siarczki i pokrewne kruszce

Właściwości minerałów gromady III

Większość jest nieprzeźroczysta, obdarzona silnym połyskiem i dużą gęstością. Przeważnie są kruche. Rysa barwna.
Powstają we wszystkich stadiach krystalizacji magmy, w procesach pomagmowych, metamorficznych i metasomatycznych,
a także w strefie hipergenicznej. Na ogół nieodporne na wietrzenie.
Zastosowanie: stanowią rudy wielu cennych metali (Au, Ag, Cu, Pb, Zn, Cd, Hg, Sn,...), które można pozyskać prostymi
metodami termicznymi.

Klasyfikacja minerałów gromady III

Klasyfikacja siarczków

Klasa 1. Arsenki
Klasa 2. Antymonki
Klasa 3. Bizmutki
Klasa 4. siarczki - - - - - - - - - - - - - -

Klasa 5. selenki i pokrewne
Klasa 6. tellurki i pokrewne
Klasa 7. siarkosole

a. siarczki platynowców, żelaza, niklu
b. siarczki miedzi, srebra
c. siarczki molibdenu, cyny
d. siarczki cynku, ołowiu i rtęci
e. siarczki antymonu, arsenu, bizmutu

Siarczki: różnorodność składu chemicznego i struktury siarczków spowodowała konieczność wyróżnienia następujących

grup mineralnych. Podstawą klasyfikacji jest przeważający kation.

Chemia: Siarczki są solami kwasu siarkowodorowego H

2

S. (związki chem. jednego lub kilku atomów siarki z jednym lub

kilkoma atomami metalu ). Siarczki tworzą najczęściej następujące metale: Fe, Co, Ni, Cu, Ag, Zn Hg, Pb. Na miejscu siarki
mogą się pojawić pokrewne jej własnościami pierwiastki, a mianowicie: Se, Te, As, Sb, Bi. (np.: chalkopiryt CuFeS

2

)

Powstawanie: siarczki tworzą się we wszystkich etapach krystalizacji magmy.

•

Po likwacyjnym oddzieleniu się magmy siarczkowej powstają złoża siarczków Cu, Co, Ni i Fe wzbogacone w
platynowce.

•

W stadium pneumatolitycznym, a zwłaszcza hydrotermalnym siarczki współwystępują z siarkosolami, typowymi
składnikami hydrotermalnych złóż kruszców.

•

Znaczne ilości siarczków, niekiedy także siarkosoli, powstają w środowiskach redukcyjnych. Część siarki pochodzi tu
z rozkładu substancji organicznych, część z działalności wulkanicznej.

•

Siarczki występują także w pokaźnych ilościach w skałach metamorficznych i w strefach kontaktowo-
metasomatycznych.

Właściwości: w siarczkach i siarkosolach zaznacza się udział wiązania atomowego i metalicznego. Uwidacznia się to też w
ich własnościach fizycznych, które są zbliżone do własności metali, np. nieprzezroczystość, zdolność przewodzenia ciepła,
elektryczności. Zwykle posiadają dużą gęstość, przeważnie są kruche.

Petrologia. Minerały tej klasy występują głównie w złożach kruszców związanych z działalnością magmową a także w
meteorytach. Tworzą one najistotniejsze gospodarczo złoża i wydobywano z nich kruszce tak ważnych metali jak srebra, mie-
dzi, rtęci, cynku, ołowiu oraz piryt, źródło związków siarki.

Sudbury w prowincji Ontario w Kanadzie - siarczki (i pokrewnych związków) niklu i miedzi
Trepća w Serbii (Jugosławia) - złoże cynku i ołowiu (najbogatsze w Europie) - hydrotermalne
LGOM – siarczki Cu, Au, Ag, Ni, Co, i innych

Przypowierzchniowe części złóż siarczkowych są zazwyczaj zwietrzałe, czyli przeobrażone chemicznie. Siarczki rozkładają się i
reagują pod wpływem wód powierzchniowych oraz atmosfery, przechodząc w barwne tlenki, wodorotlenki, węglany, siarczany i
fosforany. Tworzy się tak zwana czapa żelazna złoża siarczkowego. Większość metali kolorowych przechodzi przy tym do roz-
tworu i tworzy nieco głębiej strefę wzbogacenia zwaną strefą cementacji, która okruszcowana jest wtórnymi siarczkami.
Typowym przykładem jest złoże: Tsumeb w Namibii. Aż na głębokości 800 metrów nagromadziły się szczególnie cenne
pierwiastki: german i gal, a także pospolita miedź jako siarczki w strefie o wielometrowej miąższości.

Siarkosole – są to związki metali ciężkich i kruchych z siarką.

Przykłady: kobaltyn, arsenopiryt, proustyt, ksantokon, tennantyt-tetraedryt, enargit, pirargyryt, polibazyt, bournonit.

Siarczki zawierające Cu, Pb, Fe, Zn, Sn, As, Ni

Uwaga: w wielu przypadkach jeden minerał jest nośnikiem wielu użytecznych pierwiastków np.: arsenopiryt!

minerał

parageneza

wyst

ę

powanie

Nikielin

arsenopiryt, baryt, chalkopiryt

Kopalnia „wolność” Kowary,
Nowa Ruda, LGOM - łupki miedzionośne, i inne

Pirotyn

kwarc, piryt, markasyt, arsenopiryt, inne

Złoty Stok na Dolnym Śląsku, granity strzegomskie,
i inne

Markasyt

kalcyt, dolomit, kwarc, pirotyn, chalkozyn,
sfaleryt, piryt, galena i inne

Rozpowszechniony głównie w skałach osadowych (węgle,
dolomity, wapienie)

Chalkopiryt

siarczki miedzionośne, piryt, kwarc, dolomit,
kalcyt i inne

Miedzianka i Miedziana Góra k/Kielc,
Miedzianka mam Dolnym Śląsku, Srebrna Góra,
LGOM – łupki miedzionośne i wiele innych

Bornit

chalkozyn, chalkopiryt, kowelin, piryt,
galena, sfaleryt i inne

Kamienna Góra k/Kowar,
Miedzianka i Miedziana Góra k/Kielc,
LGOM – łupki miedzionośne

Chalkozyn

bornit, kowelin, chalkopiryt, piryt, galena i
sfaleryt

Miedzianka i Miedziana Góra k/Kielc,
LGOM – łupki miedzionośne

Kowelin

piryt, chalkozyn, chalkopiryt, bornit i inne
siarczki miedzi

Miedziana Góra k/Kielc,
LGOM – łupki miedzionośne, i inne

Galena

kalcyt, sfaleryt, piryt i inne siarczki

Chrzanów, Trzebinia, Olkusz, Tarnowskie Góry,
Liczne miejscowości na Dolnym Śląsku (np.: Srebrna Góra)

Sfaleryt

galena, piryt, markasyt, chalkopiryt, kwarc,
kalcyt, magnetyt i wiele innych

Chrzanów, Trzebinia, Olkusz, Tarnowskie Góry,
Góry Świętokrzyskie.
Dolny Śląsk (Kowary, Miedzianka i inne)

Realgar

kalcyt, aurypigment

Flisz podkarpacki ( Baligród k/Leska),
Brzeziny Śląskie

Aurypigment realgar

Flisz podkarpacki ( Baligród k/Leska),

Arsenopiryt złoto rodzime, piryt i inne siarczki

Złoty Stok, Stara Góra k/Wojcieszowa, Kowary, Miedzianka,
i wiele innych

Tetraedryt

kwarc, piryt, galena, chalkopiryt i inne
siarczki

Tatry (Ornak, Dolina Kościeliska),
Góry Świętokrzyskie (Miedzianka, Miedziana Góra),
Dolny Śląsk (Srebrna Góra i inne),
LGOM – łupki miedzionośne

Argentyt

...

Kowary, Kletno, Miedzianka na Dolnym Śląsku

Uwaga:

w kolumnie parageneza, uwzględniono głównie siarczki i tylko najważniejsze minerały z innych grup!

Cu:

Fe

Chalkozyn

Cu

2

S

Piryt

FeS

2

Kowelin

CuS

Markasyt

FeS

2

Chalkopiryt

CuFeS

2

Pirotyn

FeS

Bornit

Cu

5

FeS

4

Arsenopiryt

FeAsS

Tetraedryt

Cu

3

SbS

3,25

Tennantyt

Cu

3

AsS

3,25

Pb

*Domeykit

Cu

3

As

Galena

PbS

*Enargit

Cu

3

AsS

4

Zn

As

Sfaleryt

α

-ZnS

Realgar

AsS

Wurcyt

β

-ZnS

polimorfy

Auripigment

As

2

S

3

Inne

Ni

*Argentyt

Ag

2

S

Nikielin

NiAs

Proustyt

Ag

3

AsS

3

Milleryt

NiS

*Ksantokon

Ag

3

AsS

3

Cynober

HgS

Sn

Antymonit

Sb

2

S

3

*Stannin

Cu

2

FeSnS

4

Molibdenit

MoS

2

Kobaltyn

CoAsS

Porównanie minerałów podobnych (wymienione tylko najważniejsze różnice i niektóre cechy wspólne):

cecha

piryt

markasyt

chalkopiryt

barwa

bladożółta

bladożółta z
odcieniem zielonym

intensywnie żółta,
często wielobarwne
naloty

połysk

metaliczny

metaliczny

metaliczny

rysa

forma

występowania

czasami tworzy
większe kryształy o
pokroju kostkowym.
Niekiedy na ścianach
kryształu widoczne
są prążki

często skupienia
zbite ziemiste lub
konkrecje lub formy
przypominające
naskorupienia o
promienistej budowie
wewnętrznej.

zwykle zbite

parageneza

jw.

jw.

jw. -
przeważnie z innymi
minerałami
miedzionośnymi

inne

(produkty

wietrzenia)

rdzawe naloty

rdzawe naloty

rdzawe naloty,
niekiedy towarzyszy
malachit

cecha

grafit

molibdenit

barwa

połysk

metaliczny

metaliczny

rysa

roztarta rysa szara

roztarta rysa ciemnozielona

parageneza

często występuje z kalcytem

występuje w skałach
magmowych kwaśnych, z
kwarcem itp

forma

występowania

skupienia zbite ziemiste,
niekiedy widoczny pokrój
łuseczkowy

skupienia zbite, pokrój
łuseczkowy

cecha

srebro

arsenopiryt

barwa

srebrna (silny połysk)

srebrny, cynowo biały

połysk

metaliczny

metaliczny

rysa

srebrna

czarna

twardość

miękki

bardzo twardy

forma

występowania

blaszki, wpryśnięcia, druty,
dendryty

zbite ziemiste, słupy

-------------

cecha

galena

antymonit

barwa

ołowianoszara

ołowianoszara

połysk

metaliczny

metaliczny

rysa

czarna, ciemnoszara

czarna, ciemnoszara

pokrój

pokrój izometryczny

pręciki, igiełki,

łupliwość

3-kiedunkowa doskonała (kostki) wyraźna w 1-kierunku

twardość
kruchość

tw. 2.5–3,0 ale bardzo kruchy

tw. 2 (miękki)