Specjalistka od paliw Lise Meitner (austryjaczka) w 1934 w "czasopi

ś

mie o chemii

stosowanej" IDA Noddack, młoda kobieta chemik z Uniwersytetu w Freiburgu , zakłada

ż

e jest

mo

ż

liwe rozczepienie j

ą

dra atomowego, kiedy b

ę

dzie ono bombardowane neutronami .

Niestety teoria ta nie zdobyła powa

ż

ania w

ś

ród naukowców. Mimo to młoda kobieta

prowadziła dalej badania w tym kierunku na Uniwersytecie w Berlinie, współpracuj

ą

c z Otto

Hahnem . Pod koniec 1938 Otto Hahn w stworzonym przez siebie laboratorium, wraz z
F.Strassmanem przeprowadzili po raz pierwszy reakcj

ę

rozczepienia j

ą

dra atomowego

(rozczepiono j

ą

dro uranu). Dnia 6 stycznia 1939 podano t

ę

informacj

ę

do publicznej

wiadomo

ś

ci. Lisa Meitner była autorem projektu i wykonała decyduj

ą

ce obliczenia

teoretyczne, ona te

ż

wraz z Otto Frischem zinterpretowała 11 lutego owe do

ś

wiadczenie.

Niestety wybuch wojny nie pozwolił jej na po

ś

wiadczenie sukcesów odniesionych w

laboratorium w Berlinie, wraz z Frischem opu

ś

ciła Niemcy i udała si

ę

do Szwecji.

Mo

ż

liwo

ść

zbudowania bomby atomowej

Eksperymenty Lise Meitner na Berli

ń

skim Uniwersytecie szybko pozwoliły zorientowa

ć

si

ę

niemieckim naukowcom

ż

e s

ą

wstanie przeprowadzi

ć

neutronow

ą

reakcj

ę

ła

ń

cuchow

ą

, a w jej

nast

ę

pstwie wyzwoli

ć

ogromn

ą

ilo

ść

energii. Paul Harteck i Wilhelm Groth 24 kwietnia 1939

zawiadomili Niemieckie Ministerstwo Uzbrojenia o mo

ż

liwo

ś

ci wykorzystania uranu jako

pot

ęż

nego materiału wybuchowego. Pi

ęć

dni pó

ź

niej Ministerstwo Nauki rozpoczyna tajne

badania nad uranem. Jednocze

ś

nie zabezpieczono cały dost

ę

pny zapas uranu i wydano

zakaz jego eksportu. W maju i czerwcu ukazuj

ą

si

ę

dwa artykuły w Naturwissenschaften

popieraj

ą

ce ide

ę

reakcji ła

ń

cuchowej. Pierwszy napisany przez Gottfrieda von Droste i H.

Reddemana podawał metod

ę

obliczania ilo

ś

ci neutronów w uranie. Drugi autorstwa Siegfrieda

Fluegge opublikowany na ten temat reakcji ła

ń

cuchowej w wielkim bloku uranu ( o masie

około 100 T).

Kilka dni po rozpocz

ę

ciu wojny 16 wrze

ś

niu 1939 Niemieckie Ministerstwo Uzbrojenia

zaprasza uczonych do wzi

ę

cia udziału w projekcie rozczepienia uranu. Organizatorami

spotkania byli Kurt Diebner i Erich Bagge (członkowie NSDAP). Dziesi

ęć

dni pó

ź

niej Diebner

zwołuje drug

ą

robocz

ą

konferencje, w której bior

ą

udział Werner Heisenberg, Carl-Friedrich

von Weizsäcker, Otto Hahn, Gustaw Harteck.

Na konferencji tej Heisenberg rozwija koncepcj

ę

budowy reaktora, który w odpowiednim

czasie da po

żą

dan

ą

ilo

ść

wzbogaconego uranu potrzebn

ą

do reakcji rozczepienia w bombie

atomowej. W pierwszej fazie prac program był realizowany w trzech o

ś

rodkach. W Lipsku pod

przewodnictwem Heisenberga -budowa reaktora. Natomiast główne badania (budowa bomby
atomowej) miały by

ć

realizowany w Berlinie w Instytucie Fizyki im. Cesarza Wilchelma (KWI)

pod kierownictwem Weizsäckera. Trzeci o

ś

rodek wojskowy te

ż

znajdował si

ę

w Berlinie i był

kierowany przez Diebnera, jego zadaniem była koordynacja prac nad energi

ą

atomow

ą

i

współpraca z innymi o

ś

rodkami naukowymi. Badaniom nadano wojskowy charakter, wszelkie

badania i publikacje na ten temat zostały utajnione. Oficjalnie kontrol

ę

nad KWI przej

ę

ło

Ministerstwo Uzbrojenia 5 pa

ź

dziernika 1939. Na efekty prac zespołu nie trzeba było długo

czeka

ć

, ju

ż

w listopadzie 1939 Paul Harteck dokonuje rozdzielenia uranu metod

ą

Cusiusa

Dickela. 6 grudnia 1939 Haisenberg składa raport do Ministerstwa Uzbrojenia, w którym
zapewnia

ż

e najlepsz

ą

drog

ą

dla uzyskania wzbogaconego uranu jest budowa reaktora, a w

styczniu 1940 ministerstwo otrzymuje od Spółki Auer pierwsz

ą

ton

ę

wysoko oczyszczonego

tlenku uranu. W drugim swym raporcie z 29 lutego Heisenberg informuje o metodzie
spowalniania neutronów i odrzuca mo

ż

liwo

ść

zastosowania grafitu jako moderatora,

wskazuj

ą

c na ci

ęż

k

ą

wod

ę

jako jedyny wła

ś

ciwy moderator. W maju 1940 wojska niemieckie

zajmuj

ą

Norwegi

ę

i przejmuj

ą

kontrol

ę

nad zlokalizowan

ą

tam fabryk

ą

ci

ęż

kiej wody. W

czerwcu Harteck informuje Ministerstwo Uzbrojenia o 185 kg uranu i o swoim reaktorze
chłodzonym suchym lodem. Niestety wspomniane 185 kg uranu nie nadaje si

ę

do powielania

w nim neutronów. Mimo to grupa Heisenberga odmawia podzielenia si

ę

posiadanym uranem,

jednocze

ś

nie

żą

da dla projektu reaktora realizowanego przez naukowców z Lipska dostaw

ci

ęż

kiej wody. Zaj

ę

cie Belgii i zakładów si

ę

tam znajduj

ą

cych stworzyło warunki na

zamówienie w Spółce Auer 60 ton oczyszczonego uranu. Naukowcy skupieni wokół
Weizsaecker wysun

ę

li 17 lipca 1940 koncepcje wykorzystania reaktorów do produkcji

neptunu, który mo

ż

e by

ć

wykorzystany efektywniej przy produkcji bomb atomowych. W

zwi

ą

zku z czym w pa

ź

dzierniku podj

ę

to badania w Instytucie im. Cesarza Wilchelma w

Berlinie, nad rozczepieniem neptunu i plutonu. Heisenberg bierze udział jednocze

ś

nie w

pracach w Berlinie i Lipsku. W tym te

ż

miesi

ą

cu odbywa si

ę

konferencja w Lipsku na temat

metod rozszczepie

ń

, metoda termiczna Clusiusa Dickela uznana jest za najefektywniejsz

ą

i

jest faworyzowana. 20 stycznia 1941 Walter Bothe i Peter Jensen w Heidelbergu dokonuj

ą

pomiaru absorpcji neutronów przez grafit, niestety wyci

ą

gaj

ą

bł

ę

dne wnioski twierdz

ą

c

ż

e

grafit nie mo

ż

e by

ć

efektywnym moderatorem.

W lutym 1941 Harteck i Jensen relacjonuj

ą

Ministerstwu Uzbrojenia optymistyczne

perspektywy nad pracami zwi

ą

zanymi z metodami rozczepienia izotopów. Miesi

ą

c pó

ź

niej

zespół Heisenberga z Lipska i zespół z Berlina-Dahlen informuj

ą

o przeprowadzonych

eksperymentach w reaktorze zbudowanym z warstwy tlenku uranu i parafiny umieszczonych
w cylindrycznym zbiorniku. Niestety otrzymane wyniki s

ą

sprzeczne. Heisenberg twierdzi

ż

e do

realizacji bada

ń

jest niezb

ę

dna ci

ęż

ka woda. W sierpniu 1941 Fritz Hontermans przedło

ż

ył

pismo do Ministerstwa Poczty w którym wykazywał istnienie masy krytycznej dla materiału
rozszczepialnego i starał si

ę

wykaza

ć

ż

e produktem rozpadu w reaktorze b

ę

dzie pluton. 28

pa

ź

dziernika 1941 przedstawiono wyniki uzyskane z reaktora w Lipsku (projekt LII), reaktor

ten u

ż

ywał ci

ęż

kiej wody i tlenek uranu umieszczony w koncentrycznych aluminiowych kulach.

Dla tego typu reaktora uzyskano współczynnik powielania równy w przybli

ż

eniu jedno

ś

ci.

Kierownictwo bada

ń

Ministerstwa Uzbrojenia 5 grudnia 1941 dokonuje rewizji atomowego

projektu. Ze wzgl

ę

du na brak konkretnych terminów co do uko

ń

czenia projektu rozwa

ż

a

mo

ż

liwo

ść

odmowy dalszego wspierania bada

ń

. Na pocz

ą

tku stycznia 1942 Heisenberg

informuje Ministerstwo Uzbrojenia o eksperymencie BIII. Jest to trzeci reaktor pracuj

ą

cy bez

ci

ęż

kiej wody, u

ż

ywaj

ą

cy jedynie parafiny i sproszkowanego uranu,

ź

ródło neutronów

wprowadzane przez pionowy komin. Niestety w reaktorze nie dochodzi do powielania
neutronów. Na

żą

danie Ministerstwa Uzbrojenia w lutym uczeni niemieccy składaj

ą

sprawozdanie na temat zaawansowania prac i informuj

ą

ministerstwo

ż

e posiadaj

ą

działaj

ą

cy

stos atomowy i

ż

e b

ę

d

ą

wstanie produkowa

ć

pluton w reaktorze. Na konferencji 26/28 lutego

1942 zorganizowanej przez ministerstwo w Berlinie, Heisenberg opisuj

ę

prac

ę

trzech

zbudowanych reaktorów (LI;LII;BIII), niestety

ż

aden z tych reaktorów nie powiela neutronów

przez co nie mo

ż

na zainicjowa

ć

reakcji ła

ń

cuchowej. W tym samym czasie Niemiecka Rada

Naukowa zwołuje rywalizuj

ą

c

ą

konferencj

ę

, maj

ą

c

ą

na celu wspieranie dalszych bada

ń

nad

energi

ą

j

ą

drow

ą

. Na konferencji tej 26 lutego Heisenberg roztacza wizj

ę

zastosowania

reaktorów atomowych do nap

ę

du okr

ę

tów podwodnych, a z wytworzonego w wyniku ich pracy

plutonu b

ę

dzie mo

ż

liwa produkcja bomb atomowych. W marcu 1942 Albert Speer ze wzgl

ę

du

na trudn

ą

sytuacj

ę

ekonomiczn

ą

Niemiec (powstał

ą

wyniku wzmo

ż

onych nalotów i trudnej

sytuacji na froncie), oraz braku precyzyjnych terminów co do uko

ń

czenia bada

ń

, decyduje si

ę

na wycofanie priorytetu dla bada

ń

nad energi

ą

j

ą

drow

ą

. Kierownictwo nad badaniami

powierza Niemieckiej Radzie Naukowej, na czele której staje Heisenberg. W kwietniu 1942
zostaje uruchomiony kolejny reaktor (LIV) w Lipsku. Reaktor zawierał 140 kg ci

ęż

kiej wody i

750 kg sproszkowanego uranu umieszczonego w koncentrycznych powłokach. W reaktorze
dochodziło do powielania neutronów (w 13%). Heisenberg zakładał

ż

e aby uzyska

ć

optymaln

ą

moc reaktora potrzeba 5 ton ci

ęż

kiej wody i 10 ton metalicznego uranu. Niestety w czerwcu

1942 reaktor uległ zniszczeniu w wyniku po

ż

aru.

4 czerwca 1942 dochodzi do tajnego spotkania w Berlinie (Dahlem) wiod

ą

cych naukowców

niemieckich z ministrem Speerem. Na zebraniu tym Heisenberg opisuje budow

ę

bomb

atomowych, ale nie podaje terminów realizacji. Speer zatwierdza wszystkie pro

ś

by

naukowców, ł

ą

cznie z budow

ą

podziemnych kompleksów laboratoryjnych, ale nadal priorytet

bada

ń

posiada program rakietowy. Na skutek cz

ę

stych nalotów i obietnicy Speera od połowy

1942 rozpocz

ę

to rozmieszczanie zakładów j

ą

drowych w podziemiach. Jako pierwsze został

ewakuowane o

ś

rodki z Berlina i Lipska. O

ś

rodek z Lipska któremu przewodził Heisenberg

został umieszczony w miejscowo

ś

ci Haigerloch (ok. 40 km. od Tübingen ) w podziemiach

wykutych w wapiennych skałach pod miejscowym ko

ś

ciołem istniej

ą

cym w miejscu obronnego

zamku. Podziemia te słu

ż

yły jako magazyny piwa dla miejscowej karczmy. Lokalizacje

pracowni podsun

ą

ł Walter Gerlach który był profesorem uniwersyteckim w Tübingen. 1 lipca

1942 Heisenberg zostaje szefem KWI w Dahlem i planuje seri

ę

eksperymentów za pomoc

ą

wielkiego reaktora. Anga

ż

uje w to wszelkie mo

ż

liwe zasoby uranu i ci

ęż

kiej wody. Metaliczne

płyty uranu według jego projektu s

ą

trudne do wykonania. Działaniami swymi utrudnia prac

ę

innym zespołom. W tym laboratorium pracowali poza Wernerem Heisenbergem: Carl
Friedrich von Weizsäcker, Karl Wirtz . Po przewiezieniu z Berlina zapasów uranu i ci

ęż

kiej

wody obiekt był przygotowany to przeprowadzenia sławnego eksperymentu B8. Eksperyment
B8 dotyczył do

ś

wiadcze

ń

z najwi

ę

kszym pracuj

ą

cym reaktorem j

ą

drowym (o

ś

rodek ten działał

do ostatnich dni wojny). Reaktor ten był w kształcie cylindra, zanurzonego w cylindrycznym

basenie wypełnionym wod

ą

w celu jego chłodzenia. Sam reaktor był umieszczony w

cylindrycznym aluminiowym zbiorniku, który miał wysoko

ść

i

ś

rednic

ę

równ

ą

210 cm,

wewn

ą

trz zbiornik ten posiadał inne naczynie wykonane z magnezu. Przestrze

ń

pomi

ę

dzy

tymi naczyniami była wypełniona 40 cm warstw

ą

grafitowych cegieł. Rdze

ń

reaktora składało

si

ę

z 664 uranowych sze

ś

cianów ( o kraw

ę

dzi 5 cm) przywi

ą

zanych do wieka grafitowego

zamykaj

ą

cego reaktor. Wspomniany rdze

ń

był wpuszczany do wn

ę

trza reaktora wykonanego

z magnezu.

Plany podziemnego o

ś

rodka j

ą

drowego w Haigenloch

Ź

ródło neutronów było wprowadzane do

ś

rodka instalacji przez tgz. komin. Tam te

ż

znajdowała si

ę

szczelina umo

ż

liwiaj

ą

ca wstawienie sondy do pomiaru ilo

ś

ci emitowanych

neutronów wewn

ą

trz reaktora. Po wprowadzeniu rdzenia do reaktora był on powoli wypełniany

ci

ęż

ka wod

ą

, pod stał

ą

kontrol

ą

emisji neutronów. Je

ż

eli reaktor osi

ą

gał stan krytyczny był

wył

ą

czany a eksperyment sko

ń

czony. Na skutek wypełniania reaktora ci

ęż

k

ą

wod

ą

i

wprowadzania paliwa uranowego uzyskano współczynnik powielania równy 7, w stosunku do
nieuaktywnionego reaktora. Reaktor ten osi

ą

gał stan nasycenia i aby osi

ą

gn

ąć

pełn

ą

moc

powinien by

ć

1,5 razy wi

ę

kszy. Niestety powi

ę

kszenie tego reaktora w kwietniu 1945, było ju

ż

niemo

ż

liwe ze wzgl

ę

du na braki ci

ęż

kiej wody i dodatkowych ilo

ś

ci uranowych bloków. Tak

przebiegał program budowy reaktora przez uczonych niemieckich, lecz nie jest to cało

ść

prac

zwi

ą

zanych z energi

ą

j

ą

drow

ą

i przeprowadzonych eksperymentów. Czy nic nowego si

ę

ju

ż

nie działo w niemieckim programie atomowym pomi

ę

dzy 1 lipca 1942, a majem 1945 roku?

Radykalna Zmiana

Czemu nagle 4 czerwca 1942 na tajnej konferencji w Berlinie, Speer zatwierdza wszystkie
pro

ś

by naukowców i podejmuje decyzj

ę

budowy kosztownych podziemnych kompleksów

laboratoryjnych, mimo

ż

e na pocz

ą

tku marca 1942 cofn

ą

ł poparcie dla programu atomowego.

Koncepcja budowy bomby z materiałów rozszczepialnych otrzymanych w wyniku reakcji w
reaktorze była odległa (według atomistów niemieckich ok. 5 lat) i kosztowna. Wywiad aliancki
na podstawie podsłuchu rozmów Heisenberga (aresztowany nieco pó

ź

niej od pozostałych,

gdy

ż

uciekł rowerem do rodziny w Bawarii) i Karla Wirtza 6 sierpnia 1945 w miejscu ich

uwi

ę

zienia w" Farmhall ", rezydencji wiejskiej blisko Cambridge. Doszedł do wniosku

ż

e

Heisenberg nie ma poj

ę

cia o ilo

ś

ci uranu niezb

ę

dnej do przeprowadzenia wybuchu

nuklearnego. Heisenberga twierdził

ż

e krytyczna masa dla uranu miała wynosi

ć

13 ton (kula o

promieniu 54 cm). Czy na pewno Heisenberg popełnił tak grub

ą

pomyłk

ę

(w spekulacji tej nie

uwzgl

ę

dnił powielonych neutronów bior

ą

cych udział w reakcji), a mo

ż

e był to wybieg

naukowca który zdawał sobie spraw

ę

ż

e jest podsłuchiwany? Przecie

ż

znał obliczenia Otto

Frischa i Rudolfa Peierlsa z publikacji prasowej dokonanej w Birmingham, a dostarczonej mu
przez wywiad niemiecki w styczniu 1940 (obliczenia te stanowiły baz

ę

wyj

ś

ciow

ą

dla ustalenia

masy krytycznej przez amerykanów). Przecie

ż

w czerwcu 1942 na tajnej konferencji

relacjonował

ż

e krytyczna masa to 50 kg uranu (kula o promieniu 8.6 cm), innym razem

twierdził

ż

e bomba mog

ą

ca zniszczy

ć

Londyn była by wielko

ś

ci ananasa. Sk

ą

d ta niespójno

ść

Heisenberga, czy chciał co

ś

ukry

ć

przed aliantami? Jest to mało prawdopodobne przecie

ż

ci

ju

ż

mieli bomb

ę

, a mo

ż

e liczył na powrót nazistów i ich wunderwaffe.

Czy Niemcy na pewno nie byli w stanie wyprodukowa

ć

bomby?

Faktem jest

ż

e uzyskanie odpowiedniej ilo

ś

ci substancji rozczepianej z reaktora grupy

Heisenberga opó

ź

niało si

ę

. Wynikało to z opó

ź

nie

ń

z tytułu, bł

ę

dnych oblicze

ń

absorpcji

neutronów przez grafit. Omyłka Bothego w obliczeniach doprowadziły do stosunkowo pó

ź

nego

dopuszczenia grafitu jako moderatora (bł

ę

dy te wynikały st

ą

d

ż

e Bothe maj

ą

c stos zbudowany

grafitu nie uwzgl

ę

dnił powietrza znajduj

ą

cego si

ę

pomi

ę

dzy elementami, st

ą

d te

ż

nie uznał

absorpcji neutronów dokonanej przez azot). Natomiast stosowanie ci

ęż

kiej wody (mimo

poprawnych wylicze

ń

Döpela dla absorpcji neutronów w ci

ęż

kiej wodzie), rodziło du

ż

e

trudno

ś

ci techniczne przy pozyskiwaniu jej metod

ą

elektrolityczn

ą

. Bł

ę

dem te

ż

było przyj

ę

cie

termicznej metody rozszczepie

ń

izotopów Clusiusa Dickel (utrudnienia tu wynikły z korozji

sze

ś

ciofluorku uranu podczas procesu). Mimo to reaktor zbudowany w Haigenloch na

przełomie 1943/44 był zbudowany z grafitu i był wstanie produkowa

ć

pluton. Model bomby na

bazie plutonu popierał Weizsäcker, upewniało go w tym doniesienie wywiadu na podstawie
publikacji dokonanej przez Philipa Abelsona i Edwina McMillana w czerwcu 1940 w Anglii.
Niestety aby wyprodukowa

ć

jego odpowiedni

ą

ilo

ść

za pomoc

ą

reaktora potrzeba by około 3

lat. Lecz nie tylko grupa z Haigenloch prowadziła badania istniały centra w Heidelbergu

(Bothe, Jensen, Geiger), Karlsruhe (K.Wirtz), Hamburgu (P. Harteck) jednak najwi

ę

ksze

znaczenie miały prace dokonane przez wojskowy o

ś

rodek Heereswaffenamt.

W pracach nad niemieckim programem nuklearnym brało udział około 200 naukowców
niemieckich. Oraz niemieccy naukowcy pochodzenia

ż

ydowskiego, którzy nie zd

ąż

yli opu

ś

ci

ć

Niemiec i zostali sił

ą

wł

ą

czeni do programu, tak

ż

e kilkuset osobowa rzesza naukowców z

krajów podbitych. Prace nad reaktorem stanowiły tylko cz

ęść

bada

ń

i nie były niezb

ę

dne, dla

pozyskania odpowiedniej ilo

ś

ci materiału rozszczepialnego do produkcji niemnickiej bomby

atomowej. Niemcy posiedli inn

ą

, wydajniejsz

ą

metod

ę

wzbogacania uranu.

Druga metoda

Druga metoda zarysowała si

ę

przed Niemcami w połowie 1942 i prawdopodobnie pod jej

wpływem nast

ą

piła radykalna zmiana stanowiska Alberta Spera i WVHA (Spandau), co do

losów programu j

ą

drowego. Zmiana ta miała miejsce podczas tajnej konferencji 4 czerwca

1942 w Berlinie.nowa metoda ta miała polega

ć

na produkcji wzbogaconego uranu przy

zastosowaniu specjalnego akceleratora konstrukcji Kersta.

Donald W. Kerst jesieni

ą

1941 roku opublikował wraz z R.Serberem artykuł o

akceleratorach cz

ą

stek elementarnych, w ameryka

ń

skim periodyku "Physical Review". W

artykule tym Kierst opisywał swój pierwszy betatron gdzie w indukowanym polu
magnetycznym dokonywał akceleracji cz

ą

stek do 2.3 MeV, w male

ń

kiej kołowej rurze o

promieniu 7.5 cm. Amerykanie byli bardzo zainteresowani pracami Kersta. Jedna z
elektrycznych spółek zatrudniła go i wykonywała szklane pier

ś

cienie do akceleratorów według

jego pomysłu, natomiast Uniwersytet Illinois zamówił jako jeden z pierwszych betatron.
Według pierwotnego zamysłu akcelerator ten z uwagi na małe gabaryty i koszty miał zast

ą

pi

ć

aparaty Roentgena. Pierwsze akceleratory wytwarzały promieniowanie równowa

ż

ne emisji

jednego gramu radu, który w owym czasie kosztował w Szwecji 1 mln koron. Gdy ukazała si

ę

w stanach jego publikacja na ten temat , a pó

ź

niej nast

ę

pna. Spraw

ą

zainteresował si

ę

R.Wideröe, pracuj

ą

c dla NEBB nad wysoko energetycznymi sieciami. Napisał on we wrze

ś

niu

1942 artykuł do "Archiv für Elektrotechnik" (publikowany w 1943), a zaraz potem nast

ę

pny,

szokuj

ą

cy artykuł do tego samego Berli

ń

skiego czasopisma, o mo

ż

liwo

ś

ciach budowy

akceleratora o energii rz

ę

du 200 MeV. Niestety ten artykuł z wiadomych wzgl

ę

dów nigdy nie

został wydrukowany przez "Archiv für Elektrotechnik". Wiosn

ą

1943 dwóch urz

ę

dników

niemieckich (mundury Luftwaffe), odwiedziło R.Wideröa w jego pracowni w NEBB. Trzeba tu
wspomnie

ć

ż

e od kwietnia 1940 Norwegia była pod okupacj

ą

Niemieck

ą

. Wideröe znalazłszy

si

ę

w niezr

ę

cznej sytuacji aby nie by

ć

pos

ą

dzonym o kolaboracj

ę

, próbował odmówi

ć

zaproszenia do ekskluzywnego hotel. Tłumaczył si

ę

,

ż

e wpierw musi zabezpieczy

ć

rower

którym doje

ż

d

ż

ał do pracy. Ale niemieccy agenci byli doskonale przygotowani do tego

zadania. W hotelu usiłowali namówi

ć

Wideröa do powrotu z nimi i pracy na rzecz III Rzeszy.

Nie mog

ą

c przekona

ć

Wideröe, wysun

ę

li inne argumenty. Szanta

ż

em zmuszono go do

współpracy i wyjazdu do Berlina. Niemcy obiecali R.Wideröe zwolnienie z wi

ę

zienia, jego brata

Viggo.

Viggo Wideröe był kierownikiem linii lotniczej "Wideröes Flyveselskap" i został skazany na
10 lat ci

ęż

kiego wi

ę

zienia, za pomoc uchod

ź

com w wyje

ź

dzie z Niemiec do Anglii. Wyrok

odbywał w Rendsburgu, i tylko cudem unikn

ą

ł kary

ś

mierci za to przest

ę

pstwo. Dwa dni

pó

ź

niej Wideröe leciał z Niemcami do Berlina, z zadaniem budowy betatronów.

Prace Wideröe podlegały kompleksowi wojskowemu. Na pocz

ą

tku Wideröe dziwił si

ę

ż

e

Niemcy pragn

ą

wykorzysta

ć

akcelerator jako bro

ń

. Oficjalnie badania miały słu

ż

y

ć

modernizacji aparatu rentgenowskiego na potrzeby szpitali wojskowych. Prac

ę

Wideröe podj

ą

ł

w zespole z Hamburga. Cz

ę

sto te

ż

obliczenia dokonywał w Oslo gdy

ż

Niemcy zostawili mu

du

żą

swobod

ę

pracy. Pierwszym zadaniem nad którym pracował ju

ż

wiosn

ą

1943 był betatron

dla energii 15 MeV. Projekt ten uko

ń

czył latem 1943, do ko

ń

ca wojny wykonano kilka takich

aparatów. W owym czasie dokonał te

ż

kilka projektów i patentów dla dalszego rozwoju

betatronu. Nast

ę

pny ju

ż

pot

ęż

ny betatron miał by

ć

zbudowany w pobli

ż

u Heidelbergu, i

osi

ą

ga

ć

energie rz

ę

du 200 MeV. W lipcu 1943 Wideröe przyst

ą

pił do pracy nad nowym

wspomnianym akceleratorem. Trzeba tu wspomnie

ć

ż

e Wideröe nie brał udziału w budowie

tego betatronu, był tylko autorem projektu i kilku nast

ę

pnych rewelacyjnych patentów

zwi

ą

zanych z tym projektem. Mimo nalotów na Hamburg (od lipca 25 do sierpnia 3 , 1943)

Wideröe w ci

ą

gu pół roku, pomi

ę

dzy Oslo i Hamburgem zaprojektował najpot

ęż

niejszy

betatron w owym czasie.

Budow

ą

betatronu nadzorował Max Steenbeck konstruktor Spółki Simensa z Berlina i prof.

A. Sommerfeld (ł

ą

cznik pomi

ę

dzy Wideröem a budowniczymi akceleratora). Prace nad

nowym akceleratorem przebiegały sprawnie, uzyskana energia cz

ą

stek osi

ą

gn

ę

ła

nieprawdopodobn

ą

warto

ść

na tamte czasy ok. 287 MeV (przy max. napi

ę

ciu).

Z pocz

ą

tkiem lata 1944, Ministerstwo Uzbrojenia na skutek rozwijaj

ą

cej si

ę

ofensywy

aliantów we Włoszech i l

ą

dowaniu 6.6.1944 w Normandii, zmieniło decyzj

ę

co do lokalizacji

akceleratora. Postanowiono akcelerator umie

ś

ci

ć

na terenie Dolnego

Ś

l

ą

ska. Za wyborem

Dolnego

Ś

l

ą

ska, który w owym czasie wydawał si

ę

najbezpieczniejszym miejscem.

Przemawiał fakt uko

ń

czenia zada

ń

, zwi

ą

zanych z podziemn

ą

produkcj

ą

rakietow

ą

w

Kohnsteinmassiv (DORA), i przyst

ą

pieniem przez Alberta Speera w kwietniu 1944, w ramach

tego samego programu SIII (program zrodzony w centrali "Olga" w o

ś

rodku Ohrdruf.) do

rozbudowy kompleksu na terenie Dolnego

Ś

l

ą

ska. Odpowiedzialnym za wykonawstwo i

budow

ę

z ramienia SS był Hans Kammler.

Powstały trzy główne podziemne obiekty Fürstenstein (Ksi

ąż

), Riese (Bad Charlottenbrunn

Walim), Rüdiger (Waldenburg/Schlesien Wałbrzych). Wła

ś

nie Rüdiger poło

ż

ony w odległych

podziemnych wyrobiskach pokopalnianych miał sta

ć

si

ę

podziemnym laboratorium j

ą

drowym.

Do obiektu, który był samowystarczalny, wyposa

ż

ony we własne agregaty pr

ą

dotwórcze,

ogrzewanie olejowe, własne uj

ę

cie wody, doprowadzono pod ziemi

ą

kilkana

ś

cie kilometrów

sieci energetycznej du

ż

ej mocy z elektrowni w Wałbrzychu. Obiekt równie

ż

posiadał

podziemn

ą

kolej ł

ą

cz

ą

c

ą

go z Wałbrzychem. Poszczególne pomieszczenia oddzielały stalowe

ś

luzy, otwierane za pomoc

ą

specjalnych kodowanych przepustek. Rüdiger posiadał

bezpo

ś

redni

ą

ł

ą

czno

ść

telewizyjn

ą

z wszystkimi instytucjami III Rzeszy oraz tzw.

Fuehrerhauptquartiere (FHQ), realizowan

ą

poprzez central

ę

znajduj

ą

c

ą

si

ę

w podziemiach

obiektu Fürstenstein (w ramach programu "Jonastal" nadzorowany przez Niemiecki Urz

ą

d

Pocztowy). Ponadto obiekt ten posiadał podziemne poł

ą

czenia komunikacyjne i wewn

ę

trzn

ą

ł

ą

czno

ść

telefoniczn

ą

z "Riese" i niektórymi zakładami przemysłowymi Dolnego

Ś

l

ą

ska. W

rejonie kompleksu istniało te

ż

kilkana

ś

cie innych podziemnych zakładów, niektóre z nich

wykonywały zlecenia na rzecz programu j

ą

drowego. Do atutów skłaniaj

ą

cych do tej lokalizacji

wskaza

ć

trzeba te

ż

: bogate zło

ż

a uranu i niektórych rud metali wyst

ę

puj

ą

cych na tym terenie,

wysokie uprzemysłowienie, zakłady uzdatniania ci

ęż

kiej wody i dobr

ą

infrastruktur

ę

komunikacyjn

ą

.

Pod koniec lipca1944 uruchomiono wielki akcelerator w podziemiach kopalni, niebawem
ewakuowano tu i inne pracownie atomistów z ich wyposa

ż

eniem. W owym czasie nadzór nad

cało

ś

ci

ą

programu jadrowego powierzono Walterowi Gerlachowi, usuwaj

ą

c Heisenberga na

drugi plan. Z dokumentów RSHA wynika

ż

e jeszcze kto

ś

stał ponad Gerlachem, któremu on

podlegał. Głównym zadaniem akceleratora tam pracuj

ą

cego, była produkcja wzbogaconego

uranu, metoda ta była znacznie wydajniejsza ni

ż

próby amerykanów wzbogacania rudy za

pomoc

ą

ich cyklotronu. Jesieni

ą

1944 w podziemiach tych zbudowano te

ż

kolejny redaktor,

według koncepcji Paula Hartecka, gdzie Niemcy po raz pierwszy paliwo reaktora umie

ś

cili w

kasetach paliwowych wykonanych w osłonie z toru, jako moderator zastosowali beryl, a
chłodzenie realizowano za pomoc

ą

skroplonego azotu i tlenu.

W listopadzie 1944 przyst

ą

piono do realizacji kolejnego fantastycznego pomysłu. W celu

zwi

ę

kszenia produkcji plutonu, poł

ą

czono te dwa urz

ą

dzenia. Wykorzystuj

ą

c prace

mał

ż

e

ń

stwa Joliot-Curie z 1934 nad rozpadem ß+. Zbudowany tu reaktor miał wykorzystywa

ć

rozpad ß+, w wyniku rozpadu ß+ <Rysunek: Ameryka

ń

ie odkopuj

ą

ukryte kostki grafitowe>

nast

ę

powała przemiana protonów w neutrony (procesowi temu towarzyszy emisja pozytonu

(e+) i neutrina). Proces ten mo

ż

na zainicjowa

ć

bombarduj

ą

c materiał rozszczepialny

cz

ą

stkami promieniowania gama.

Ź

ródłem promieniowania był tu wspomniany akcelerator.

Strumie

ń

cz

ą

stek z akceleratora, wprowadzano do reaktora poprzez tgz. komin. Komin istniał

ju

ż

w poprzednich reaktorach i słu

ż

ył do wprowadzania do reaktora

ź

ródła neutronów.

Uzyskano w ten sposób du

żą

ilo

ść

plutonu. Niemcy mimo wypadków przy pracy cyklotronu

innych trudno

ś

ci, byli bardzo zadowoleni. Hittler na pocz

ą

tku marca 1945 osobi

ś

cie gratulował

fizykom: Gerlachowi, Harteckowi, Wirtzowi, Hahnowi i Steenbeckowi. Niestety pod koniec
tego te

ż

miesi

ą

ca prace wstrzymano i z pocz

ą

tkiem kwietnia 1945 przyst

ą

piono do likwidacji

o

ś

rodka. O

ś

rodek opuszczono w pierwszych dniach maja 1945.

Ile Niemcy posiadali kilogramów plutonu trudno powiedzie

ć

, ale na pewno była to

wystarczaj

ą

ca ilo

ść

na budow

ę

jednej bomby atomowej. Zapewne mogli j

ą

zbudowa

ć

, o ile

byli by wstanie ustali

ć

rozs

ą

dnie mas

ę

krytyczn

ą

dla reakcji ła

ń

cuchowej. Czy na pewno

Niemcy jej nie znali? Pod koniec wojny udało si

ę

amerykanom pozyska

ć

cz

ęść

materiałów

wyprodukowanych przez Niemców na potrzeby własnej atomistyki np.: metaliczny uran, ci

ęż

k

ą

wod

ę

i kostki grafitowe ukryte przez grup

ę

Heisenberga. Natomiast w r

ę

ce Rosjanom dostał

si

ę

Dolno

ś

l

ą

ski kompleks. Niestety obiekt Rüdiger został odci

ę

ty od systemu

doprowadzaj

ą

cych do niego korytarzy, cze

ść

materiałów i dokumentacji z laboratorium została

wywieziona przez . Pozostała Rosjanom cz

ęść

infrastruktury zakładów produkuj

ą

cych na

rzecz o

ś

rodka Wałbrzyskiego. Udało si

ę

te

ż

Rosjanom pojmanie grupy naukowców

niemieckich pracuj

ą

cych przy programie. Ludzie ci zostali wywiezieni w gł

ą

b Rosji, gdzie

pracowali w dwóch zespołach pod kierownictwem Manfreda von Ardenne (zgin

ą

ł w ZSRR) i

Gustawa Hertza ( wrócił do NRD), nad radzieckim programem j

ą

drowym.

Autorzy niemieckiego programu j

ą

drowego, maj

ą

cego za cel budow

ę

Bomby atomowej. To

po wojnie wybitni Nobli

ś

ci i uniwersyteccy wykładowcy, pracownicy Instytutu Maxa Planka w

Getyndze.

W

ś

ród nich nagrod

ę

Nobla otrzymali:

w 1944 Otto Hahn - pionier niemieckiego programu j

ą

drowego, zwi

ą

zany z nim od samego

pocz

ą

tku. Człowiek, który dokonał pierwszy na

ś

wiecie rozszczepienia j

ą

dra atomowego,

wykorzystał osi

ą

gni

ę

cia Lise Mitner, członek NSDAP.

w 1932 W. Heisenberg - autor i osoba bezpo

ś

rednio kieruj

ą

ca niemieckim programem

j

ą

drowym, członek NSDAP.

w 1954 Walter Bothe - teoretyk, współtwórca niemieckiego programu j

ą

drowego, członek

NSDAP.

w 1925 G.Hertz - zatrudniony przy niemieckim programie j

ą

drowym, twórca radzieckiej bomby

atomowej

Galeria zdj

ęć