1

Państwo, Władza, Prawo – podstawowe informacje

Państwo to trwała wspólnota ludzi, zajmująca określone terytorium, poddana zwierzchniej
władzy. Państwo jest polityczną, suwerenną, terytorialną i przymusową organizacją spo-
łeczeństwa.

Obywatelstwo - przynależność państwowa zobowiązująca do wypełniania określonych
obowiązków i dająca uprawnienia ustalone przez prawo danego państwa
Funkcja państwa to całokształt działalności prowadzonej przez państwo w określonych
dziedzinach życia społecznego.
Ze względu na zasięg przestrzenny tej działalności oraz jej dziedziny funkcje państwa można
ogólnie podzielić na funkcję zewnętrzną i funkcję wewnętrzną.
Funkcja zewnętrzna obejmuje aktywność państwa na arenie międzynarodowej, dotyczy
więc wszelkich działań rzutujących na stosunki z innymi państwami i organizacjami
międzynarodowymi. Państwo, prowadząc aktywną działalność poza swoimi granicami,
powinno rozwijać korzystne dla siebie kontakty polityczne, gospodarcze i kulturalne z innymi
podmiotami prawa międzynarodowego, zapewniać swoim obywatelom pokój oraz
bezpieczeństwo. Taką funkcję wypełniają służby dyplomatyczne danego państwa.
Funkcja wewnętrzna polega na zapewnieniu porządku i bezpieczeństwa wewnątrz państwa,
obejmuje jednostki, grupy społeczne czy rozmaite instytucje pozostające w jego granicach. W
ramach tej funkcji można wyróżnić funkcję prawodawczą, porządkową, administracyjną,
gospodarczo-organizatorską, socjalną oraz kulturalną.
Funkcja prawodawcza polega na tworzeniu przez państwo systemu prawnego
obowiązującego na danym terytorium, a więc na wyznaczaniu norm społecznego zachowania.
Funkcja porządkowa polega na podejmowaniu przez właściwe organy państwa
(prokuratura, policja) działań mających na celu zapewnienie ładu i porządku publicznego oraz
wymuszenie przestrzegania przepisów prawa.

Funkcja administracyjna polega na tym, że określone organy państwowe (np. Rada
Ministrów) zarządzają odpowiednimi dziedzinami życia publicznego (gospodarka, finanse,
oświata, ochrona zdrowia itp.).
Funkcja gospodarczo-organizatorska polega na organizowaniu gospodarki i oddziaływaniu
na nią przez państwo. Istnieją dwa przeciwstawne stanowiska dotyczące działalności
gospodarczej państwa. W państwie liberalnym działalność ta sprowadza się do zapewnienia
ram prawnych niezbędnych dla właściwego funkcjonowania gospodarki (np. przepisy o
zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, ochrona produkcji krajowej, jednolity system miar i
wag, gwarancje bezpieczeństwa dla systemu finansowego itp.). Interweniowanie państwa w
sferę gospodarki jest w systemie liberalnym dość ograniczone. Koncepcja „państwa-
przedsiębiorcy", charakterystyczna dla systemu socjalistycznego, zakłada natomiast
wszechstronny udział państwa w kształtowaniu i organizowaniu gospodarki (między innymi
poprzez centralne planowanie, centralną dystrybucję dochodu narodowego, określanie
priorytetów produkcji itp.). Każde państwo prowadzi politykę gospodarczą, na przykład
promując rodzinną gospodarkę w świecie, chroniąc ją przed nieuczciwą konkurencją,
stwarzając warunki do wzrostu gospodarczego, itd.
Funkcja socjalna wyraża się w dążeniu państwa do zapewnienia obywatelom minimum
egzystencji, w efektywnym zwalczaniu bezrobocia, w polepszaniu warunków pracy
(bezpieczeństwa i higieny), w dbałości o ochronę środowiska naturalnego oraz w
doskonaleniu systemu świadczeń socjalnych.
Funkcja kulturalna obejmuje działalność państwa w zakresie budowy i koordynacji systemu
oświaty, wspierania badań naukowych, promowania kultury narodowej za granicą, ochrony
zabytków i miejsc pamięci narodowej itd.

2

Funkcja państwa





Funkcja zewnętrzna Funkcja wewnętrzna

- funkcja prawodawcza

- funkcja porządkowa

- funkcja administracyjna

- funkcja gospodarczo – organizacyjna

- funkcja socjalna

- funkcja kulturalna

Formy państwa

Forma rządowa

Reżim polityczny

Ustrój terytorialny

- monarchia

- państwo demokratyczne

- państwo unitarne

- republika

- państwo autorytarne

- państwo złożone

- państwo totalitarne

Forma rządów oznacza między innymi strukturę najwyższych organów władzy, ich wzajemne
relacje i sposób powoływania głowy państwa.
Ze względu na formę rządów podzielić można państwa na monarchie i republiki.
Monarchia to forma rządów, w której stanowisko głowy państwa należy do monarchy
(cesarz, król, sułtan, książę). Władzę swą monarcha uzyskuje przez dziedziczenie
(współcześnie np. w Danii, Holandii, Szwecji, Wielkiej Brytanii) albo w wyniku wyboru
(monarchia elekcyjna w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVI w.) i z reguły sprawuje ją
dożywotnio. Wyróżnia się monarchie nieograniczone (np. monarchia despotyczna w
starożytnym Egipcie, monarchia absolutna we Francji w XVIII wieku, a współcześnie w
Arabii Saudyjskiej) i ograniczone (np. monarchia konstytucyjna w Monako, monarchia
parlamentarna w Belgii, Norwegii, Hiszpanii). W monarchii nieograniczonej władza
monarchy jest niepodzielna, jednolita, pochodząca od Boga (bogów), zatem nie może być
ograniczana przez ludzi. W monarchii ograniczonej pozycja monarchy określana jest przez
konstytucję, a władza ogranicza się do funkcji reprezentacyjnych i ceremonialnych.

W republice najwyższe organy władzy państwowej, w tym i głowa państwa (prezydent),
wybierane są na czas określony przez ogół uprawnionych obywateli (republika
demokratyczna, np. Republika Federalna Niemiec, Francja, Włochy) lub wąskie, z reguły
najbogatsze grupy społeczeństwa (republika autorytatywna, np. Wenecja w XIV-XVI wieku,
Rzeczpospolita Krakowska w latach 1815-1846).

3

Ze względu na reżim polityczny, czyli metody i środki sprawowania władzy, państwa dzielą
się na demokratyczne, autorytarne i totalitarne.

Państwo demokratyczne ma swe początki w starożytnej Grecji. Współczesne państwo
demokratyczne to państwo opierające się na konstytucyjnych zasadach: suwerenności narodu,
trójpodziału władzy i pluralizmu politycznego.
Państwo autorytarne to państwo, w którym nie ma warunków do działania społeczeństwa
obywatelskiego i idei samorządności. Udział obywateli w życiu politycznym podlega stałej
kontroli i sprowadza się do pewnych rytualnych zachowań i przyzwyczajeń, nie wynika z
wewnętrznych przekonań, nie jest odzwierciedleniem poglądów politycznych czy
społecznych. Organizacja państwa opiera się na silnej władzy wykonawczej w rękach
jednostki obdarzonej dużym autorytetem i na rozwiniętym aparacie przymusu (wojsko,
policja). Organy przedstawicielskie odgrywają w rzeczywistości drugorzędną rolę. Do państw
autorytarnych zaliczyć można na przykład Argentynę rządzoną przez Juana Peróna, Zair pod
rządami Mobutu Sese Seko, a wcześniej Austrię z lat 1934-1938, Węgry rządzone ponad 20
lat przez Miklosa Horthy'ego czy Portugalię pod władzą Antónia Salazara (do „rewolucji
czerwonych goździków" w'1974 roku).
Państwo totalitarne- największe zagrożenie dla demokracji stanowi totalitaryzm. Istotą
państwa totalitarnego jest powszechna kontrola wszelkich przejawów życia społecznego oraz
postępująca, totalna indoktrynacja. Władza państwowa skupiona jest w rękach jednej partii
(np. partii komunistycznej w ZSRR czy niemieckiej partii faszystowskiej NSDAP), nie ma
więc mowy ani o zasadzie podziału władzy, ani o legalnie działającej opozycji. Interes
jednostki podporządkowany jest interesowi partii i państwa. Wobec osób przeciwnych
takiemu państwu stosowany jest terror fizyczny i psychiczny (obozy koncentracyjne,
więzienia, ośrodki pracy przymusowej, surowe prawo, deportacja itd.). Przykładem państw
totalitarnych były Niemcy hitlerowskie, stalinowski ZSRR i faszystowskie Włochy.

Ze względu na ustrój terytorialny państwa dzielą się na unitarne i złożone.
Państwo unitarne to państwo jednolite wewnętrznie. Na jego obszarze obowiązuje tylko
jeden porządek prawny i społeczny, jedno obywatelstwo, a jednostki administracyjno-
terytorialne, podporządkowane centralnym organom władzy, nie mają żadnej samodzielności
politycznej. Przykładami państw unitarnych są między innymi Polska, Węgry, Szwecja,
Dania, Holandia czy Finlandia.
Państwo złożone to takie, które swoim częściom składowym daje niemal zupełną
samodzielność, a wraz z nią możliwość posiadania własnego systemu prawodawczego,
wykonawczego i sądowniczego. W przeszłości państwa złożone powstawały w następstwie
unii personalnej (tj. połączenia dwóch organizmów państwowych przez osobę wspólnego
władcy, np. unia polsko-węgierska w 1440 roku czy polsko-litewskie unie z 1385 i 1413
roku) bądź unii realnej (faktycznego zjednoczenia państw, np. unia lubelska w 1569 roku).
Obecnie mówi się o federacjach i konfederacjach.
Federacja jest państwem związkowym, którego części składowe (stany, prowincje, kraje,
republiki) mają samodzielność prawną i pewien zakres samodzielności politycznej, nie mają
jednak prawa do secesji (odłączenie, wystąpienie z federacji) i nie mogą ani samodzielnie
nawiązywać stosunków międzynarodowych, ani ich utrzymywać. Przykładami takich państw '
są: Stany Zjednoczone Ameryki, Austria, Rosja, Kanada, Brazylia, Indie, RFN, Szwajcaria
oraz Belgia.
Konfederacja to związek państw połączonych ze sobą dla realizacji określonych celów
politycznych. Państwa te pozostają suwerenne, aczkolwiek pewne funkcje (np. obronna,
gospodarcza) pragną wykonywać wspólnie. Stosunki między nimi oparte są na prawie
międzynarodowym. W powołanym, wspólnym organie uchwałodawczym każde z państw jest

4

równouprawnione, dysponując taką samą liczbą miejsc i głosów. Przykładem konfederacji
może być utworzona na bazie niektórych byłych republik radzieckich Wspólnota
Niepodległych Państw czy na swój sposób Unia Europejska.

Podsumowanie

• Państwo jest organizacją polityczną, suwerenną, terytorialną oraz przymusową.
• W prawidłowo funkcjonującym społeczeństwie muszą istnieć ośrodki władzy. Jednym z
najważniejszych jej rodzajów jest władza polityczna, a jej najpełniejszą formą -władza
państwowa.
• Ze względu na podstawę legitymizacji (pochodzenia) władzy wyróżnia się władzę: legalną,
tradycyjną i charyzmatyczną.
• Najczęściej spotykane patologie władzy państwowej to: centralizacja i koncentracja
uprawnień, oligarchizacja grup rządzących, biurokratyzacja, partykularyzm, nepotyzm,
brutalizacja metod rządzenia, klientelizm i korupcja.
• Ze względu na zasięg przestrzenny działalności państwa oraz jej dziedziny funkcje państwa
można podzielić na funkcję zewnętrzną i funkcję wewnętrzną. W ramach funkcji wewnętrznej
wyróżnia się funkcję prawodawczą, porządkową, administracyjną, gospodarczo-
organizatorską, socjalną i kulturalną.
• Państwa - ze względu na formę rządów - można podzielić na monarchie i republiki.
• Ze względu na reżim polityczny, czyli metody i środki sprawowania władzy, państwa dzielą
się na demokratyczne, autorytarne i totalitarne.
• Ze względu na ustrój terytorialny państwa dzielą się na unitarne i złożone.

Konstytucja

Konstytucja jest najważniejszym aktem prawnym. Określa bowiem relacje między jednostką
a państwem (prawa i obowiązki obywatela) oraz podstawowe zasady ustroju politycznego i
społecznego państwa. Dlatego nazywana jest ustawą zasadniczą, z którą muszą być zgodne
wszystkie akty prawne. Uchwala się ją inaczej niż inne ustawy: w głosowaniu uczestniczą
obie izby, tworząc Zgromadzenie Narodowe, a do uchwalenia potrzebna jest kwalifikowana
większość 2/3 głosów (czyli większa od połowy i określana w procentach lub ułamkach).
Ze względu na procedurę wprowadzania zmian do przepisów konstytucyjnych można
wyróżnić konstytucje elastyczne, czyli takie, w których uchwala się zmiany tak jak zwykłe
ustawy, oraz konstytucje sztywne, w których zmiana wymaga specjalnej procedury.
Konstytucja RP zalicza się do konstytucji sztywnych. W tym wypadku inicjatywa
ustawodawcza przysługuje wyłącznie co najmniej 1/5 ustawowej liczby postów, prezy-
dentowi i senatowi. Sejm uchwala proponowane zmiany większością co najmniej 2/3 głosów
w obecności przynajmniej połowy ustawowej liczby postów, a senat - bezwzględną
większością głosów.

Podstawowe zasady prawa konstytucyjnego

Ustrój polityczny Rzeczypospolitej Polskiej opiera się na kilku fundamentalnych zasadach,
takich jak:

- zasada suwerenności narodu - zgodnie z którą posiada on prawa i obowiązki i od niego

wywodzi się władza w Rzeczypospolitej;

-zasada republikańskiej formy państwa, wykluczająca jakiekolwiek formy dziedziczenia

władzy;

- zasada demokratycznego państwa prawnego, czyli takiego, w którym prawo jest wartością
nadrzędną wobec wszelkich innych norm czy reguł postępowania, w szczególności zaś norm

5

politycznych czy zwyczajowych;

- zasada reprezentacji politycznej - zgodnie z którą naród rządzi poprzez swoich wybieranych
przedstawicieli;
- zasada podziału władzy i równoważenia się władz, oznaczająca istnienie w państwie trzech
równorzędnych władz: ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej;
- zasada pluralizmu politycznego, dopuszczająca istnienie i działanie wielu partii
politycznych;

- zasada samorządności terytorialnej;
- zasada niezawisłości sędziowskiej i niezależności sądów i trybunatów;
- zasada wolności i praw człowieka i obywatela.

Władza

Władza ustawodawcza
Do sprawowania władzy ustawodawczej w Polsce Konstytucja RP powołuje dwa organy
państwa: sejm i senat. W 1989 roku przywrócono bowiem w Polsce parlament o dwóch
izbach. Z wyjątkiem lat 1919-1922 i 1944-1989 nasz parlament byt zawsze dwuizbowy.
Posłowie w sejmie i senatorowie w senacie są traktowani jako przedstawiciele narodu. Sejm i
senat mają identyczną kadencję, wybory posłów i senatorów odbywają się jednego dnia, a
skrócenie kadencji sejmu oznacza zarazem skrócenie kadencji senatu. Mimo tych zbieżności
różne jest znaczenie obu izb i różne są ich role.

Zasady prawa wyborczego
Zasada powszechności oznacza zakaz stosowania cenzusów wyborczych. Każdy z nas ma
czynne i bierne prawo wyborcze. Pierwsze z nich pozwala nam wybierać, a drugie
kandydować. Czynne prawo wyborcze przysługuje wszystkim obywatelom polskim, którzy
ukończyli 18 lat i nie są pozbawieni praw publicznych oraz wyborczych. Postem natomiast
może zostać tylko obywatel polski, który ukończył 21 lat i ma prawo wybierania.
Zasada równości oznacza, iż każdy wyborca dysponuje jednakową liczbą głosów, a więc
każdy głos ma równą wagę i znaczenie.
Zasada bezpośredniości oznacza, że wyboru posła czy senatora dokonuje bezpośrednio sam
wyborca, nie korzystając z żadnych ciał pośredniczących.
Zasada proporcjonalności oznacza, iż każda z partii zgłaszających listy kandydatów
otrzymuje mandaty w stosunku proporcjonalnym do liczby uzyskanych głosów.
Zasada tajności umożliwia nam swobodne podejmowanie decyzji o wyborze. Wypełniamy
karty wyborcze za specjalnymi zasłonami, nie podpisujemy ich i wrzucamy do urny
osobiście. Dzięki temu zachowana zostaje tajemnica wyboru.

Sejm składa się z 460 posłów, wybieranych w wyborach pięcioprzymiotnikowych:
powszechnych, równych, bezpośrednich, proporcjonalnych i przeprowadzanych w
głosowaniu tajnym, wybranych w wyborach powszechnych, bezpośrednich i w głosowaniu
tajnym. Senatorem może zostać obywatel polski, który ukończył 30 lat i ma prawo
wybierania. Wybory do senatu odbywają się według zasady większościowej, to znaczy, że
przewidziane do rozdziału mandaty uzyskują ci kandydaci, którzy otrzymali najwięcej
głosów.
Nie można kandydować równocześnie do sejmu i senatu, a więc być jednocześnie posłem i
senatorem. Każdy wyborca ma prawo zgłoszenia protestu przeciwko ważności wyborów.
Ważność wyborów stwierdza Sąd Najwyższy.

6

Kadencja sejmu i senatu
Sejm i senat wybierane są na czteroletnie kadencje. Kadencja rozpoczyna się z dniem
pierwszego po wyborach posiedzenia nowo wybranego sejmu. Może ona ulec skróceniu, jeśli:
-sejm podejmie taką uchwałę większością kwalifikowaną 2/3 głosów;


Posłowie i senatorowie
Posłowie i senatorowie są przedstawicielami całego narodu. Mandat przedstawicielski jest:
- generalny - poseł (senator) wyraża wolę narodu, czyli w swojej działalności w parlamencie
ma się kierować interesami ogółu obywateli;
- niezależny - posła nie obowiązują instrukcje wyborcze;
- nieodwołalny - wyborcy nie mogą odwołać posła lub senatora.

Organami Sejmu są:

- marszałek sejmu - wybierany z grona posłów na pierwszym posiedzeniu, najczęściej

przedstawiciel najliczniejszego klubu poselskiego; jest drugą po prezydencie osobą w
państwie; zastępuje go w razie niemożności sprawowania przez niego urzędu, organizuje
obrady sejmu i kieruje nimi, nadaje bieg inicjatywom ustawodawczym, utrzymuje kontakty z
parlamentami innych państw, zarządza także wybory prezydenckie;

- Prezydium Sejmu - tworzą je marszałek i wicemarszałkowie;
- Konwent Seniorów - w jego skład wchodzą członkowie Prezydium Sejmu, a także
przewodniczący klubów parlamentarnych i kół poselskich;

- komisje sejmowe - zaliczamy do nich komisje stałe, komisje nadzwyczajne (które po

zakończeniu prac ulegają rozwiązaniu) oraz komisje śledcze (dysponujące szczególnymi
uprawnieniami).

Podobną organizację wewnętrzną ma senat: marszałek senatu. Prezydium Senatu, Konwent
Seniorów oraz komisje (z wyjątkiem możliwości powoływania komisji śledczych).
Posłowie i senatorowie zasiadający w parlamencie z ramienia określonej partii politycznej
grupują się w kluby parlamentarne. Klub poselski może utworzyć 15 posłów, a koło poselskie
- 3 posłów. Poseł może należeć tylko do jednego klubu, przy czym przynależność nie jest
obowiązkowa. Kluby uchwalają swoje regulaminy dotyczące zachowania się członków klubu.
Mogą im na przykład nakazać zachowanie dyscypliny klubowej, czyli zarządzić głosowanie
zgodne z postanowieniami klubu.

Funkcje parlamentu
- Funkcja ustrojodawcza
- Funkcja ustawodawcza
- Funkcja kontrolna
- Funkcja kreacyjna

Zgromadzenie Narodowe

Zgromadzenie Narodowe jest formą znaną w ustroju Polski od dawna jako organ

uprawniony do wyboru prezydenta. W ustroju politycznym III Rzeczypospolitej organ ten
nadal funkcjonuje, choć prezydent jest dziś wybierany w wyborach powszechnych.
Konstytucja stanowi, iż Zgromadzenie Narodowe zwołuje się w czterech wypadkach:
- w celu odebrania przysięgi od nowo wybranego prezydenta,
- uznania prezydenta za niezdolnego do sprawowania urzędu ze względu na stan zdrowia,
- postawienia prezydenta w stan oskarżenia,
-wysłuchania orędzia prezydenta skierowanego do Zgromadzenia.

7

Władza wykonawcza

Prezydent jest wybierany na pięcioletnią kadencję w wyborach powszechnych, równych,
bezpośrednich, większościowych i w głosowaniu tajnym. Ta sama osoba może być wybrana
tylko dwukrotnie. Wybory prezydenckie zarządza marszałek sejmu, a ważność wyboru
stwierdza Sąd Najwyższy. Na prezydenta może być wybrany obywatel polski, który
najpóźniej w dniu wyborów ukończył 35 lat i korzysta z pełni praw wyborczych do sejmu.

Kadencja prezydenta rozpoczyna się w dniu złożenia przez niego przysięgi wobec
Zgromadzenia Narodowego, a kończy wraz z upływem pięciu lat od dnia objęcia
prezydentury. Powody wcześniejszego zakończenia urzędowania mogą być następujące:

- śmierć prezydenta,
- zrzeczenie się prezydentury,
- uznania przez Zgromadzenie Narodowe trwałej niezdolności prezydenta do sprawowania
urzędu ze względu na stan zdrowia,

- złożenie z urzędu orzeczeniem Trybunału Stanu.

Jeżeli prezydent nie może tylko przejściowo pełnić swych obowiązków, to zawiadamia o tym
marszałka sejmu, który je tymczasowo od niego przejmuje. Prezydent za swoją działalność
nie ponosi odpowiedzialności politycznej (parlamentarnej), natomiast za naruszenie
konstytucji, ustawy lub popełnienie przestępstwa ponosi odpowiedzialność konstytucyjną
przed Trybunałem Stanu. Decyzję o postawieniu prezydenta w stan oskarżenia podejmuje
Zgromadzenie Narodowe większością 2/3 głosów ustawowej liczby członków na wniosek co
najmniej 140 parlamentarzystów.

Rada Ministrów
Drugim członem władzy wykonawczej jest Rada Ministrów (rząd). Jest to organ kolegialny,
który tworzą: prezes Rady Ministrów, wiceprezesi, ministrowie. Prezes Rady Ministrów,
potocznie nazywany premierem, jest nie tylko przewodniczącym Rady, ale rzeczywistym
kierownikiem prac rządu. Reprezentuje Radę Ministrów, organizuje i kieruje jej pracami, w
tym koordynuje i kontroluje pracę członków rządu. Sprawuje też zwierzchnictwo nad
korpusem służby cywilnej, nadzór nad działalnością samorządu terytorialnego z punktu
widzenia legalności jego działania oraz stanowi prawo w formie rozporządzeń. Ponadto
premier kieruje pracą terenowej administracji rządowej.

Rada Ministrów jako całość ustępuje w wypadku:
- ukonstytuowania się nowo obranego Sejmu,
- rezygnacji członków Rady lub premiera z pełnienia funkcji,
- nieudzielenia przez Sejm wotum zaufania rządowi,
- złożenia wniosku o wotum nieufności dla rządu (wniosek co najmniej 46 posłów,

wskazujący imiennie nowego kandydata na premiera konstruktywne wotum nieufności).
Dymisję rządu składa prezes Rady Ministrów na ręce prezydenta.

Prezydent w jednym tylko wypadku - rezygnacji prezesa Rady Ministrów
- może odmówić przyjęcia dymisji.

Do zadań Rady Ministrów należy:

- zapewnienie wykonania ustaw,
-wydawanie rozporządzeń,
- kierowanie, koordynowanie i kontrolowanie działalności całej administracji w państwie,

- uchwalanie projektu budżetu i kierowanie jego wykonaniem,
- ochrona interesów skarbu państwa,

8

- zapewnienie wewnętrznego i zewnętrznego bezpieczeństwa państwa,
- sprawowanie ogólnego kierownictwa w dziedzinie obronności,
- sprawowanie ogólnego kierownictwa w dziedzinie stosunków międzynarodowych.

Władza sądownicza

Częścią aparatu państwowego są sądy i trybunaty. Rozstrzyganie sporów na podstawie
ustawy (wymiar sprawiedliwości) należy do niezawisłych sądów, a rozstrzyganie sporów
konstytucyjnych, zarówno w sferze stanowienia, jak i stosowania prawa, zostało powierzone
niezawisłym trybunałom.

Sąd Najwyższy sprawuje nadzór nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych w
zakresie orzekania. W jego skład wchodzą: pierwszy prezes, prezesi oraz sędziowie.
Sąd Najwyższy dzieli się na cztery izby:

-Administracyjną, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
- Cywilną,
- Karną,
-Wojskową.

Każda z nich nadzoruje orzecznictwo sądowe w sprawach należących do jej kompetencji.

Najważniejsze funkcje Sądu Najwyższego to:
- rozpoznawanie kasacji wnoszonych od prawomocnych orzeczeń sądów odwoławczych
kończących postępowanie sądowe;
- podejmowanie uchwat mających na celu wyjaśnienie przepisów prawnych budzących
wątpliwości w praktyce;
- stwierdzanie ważności wyborów: do sejmu i senatu, na prezydenta, a także prawomocność
referendum ogólnokrajowego konstytucyjnego

Sądami powszechnymi są sądy rejonowe, sądy okręgowe i sądy apelacyjne. Sądy powszechne
rozstrzygają wszelkie sprawy z zakresu prawa karnego, cywilnego, rodzinnego i
opiekuńczego oraz prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, które nie są zastrzeżone dla
innych sądów. Wszystkich sędziów sądów powszechnych powołuje minister sprawiedliwości.
Sądami kierują prezesi podlegający ministrowi.

Trybunały
Trybunał Konstytucyjny w Polsce funkcjonuje od 1985 roku. W jego skład wchodzi obecnie
15 sędziów, wybieranych przez sejm na dziewięcioletnią kadencję (obowiązuje zakaz
reelekcji) spośród osób wyróżniających się wiedzą prawniczą. Prezesa i wiceprezesa
powołuje prezydent. Sędziowie Trybunału są niezawiśli.
Podstawową funkcją Trybunału Konstytucyjnego jest orzekanie o konstytucyjności i
legalności aktów prawnych. Funkcję tę realizuje on w następujących formach:
- orzeka o zgodności ustaw i umów międzynarodowych z konstytucją;
- orzeka o zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi;
- orzeka o zgodności przepisów prawa wydawanych przez centralne organy państwowe z
konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami;
- orzeka w sprawach skarg konstytucyjnych;
- orzeka w sprawach sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi organami państwa;
- orzeka o zgodności z konstytucją celów oraz działalności partii politycznych.

9

Trybunał Stanu jest instytucją sądowniczą powołaną do orzekania o odpowiedzialności osób
zajmujących najważniejsze stanowiska państwowe. Jako oskarżeni mogą przed nim stanąć:

- prezydent - za czyn naruszający konstytucję i ustawy oraz za przestępstwo pospolite;
-prezes i członkowie Rady Ministrów - za naruszenie konstytucji i ustaw oraz za
przestępstwo, ale popełnione w związku z zajmowanym stanowiskiem;
- prezes Narodowego Banku Polskiego, prezes Najwyższej Izby Kontroli oraz członkowie
Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji -wyłącznie za naruszenie konstytucji i ustaw;

- posłowie i senatorowie - za naruszenie zakazu prowadzenia działalności gospodarczej z
osiąganiem korzyści z majątku skarbu państwa lub samorządu terytorialnego.

Samorząd terytorialny

0d 1999 roku w Polsce obowiązuje trójstopniowy podział terytorialny państwa. Jednostkami
tego podziału są: gmina, powiat i województwo. Terytorium Polski zostało podzielone na 16
województw.

Samorząd gminny

Mieszkańcy gminy tworzą z mocy prawa wspólnotę samorządową. Gmina wykonuje

zadania publiczne w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność, ma ona osobowość
prawną, a jej samodzielność podlega ochronie sądowej. Zadania te można ująć w czterech
kategoriach takich jak: infrastruktura społeczna (szkoły, ochrona zdrowia, opieka społeczna
itd.), infrastruktura techniczna (drogi, wodociągi, transport), porządek i bezpieczeństwo
publiczne oraz ład przestrzenny i ekologiczny (zagospodarowanie terenu, ochrona
ś

rodowiska). Zadania własne dzielą się na obowiązkowe, które gmina musi wykonać, oraz

pozostałe, których wykonanie zależy od jej woli i możliwości (przede wszystkim
finansowych)/Gmina wykonuje również zadania zlecone z zakresu administracji rządowej, a
także z zakresu organizacji i przeprowadzania wyborów powszechnych oraz referendów, po
uprzednim zapewnieniu jej środków finansowych przez administrację rządową

Władzami gminy są następujące organy:
- referendum gminne -jest formą bezpośredniego sprawowania władzy w gminie i może być
przeprowadzane w każdej ważnej dla gminy sprawie (np. dotyczące planu zagospodarowanie
przestrzennego gminy);
- rada gminy - jest organem uchwałodawczym i kontrolnym, składa się z radnych,
wybieranych w wyborach gminnych na czteroletnią kadencję, obraduje na sesjach, a ze swego
grona wybiera przewodniczącego rady;
- zarząd gminy - organ wykonawczy, na którego czele stoi wójt (burmistrz lub prezydent),
wybierany przez radę gminy; prezydent stoi na czele zarządu gminy, gdy jego siedziba
znajduje się w mieście liczącym ponad 100 tysięcy mieszkańców lub byłym mieście
wojewódzkim, a burmistrz - na czele miasta do 100 tysięcy mieszkańców. Jednostkami
pomocniczymi gmin wiejskich są sołectwa, a miejskich dzielnice (osiedla).
Gminy mogą tworzyć związki komunalne, zawierać porozumienia i tworzyć stowarzyszenia.
W Polsce istnieje kilkanaście związków komunalnych i stowarzyszeń gmin (np. Podhalański
Związek Gmin, Związek Miast Polskich).

Samorząd powiatowy

Zadania powiatu nie mogą naruszać zakresu działania gmin, a mają mieć charakter

uzupełniający. Mieszkańcy powiatu mogą podejmować rozstrzygnięcia bezpośrednio poprzez
referendum lub za pośrednictwem organów powiatu, którymi są:
- rada powiatu - organ uchwałodawczy i kontrolny,

10

- zarząd powiatu - na jego czele stoi starosta.
Miastem na prawach powiatu (tzw. powiat grodzki) jest miasto liczące ponad 100 tysięcy
mieszkańców oraz miasto.

Samorząd województwa

Na terenie województwa, w odróżnieniu od gminy i powiatu, działa nie tylko samorząd, ale
również administracja rządowa, którą wykonuje powoływany przez prezesa Rady Ministrów
wojewoda. Działania samorządu wojewódzkiego nie naruszają samodzielności powiatu i
gminy. Jego zadania koncentrują się na funkcjach o znaczeniu regionalnymi Określa on
strategię i prowadzi politykę rozwoju województwa.
Organami samorządu wojewódzkiego są:

- sejmik województwa - organ uchwałodawaczy i kontrolny: stanowienie prawa

miejscowego, uchwalanie budżetu województwa, wybieranie zarządu (jego pracami
kieruje przewodniczący sejmiku);

- zarząd województwa - organ wykonawczy; na jego czele stoi marszałek.

Organami nadzoru nad działalnością samorządu są Prezes Rady Ministrów i wojewoda, a w
zakresie spraw budżetowych - Regionalna Izba Obrachunkowa.

Podsumowanie

• Podstawowymi zasadami, ustroju Polski, są: zasada suwerenności narodu, republikańskiej
formy państwa, demokratycznego państwa prawnego, reprezentacji politycznej, podziału
władzy i jej równoważenia się, pluralizmu politycznego, samorządności terytorialnej,
niezawisłości sędziowskiej i niezależności sądów i trybunałów, wolności i praw człowieka i
obywatela.
• Władzę ustawodawczą reprezentują w Polsce sejm i senat.
• Sejm liczy 460 posłów, wybieranych na czteroletnią kadencję w wyborach powszechnych,
równych, bezpośrednich, proporcjonalnych oraz przeprowadzanych w głosowaniu tajnym.
• Do podstawowych funkcji sejmu i senatu należą: funkcja ustrojodawcza, ustawodawcza,
kontrolna i kreacyjna.
• Senat liczy 100 senatorów, wybieranych na czteroletnią kadencję w wyborach
powszechnych, bezpośrednich oraz w głosowaniu tajnym.
• Władzę wykonawczą sprawują w Rzeczypospolitej Polskiej: prezydent (wybierany w
wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich, większościowych i w głosowaniu tajnym
na pięcioletnią kadencję) oraz Rada Ministrów.
• Władzę sądowniczą pełnią niezawisłe sądy (Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy
administracyjne i wojskowe) oraz trybunały (Trybunał Konstytucyjny, Trybunał Stanu).
• Do organów kontroli państwowej i ochrony prawa należą: Najwyższa Izba Kontroli,
Rzecznik Praw Obywatelskich, Rzecznik Praw Dziecka, Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji
oraz prokuratura.
• Od 1999 roku w Polsce obowiązuje trójstopniowy podział terytorialny państwa. Jednostkami
tego podziału są: gmina, powiat i województwo (terytorium kraju podzielone jest na 16
województw).
• Stosunki między Rzeczpospolitą a Kościołem katolickim reguluje konkordat, czyli umowa
międzynarodowa zawarta ze Stolicą Apostolską. Stosunki między Polską a innymi kościołami
i związkami wyznaniowymi regulują ustawy.

11

Prawo

Funkcje i zadania prawa

Prawo jest głównym czynnikiem kontroli i oceny społecznych zachowań. Do jego
podstawowych funkcji w społeczeństwie i w państwie należą:
- Funkcja regulacji życia społecznego. Prawo zapewnia obywatelom poczucie
bezpieczeństwa oraz wpływa na stabilizację stosunków społecznych. Utrwala też istnienie
ładu społecznego.
- Funkcja wychowawcza. Prawo wpływa na kształtowanie trwałych motywacji pozytywnych
zachowań, jak na przykład przestrzeganie przepisów ruchu drogowego.
- Funkcja dystrybucyjna. Prawo reguluje również tworzenie zasad dystrybucji (rozdziału)
pożądanych dóbr społecznych oraz gwarantuje ten rozdział. Funkcja ta dotyczy głównie
prawa administracyjnego i cywilnego.
- Funkcja represyjna. Zadaniem prawa jest wymierzanie kar za przestępstwa. Kara ma
działać odstraszająco na sprawców czynów zabronionych. Jednym z warunków realizacji tej
zasady jest również nieuchronność kary.
- Funkcja kulturotwórcza. Prawo jest czynnikiem integrującym ludność żyjącą w danym
państwie. Wychowanie w duchu poszanowania instytucji i norm prawnych stwarza gwarancję
utrzymania ciągłości historycznej narodu i jego państwa. Wpływając na społeczny system
wartości, prawo samo w sobie stanowi wartość kulturową, która decyduje o zdrowym i
stabilnym funkcjonowaniu narodu. Społeczna znajomość prawa podnosi poziom kultury, w
tym między innymi kultury politycznej.


Dziedziny prawa:
- prawo konstytucyjne
- prawo administracyjne
- prawo cywilne
- prawo rodzinne i opiekuńcze
- prawo karne
- prawo finansowe
- prawo pracy
- prawo międzynarodowe
- prawo europejskie

Konstytucja, czyli ustawa zasadnicza, uchwalana jest przez Zgromadzenie Narodowe. Ten
najwyższy akt normatywny określa kształt ustroju politycznego i społecznego, system
ekonomiczny państwa, strukturę, kompetencje i sposoby powoływania organów władzy
państwowej oraz prawa i obowiązki obywateli.
Ustawa w hierarchii aktów prawnych stoi bezpośrednio za konstytucją. Uchwalona może być
wyłącznie przez parlament w określonym trybie. Niektóre ustawy, zawierające trzon
podstawowych usystematyzowanych przepisów danej gałęzi prawa, nazywane są kodeksami
(np. kodeks karny, kodeks cywilny, kodeks rodzinny, kodeks drogowy itd.). Szczególnym
typem są ustawy uchwalane w wyniku referendum, czyli głosowania wszystkich do tego
uprawnionych.
Akty prawne o mocy równej ustawie. Oprócz ustawy mogą istnieć akty prawne o mocy
równej ustawie, wydawane przez inny organ państwowy (np. w II Rzeczypospolitej Polskiej
dekrety wydawane przez prezydenta, w Polsce Ludowej dekrety wydawane przez Radę
Państwa, w tym najsłynniejszy, z 13 grudnia 1981 roku, wprowadzający stan wojenny).

12

Zgodnie z obecną konstytucją rozporządzenie z mocą ustawy może być wydane przez prezy-
denta RP na wniosek Rady Ministrów tylko podczas wojny i wyłącznie w ściśle określonych
prawem granicach. Taka ustawa ma charakter wyjątkowy.
Ratyfikowane umowy międzynarodowe. Ze względu na moc powszechnego
obowiązywania do aktów o istotnym znaczeniu należy zaliczyć umowy międzynarodowe,
ratyfikowane zarówno po wyrażeniu zgody w ustawie (traktat, konkordat, pakt, układ,
deklaracja), jak i bez konieczności uzyskania zgody na ratyfikację (dotyczy m.in. umów
gospodarczych.

Akty wykonawcze

W polskim prawie obowiązuje obecnie tylko jeden rodzaj aktów wykonawczych -

rozporządzenia. Mogą je wydawać jedynie organy wskazane przez konstytucję - prezydent,
Rada Ministrów, prezes Rady Ministrów, ministrowie kierujący poszczególnymi resortami
administracji rządowej i przewodniczący określonych komitetów. Wymienione wyżej akty
prawne mają moc powszechnie obowiązujących w państwie.
Akty wewnętrzne. Drugą grupę aktów prawnych stanowią akty wewnętrzne. Mają one
ograniczony zasięg. Ich adresatami są jednostki organizacyjne podległe organowi
wydającemu akt prawny. Nie mogą one jednak nakładać na obywatela obowiązków, jak
również ograniczać jego praw. Przykładami tych aktów są uchwały Rady Ministrów i
zarządzenia wydawane przez poszczególnych ministrów.
Prawo miejscowe. Organy przedstawicielskie samorządu terytorialnego mają uprawnienia do
prawotwórstwa miejscowego o ograniczonym zasięgu terytorialnym. W niektórych
wypadkach prawotwórczy charakter mają zarządzenia porządkowe stanowione przez zarząd
gminy.

Podsumowanie

• Prawem nazywamy uporządkowany zbiór norm postępowania ustanowionych bądź
usankcjonowanych przez państwo.
• Do podstawowych funkcji prawa należą: funkcja regulacji życia społecznego, funkcja
wychowawcza, dystrybucyjna, represyjna i kulturotwórcza.
• Głównymi gałęziami prawa są: prawo konstytucyjne, prawo cywilne, prawo karne, prawo
administracyjne, prawo pracy, prawo rodzinne i opiekuńcze, finansowe oraz międzynarodowe
prywatne.
• Prawo może być tworzone przez stanowienie oraz w drodze praktyki prawodawczej.
• Najwyższym aktem prawnym w państwie jest konstytucja, której podporządkowane są
pozostałe akty prawne (ustawa, ratyfikowana umowa międzynarodowa, rozporządzenie,
uchwała, zarządzenie, akty prawa miejscowego).
• W Polsce akty prawne publikuje się w: „Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej",
„Monitorze Polskim" oraz dziennikach urzędowych.
• Praworządność, będąc jedną z najważniejszych zasad ustrojowych, zobowiązuje organy
państwa do przestrzegania prawa na równi z obywatelami.