Geny, komórki mikroby Praca zbiorowa ebook

„To najcudowniejsza z map stworzonych dotąd przez ludzkość”
– powiedział w 2000 r. prezydent USA Bill Clinton o pierwszym
ludzkim genomie odczytanym przez uczonych.
Wszyscy spodziewali się wówczas rewolucji w medycynie
– nowych, skuteczniejszych testów i leków, pokonania chorób,
które nękają nas od zarania dziejów. Ta rewolucja dokonuje się
na naszych oczach, choć oczywiście wolniej, niż byśmy chcieli.
Dlaczego tak trudno jest rozszyfrować nasze DNA? Jak głęboko
możemy ingerować w komórki, z których zbudowane jest nasze
ciało? Nauka cały czas szuka odpowiedzi na te pytania.

W TEJ KSIĄŻCE PRZECZYTASZ:

– w jaki sposób lekarze chcą pokonać różne odmiany raka,
– od ilu komórek zaczyna się nowy człowiek,
– dlaczego czasem warto być odmieńcem

(i czy naprawdę wszyscy jesteśmy mutantami),

– co już można wyczytać z naszego DNA i jak z tego korzysta policja,
– czy cały czas ewoluujemy i dokąd nas to zaprowadzi,
– a także ile w człowieku jest człowieka, a ile bakterii,

wirusów czy pasożytów.

Poznać i zrozumieć człowieka

GENY

KOMÓRKI

MIKROBY

MED tom 4.indd 1

11-12-27 12:50

Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragment

pełnej wersji całej publikacji.

Aby przeczytać ten tytuł w pełnej wersji

kliknij tutaj

Niniejsza publikacja może być kopiowana, oraz dowolnie
rozprowadzana tylko i wyłącznie w formie dostarczonej przez
NetPress Digital Sp. z o.o., operatora

sklepu na którym można

nabyć niniejszy tytuł w pełnej wersji

. Zabronione są

jakiekolwiek zmiany w zawartości publikacji bez pisemnej zgody
NetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania się jej
od-sprzedaży, zgodnie z

regulaminem serwisu

Pełna wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepie

internetowym

Bookarnia Online

Geny,

komórki,

mikroby

Gruner + Jahr Polska Sp. z o.o. & Co. Spółka Komandytowa.

G+J Gruner + Jahr Polska Sp. z o.o. & Co. Spółka Komandytowa.

02‑674 Warszawa, ul. Marynarska 15

Dział handlowy:

tel. (48 22) 360 38 38

fax (48 22) 360 38 49

Sprzedaż wysyłkowa:

Dział Obsługi Klienta, tel. (48 22) 360 37 77

Korekta: Maria Grzymska

Projekt graficzny okładki: Paweł Rafa

Ilustracja na I stronie okładki: Shutterstock

Redakcja techniczna: Mariusz Teler

Projekt i skład: IT WORKS, Warszawa

Redaktor prowadzący: Jan Stradowski

ISBN: 978-83-7778-228-6

Wszelkie prawa zastrzeżone. Reprodukowanie, kopiowanie

w urządzeniach przetwarzania danych, odtwarzanie, w jakiejkolwiek

formie oraz wykorzystywanie w wystąpieniach publicznych

tylko za wyłącznym zezwoleniem właściciela praw autorskich.

Spis treści

Wstęp Jan Stradowski

Rak. Wykryć, rozbroić, pokonać Olga Sobolewska

Rak na celowniku Joanna Nikodemska

Żywe „części zamienne” Olga Sobolewska

Skąd przychodzi człowiek,

czyli ślady zostawione w genach Piotr Borsuk

Integra odbudowuje skórę Natalia Jakimiak

Elektrownia człowiek Urban Kowalik

Granice życia Jan Stradowski

Ludzkie osobliwości Jan Stradowski

Łamanie kodu Anna Kosowska-Czubaj, Jan Stradowski

Kryminalne zagadki DNA Aleksandra Kowalczyk

Człowiek spółka ZOO Jan Stradowski

Człowiek zaczyna odrastać Jan Stradowski

Tajna broń wielbłądów Jakub Urbański

Narodowość w genach Anna Piotrowska

103

Zjedz swoje geny Agnieszka Szymczak

110

Grypa na celowniku Jan Stradowski

121

Przegrywamy z bakteriami dr Magdalena Kawalec

127

Twoja przyszłość w DNA dr Maria Graziewicz

132

Testy zła Piotr Stanisławski

138

Wszyscy będziemy chimerami Jan Stradowski

146

Quo vadis, kobieto? Anna Piotrowska

156

Polowanie na geny Małgorzata Brączyk

160

Wstęp

enetyka fascynowała mnie od dzieciństwa, kiedy

to w moje ręce wpadła sfatygowana książka naszpiko-

wana enigmatycznymi skrótami (DNA, RNA) i jeszcze

bardziej tajemniczymi nazwami (mitoza, mejoza, chromosom

itd). Nic więc dziwnego, że – już po studiach – gorąco kibi-

cowałem uczonym, próbującym rozszyfrować ludzki genom,

i miałem nadzieję, że odczytanie tej „księgi życia” zmieni

świat na zawsze.

Szybko jednak dotarło do mnie, że byłem w błędzie. Samo

odczytanie sekwencji ludzkiego DNA nie oznacza wcale, że ro-

zumiemy, o co chodzi w tej „księdze”. To trochę tak, jakbyśmy

mieli ciąg wszystkich liter, składających się na Mistrza i Małgo-

rzatę Bułhakowa. Trzeba z tych liter ułożyć wyrazy, z wyrazów

zdania, ze zdań akapity i rozdziały. A potem dopiero można

śledzić fabułę, wzajemne powiązania różnych postaci i wyda-

rzeń, by w pełni zrozumieć zamysł pisarza i docenić jego dzie-

ło. I to właśnie uczeni robią cały czas – próbują zrozumieć, jak

poszczególne geny wpływają na nas, jak ze sobą współdziałają

i jaki wpływ na genom mają inne czynniki.

Bo wiemy już dziś, że po rodzicach dziedziczymy nie tylko

DNA, ale też i RNA czy tzw. epigenom – chemiczne mody-

fikacje zmieniające aktywność poszczególnych genów (moż-

na je porównać do ręcznych dopisków na marginesie książki).

Co więcej, sprawne działanie organizmu jest uzależnione nie

tylko od tego, co robią nasze, ludzkie komórki, ale także od mi-

liardów zamieszkujących nas bakterii, wirusów, grzybów itd.

Wszystko to sprawia, że zrozumienie „księgi życia” jest

znacznie trudniejsze, niż nam się wydawało jeszcze kilkana-

ście lat temu. Ale zarazem z tego samego powodu badania nad

genami, komórkami czy tkankami przynoszą coraz to nowsze

odkrycia, o których można przeczytać w tej książce.

Jan Stradowski, szef działu nauki „Focusa”

Rak.

Wykryć, rozbroić, pokonać

Nigdy wcześniej w dziejach ludzkości

nowotwory nie były tak powszechne.

Taką cenę płacimy za coraz dłuższe życie.

Olga Sobolewska

ak jest najłatwiejszą do uniknięcia i najprostszą do wyle-

czenia ze wszystkich plag trapiących ludzkość. Możemy

ją opanować, jeżeli będziemy wykorzystywać dostępną

nam wiedzę” – tę szokującą opinię wygłosił dr John Seffrin,

przewodniczący Międzynarodowej Unii do Walki z Rakiem.

Szokującą zwłaszcza w zestawieniu z informacją, że w 2000

roku nowotwory złośliwe były przyczyną śmierci 12% z blisko

56 milionów zgonów na całym świecie (to więcej niż wzię-

te razem HIV/AIDS, gruźlica i malaria). Jak szacują fachowcy

ze Światowej Organizacji Zdrowia, do 2020 roku zachorowań

na nowotwory będzie więcej o 50%, co oznacza 15 milionów

przypadków rocznie.

„Liczba nowotworów zwiększa się w drastycznym tempie”

– mówi dr Paul Kleihues, dyrektor Międzynarodowej Agencji

Badań nad Rakiem. „Możemy się jednak temu trendowi prze-

ciwstawić. Jeśli już podejmiemy odpowiednie działania, możemy

zapobiec trzeciej części zachorowań, tyleż wyleczyć, a pozosta-

łym osobom zapewnić dobrą opiekę lekarską i uśmierzyć ból”.

„

Badania przeprowadzone przez zespół naukowców z Chor-

wackiej Akademii Nauki w Zagrzebiu wykazały, że re-

kordowa obecnie liczba nowotworów ma związek przede

wszystkim z wydłużeniem życia. Jeszcze w 1913 roku męż-

czyźni umierali średnio w wieku 48 lat, a kobiety – 52. Teraz

w krajach rozwiniętych ludzie dożywają 70–80 lat. Nasz or-

ganizm najwidoczniej nie jest jednak przystosowany do tak

długiego życia. Psują się przede wszystkim mechanizmy ge-

netyczne – kumulujące się przez lata zmiany w DNA prowa-

dzą do choroby.

SKĄD NAZWA?

zczątki najstarszego człowieka, u którego znaleziono
ślady raka, pochodzą z epoki brązu (1900–1600 p.n.e.),

ale nowotwory towarzyszą nam już od początków istnienia
gatunku. Termin „rak”, który przetrwał do dziś, wprowadził
do medycyny Hipokrates (V/IV wiek p.n.e.) – bogato
unaczyniony guz skojarzył mu się ze szczypcami raka.
On też jako pierwszy podzielił nowotwory na łagodne i złośliwe.
Pierwszym onkologiem był inny Grek – Galen (II wiek n.e.),
który uważał, że rak to uboczny skutek melancholii.
Onkologia jako osobna gałąź medycyny narodziła się jednak
dopiero w XIX wieku, gdy odkryto, że guzy można usuwać
operacyjnie. Udało się to zrobić w latach 80. XIX wieku, kiedy
William Halsted wyciął guz piersi. Pierwsze środki używane
do chemioterapii miały zupełnie inne przeznaczenie. Gaz
musztardowy np. był bronią chemiczną stosowaną na frontach
I i II wojny światowej. Lekarze zauważyli, że żołnierze, którzy
przeżyli atak, mają bardzo małą ilość białych krwinek. Ten efekt
postanowiono wykorzystać w leczeniu chłoniaka. W 1940 roku
kilku pacjentów otrzymało środek dożylnie. Poprawa zdrowia
była wyraźna, choć krótkotrwała.

Jak się bronić?

Raport Międzynarodowej Agencji Badań nad Rakiem wskazu-

je trzy kroki obronne:

• Redukcja palenia tytoniu – w XX wieku wskutek chorób

związanych z paleniem zmarło co najmniej 100 milionów osób.

• Zmiana diety i stylu życia – chorobie można zapobiec, je-

dząc owoce i warzywa oraz uprawiając sport.

• Regularne badania – nie wolno zaniedbywać okresowych

badań. We wczesnym stadium rak jest wyleczalny w blisko

100%.

• Jak szacuje WHO, wprowadzenie w życie tylko tych trzech

założeń zmniejszyłoby liczbę nowych zachorowań aż o 43%.

SOJA, KAPUSTA I SPÓŁKA

ekarze i farmaceuci coraz bardziej interesują się anty nowo
tworowymi własnościami naturalnych pokarmów. Wiele z nich

zawiera przeciwutleniacze, które „wyłapują” wolne rodniki, zanim
te narobią szkód w komórce. Należą do nich retinoidy (np. witamina
A z marchwi), karotenoidy (np. likopen z pomidorów), lignany
(siemię lniane) czy polifenole (zielona herbata, czerwone wino).
Dobroczynnie działa kapusta i jej krewniacy – brokuły, kalafior,
szpinak, brukselka, chrzan, kalarepa. Zawierają izotiocyjanian allilu,
który powstaje przy ich rozdrabnianiu, żuciu, gotowaniu i trawieniu.
Niszczy on komórki nowotworowe. Zalety zdrowotne tych
produktów znały już nasze babcie. Nowe badania wskazują jednak,
że związki w nich zawarte mają szersze działanie. Przykładem jest
kurkuma (kurkumina) – składnik przyprawy curry, związek nadający
żółtą barwę potrawom kuchni hinduskiej, musztardzie, chipsom
ziemniaczanym (w Polsce – E100). Działa przeciwzapalnie
i antyutleniająco, hamuje też aktywność czynnika transkrypcyjnego
NFkB, biorącego udział w transformacji nowotworowej.
Prowokuje także komórki rakowe do „samobójstwa” (apoptozy).

ROZPOZNAWANIE PRZECIWNIKA

Błahe z pozoru objawy mogą świadczyć o rozwijającej się chorobie.
O ich znaczeniu dla zdrowia powinna rozstrzygać konsultacja z lekarzem.

Pod pojęciem „nowotwór” kryje się ponad sto różnych chorób.

Przyczynami ich powstania są zmiany w komórce, polegające

na zaburzeniu normalnego wzrostu i uniemożliwieniu śmierci

– apoptozy. Najtrudniejsze do wyleczenia są nowotwory złośli-

we, bo ich cechą charakterystyczną jest tworzenie przerzutów,

tzn. rozprzestrzenianie się na inne części ciała, nawet odległe

od pierwotnej zmiany.

Sygnały ostrzegawcze

Kilka podstawowych objawów może sygnalizować, że w orga-

nizmie dzieje się coś złego. Według Polskiego Komitetu Zwal-

czania Raka, są to:

• nieuzasadnione krwawienia z różnych otworów ciała

• wyczuwalne guzy, zgrubienia pod skórą na całym ciele (np.

na wardze, piersi)

• powiększanie się, zmiana koloru znamion, brodawek na skórze

• niegojące się rany, owrzodzenia

• przedłużające się kłopoty z wypróżnianiem

• przedłużające się zaburzenia trawienia (zgaga, wzdęcia)

• przedłużające się bez powodu kaszel, chrypka.

Wciąż nie wiadomo, dlaczego komórki nagle zaczynają się

buntować. Pewne jest, że choć niektórzy ludzie mają więk-

sze predyspozycje do zachorowania, rodząc się z błędami

w genach – odsetek nowotworów wrodzonych jest jednak

niewielki.

Główni oskarżeni

Najbardziej narażone są osoby pracujące ze związkami rako-

twórczymi (uszkadzającymi DNA). Są to np. chemikalia uży-

wane w przemyśle tworzyw sztucznych i barwników. Jedną

MITY O RAKU

a temat nowotworów krąży wiele opinii, które często nie
mają nic wspólnego z prawdą. Najpopularniejsze z nich to:

• Rak boi się noża. Po operacji szybko złośliwieje i zabija pacjenta.

Nieprawda. Zdarza się, oczywiście, że po zabiegu pacjent nie
wraca do zdrowia, lecz nie jest to skutek operacji, ale zwykle zbyt
późnego wykrycia nowotworu. Tylko usunięcie guza z organizmu
daje szanse na przeżycie.

• Masz raka? Pisz testament, teraz to tylko kwestia czasu.

Nieprawda. Nowotwór nie jest wyrokiem. Udaje się wyleczyć
nawet najcięższe przypadki. Zdarza się też samoczynne cofnięcie
zmian nowotworowych – choć występuje to bardzo rzadko.

• Chemioterapia w niczym nie pomaga, tylko człowiek

łysieje i wymiotuje. Nieprawda. Obiegowe przekonanie
o nieskuteczności chemioterapii wynika zwykle z tego, że pacjent
zostaje jej poddany po operacji, gdy rak jest usunięty z organizmu.
Prawda jest jednak taka, że w większości przypadków bez
chemioterapii nawrót choroby jest pewny w prawie 100%.
Efekty uboczne terapii są niestety nieuniknione – przecież trujemy
organizm. Nie jest jednak prawdą, że każdy odczuwa je tak samo.
Niektórym osobom nawet nie wypadają włosy.

• Rak jest zaraźliwy. Nieprawda. Mimo to w tę bzdurę wierzy

kilkanaście procent społeczeństwa.

• Na raka najlepsza jest medycyna niekonwencjonalna.

Nieprawda. Lekarze są bezsilni, gdy pacjent nie chce się leczyć,
wierząc w „cudowne” lekarstwa. Często zjawia się u lekarza
dopiero gdy osłabiony organizm odmawia już współpracy.
Najgorzej sprawa ma się jednak z pacjentami, którzy oprócz
leczenia konwencjonalnego stosują naturalne specyfiki, nie
informując o tym onkologa. Takie postępowanie może wywołać
nieprzewidziane reakcje organizmu, ze śmiercią włącznie.

z najbardziej rakotwórczych substancji jest azbest. Uważać

powinny też osoby pracujące z promieniowaniem (X lub UV)

– fizycy i personel pracowni radiologicznych. U pozostałych

osób głównymi winowajcami są:

• Tytoń – rak płuc, wywołany paleniem papierosów czy cygar,

jest główną przyczyną śmierci z powodu nowotworów.

• Dieta – w krajach rozwiniętych rak wywoływany złą dietą

i brakiem ruchu uśmierca rocznie prawie tyle osób co rak

płuc. Nadużywanie alkoholu prowadzi do raka m.in. jamy

NIEPOHAMOWANY PRZYROST,

CZYLI JAK ZACZYNA SIĘ RAK

asz organizm jest doskonale funkcjonującą armią, w której
oddziałami są organy wewnętrzne, a żołnierzami pojedyncze

komórki. Żołnierze są bezwzględnie posłuszni rozkazom,
które zawiera DNA każdego z nich. Jak w każdej armii, tak i tu
pojawiają się dezerterzy. Komórki nowotworów wyłamują się
z rygoru narzuconego przez organizm i gwałtownie rozmnażają.
Dzieje się tak z powodu zmian w ich DNA. Komórki te łatwo
rozpoznać, bo w porównaniu z otaczającymi tkankami mają
zmieniony kształt i rozmiar. Na ich powierzchni są liczne
wypustki. To receptory, które, domagając się od gospodarza
stałego odżywiania, stymulują zarazem komórkę nowotworową
do podziału. Tak powstaje nowotwór – zespół komórek, które
niepohamowanie się dzielą. Zdarzyć to się może w każdym
organizmie, każdej tkance, niezależnie od wieku i płci.

Jeśli w normalnej komórce geny zostają z jakiegoś powodu

zmienione, włącza się mechanizm obronny (apoptoza).
Skuteczny w normalnej komórce, nie działa jednak w komórkach
nowotworowych. Dlatego zmienione, „obce” komórki mnożą się
bez zahamowań.

ustnej, krtani, wątroby. Dla kilku typów nowotworów ry-

zyko zachorowania jest nawet większe niż przy paleniu

papierosów.

• Infekcje – 20% zachorowań wynika z infekcji wirusami,

głównie zapalenia wątroby: B i C (rak wątroby), HPV (Hu-

man Papilloma Virus – rak szyjki macicy). Podobnie infek-

cje bakteryjne – np. Helicobacter pylori zwiększa ryzyko raka

żołądka.

Te trzy czynniki to sprawcy połowy zachorowań na świecie.

Infekcje dominują w krajach najuboższych, pozostałe – w wy-

soko rozwiniętych.

Ile osób w Polsce choruje? „Niestety, tu dogoniliśmy Za-

chód” – mówi dr Andrzej Rutkowski, chirurg onkolog

z Kliniki Nowotworów Jelita Grubego Centrum Onkologii

w Warszawie. „Wskaźniki zachorowalności są bardzo po-

dobne do europejskich, dominują też podobne rodzaje no-

wotworów. Żniwo choroby rośnie z każdym rokiem. I nie ma

żadnych oznak, że miałoby się to zmienić. Gorzej od Zachodu

wypadamy, gdy porównujemy wyniki leczenia. Jeśli spojrzeć

na przykład na raka jelita grubego, to w USA jest on uleczal-

ny w 70% przypadków, w Europie Zachodniej w około 50%,

a w Polsce tylko w 30%”.

ZDĄŻYĆ PRZED ATAKIEM

Wczesne wykrycie to klucz do walki z nowotworami.
Pomagają w tym nowoczesne urządzenia diagnostyczne.

Najlepszą profilaktykę zapewniają badania kontrolne u lekarza

pierwszego kontaktu. W przypadku kobiet dochodzi jeszcze

nadzór ginekologiczny, badania cytologiczne i piersi.

„Główna różnica w wynikach leczenia między Polską a Za-

chodem wynika z faktu, że te same nowotwory w krajach roz-

winiętych wykrywane są dużo wcześniej” – mówi dr Andrzej

Rutkowski. „Nie dlatego, że tam są lepiej wykształceni lekarze

– bo nie są. Ani nie dlatego, że tam jest bardziej nowoczesna

aparatura – bo to też nieprawda. W USA pacjent sam zgłasza

się we wcześniejszym stadium choroby. Wymagają tego firmy

ubezpieczeniowe – obowiązkiem każdego ubezpieczonego jest

robienie badań kontrolnych. U nas chodzimy do lekarza, do-

piero gdy coś się dzieje, już chorzy. Dlatego nie ma możliwości

wcześniejszego wykrywania”.

Testy i markery

W jak najwcześniejszym odkryciu choroby pomagają testy

genetyczne, jednak głównie objęte są nimi osoby z rodzin,

w których choroba już występowała. Jeśli podstawowe ba-

dania wypadną niekorzystnie, lekarz kieruje na dodatkowe.

Do najpopularniejszych należy mammografia, dzięki któ-

rej udało się znacznie zwiększyć wczesne wykrywanie raka

piersi. Często wykonuje się też oznaczanie we krwi marke-

rów nowotworowych. Markery to różne substancje (hormo-

ny, białka, lipidy) wytwarzane przez guz, które można łatwo

oznaczyć. Ilość takich związków we krwi jest związana

z wielkością guza, a także jego umiejscowieniem. Istotne jest

RAK NA ŚWIECIE

2000 roku najwięcej zgonów na różne nowotwory
odnotowano w krajach wysoko rozwiniętych: USA (636 tys.

zgonów), państwach Europy Zachodniej i Północnej (729 tys.)
i Australii (48 tys.). Jednak ta tendencja się zmienia. Dzieje się tak
przede wszystkim z powodu znacznego ograniczenia spożycia
tytoniu i propagowania zdrowego trybu życia w krajach wysoko
rozwiniętych. Natomiast, według szacunków WHO w 2020 roku
prawie dwukrotnie wzrośnie liczba zgonów z powodu raka
w krajach rozwijających się w Ameryce Środkowej i Południowej,
w zachodniej Azji oraz w krajach postkomunistycznych.

porównanie pomiarów danego markera w czasie. Jeśli jego

ilość systematycznie wzrasta, może świadczyć o rozwijającym

się nowotworze.

Najnowocześniejsze metody są bardziej skomplikowane,

ale pozwalają precyzyjnie określić parametry nowotworu.

Tak jest w przypadku PET, czyli pozytronowej tomografii

emisyjnej. Badanie PET, niezwykle dokładne, ujawnia nie

tylko położenie guza, lecz stopień rozwoju i liczbę przerzu-

tów. Wadą metody jest jej cena, dlatego nie jest jeszcze tak

dostępna jak tomografia komputerowa (CT) czy rezonans

magnetyczny (MRI).

PODGLĄDANIE GENÓW

Nowotworowy test DNA, opracowany pod koniec 2004 roku, jest
dziełem polskich naukowców z Pomorskiej Akademii Medycznej
w Szczecinie. To owoc kilkuletnich badań prowadzonych pod
kierunkiem prof. Jana Lubińskiego, zarazem pierwszy na świecie
test, który w jednym badaniu określa ryzyko zachorowania na
kilka nowotworów. W opracowaniu go pomogło odkrycie genu
CHEK2 (przed kilku laty), którego uszkodzenie wiąże się z kilkoma
rodzajami raka – piersi, jelita grubego, tarczycy, nerki, prostaty.

Za osoby szczególnie predysponowane do zachorowania

uznaje się te, w których rodzinie choroba występowała.
Im więcej krewnych i przodków chorowało, tym większe
prawdopodobieństwo. Test ma jednak służyć nie tylko osobom,
w których rodzinie występowały nowotwory. Dzięki niemu każda
osoba będzie mogła określić swe predyspozycje do zachorowania
na najczęściej występujące nowotwory. Ci, którzy nie mieli
w rodzinie chorych na raka, mogą bowiem być również genetycznie
„obciążeni” wskutek uszkodzenia genu CHEK2. Wykryciu tego
właśnie uszkodzenia, a tym samym określeniu ryzyka wystąpienia
nowotworu posłuży ten test.

Medyczny arsenał

Do terapii wykorzystuje się metody chirurgiczne, radioterapię,

chemioterapię, terapię hormonalną lub połączenie tych me-

tod. Najbardziej zaawansowane leczenie zapewnia przeżycie

pięciu lat bez nawrotów w 75% przypadków przy nowotwo-

rach pęcherza moczowego, piersi, jądra i czerniakach. Te same

metody działają tylko u około 15% chorych na raka trzustki,

wątroby, żołądka i płuc.

W wielu wypadkach najskuteczniejszą formą terapii są za-

biegi chirurgiczne. Guz wycina się wraz z przylegającymi

zdrowymi tkankami oraz najbliższymi węzłami chłonnymi,

w celu uniknięcia przerzutów.

Radioterapia wykorzystuje niszczące własności promieni

rentgenowskich i gamma. Naświetlanie wywołuje niechcia-

ne efekty w zdrowych tkankach – np. popromienne zapalenia

skóry, błon śluzowych, płuc, żołądka, a nawet jelit.

Do chemioterapii wykorzystuje się środki chemiczne, któ-

rych działanie polega na zabijaniu szybko dzielących się ko-

mórek. Taka jest specyfika komórek nowotworowych, ale też

niektórych zdrowych tkanek – szpiku kostnego, błon śluzo-

wych, włosów, paznokci. Chemioterapia wywołuje więc też

efekty niepożądane. Jest jednak bardzo skuteczna w leczeniu

nowotworów, których nie da się usunąć operacyjnie, np. tych,

które dają dużo przerzutów.

Leczenie hormonalne jest na ogół lepiej tolerowane niż po-

zostałe terapie, lecz jego skuteczność zależy od tego, czy guz

jest na hormony wrażliwy – jest tak w przypadku raka piersi,

tarczycy, prostaty oraz białaczki.

Izotopy i ultradźwięki

Stale wprowadza się też nowe metody. Radioimmunoterapia

wykorzystuje radioaktywny izotop, który zostaje połączony

z białkiem, potrafiącym wykrywać komórki nowotworowe

i wędruje z krwią prosto do guza. Niszczy go z minimalną

stratą zdrowych tkanek.

Terapia ablacyjna polega na usunięciu guza piersi po dokład-

nym umiejscowieniu. Usuwa się go np. prądem elektrycznym,

laserem lub zamraża ciekłym azotem (krioterapia). Pozwala

to szybko i dokładnie zniszczyć raka, nie deformując przy tym

piersi pacjentki.

NADZIEJA NA PRZYSZŁOŚĆ

Ludzie marzą, by szczepionka pozwoliła na zawsze zapobiec chorobie.
Dostępne dziś preparaty pomagają tym, którzy już zachorowali.

Czy w walce z rakiem mamy duże szanse na wygraną? Nasza

wiedza o tej chorobie cały czas się powiększa, ciągle też od-

krywane są nowe sposoby leczenia.

Najwięcej emocji i oczekiwań wzbudza tak zwana szcze-

pionka przeciw rakowi. Jak mówi prof. Olivera Finn z Univer-

sity of Pittsburgh, pierwsze szczepionki już mają zastosowanie

w medycynie. Polegają na pobieraniu od pacjenta komórek

rakowych, osłabianiu ich i dożylnym podawaniu z powrotem.

Takie działanie mobilizuje system immunologiczny do wal-

ki z chorobą. Nazwa tego specyfiku jest myląca, ponieważ

– w odróżnieniu od zwykłych szczepionek – nie zapobiega

on chorobie, lecz pomaga ją zwalczyć.

Szczepionki na raka opracowuje się w ponad 150 ośrodkach

na świecie, z myślą o nowotworach, które wykrywane są zbyt

późno, dają rozległe przerzuty lub trudno poddają się in-

nym rodzajom terapii. Takie podejście zaczyna się sprawdzać

w przypadku raka piersi, żołądka, jelita grubego i białaczki.

Duże nadzieje onkolodzy wiążą z powstaniem szczepionki

skierowanej przeciwko czerniakowi złośliwemu – rakowi skó-

ry, który szybko daje przerzuty do niemal wszystkich narzą-

dów. Powstanie szczepionek nie oznacza uwolnienia ludzkości

od nowotworów. Nie będzie można uodpornić się na tę cho-

robę przez zastosowanie szczepionki, tak jak to ma miejsce

w przypadku grypy czy zapalenia wątroby.

Na podobnej zasadzie, co szczepionki, działa pomysł angiel-

skich naukowców – genetycznie zmodyfikowany wirus. Jak po-

daje „New Scientist”, wykorzystuje on mechanizm apoptozy.

Kiedy wnika do zdrowej komórki, ta popełnia samobójstwo,

nie pozwalając wirusowi na rozmnożenie. W komórkach ra-

kowych ten mechanizm nie działa, w związku z tym wirus

swobodnie się dzieli i to w takiej ilości, że komórki pękają.

Działanie takiego przeciwnowotworowego wirusa doskonale

się sprawdziło w doświadczeniach na myszach. Prowadzący

badania prof. Nick Lemoine ma nadzieję, że eksperymenty

na ludziach dowiodą skuteczności terapii.

ZWIERZĘTA TEŻ NIE SĄ ODPORNE

owotwory w tym samym stopniu dotyczą ludzi, co zwierząt.
W statystykach przodują psy i koty. Ma to związek z wydłużeniem

długości ich życia. Naukowcy szacują, że psy zapadają na raka nawet
częściej niż ludzie. Nie dotyczy to jednak wszystkich ras – największym
ryzykiem są obciążone golden retrievery, zaś boksery i terriery wydają
się odporniejsze. Po wykryciu raka u zwierzęcia terapia przebiega
podobnie jak u ludzi, ale szanse na wyzdrowienie są dużo mniejsze.

Znacznie rzadziej niż człowiek na raka chorują konie i krowy.

Jeszcze mniej przypadków notuje się u ptaków. Podobnie jest
u małp. Najwięcej wiemy o przebiegu choroby u myszy, które
są częstymi mieszkankami laboratoriów. Niewiele z tego, co
udało się u nich odkryć, można odnieść wprost do człowieka.

Obecnie wydaje się, że nie ma zwierząt całkiem odpornych na

raka. Jeszcze niedawno za takie uznawano rekiny – ich chrząstka
była sprzedawana jako panaceum na nowotwory. Już cztery lata
temu zakwestionowano jej cudowne własności. Naukowcy
z George Washington University odkryli, że rekiny jednak chorują
– zarejestrowali kilkadziesiąt przypadków zachorowań na różnego
typu nowotwory, przede wszystkim raka nerek i węzłów chłonnych.

Wyciszanie złych genów

Jeszcze przed pierwszymi badaniami na ludziach za rewolu-

cyjną została uznana terapia złotymi nanokuleczkami, któ-

re wysyłają promieniowanie bliskie podczerwieni. Kuleczki

20 razy mniejsze od czerwonych krwinek docierają do komó-

rek nowotworowych i wypalają je ciepłem powstałym podczas

promieniowania. Naukowcy z Nanospectra Biosciences Inc.,

którzy opracowali metodę, mówią, że przynosi ona rewelacyj-

ne wyniki podczas leczenia raka u zwierząt laboratoryjnych.

Za kilka lat przekonamy się, czy podobne efekty uda się osiąg‑

nąć u ludzi.

Interesujące badania przeprowadzono w sierpniu 2004 roku

w Massachusetts Institute of Technology. Jak opowiada dr Ru-

dolf Jaenisch, sklonowano tam zdrową mysz z komórek czer-

niaka! Według dr. Jaenischa, oznacza to, że zmiany genetyczne

w komórkach nowotworowych można odwrócić. Jeżeli wynik

badań amerykańskich naukowców się potwierdzi, być może

powstanie zupełnie nowy sposób walki z rakiem, polegający

na wyciszaniu błędnych genów.