Literatura tendencyjna; omówienie twórczości Orzeszkowej (wg Żmigrodzkiej)
W twórczości Orzeszkowej: bunt, na pierwszym planie społeczna i moralna sytuacja człowieka – główny bohater to pretekst do ukazania problemów społecznych,
Inspiracje Orzeszkowej: życie codzienne, bohaterzy z różnych stanów społecznych, powieści Orzeszkowej zazwyczaj społeczno-obyczajowe
Problem: kobieta nie ma prawa do wykonywania zawodu, to mężczyźni mają pracować i utrzymywać swoje rodziny
Orzeszkowa walczyła o nowy wzór osobowy człowieka, w życiu prywatnym wyszła za Piotra, nie kochała go, wyszła za mąż z rozsądku, nie pojechała za mężem na Syberię, przyznała, że go nie kocha, ale została skrytykowana przez kobiety, o których prawa walczyła
Bohater Orzeszkowej ścierał się z brutalnym światem i z rzeczywistością, Marta natrafiała na mur społecznych uprzedzeń, była z góry skazana na niepowodzenie, umarła i zostawiła swoją córeczkę
Orzeszkowa propagowała hasło aktywnego wykorzystania sił umysłowych i fizycznych człowieka, bohater Orzeszkowej buntował się i wyrażał sprzeciw przeciw losowi, na który był skazany
Eliza Orzeszkowa: odmienny wzór osobowy pisarki, zapoczątkowała literaturę kobiecą, walczyła o równouprawnienie dla kobiet, rozwój emancypacji. Praca była dla niej wartością najwyższą. Walka duszy z ciałem, wywyższanie rozumu i racjonalizmu, Każdy bohater Orzeszkowej musiał odnaleźć swoje miejsce w społeczeństwie. Żadna rola w społeczeństwie nie jest stała, nie znana jest przyszłość człowieka.
Niezależność kobiety, małżeństwa i rodziny. Orzeszkowa próbowała obalić stereotyp żony/ kobiety, która jest dodatkiem, uzupełnieniem męża, Orzeszkowa chciała być niezależną kobietą. Życie Orzeszkowej musiało wychodzić poza próg domowego ogniska. Na każdym kroku starała się ona bronić kobiet, lecz na każdym kroku koniety ją krytykowały.
Charakter postaci kreowanych przez Orzeszkową: większość bohaterów wypowiada swoje kwestie do siebie i po cichu, bicie się z myślami, monologi wewnętrzne. Dokładność w kreowaniu bohatera: dokładny opis wyglądu bohaterów; opisy wnętrz i środowiska. Orzeszkowa dba o obiektywizm narracyjny, koncentruje się na portretach psychologicznych, nie ma zbędnych opisów. Marta jest wykreowana na potrzeby ukazania sytuacji społecznej.
Powieść tendencyjna (wg Burkota): jest problem z utworzeniem definicji powieści tendencyjnej, sprowadza się ona do realizowania idei w procesie historyczno-literackim; o Orzeszkowej i jej artykule mówi: Marta pojawiła się na fali dyskusji o emancypacji kobiet, ponadto przykład „Szkiców węglem”. Kilka uwag nad powieścią rozpoczyna proces nieporozumień, że jest to tekst przełomowy, który zaważył o losach literatury na długi czas. Orzeszkowa powoływała się na Victora Hugo, na Dorsha.
Jeśli chodzi o wskaźniki powieści: dążenie do nadawania powieści logicznej konstrukcji, o kompozycji, w której pojawiają się ostre kontrasty między stronami, które walczą ze sobą, występowanie komentarza odautorskiego (Marta bijąca się z myślami, czas, kiedy Marta stara się o posadę nauczycielki i tłumaczenie dlaczego to głównie mężczyźni mają uczyć; czas, kiedy Maria stara się o pracę subiekta i Maria wygłasza długą mowę, o tym, że kobiety są niesprawiedliwie traktowanie). Głos narratora objawia się również na samym początku, ma się wrażenie, że wypowiada się sama autorka, jak i również na końcu utworu: Mężczyzno, puchu marny Ty wietrzna istoto. Marta odchodzi z pracy i okazuje się, że Olek nie jest stały w swoich uczuciach.
Burkot mówi, że jest to powieść z sensem. Teza Marty mówi, że kobiety nie są przystosowane do życia. Burkot mówi również o poległych, którzy pojawiają się w przestrzeni powieści i przywołuje tragiczne zakończenie będące pozorem i służącym propagandzie. Marta jest hasłem mającym związek z procesem emancypacji kobiet.
Żmigrodzka mówi, że Orzeszkowa posługuje się swoimi bohaterami, by przedstawić moralność człowieka. Mówi, że na jego sytuację społeczną składają się m.in. podejmowane decyzje, doświadczenie człowieka. Orzeszkowa wzmacnia tworzone w powieści stereotypy poprzez wygląd swoich bohaterów: ocena człowieka na podstawie cech zewnętrznych wyglądu. Bohaterowie zależnie od swojego wyglądu reprezentują różne, pasujące do niego cechy – negatywni mają egzemy na twarzy, ich wygląd razi chorobą, jest w nim coś niezdrowego.
Żmigrodzka zgadza się z faktem, że Marta jest powieścią tendencyjną. Nie wszystkie elementy należą jednak do schematu
Cechy powieści tendencyjnej: autor nie skrywa fikcjonalnego charakteru dzieła, pojawiają się partie jawnie dyskursywne; dzieło ma być odpowiedzią na coś (prasowa faja na dyskusje o emancypacji); przypadki anegnurezy (rozpoznania – nagłego ukazania prawdy o danej postaci, np. rozmowa Marty z Karoliną); wiele punktów zwrotnych akcji; fabuła ma się ukazać grą o sumie zerowej – ktoś coś zyskuje, drugi traci, utwór ma promieniować racjami moralnymi (Marta nie zostaje prostytutką, Marta traci pracę a inna kobieta ją zyskuje); pojawienie się bohatera-mentora (Karolina – kontrowersyjna droga wyjścia z nędzy Marty); bohater o zmiennej tożsamości (Oleś).
Powstanie styczniowe: wpłynęło ono na postrzeganie bohaterki, tego, że mąż Marty bezproblemowo uzyskiwał coraz wyższą pozycję społeczną. Był wysokim urzędnikiem, prawdopodobnie sprzyjał caratowi, mamy więc bohaterkę sprzyjającą kolaborantowi, a można podejrzewać, że śmierci w rodzinie Marty były losem związanym z powstaniem. Orzeszkowa nie może powiedzieć tego wprost.
Marta kradnie trzy ruble, tak mała kwota wywołuje reakcję tłumu. Mężczyzna, któremu skradziona jest kwota, ogląda posąg Niobe ze swoimi dziećmi – symbol Marty. Ginie pod kołami omnibusa – pojazdu zabierającego wszystkich/ pojazd kolejowy/ olbrzymi wóz/ pojazd szynowy: Był to olbrzymi omnibus kolei żelaznej ciągniętej czterema wielkimi, dzielnymi końmi, napełniony ludźmi, obciążony pudowymi brzemionami.
Zakończenie w konwencji melodramatyczności – przemowy bohaterów: czysty melodramat (np. w operze są rozległe tyrady służące uwzniośleniu postaci, podniesieniu dramatyki)
Atrakcją było wtopienie powieści w „Tygodnik mód” – faktury tkanin, opisy strojów, mody.
Artykuł Orzeszkowej – Kilka słów o kobietach (opublikowane w 1870 r., nr 40-53) „Tygodnik mód” (numer wyszedł 19 września i 1 października, ponieważ w zaborze Rosyjskim i Królestwie polskim były dwa kalendarze – Juliański i Gregoriański; dwanaście dni różnicy, dziś różnica 13-dniowa) później tytuł zmienił się na „Tygodnik mód i powieści”
Jak powinna wyglądać praca kobiet? uważa, że jeśli jakaś kobieta ma swój kapitał np. z posagu, powinna ona założyć np. własny sklepik, nie szukać miłości i męża, który ją będzie utrzymywał, na siłę.
Wykształcenie i możliwość pracy kobiet: warszawska szkoła, w której uczyły się one introligatorstwa i buk macherstwa – niestety po tej szkole musiałyby zostawać w Warszawie. Orzeszkowa uważała, że szkoły dla kobiet powinny nauczać zawodów praktycznych: krawiectwo, drzeworytnictwo, złotnictwo etc. Wielkim błędem jest to, że kobieta chce zostać nauczycielką – Orzeszkowa uważa to za błąd. Umiejętności kobiet często są szczątkowe, nie potrafiące uczyć. Ta praca nie jest prosta. Można np. uczyć kobiety za rzemieślników, to jest zawód o wiele praktyczniejszy,
Wiele kobiet pokłada ogromne lecz płowe nadzieje w tym, że znajdą bogatego męża, który ją utrzyma. Mężczyźni nie chcą takich kobiet. Kobieta powinna pracować, znaleźć męża, który pracuje i dzielić z nim życie codzienne.
Wymienione różne typy kobiece:
Przełomowy moment w recenzjach Orzeszkowej nastąpił, gdy zaczęto jej prace porównywać z pracami mężczyzn. Był to dla niej ogromny komplement. W późniejszych pracach Orzeszkowej pojawiają się stwierdzenia: Orzeszkowa była pisarzem żywym. W pewnym momencie Orzeszkowa zrezygnowała ze swojej kobiecości. Orzeszkowa całym sercem popierała Żydów, walczyła o ich prawa. Napisała tekst o Żydach – artykuł napisany w silnie emocjonalnym tonie, kiedy w Warszawie trwały pogromy i akty wandalizmu, kiedy podczas nabożeństwa ktoś krzyknął Gore! Ponoć był to Żyd, który próbował odwrócić uwagę po dokonanej przez niego kradzieży.
W publicystyce Elizy Orzeszkowej dochodzi do głosu głos emocjonalny (z którym mamy do czynienia w Marcie). Orzeszkowa ma kompleks, w którym wyraźnie widać, że zachęca do głosu i do działać kobiety, które nie były wykształcone.
Kwestia pracy dla kobiet poruszana jest także w innych utworach Orzeszkowej.
Praca Marty:
nauczycielka francuskiego (czuła, że może wykonywać tą pracę, kobiety z wyższych warstw społecznych, które zubożały tylko w ten sposób chciały zarabiać pieniądze; same były kształcone w dziecinach artystycznych),
Oleś podpowiada Marii, żeby poprosiła ona swojego męża, by ten zatrudnił ją jako rysownika (brakowało jej jednak odpowiedniego wykształcenia)
Próba uzyskania pracy subiekta (u kobiety, ta nie chce jej zatrudnić)
Zakład, w którym szyje się suknie – nie potrafi jednak szyć na maszynie, więc nie zostaje zatrudniona
Praca w zakładzie Szwejowej propozycja Klary, która opowiada o swojej Emilce będącej niegdyś w podobnej sytuacji
Księgarnia – próba przekładu dzieła z francuskiego, zainteresowanie księgarza budzi jednak jej styl, brakuje jej jednak oszlifowania
Spotkanie przyjaciółki Karoliny – propozycja damy do towarzystwa, Marta odrzuca tę propozycję
Praca służącej z polecenia księgarza – odmowa, ponieważ jest wdową po urzędniku
Praca u jubilera: narysowała wzór bransoletki, jubiler nie chce jednak zatrudnić kobiety
Próby żebractwa a w końcu kradzieży
W końcu ucieka przed policją i przed ludem i rzuca się pod koła nadjeżdżającego powozu
Zawody kobiet:
Kościarki – kobiety, które szukają kości, a później sprzedają je do wyrobu kleju kostnego
Koronczarki – kobiety wyrabiające koronki
W XIX wieku były szkoły dla praczek – kobiety uczyły się robić pranie
Służące (w szkołach uczyły się np. prać, szyć)
Gałganiarki – kobiety zbierające szmaty
Sprzedawcy uliczni: łakocie, warzywa, flaki (nalewano bezpośrednio z kociołka), psia kiełbasa (ponoć z wieprzowiny), buty
Tragarki – przenosiły, np. bagaże
Grajkowie uliczni: harfiarki