty i pnia płucnego. Otrzymuje on włókna
nerwowe z:
A. Współczulne nerwy sercowe:

o

szyjne – pochodzące z 3 zwojów szyjnych

o

piersiowe – pochodzące z 5-6 zwojów piersiowych pnia współczulnego

B. Unerwienie przywspółczulne – gałęzie sercowe górne, środkowe i dolne nerwu błędnego (X nerw

czaszkowy). Nerwy z prawej strony ciała docierają w pobliże węzła zatokowego, nerwy ze strony
lewej – w okolice węzła przedsionkowo-komorowego.

Ośrodki zwiększające pracę serca (współczulne) – rogi boczne rdzenia kręgowego w segmentach
rdzeniowych C8 –Th2 (tzw. drugorzędowy ośrodek sercowy).
Ośrodki zmniejszające pracę serca (przywspółczulne) – jądro dwuznaczne nerwu błędnego w rdzeniu
przedłużonym (zwolnienie rytmu), jądro grzbietowe nerwu błędnego (zmniejszenie kurczliwości
i szybkości przewodzenia w sercu).

Receptory włączone w odruchową regulację ciśnienia krwi (położone w okolicy łuku aorty i zatoki

szyjnej):

A. Baroreceptory – reagują na wzrost ciśnienia krwi. Efekt odruchowy – zmniejszenie pracy serca,

rozszerzenie naczyń krwionośnych.

B. Kłębki szyjne i aortalne (chemoreceptory) – reagują na wzrost ciśnienia parcjalnego CO

2

i zmniejszenie ciśnienia parcjalnego O

2

we krwi. Efekt odruchowy – zwiększenie pracy serca,

lokalne rozszerzenie naczyń mózgowych i wieńcowych.

10

TĘTNICE KRĄŻENIA WIELKIEGO

(15% objętości krwi krążącej)

1. Aorta wstępująca

2. Łuk aorty

3. Aorta piersiowa

4. Aorta brzuszna

5. Pień trzewny

(t.t. wątrobowa, żołądkowa, śledzionowa)

6. Tętnica krezkowa górna

7. Tętnica krezkowa dolna

8. Tętnica nerkowa

9. Tętnica biodrowa wspólna

10. Tętnica biodrowa zewnętrzna

11. Tętnica biodrowa wewnętrzna

12. Tętnica udowa

13. Tętnica podkolanowa

14. Tętnica piszczelowa przednia

15. Tętnica piszczelowa tylna

16. Tętnica strzałkowa

17. Tętnica grzbietowa stopy

18. Łuki tętnicze - grzbietowy i podeszwowy

19. Tętnica szyjna wspólna lewa

20. Tętnica szyjna wewnętrzna

21. Tętnica szyjna zewnętrzna

22. Tętnica podobojczykowa lewa

23. Tętnica kręgowa

24. Tętnica pachowa

25. Tętnica ramienna

26. Tętnica łokciowa

27. Tętnica promieniowa

28. Łuki tętnicze dłoni - powierzchowny i głęboki

29. Tętnica szyjna wspólna prawa

30. Tętnica podobojczykowa prawa

31. Pień ramienno-głowowy

11

ŻYŁY KRĄŻENIA WIELKIEGO

1. Żyła główna górna

2. Żyła nieparzysta (prawa str.)

3. Żyła ramienno-głowowa

4. Żyła szyjna wewnętrzna

5. Żyła kręgowa

6. Żyła podobojczykowa

7. Żyła pachowa

8. Żyła ramienna

9. Żyła odpromieniowa

10. Żyła odłokciowa powierzchowne

11. Żyła pośrodkowa łokciowa

12. Żyła główna dolna

13. Żyły wątrobowe (3)

14. Żyła nerkowa

15. Żyła śledzionowa

16. Żyła krezkowa górna

17. Żyła krezkowa dolna

18. Żyła wrotna

(dzieląca się na gałęzie wątrobowe lewą i prawą)

19. Żyła biodrowa wspólna

20. Żyła biodrowa wewnętrzna

21. Żyła biodrowa zewnętrzna

22. Żyła udowa

23. Żyła podkolanowa

24. Żyły piszczelowe (po dwie przednie i tylne)

25. Żyła odpiszczelowa

26. Żyła odstrzałkowa

powierzchowne

powierzchowne

Naczynia żylne dzielimy na głębokie i skórne (powierzchowne). Żyły głębokie towarzyszą tętnicom,
a ich nazwy utworzone są od nazw tych tętnic. Średnim tętnicom towarzyszą 2 żyły. Żyły skórne
biegną niezależnie od tętnic, uchodzą do żył głębokich, a w swoim przebiegu mają liczne połączenia
z żyłami głębokimi poprzez tzw. żyły przeszywające. Zbiornik żylny zawiera ok. 70% krwi krążącej.

12

Zatoki żylne opony twardej – układ przestrzeni żylnych położonych w jamie czaszki. między blaszkami
opony twardej. Zatoki wyścielone są śródbłonkiem leżącym bezpośrednio na blaszce opon (ich ściana nie
zawiera warstwy mięśniowej (błony środkowej) oraz zastawek). Do układu zatok żylnych opony twardej
uchodzą żyły mózgowia, a z zatok żylnych krew uchodzi do żyły szyjnej wewnętrznej.

UNERWIENIE NACZYNIORUCHOWE

A. Nerwy naczyniozwężające - tonicznie aktywne (także w spoczynku) pozazwojowe włókna

współczulne o następujących cechach:

•

unerwiają wszystkie naczynia krwionośne (tętnice i żyły - nawet duże żyły) z wyjątkiem kapilar

•

słabo unerwione są naczynia narządów o dużym zużyciu tlenu (mózg i serce) i metabolizmie

•

przewaga napięcia neurogennego występuje w ścianach naczyń pozostałych narządów (gł. skóra,
ś

ledziona itp.)

•

najobficiej unerwione są tętniczki i zwieracze przedwłośniczkowe (to one głównie regulują przepływ)

B. Lokalne unerwienie naczyniorozszerzające - bez aktywności spoczynkowej, działające tylko

okresowo:

•

współczulne (wydzielające na zakończeniach nerwowych ACh, DA, histaminę) - unerwiają naczynia
tętnicze mięśni szkieletowych, które rozszerzają się w czasie reakcji agresji, obrony, ucieczki

•

przywspółczulne (wydzielające na zakończeniach gł. VIP (vasoactive intestinal peptide), a nie ACh),
występujące w:
- naczyniach ślinianek (unerwiane przez nerw twarzowy)
- naczyniach opon mózgowych (unerwiane przez nerw twarzowy)
- naczyniach wieńcowych (unerwiane przez nerw błędny)
- naczyniach przewodu pokarmowego (unerwiane przez nerw błędny)
- naczyniach miednicy mniejszej i narządów płciowych zewnętrznych (unerwiane przez nerw

miedniczny)

•

somatyczne (wazodilatatory Baylissa) - skórne nerwy czuciowe przewodzące antydromowo po
podrażnieniu skóry

zatoka
strzałkowa
górna

zatoka
prosta

spływ
zatok

zatoka
potyliczna

zatoka
poprzeczna

zatoka strzałkowa dolna

zatoka klinowo-ciemieniowa

zatoka jamista

zatoka skalista górna

zatoka skalista dolna

zatoka esowata

ż

yła szyjna wewn

ę

trzna

13

NACZYNIA KRĄŻENIA MAŁEGO

Z prawej komory wychodzi pień płucny (dł. ok. 6 cm, jego początek zwany jest stożkiem tętniczym),
który rozgałęzia się na tętnice płucne: prawą (dłuższa) i lewą (krótsza), leżące przed oskrzelami.
We wnęce płuca następuje podział na tętnice płatowe (liczba gałęzi odpowiada liczbie płatów płucnych -
lewe = 2, prawe = 3)
Tętnice płatowe rozgałęziają się na tętnice segmentowe (sumarycznie po 10 z każdej strony):

prawe

lewe

płat górny

4 gałęzie

płat środkowy 1 gałąź (dzieląca się na

przyśrodkową i boczną)

płat górny

5 gałęzi

płat dolny

1 gałąź górna
4 gałęzie podstawne

płat dolny

1 gałąź górna
4 gałęzie podstawne

Tętnice segmentowe dają coraz drobniejsze rozgałęzienia, aż do sieci kapilar oplatających pęcherzyki
płucne.
Utlenowaną krew zbierają żyłki i żyły płucne - ostatecznie z wnęki płuc wychodzą 2 żyły płucne prawe
i 2 żyły płucne lewe (czasem ulegają zrośnięciu). Żyły te uchodzą do lewego przedsionka.

Płuco otrzymuje krew dwoma drogami:

•

tętnicami płucnymi małego krwiobiegu (w celu utlenowania krwi)

•

tętnicami oskrzelowymi dużego krążenia (odżywianie tkanki płuc)

Odpływ krwi z płuc jest wspólny dla obu dróg i odbywa się żyłami płucnymi do lewego przedsionka.

Po porodzie zarastają: żyła pępkowa = więzadło obłe wątroby; przewód żylny = więzadło żylne; otwór
owalny = dół owalny (w ciągu 1 miesiąca); przewód tętniczy = więzadło tętnicze (po kilku dniach
zamknięcie światła, zarasta w ciągu 3 miesięcy); tętnice pępkowe = więzadła pępkowe (prawe i lewe).

14

UKŁAD CHŁONNY (limfatyczny) - otwarty (?)

Stanowi uzupełnienie układu krwionośnego- płynie w nim chłonka (limfa).
Chłonka - płynie "z krwi do krwi" - tzn. przesącz osocza krwi z kapilar do przestrzeni
międzykomórkowych może powracać do naczyń żylnych albo do naczyń chłonnych, a dopiero z nich
wprowadzany jest do żyły ramienno-głowowej.
Chłonka:

•

odprowadza białko i płyn do naczyń krwionośnych

•

wytwarzana jest w ilości 2-4 l na dobę

•

szybkość przepływu 2-3 ml/min

•

krąży dzięki "pompie mięśniowej" i zastawkom uniemożliwiającym jej cofanie

•

ciśnienie w naczyniach chłonnych jest takie jak w żyłach

Wyróżniamy chłonkę:
a/ pierwotną - płyn tkankowy składem przypominający osocze krwi
b/ wtórną

- przedwęzłową = zagęszczona chłonka pierwotna
- zawęzłową = zawierająca limfocyty (2-20 tys/mm

3

; dla porównania, w krwi jest ich średnio

2,5 tys/mm

3

) stanowiące 95% jej elementów komórkowych

c/ mlecz = chłonka z pni jelitowych, zawiera strawione cząstki pokarmowe, a zwłaszcza chylomikrony

(zemulgowane kuleczki tłuszczu), 0,24% białka, cholesterol, enzymy, żelazo, także leukocyty.

Naczynia chłonnne - przypominają żyły. Są powierzchowne i głębokie. Główne różnice to:
- zastawki występują tu gęściej niż w żyłach
- na przebiegu naczyń występują regularne zwężenia (w miejscu zastawek) i rozszerzenia, przez co

naczynie chłonne przypomina sznur koralików

naczynia włosowate - średnicy 10-20

µ

m (ok. 2x większe od kapilar ukł. krwionośnego); tworzą sieci

chłonne, rozpoczynają się ślepo(?) lub otwarcie(?) w szczelinach ciała

wchłaniają większe cząstki (niektóre hormony, leki, także komórki nowotworowe) takie, które są zbyt

duże, aby wejść do światła kapilar krwionośnych

naczynia małe - posiadają zastawki, na swoim przebiegu przechodzą przez węzły chłonne (1-10). Wyjątek

stanowią naczynia chłonne wątroby, trzustki i przełyku (brak osłony przed rozsiewaniem komórek
nowotworowych pochodzących z tych narządów).

pnie i przewody chłonne - posiadają zastawki, mogą również przechodzić przez węzły chłonne. Duże

pnie kończyn, głowy i tułowia uchodzą do 2 przewodów chłonnych:

- przewód piersiowy (30-40 cm dł., leżący po stronie lewej, wyróżniamy w nim część brzuszną,

piersiową i szyjną) zbiera chłonkę z 3/4 ciała

- przewód chłonny prawy (dł. 1-1,5 cm) - zbiera chłonkę z 1/4 części ciała (górna, prawa część)
przewody te uchodzą do lewego i prawego kąta żylnego (połączenie żyły podobojczykowej z żyłą szyjną

wewnętrzną w żyłę ramienno-głowową)

(schemat dużych naczyń chłonnych str 17).

Węzły chłonne - występują w liczbie 360 -1200. W ustroju jest ich najwięcej ok. 15. roku życia. Mają
zdolność regeneracji. Węzły należące do jednego narządu lub okolicy ciała nazywamy regionalnymi.
Mają kształt okrągły, owalny lub fasolkowaty, średnicę 2 do 30 mm, pokryte są torebką łącznotkankową.
Od wypukłej strony dochodzi do nich 3-7 naczyń chłonnych doprowadzających, z wnęki węzła odchodzą
2-3 naczynia odprowadzające i naczynia krwionośne. Taki układ naczyń zwalnia przepływ chłonki w
węźle.
W budowie wewnętrznej węzła wyróżniamy część korową i rdzenną. Zrąb (miąższ) węzła stanowi tkanka
siateczkowata ze skupiskami limfocytów (tzw. grudki chłonne w korze węzła). Zrąb podzielony jest
beleczkami łącznotkankowymi na płaciki chłonne, przechodzące ku centrum węzła w pasma rdzenne
odpowiadające grudkom chłonnym kory. Między torebką węzła i beleczkami łącznotkankowymi
a miąższem są wolne przestrzenie dla przepływu chłonki (zatoki brzeżne, promieniste i rdzenne).

15

W grudkach chłonnych część środkowa jest ośrodkiem rozmnażania limfocytów, część obwodowa
zawiera gęsto ułożone dojrzałe limfocyty. Pasma rdzenne zawierają limfocyty, komórki plazmatyczne
i komórki tuczne.
Paciorkowce wprowadzone przedwęzłowo do naczyń chłonnych kończyn zostają prawie całkowicie
zatrzymane i unieszkodliwione w węźle chłonnym (zawęzłowy płyn był w 99% jałowy).

Śledziona

Położona jest w lewym podżebrzu (między IX a XI żebrem), jej długa oś jest równoległa do żeber.
Przylega do przepony, żołądka, lewej nerki, okrężnicy i ogona trzustki. Między powierzchnią nerkową
i żołądkową znajduje się wnęka śledziony, przez którą wnika tętnica śledzionowa i uchodzi kilka gałęzi
ż

ylnych łączących się w żyłę śledzionową.

Ś

ledziona otoczona jest łącznotkankową torebką, od której w głąb odchodzą beleczki (przegrody,

dzielące narząd na zraziki) z zawartymi w nich naczyniami krwionośnymi (tętnice i żyły beleczkowe).
Torebka i przegrody zawierają mięśnie gładkie (narząd może się kurczyć - jest magazynem krwi
uruchamianej przy szczególnym zapotrzebowaniu organizmu; skurcz śledziony powoduje kłujący ból w
lewym podżebrzu). Miąższ śledziony tworzą mozaikowo rozmieszczone dwa rodzaje obszarów: miazga
biała, czyli tkanka limfoidalna i miazga czerwona, zbudowana z tkanki łącznej siateczkowatej i licznych
cienkościennych naczyń krwionośnych.
Miazga czerwona
Miazgę czerwoną (znajduje się bliżej powierzchni śledziony) tworzą:

•

sznury bogatej w makrofagi tkanki łącznej siateczkowatej (sznury śledzionowe)

•

liczne rozszerzone, żylne naczynia włosowate (zatoki śledzionowe) o nieciągłej ścianie, zbudowanej

z grubych i wydłużonych komórek śródbłonkowych (komórki pręcikowe). Pomiędzy komórkami
ś

ródbłonka są szerokie szczeliny.

Krew wpływa do miazgi czerwonej z otwartych tętniczek pędzelkowych (krótkie końcowe rozgałęzienia
tętnic centralnych), przesącza się pomiędzy sznurami śledzionowymi (jest to tzw. krążenie otwarte), a
następnie wpływa do również otwartych zatok śledzionowych, które kierują ją do żył.
W trakcie przepływu krwi pomiędzy sznurami śledzionowymi, obecne w nich makrofagi eliminują stare
lub uszkodzone czerwone krwinki ("cmentarzysko erytrocytów").
Miazga biała
Tkanka limfoidalna miazgi białej układa się na przebiegu małych tętnic (odchodzących od tętnic
beleczkowych), tworząc wokół nich mankiety (zasiedlone przez limfocyty T), lub grudki chłonne (grudki
śledzionowe, zasiedlone przez limfocyty B). Tętnica biegnąca w obrębie mankietu lub grudki nosi nazwę
tętnicy centralnej. Miazga biała jest ośrodkiem rozmnażania limfocytów i uczestniczy w reakcjach
immunologicznych.

16

Grasica (Thymus)

•

leży w dolnym odcinku szyi i w górno-przedniej części jamy klatki piersiowej (środpiersiu przednim),
poniżej gruczołu tarczowego, tuż za mostkiem, przed tchawicą, sąsiaduje z płucami i sercem

•

w pełni rozwinięta w czasie narodzin człowieka (w przeciwieństwie do węzłów chłonnych oraz
ś

ledziony), barwy szaroróżowej, zwiększa swoje rozmiary w dzieciństwie, począwszy od okresu

dojrzewania ulega stopniowemu zanikowi (inwolucji): zmniejszonej masie i wymiarom towarzyszy
zmniejszenie liczby komórek nabłonkowych i pojawienie się tkanki tłuszczowej, a gruczoł przybiera
kolor żółty

•

posiada część szyjną i piersiową

•

składa się z dwóch płatów (prawego i lewego), łączących się w części szczytowej; płaty mogą być
niejednakowej wielkości i kształtu

•

otoczona jest torebką łącznotkankową, która dzieli płaty na drobniejsze płaciki

•

obwodowe części płacików podzielone są przegrodami łącznotkankowymi na zraziki

•

można w niej wyróżnić część korową i rdzenną

•

jest jedynym narządem układu odpornościowego, którego zrąb nie jest utworzony przez tkankę łączną
siateczkowatą, lecz przez sieć gwiaździstych komórek nabłonkowych, w oczkach której leżą limfocyty
i makrofagi. Każdy zrazik składa się z części korowej, ciemniejszej z uwagi na większą gęstość
limfocytów, i z jaśniejszej części rdzennej, z przewagą komórek nabłonkowych. Części korowe
oddzielone są przegrodami łącznotkankowymi, części rdzenne natomiast łączą się bezpośrednio ze
sobą. Rdzeń zawiera ciałka grasicze (Hassala), utworzone przez zdegenerowane i skeratynizowane
komórki nabłonkowe

Do grasicy napływają ze szpiku krwiotwórczego limfocyty niezróżnicowane, które osiedlają się w
częściach korowych zrazików, tam się namnażają i różnicują, uzyskując charakter limfocytów T
(w grasicy nie ma w ogóle limfocytów B). W trakcie tego procesu uzyskują zdolność rozpoznawania
obcych antygenów i reagowania na nie (nabywanie kompetencji immunologicznej). Następnie
wywędrowują z kory do rdzenia zrazika, a stąd drogą naczyń krwionośnych docierają do innych
narządów limfatycznych, gdzie pełnią swoje funkcje.
Komórki nabłonkowe grasicy produkują również substancje o charakterze hormonalnym, wpływające
na prawidłowe dojrzewanie limfocytów T i stymulujące ich namnażanie się w innych narządach
limfatycznych.

Tkanka limfoidalna błon śluzowych

Skupiska tkanki limfoidalnej (grudki chłonne, tkanka limfoidalna rozproszona) występują również w
ś

cianach przewodu pokarmowego i dróg oddechowych – są one zlokalizowane w błonie śluzowej i/lub

podśluzowej. Ich funkcją jest reagowanie na obce antygeny wnikające przez błonę śluzową (z pokarmu
lub powietrza). Największymi tego typu skupiskami tkanki limfoidalnej są migdałki i wyrostek
robaczkowy.

Migdałki
Migdałki są skupiskami tkanki limfoidalnej grudkowej i rozproszonej, zlokalizowanymi w błonie
ś

luzowej jamy gardłowej (wspólny odcinek dróg pokarmowych i oddechowych). Ich powierzchnia jest

pokryta nabłonkiem (migdałki podniebienne i językowy - wielowarstwowym płaskim, a migdałki
trąbkowe i gardłowy - nabłonkiem dróg oddechowych), który wpukla się w głąb migdałka tworząc
rurkowate krypty lub rowki. Największe wymiary i najgłębsze krypty posiadają migdałki podniebienne.

17

NACZYNIA DUŻE UKŁADU CHŁONNEGO

Prawy pie

ń

: Lewy pie

ń

:

- szyjny - szyjny
- podobojczykowy - podobojczykowy
- oskrzelowo-

ś

ródpiersiowy - oskrzelowo-

ś

ródpiersiowy

PRZEWÓD CHŁONNY PRAWY PRZEWÓD PIERSIOWY

(1-1,5 cm dł.) (38-45 cm dł.)

prawy k

ą

t

ż

ylny

lewy k

ą

t

ż

ylny

(poł

ą

czenie

ż

yły podobojczykowej

z

ż

ył

ą

szyjn

ą

wewn

ę

trzn

ą

)

ż

yła ramienno-głowowa

cz

ęść

szyjna

–„wrota chłonne”(z zastawk

ą

)

ż

yła główna górna

cz

ęść

piersiowa

cz

ęść

brzuszna

zbiornik

mleczu

pnie jelitowe (2-3) pnie l

ę

d

ź

wiowe (2)

przewód pokarmowy miednica
(kosmki jelitowe) ko

ń

czyny dolne

Układ chłonny jako cz

ęść

układu kr

ąż

enia

18

Układ krążenia - podstawowe terminy anatomiczne:

serce - cor

podstawa serca – basis cordis

koniuszek serca – apex cordis

przegroda serca – septum cordis

przedsionek – atrium (sinistrum et dextrum)

komora – ventriculus (sinister et dexter)

zastawka – valva (aortae, atrioventricularis)

osierdzie - pericardium

jama osierdziowa – cavum pericardii

nasierdzie - epicardium

mięsień sercowy - myocardium

wsierdzie - endocardium

układ naczyniowy – systema vasorum

tętnica(e) – arteria(e)

ż

yła(y) – vena(e)

włośniczki - capillares

tętnica główna – aorta (thoracica et abdominalis)

łuk aorty – arcus aortae

tętnica płucna – arteria pulmonalis (sinistra et dextra)

ż

yła główna – vena cava (inferior et superior)

ż

yła wrotna – vena portae

pień – truncus (brachiocephalicus, pulmonalis)

naczynia chłonne – vasa lymphatica

węzły chłonne – nodi lymphatici

zbiornik mleczu – cysterna chyli

przewód piersiowy – ductus thoracicus

przewód chłonny prawy – ductus lymphaticus dexter

ś

ledziona – lien

migdałek - tonsilla