01-50 Biologia Progam LO Stawarz

Franciszek Dubert, Ryszard Kozik,

Stanis∏aw Krawczyk, Adam Kula,

Maria Marko-Wor∏owska, Joanna Stawarz,

Robert Stawarz, W∏adys∏aw Zamachowski

biologii dla

liceum ogólnokszta∏càcego,

liceum profilowanego i technikum

Kszta∏cenie ogólne w zakresie podstawowym

i rozszerzonym

Program dopuszczony do u˝ytku szkolnego

przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu

na podstawie recenzji

dr. Mariana Biczyckiego (rekomendacja: Uniwersytet Âlàski),

dr. hab. Jacka Bieleckiego (rekomendacja: Uniwersytet Warszawski)

i mgr Gra˝yny Czetwertyƒskiej (rekomendacja: Minister Edukacji Narodowej i Sportu)

Numer dopuszczenia:

DKOS-5002-45/03

Projekt okładki i strony tytułowej: Konrad Klee

Opracowanie graficzne: Adam Poczciwek

Redakcja merytoryczna i opracowanie redakcyjne: Lucyna Głębocka

Korekta: Barbara Staśkiewicz

ISBN 978-83-7409-051-3

Warszawa 2004

Wydanie drugie
Warszawa 2007

Skład i łamanie: Nowa Era Sp. z o.o.

Nowa Era Sp. z o.o.
Aleje Jerozolimskie 146 D, 02-305 Warszawa
tel. 0 22 570 25 80, fax 0 22 570 25 81
www.nowaera.pl, e-mail: nowaera@nowaera.pl

Druk i oprawa: Przedsiębiorstwo Poligraficzne GRYFIS, Łomianki k. Warszawy

SPIS TREÂCI

Wst´p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

I. Za∏o˝enia dydaktyczne i wychowawcze,

na których zosta∏a oparta koncepcja programu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6

II. Szczegó∏owe cele edukacyjne, zakres treÊci programowych,

procedury osiàgania celów i oczekiwane osiàgni´cia ucznia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Cz´Êç I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Dzia∏ programowy: Chemiczne podstawy ˝ycia – pierwiastki, wiàzania i zwiàzki
o kluczowym znaczeniu dla organizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Dzia∏ programowy: èród∏a energii dla organizmów,
jej przep∏yw i przemiany w skali biosfery . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

Dzia∏ programowy: Organizm cz∏owieka jako strukturalna i funkcjonalna ca∏oÊç . . . . 9

1. Od˝ywianie si´ cz∏owieka: g∏ówne sk∏adniki pokarmowe, ich êród∏a

i obieg w organizmie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

2. Budowa i funkcjonowanie uk∏adu oddechowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

3. Budowa i funkcjonowanie uk∏adu krà˝enia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

4. Budowa i funkcjonowanie uk∏adu odpornoÊciowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

5. Choroby nowotworowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

6. Budowa i funkcjonowanie uk∏adu wydalniczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

7. Budowa i funkcjonowanie uk∏adu nerwowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

8. Rola zmys∏ów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

9. Budowa i funkcjonowanie uk∏adu dokrewnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

10. Uk∏ad ruchu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

11. Pow∏oki cia∏a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

12. Rozwój osobniczy cz∏owieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

Cz´Êç II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

Dzia∏ programowy: Pochodzenie i historia ˝ycia na Ziemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

Dzia∏ programowy: Ziemia jako Êrodowisko ˝ycia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

Dzia∏ programowy: Genetyka – sposób przekazywania
informacji o budowie i funkcji ˝ywych organizmów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

Dzia∏ programowy: In˝ynieria genetyczna i biotechnologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

Dzia∏ programowy: Ewolucja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

Cz´Êç III . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

Dzia∏ programowy: Komórka – podstawowa jednostka ˝ycia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

Dzia∏ programowy: Energia i ˝ycie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40

Dzia∏ programowy: Ró˝norodnoÊç Êwiata organizmów ˝ywych . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

III. Standard kszta∏cenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

IV. Orientacyjny rozk∏ad godzin na realizacj´ programu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

Zakres podstawowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

Zakres rozszerzony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

WST¢P

Przedstawiony program nauczania biologii zosta∏ przygotowany zgodnie z podstawà
programowà wychowania przedszkolnego oraz kszta∏cenia ogólnego w poszczegól-
nych typach szkó∏. Podstawa programowa zawarta jest w rozporzàdzeniu Ministra
Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 roku.

Program ten przeznaczony jest do kszta∏cenia w szko∏ach ponadgimnazjalnych za-

równo w zakresie podstawowym, jak i rozszerzonym. TreÊci podstawowe i rozszerza-
jàce sà przedstawione ró˝nymi kolorami czcionki, tzn. podstawowe – czarnym, a

roz-

szerzajàce – zielonym

Niniejszy program stanowi kontynuacj´ kszta∏cenia biologii na poziomie podsta-

wowym (w ramach przedmiotu przyroda) i gimnazjalnym. Zosta∏y w nim zaprezen-
towane treÊci nauczania, które rozszerzajà znacznie wiadomoÊci kierunkowe, co ma
na celu pog∏´bienie znajomoÊci przedmiotu i kszta∏cenie zgodnie z zainteresowania-
mi, predyspozycjami i ambicjami. Uwzgl´dniono równie˝ korelacje mi´dzyprzedmio-
towe, co podkreÊlono w podr´cznikach opracowanych do tego programu. Jednocze-
Ênie starano si´ zachowaç w∏aÊciwe proporcje mi´dzy nauczaniem, kszta∏ceniem i wy-
chowaniem, a wi´c tymi trzema grupami zadaƒ, które nauczyciele sà zobowiàzani
uwzgl´dniaç w trakcie realizacji procesu uczenia wszystkich przedmiotów szkolnych.

W programie wyró˝niono dzia∏y i okreÊlono zakres treÊci programowych. Na ich

podstawie wyznaczono: szczegó∏owe cele edukacyjne, zakres treÊci nauczania, proce-
dury osiàgania celów, oczekiwane osiàgni´cia ucznia i podstawy metod oceny osià-
gni´ç ucznia (standard kszta∏cenia).

Program uzupe∏nia obudowa dydaktyczna. Sk∏adajà si´ na nià:
1) podr´czniki, w których do ka˝dej lekcji zaproponowano çwiczenia rozszerzajà-

ce, pytania sprawdzajàce i podsumowanie zrealizowanego materia∏u,

2) materia∏y pomocnicze dla uczniów,
3) poradniki dla nauczyciela z propozycjami realizacji programu, rozk∏adami ma-

teria∏u nauczania i propozycjami oceny ucznia.

I. ZA¸O˚ENIA DYDAKTYCZNE I WYCHOWAWCZE,

NA KTÓRYCH ZOSTA¸A OPARTA KONCEPCJA PROGRAMU

Program zosta∏ u∏o˝ony tak, aby przez realizacj´ jego treÊci nauczyciel móg∏ osià-

gnàç oczekiwane cele, wÊród których najwa˝niejsze to:
• rozumienie przez uczniów podstaw funkcjonowania w∏asnego organizmu,
• kszta∏towanie u uczniów postawy odpowiedzialnoÊci za w∏asne zdrowie i poszano-

wanie zdrowia innych,

• wspieranie pracy uczniów nad kszta∏towaniem zdrowego stylu ˝ycia i postawy ak-

tywnej ochrony Êrodowiska,

• rozwijanie umiej´tnoÊci samodzielnej obserwacji przyrody,
• rozwijanie wra˝liwoÊci na pi´kno przyrody,
• rozwijanie i stosowanie przez uczniów umiej´tnoÊci niezb´dnych do aktywnego

dzia∏ania na rzecz ochrony Êrodowiska w skali lokalnej i globalnej.

Uwa˝amy, ˝e w toku nauczania biologii w liceum w wi´kszym stopniu nale˝y ak-

centowaç i realizowaç treÊci dotyczàce rozwoju cz∏owieka i ochrony jego zdrowia
oraz podkreÊlaç koniecznoÊç ustawicznej edukacji w zakresie biologii, co mo˝e si´
przyczyniaç do zwi´kszenia ÊwiadomoÊci ekologicznej i kultury przyrodniczej, a co
za tym idzie, do podniesienia jakoÊci ˝ycia.

Program jest skonstruowany w taki sposób, aby mo˝na go by∏o wykorzystaç

w klasach o ró˝nych profilach, w których programie znajduje si´ biologia (zakres
podstawowy, zakres rozszerzony), równie˝ w tych, w których decyzjà dyrekcji
przydzielono dodatkowe godziny na nauczanie biologii.

Materia∏ nauczania podzielono na trzy cz´Êci. Zosta∏ on przygotowany na podsta-

wie obowiàzujàcych przepisów i zasad oraz zgodnie z za∏o˝eniem, ˝e uczeƒ realizu-
jàcy zakres rozszerzony ju˝ w pierwszej klasie, b´dzie zapoznawany tak˝e z treÊcia-
mi kszta∏cenia podstawowego. Cz´Êç I programu oraz cz´Êç II s∏u˝à do realizacji za-
kresu podstawowego i rozszerzonego, zaÊ cz´Êç III jest przeznaczona wy∏àcznie dla
klas uczàcych si´ w zakresie rozszerzonym. Proponuje si´, aby praca z programem
cz´Êci trzeciej rozpoczyna∏a si´ po uprzednim zrealizowaniu cz´Êci I oraz II. Z uwagi
na to, ˝e program charakteryzuje si´ du˝à elastycznoÊcià, zarówno w zakresie realizo-
wanych treÊci, jak i czasu przeznaczonego na realizacj´, w klasach o rozszerzonym za-
kresie mo˝na równie˝ zastosowaç kolejnoÊç: I, III i II, albo III, I, II.

Struktura materia∏u nauczania umo˝liwia nauczycielowi, stosownie do istniejà-

cych potrzeb, kszta∏towanie jego zakresu w czasie realizacji programu (zaw´˝anie,
rozszerzanie, dopisywanie nowego zakresu).

W samym programie nie przedstawiono rozk∏adu materia∏u nauczania ani szcze-

gó∏owych standardów wymagaƒ. Sà one uwzgl´dnione w poradniku metodycznym
dla nauczyciela.

II. SZCZEGÓ¸OWE CELE EDUKACYJNE, ZAKRES TREÂCI

PROGRAMOWYCH, PROCEDURY OSIÑGANIA CELÓW
I OCZEKIWANE OSIÑGNI¢CIA UCZNIA

CZ¢Âå I

Dzia∏ programowy: CHEMICZNE PODSTAWY ˚YCIA – PIERWIASTKI,

WIÑZANIA I ZWIÑZKI O KLUCZOWYM ZNACZENIU
DLA ORGANIZMU

Szczegó∏owe cele edukacyjne
• poznanie pierwiastków biogennych i okreÊlenie ich roli,
• poznanie rodzajów wiàzaƒ chemicznych,
• pog∏´bienie wiedzy na temat najwa˝niejszych dla ˝ycia zwiàzków organicznych,

wyst´pujàcych w nich wiàzaƒ i grup funkcyjnych,

• poznanie szczególnej roli bia∏ek w budowie i funkcjonowaniu komórki,
• doskonalenie technik obserwacji mikroskopowej.

Zakres treÊci programowych
1. Pierwiastki biogenne i zwiàzki nieorganiczne oraz ich rola. Znaczenie makro- i mi-

kroelementów dla istnienia ˝ywych organizmów.

2. Wiàzania chemiczne: wodorowe, jonowe, kowalencyjne, kowalencyjne spolaryzo-

wane.

3. Cukry proste i z∏o˝one, budowa, rola, kondensacja. Cukry jako êród∏o energii u˝y-

tecznej dla ˝ywych organizmów.

4. T∏uszcze, budowa i funkcja. WartoÊç energetyczna t∏uszczów. T∏uszcze jako êród∏a

energii u˝ytecznej dla ˝ywych organizmów. T∏uszcze jako substancje zapasowe
zwierzàt i roÊlin.

5. Budowa i w∏aÊciwoÊci bia∏ek, aminokwasy egzogenne i endogenne. Bia∏ka czynno-

Êciowe – enzymy, bia∏ka strukturalne. Znaczenie bia∏ek dla organizmu (enzymy,
hormony bia∏kowe), rola w reakcjach odpornoÊciowych organizmu (globuliny).

6. Fizykochemiczne w∏aÊciwoÊci wody.

Procedury osiàgania celów

• wykrywanie podstawowych substancji zapasowych roÊlin (t∏uszczów, bia∏ek i poli-

sacharydów), wykrywanie chromatyny w jàdrach komórkowych,

• samodzielna obserwacja mikroskopowa, wykonywanie preparatów przy˝yciowych

z tkanek roÊlinnych.

Oczekiwane osiàgni´cia uczniów
Uczeƒ potrafi:
• okreÊliç rol´ i znaczenie pierwiastków biogennych, makro- i mikroelementów dla

˝ywych organizmów,

• wymieniç w∏aÊciwoÊci chemiczne w´gla i powiedzieç, co z nich wynika,
• omówiç rodzaje i sposoby tworzenia si´ wiàzaƒ chemicznych w kwasach nukleino-

wych,

• omówiç fizykochemiczne w∏aÊciwoÊci wody i okreÊliç ich znaczenie dla organizmu

˝ywego,

• okreÊliç ogólne zasady dzia∏ania mikroskopu Êwietlnego,
• przeprowadzaç prawid∏owo obserwacje mikroskopowe.

Dzia∏ programowy: èRÓD¸A ENERGII DLA ORGANIZMÓW, JEJ PRZEP¸YW

I PRZEMIANY W SKALI BIOSFERY

Szczegó∏owe cele edukacyjne
• poznanie êróde∏ energii wykorzystywanych przez organizmy,
• poznanie êróde∏ pokarmu dla organizmów ˝ywych,

• poznanie struktury troficznej biocenozy,
• poznanie procesów zwiàzanych z przep∏ywem energii i krà˝eniem materii w eko-

systemach,

• zrozumienie zasad przep∏ywu energii przez ekosystemy,
• poznanie prawid∏owoÊci cykli biogeochemicznych,
• poznanie zwiàzków mi´dzy przep∏ywem energii i krà˝eniem materii a ∏aƒcuchem

troficznym.

Zakres treÊci programowych
1. èród∏a energii dla ˝ywych organizmów, sposoby i mo˝liwoÊci ich pozyskiwania

i wykorzystywania przez auto- i heterotrofy. Znaczenie procesów fotosyntezy i che-
mosyntezy w przyrodzie. Przemiany energii w procesie wytwarzania materii orga-
nicznej. Uwalnianie energii ze zwiàzków organicznych.

2. Od produkcji do konsumpcji – ∏aƒcuchy i sieci pokarmowe a przep∏yw energii i krà-

˝enie materii, rola producentów, konsumentów i destruentów w procesie produko-
wania pokarmu i w jego przep∏ywie przez kolejne poziomy ∏aƒcucha pokarmowe-
go. Poznanie przedstawicieli poszczególnych grup troficznych, miejsce cz∏owieka
w ∏aƒcuchu pokarmowym.

3. Energetyczne zasady funkcjonowania ekosystemu: przep∏yw energii i jej przemia-

ny w trakcie przep∏ywu.

4. Krà˝enie materii w skali ekosystemu i w biosferze. Pierwiastki biogenne, makro-

i mikroelementy, obieg w´gla.

5. ˚ycie w glebie jako Êrodowisku rozk∏adu martwej materii organicznej, mikroflora

glebowa, populacje zwierzàt w glebie wspomagajàce proces rozk∏adu.

Procedury osiàgania celów
• analiza schematów dotyczàcych sposobów produkcji pokarmu dla ca∏ej biosfery,

• konstruowanie przyk∏adowych ∏aƒcuchów i sieci pokarmowych w ekosystemie ∏à-

kowym lub parku miejskim,

• oznaczanie fauny glebowej, fauny natrawnej w parku lub na ∏àce,
• przypisanie organizmom, znalezionym podczas çwiczeƒ w terenie, pozycji w ∏aƒcu-

chu pokarmowym,

• analiza przyk∏adowych piramid energii,
• eksperymentalne wykazanie, ˝e rozk∏ad materii organicznej jest wynikiem dzia∏al-

noÊci ró˝nych destruentów – analiza rozk∏adu papieru filtrowego (celuloza) wsku-
tek oddzia∏ywania grzybów i bakterii,

• badanie kwasowoÊci gleby ró˝nego pochodzenia,
• analiza schematów przedstawiajàcych zasady równowagi dynamicznej w ekosyste-

mie.

Oczekiwane osiàgni´cia uczniów
Uczeƒ potrafi:
• wyjaÊniç procesy, które zachodzà w Êrodowisku i decydujà o ˝yciu na Ziemi,
• okreÊliç êród∏a pokarmu dla wszystkich organizmów w biosferze,
• okreÊliç wp∏yw cywilizacji na Êrodowisko z uwzgl´dnieniem roli cz∏owieka w przy-

rodzie,

• podaç przyk∏ady ∏aƒcuchów i sieci pokarmowych,
• przeanalizowaç przep∏yw energii przez ekosystem,
• wyjaÊniç krà˝enie pierwiastków biogennych w biosferze,
• przedstawiç i analizowaç przep∏yw energii i krà˝enie materii jako procesy warun-

kujàce ciàg∏oÊç ˝ycia,

• przedstawiç rol´ organizmów w obiegu w´gla.

Dzia∏ programowy: ORGANIZM CZ¸OWIEKA JAKO STRUKTURALNA

I FUNKCJONALNA CA¸OÂå

1. Od˝ywianie si´ cz∏owieka: g∏ówne sk∏adniki pokarmowe, ich êród∏a

i obieg w organizmie

Szczegó∏owe cele edukacyjne
• poznanie podstawowych sk∏adników pokarmowych i êróde∏ ich wyst´powania,
• poznanie funkcji poszczególnych sk∏adników pokarmowych,
• znajomoÊç etapów transformacji chemicznej pokarmu,

• poznanie wartoÊci energetycznej wybranych produktów,
• poznanie znaczenia tlenu w procesach wyzwalania energii,
• poznanie przemian energii w procesie produkcji materii organicznej,
• poznanie êróde∏ fizycznych, chemicznych i bakteriologicznych zanieczyszczeƒ

˝ywnoÊci,

• zapoznanie si´ z ewentualnymi skutkami spo˝ycia ska˝onych produktów,
• poznanie chorób zwiàzanych z nieprawid∏owà iloÊcià spo˝ywanych pokarmów

(anoreksja i bulimia),

• kszta∏towanie stylu zdrowej konsumpcji – dobór diety stosownie do potrzeb orga-

nizmu,

• znajomoÊç budowy i miejsca wyst´powania poszczególnych odcinków i gruczo∏ów

uk∏adu pokarmowego w powiàzaniu z ich funkcjà,

• znajomoÊç zasad higieny uk∏adu pokarmowego,
• poznanie zasad konserwowania i przechowywania ˝ywnoÊci.

Zakres treÊci programowych
1. Funkcje poszczególnych sk∏adników pokarmowych: budulcowa, energetyczna, re-

gulacyjna. èród∏a sk∏adników pokarmowych.

2. Trawienie enzymatyczne. Sk∏adniki Êliny, soku ˝o∏àdkowego, trzustkowego i jelito-

wego. Funkcja jamy ustnej. Âlinianki. Funkcja z´bów. Funkcje gard∏a i prze∏yku – po-
∏ykanie. ˚o∏àdek, jego kszta∏t, po∏o˝enie, gruczo∏y ˝o∏àdkowe, gruczo∏y odêwierni-
kowe, enzymy trawienne. Wielkie gruczo∏y trawienne: funkcje trzustki i wàtroby.
Rola dwunastnicy. Jelito cienkie – budowa i rola b∏ony Êluzowej, sk∏ad soku jelito-
wego. Budowa i funkcje jelita grubego, rola flory bakteryjnej jelita grubego.

3. Etapy transformacji chemicznej sk∏adników pokarmowych. Absorpcja jelitowa, rola

krwi i limfy w transporcie sk∏adników od˝ywczych. Przyswajanie sk∏adników po-
karmowych i synteza materii organicznej. Znaczenie syntezy organicznej dla dziele-
nia si´ i wzrostu komórek. Rola witamin i mikroelementów w procesach bioche-
micznych: katalizatory i aktywatory. Regulacja czynnoÊci uk∏adu pokarmowego.

4. WartoÊç energetyczna pokarmów. Potrzeby energetyczne organizmu w ró˝nych sy-

tuacjach: praca fizyczna, praca umys∏owa. Poj´cie diety prawid∏owej. Zasady kon-
struowania prawid∏owej diety w zale˝noÊci od wieku, stanu zdrowia i rodzaju wy-
konywanej pracy. Dieta pe∏nowartoÊciowa: proporcje sk∏adników od˝ywczych.
Znaczenie aminokwasów egzogennych.

5. Substancje obce w ˝ywnoÊci: metale ci´˝kie – o∏ów, kadm, rt´ç, zwiàzki fluoru, po-

zosta∏oÊci Êrodków ochrony roÊlin i antybiotyków. Konserwanty w ˝ywnoÊci i ich
szkodliwoÊç dla zdrowia konsumentów. Zatrucia pokarmowe bakteryjne, toksyny
bakteryjne. Zatrucia grzybami. Znaczenie higieny spo˝ywania posi∏ków w zapobie-
ganiu zatruciom pokarmowym. Skutki zatruç pokarmowych dla ró˝nych uk∏adów
i narzàdów organizmu.

6. Przyczyny oty∏oÊci: oty∏oÊç genetyczna, oty∏oÊç zwiàzana z chorobami somatyczny-

mi, oty∏oÊç jako efekt nieprawid∏owego od˝ywiania. Psychologiczne pod∏o˝e nie-

prawid∏owego od˝ywiania si´, negatywny wp∏yw publikatorów na sposób od˝y-
wiania si´. Wegetarianizm i weganizm. Przyczyny, rozwój i przebieg bulimii. Przy-
czyny, rozwój i przebieg anoreksji. Nieprawid∏owe relacje w rodzinie jako êród∏o
bulimii i anoreksji. Skutki niewystarczajàcej poda˝y pokarmu (g∏odzenie).

7. Choroby uk∏adu pokarmowego: choroba wrzodowa, celiakia, kamica ˝ó∏ciowa, ˝ó∏-

taczki. Wirusowe zapalenie wàtroby. Dur brzuszny rzekomy. Choroby paso˝ytni-
cze: lamblioza, pe∏zakowica, owsica, w∏oÊnica i tasiemczyca.

Procedury osiàgania celów
• analiza graficznego przedstawienia etapów transformacji chemicznej pokarmu

w ró˝nych cz´Êciach przewodu pokarmowego,

• analiza zawartoÊci ró˝nych sk∏adników pokarmowych w wybranych produktach

spo˝ywczych,

• analiza skutków niedoboru witamin i biopierwiastków,
• doÊwiadczenie dotyczàce roli Êliny w procesach trawienia, analiza zmiany smaku

chleba w czasie ˝ucia,

• wykrywanie skrobi w ró˝nych pokarmach,
• obliczanie wartoÊci energetycznej posi∏ków,
• analiza anatomii uk∏adu pokarmowego ze wskazaniem funkcji poszczególnych od-

cinków i gruczo∏ów zwiàzanych z uk∏adem pokarmowym,

• analiza preparatów mikroskopowych kosmków jelitowych,
• analiza mo˝liwoÊci zaka˝enia tasiemcem uzbrojonym i jego cyklu rozwojowego

w organizmie ludzkim.

Oczekiwane osiàgni´cia uczniów
Uczeƒ potrafi:
• wymieniç podstawowe sk∏adniki pokarmu i ich êród∏a,
• przeanalizowaç etapy trawienia pokarmu w ró˝nych cz´Êciach uk∏adu pokarmo-

wego,

• wykazaç znajomoÊç budowy i okreÊliç po∏o˝enie poszczególnych odcinków uk∏adu

pokarmowego w powiàzaniu z ich funkcjà,

• wyjaÊniç sposób wyzwalania energii ze sk∏adników pokarmowych,
• wymieniç i wyjaÊniç zasady zdrowego ˝ywienia,
• u∏o˝yç jad∏ospis zgodnie z zasadami zdrowego od˝ywiania,
• wymieniç problemy zwiàzane z prowadzeniem intensywnych diet odchudzajàcych

lub spo˝ywaniem zbyt obfitych posi∏ków,

• wymieniç zasady higieny uk∏adu pokarmowego,
• okreÊliç przyczyny chorób uk∏adu pokarmowego oraz zasady profilaktyki,
• rozpoznawaç podstawowe symptomy niektórych chorób,
• okreÊliç skutki zaatakowania organizmu przez paso˝yty i wymieniç sposoby post´-

powania w takim przypadku,

• okreÊliç, dlaczego termin wa˝noÊci produktów spo˝ywczych i ich zawartoÊç oraz

opakowanie sà wa˝ne.

2. Budowa i funkcjonowanie uk∏adu oddechowego

Szczegó∏owe cele edukacyjne
• poznanie budowy poszczególnych odcinków uk∏adu oddechowego,
• zrozumienie roli krtani w tworzeniu g∏osu,
• zrozumienie istoty oddychania jako procesu uwalniania energii chemicznej,
• poznanie zale˝noÊci mi´dzy stanem czystoÊci powietrza a funkcjonowaniem uk∏a-

du oddechowego,

• zapoznanie si´ z chorobami uk∏adu oddechowego,
• poznanie mo˝liwoÊci zapobiegania chorobom uk∏adu oddechowego,

• poznanie funkcji uk∏adu oddechowego w warunkach nietypowych (oddychanie

w warunkach obni˝onego ciÊnienia, choroba dekompresyjna),

• zrozumienie roli krwi w transporcie gazów oddechowych.

Zakres treÊci programowych
1. èród∏o i znaczenie tlenu w procesach wyzwalania energii, uwalnianie energii z ma-

terii organicznej.

2. Oddychanie. Oddychanie wewnàtrzkomórkowe a wymiana gazowa. Budowa

i funkcjonowanie uk∏adu oddechowego, mechanizm i regulacja czynnoÊci oddecho-
wych. Czynniki szkodliwe dla uk∏adu oddechowego, choroby, mo˝liwoÊci zapobie-
gania im, higiena uk∏adu oddechowego.

Procedury osiàgania celów
• pomiar iloÊci wydychanego powietrza,
• wykrywanie dwutlenku w´gla w wydychanym powietrzu,
• analiza zagro˝eƒ zdrowia uk∏adu oddechowego wynikajàcych z zanieczyszczenia

powietrza atmosferycznego,

• analiza zu˝ycia tlenu przez poszczególne narzàdy cz∏owieka.

Oczekiwane osiàgni´cia uczniów
Uczeƒ potrafi:
• scharakteryzowaç budow´ poszczególnych odcinków uk∏adu oddechowego w po-

wiàzaniu z ich funkcjami,

• wymieniç najcz´stsze choroby uk∏adu oddechowego, mechanizmy i czynniki ich

powstawania oraz metody zapobiegania.

3. Budowa i funkcjonowanie uk∏adu krà˝enia

Szczegó∏owe cele edukacyjne
• poznanie budowy uk∏adu krà˝enia,
• rozumienie zwiàzku pomi´dzy w∏aÊciwym trybem ˝ycia a chorobami uk∏adu krà-

˝enia.

Zakres treÊci programowych
1. Transport wewn´trzny – uk∏ad krwionoÊny, uk∏ad limfatyczny. Funkcjonowanie

transportu wewn´trznego oraz wspó∏dzia∏anie z innymi uk∏adami.

2. Budowa serca i naczyƒ krwionoÊnych (t´tnice, ˝y∏y, naczynia w∏osowate). Automa-

tyzm pracy serca. Ma∏y i du˝y obieg krwi. Sk∏ad i rola p∏ynów ustrojowych – krew
i limfa. WartoÊç diagnostyczna podstawowych badaƒ krwi.

3. Choroba nadciÊnieniowa. Znaczenie diety, genów i innych czynników w rozwoju

choroby nadciÊnieniowej. Profilaktyka i leczenie nadciÊnienia. Skutki nieleczonego
nadciÊnienia.

4. Mia˝d˝yca. Rozwój mia˝d˝ycy. Znaczenie diety, czynników genetycznych, palenia

papierosów dla rozwoju mia˝d˝ycy. Konsekwencje mia˝d˝ycy dla naczyƒ krwio-
noÊnych: zawa∏y i zatory narzàdowe, niedotlenienie mózgu.

5. Przyczyny i przebieg zawa∏u serca, konsekwencje. Wp∏yw nadmiernego stresu, ni-

kotynizmu, narkomanii, nieprawid∏owej diety na prac´ serca, zapobieganie wystà-
pieniu zawa∏u. Znaczenie aktywnoÊci fizycznej w zapobieganiu chorobom uk∏adu
krà˝enia. Nowoczesne metody diagnozowania i leczenia chorób serca i uk∏adu krà-
˝enia.

Procedury osiàgania celów
• analiza wykresu pracy zdrowego serca (EKG),
• pomiar t´tna wysi∏kowego i spoczynkowego, sposoby obliczania prawid∏owego t´tna,
• pomiar ciÊnienia krwi,

• analiza wysokoÊci ciÊnienia t´tniczego w∏aÊciwego dla okreÊlonego wieku,

• obliczanie iloÊci krwi krà˝àcej w organizmie,
• obserwacja mikroskopowa komórek krwi.

Oczekiwane osiàgni´cia uczniów
Uczeƒ potrafi:
• wskazaç czynniki powodujàce powstawanie chorób uk∏adu krà˝enia,
• wymieniç zasady zmniejszania ryzyka wystàpienia chorób uk∏adu krà˝enia,
• wskazaç czynniki równowagi dynamicznej organizmu i okreÊliç ich rol´,
• okreÊliç podstawowe parametry ustrojowe organizmu i mechanizmy ich kontroli,
• wykazaç znajomoÊç elementów uk∏adu krwionoÊnego i jego roli w organizmie.

4. Budowa i funkcjonowanie uk∏adu odpornoÊciowego

Szczegó∏owe cele edukacyjne
• poznanie budowy i funkcji uk∏adu odpornoÊciowego,
• rozumienie nadrz´dnej roli uk∏adu odpornoÊciowego w utrzymaniu zdrowia,
• poznanie elementów odpornoÊci swoistej i nieswoistej,

• poznanie zasad funkcjonowania odpornoÊci humoralnej i odpornoÊci komórkowej,

• poznanie mo˝liwoÊci obronnych organizmu ludzkiego,
• poznanie mo˝liwoÊci praktycznego zastosowania wiedzy o mechanizmach odpor-

noÊciowych,

• poznanie czynników zaburzajàcych dzia∏anie uk∏adu odpornoÊciowego,
• zapoznanie si´ z chorobami uk∏adu odpornoÊciowego, np. zespo∏em nabytego upo-

Êledzenia uk∏adu odpornoÊciowego (AIDS), chorobami z autoagresji,

• zrozumienie zwiàzku mi´dzy trybem ˝ycia a funkcjonowaniem systemu odporno-

Êciowego,

• poznanie chorób cywilizacyjnych oraz sposobów zapobiegania ich skutkom,
• wykazanie koniecznoÊci wykonywania niektórych szczepieƒ ochronnych.

Zakres treÊci programowych
1. Antygeny – czàsteczki wyzwalajàce reakcje odpornoÊciowe organizmu. Antygeny

upostaciowane: wirusy, komórki bakterii, grzybów, pierwotniaków. Zwiàzki wiel-
koczàsteczkowe o w∏aÊciwoÊciach antygenowych: bia∏ka, niektóre w´glowodany,
kwasy nukleinowe. Antygeny wywo∏ujàce reakcje alergiczne (alergeny): py∏ek ro-
Êlin, niektóre sk∏adniki pokarmu, jady owadów, paj´czaków, p∏azów, gadów, nie-
które leki i ich sk∏adniki.

2. Specyfika reakcji alergicznej. Antygeny w∏asne organizmu (autoantygeny): uk∏ad

zgodnoÊci tkankowej cz∏owieka HLA, podobieƒstwo HLA u osób w ró˝nym stop-
niu spokrewnionych, jego znaczenie w transplantologii, uk∏ad grupowy krwi AB0
i Rh. G∏ówne drogi wnikania patogenów do wn´trza organizmu.

3. Klasyfikacja, cechy morfologiczne, w∏aÊciwoÊci i pochodzenie ró˝nych rodzajów

leukocytów, ich rola. Istota odpornoÊci humoralnej (wytwarzanie przeciwcia∏). Isto-
ta odpornoÊci typu komórkowego (przebieg procesu fagocytozy). Elementy warun-
kujàce odpornoÊç humoralnà oraz komórkowà.

4. OdpornoÊç nieswoista (niespecyficzna): naturalne, mechaniczne, fizjologiczne

i chemiczne bariery ochronne zapobiegajàce inwazji patogenów: skóra, nab∏onki,
niskie pH, bakteriobójcze sk∏adniki wydzielin, odruchowe reakcje obronne: kicha-
nie, kaszel, biegunka, wymioty. Fagocytoza nieimmunogenna. Funkcje granulocy-
tów oraz makrofagów. Interferony w walce z infekcjami wirusowymi oraz niektó-
rymi postaciami nowotworów. OdpornoÊç swoista (specyficzna). Porównanie lim-
focytów B i T, ich pochodzenie, miejsce nabywania kompetencji immunologicz-
nych, sposób ró˝nicowania i znaczenia w reakcji odpornoÊciowej. Limfocyty T i B.

5. Struktura przeciwcia∏, ich funkcja biologiczna, sposoby eliminowania kompleksu

antygen–przeciwcia∏o. Cytokiny i ich funkcja jako mediatorów odpornoÊci, odpo-
wiedzialnych za przekazywanie informacji mi´dzy ró˝nymi komórkami uk∏adu
odpornoÊciowego.

6. Udzia∏ makrofagów w rozpoznaniu antygenu i aktywacji limfocytów (prezentacja

antygenu).

7. Porównanie szybkoÊci reakcji, poziomu przeciwcia∏ oraz efektywnoÊci pierwotnej

i wtórnej odpowiedzi immunologicznej, rola komórek pami´ci w procesie immu-
nizacji. OdpornoÊç osiàgana przez kontakt z patogenem (odpornoÊç czynna). Sku-
tecznoÊç szczepieƒ w odniesieniu do ró˝nych chorób. Cel stosowania surowicy
krwi zawierajàcej gotowe przeciwcia∏a.

8. Badania krwi i ich wartoÊç diagnostyczna w odniesieniu do uk∏adu odpornoÊcio-

wego.

9. Ârodki obrony immunologicznej przekazywane przez matk´ za poÊrednictwem

∏o˝yska oraz mleka. Uk∏ady grupowe krwi, konflikt serologiczny w odniesieniu
do czynnika Rh. Znaczenie naturalnego ˝ywienia noworodków i niemowlàt.

10. Antygeny HLA – zabiegi transplantacyjne, warunki przyj´cia przeszczepu, sposo-

by uzyskiwania tolerancji immunologicznej. Uruchomienie mechanizmów odpor-
noÊciowych przeciwko tkankom w∏asnego organizmu – przyk∏ady chorób auto-
immunizacyjnych.

11. AIDS – zespó∏ nabytego upoÊledzenia odpornoÊci, komórki uk∏adu odpornoÊcio-

wego wra˝liwe na infekcje HIV i konsekwencje tej wra˝liwoÊci. Budowa pojedyn-
czego wirionu HIV. Symptomy ARC i pe∏noobjawowego AIDS. Próby leczenia
AIDS (AZT, CNT). Przyczyny trudnoÊci w znalezieniu skutecznej szczepionki.
Drogi wnikania HIV do wn´trza ustroju.

Procedury osiàgania celów
• praca ze schematami przedstawiajàcymi budow´ przeciwcia∏ i ich reakcje z antyge-

nami,

• analiza schematu przebiegu stanu zapalnego,
• analiza zasad unikania konfliktu serologicznego w odniesieniu do czynnika Rh,
• analiza schematu prezentacji obcego bia∏ka limfocytom,
• analiza schematu programowania limfocytów,
• analiza przebiegu fagocytozy,
• interpretowanie wyników analizy krwi i moczu,

• analiza budowy kosmka jelitowego i jego funkcji w uk∏adzie limfatycznym.

Oczekiwane osiàgni´cia uczniów
Uczeƒ potrafi:
• wymieniç elementy uk∏adu odpornoÊciowego i okreÊliç ich rol´,

• wskazaç czynniki równowagi dynamicznej organizmu i okreÊliç ich rol´,
• wymieniç podstawowe parametry ustrojowe organizmu i mechanizmy ich kontroli,
• wymieniç elementy uk∏adu limfatycznego i podkreÊliç jego rol´ w organizmie,
• scharakteryzowaç typy odpornoÊci,
• wyjaÊniç, na czym polega wspó∏dzia∏anie komórek uk∏adu odpornoÊciowego pod-

czas pe∏nej odpowiedzi immunologicznej,

• wyjaÊniç, na czym polega reakcja zapalna,
• scharakteryzowaç rol´ szczepionek i surowic w procesach odpornoÊciowych,
• wymieniç sposoby rozprzestrzeniania si´ wirusa HIV,
• wymieniç zasady profilaktyki AIDS,
• scharakteryzowaç konflikt serologiczny i wymieniç jego przyczyny,
• wyjaÊniç mechanizm i skutki zaburzeƒ odpornoÊciowych,
• podaç przyk∏ady mo˝liwoÊci zapobiegania chorobom zakaênym i cywilizacyjnym.

5. Choroby nowotworowe

Szczegó∏owe cele edukacyjne
• poznanie istoty schorzeƒ nowotworowych i problemów zwiàzanych z ich profilak-

tykà i leczeniem,

• poznanie czynników, które mogà wywo∏ywaç choroby nowotworowe,
• poznanie mo˝liwoÊci wykrycia chorób nowotworowych we wczesnym etapie ich

rozwoju i mo˝liwoÊci skutecznego leczenia nowotworów.

Zakres treÊci programowych
1. Przyczyny rozrostu nowotworowego komórek. Uwarunkowania genetyczne choro-

by nowotworowej. Poj´cie onkogenu. Ârodowiskowe czynniki indukcji nowotworo-
wej. Kancerogeny fizyczne, chemiczne i ich êród∏a: dym tytoniowy, Êrodki ochrony
roÊlin i ich pozosta∏oÊci w pokarmach, wyziewy przemys∏owe, metale ci´˝kie.

2. Bia∏aczka – jedna z odmian choroby nowotworowej. Patologia leukocytów w bia-

∏aczce jako przyczyna obni˝enia odpornoÊci. Post´powanie lecznicze w bia∏aczce.

3. Znaczenie wczesnej diagnostyki w wykrywaniu i leczeniu chorób nowotworo-

wych. Leczenie choroby nowotworowej. Radioterapia, chemioterapia, metody chi-
rurgiczne. Wp∏yw rozwoju wspó∏czesnej medycyny i genetyki na mo˝liwoÊci lecze-
nia choroby nowotworowej i jej uleczalnoÊç.

Procedury osiàgania celów
• analiza przyczyn wzrostu zachorowalnoÊci na choroby nowotworowe,
• analiza danych statystycznych dotyczàcych zachorowalnoÊci na choroby nowotwo-

rowe,

• analiza sk∏adników dymu tytoniowego,

• prelekcja lekarza onkologa.

Oczekiwane osiàgni´cia uczniów
Uczeƒ potrafi:
• wypowiedzieç si´ na temat profilaktyki chorób nowotworowych,
• okreÊliç g∏ówne êród∏a kancerogenów i sposoby ich unikni´cia,
• wykazaç szkodliwoÊç palenia tytoniu.

6. Budowa i funkcjonowanie uk∏adu wydalniczego

Szczegó∏owe cele edukacyjne
• poznanie budowy i funkcji uk∏adu wydalniczego,
• zrozumienie roli uk∏adu wydalniczego w mechanizmach regulacji wodno-mineral-

nej organizmu oraz w utrzymaniu homeostazy,

Zakres treÊci programowych
1. Budowa i funkcjonowanie narzàdów wydalniczych. Powstawanie moczu. Mecha-

nizmy regulacji równowagi wodno-mineralnej p∏ynów ustrojowych. Znaczenie ba-
dania moczu. Profilaktyka chorób uk∏adu wydalniczego.

Procedury osiàgania celów
• analiza budowy nefronu,

• opracowywanie schematu przebiegu dializy.

Oczekiwane osiàgni´cia uczniów
Uczeƒ potrafi:
• powiedzieç, jak budowa uk∏adu wydalniczego jest dostosowania do jego funkcji,
• interpretowaç wynik analizy moczu,
• wymieniç zasady higieny uk∏adu wydalniczego.

7. Budowa i funkcjonowanie uk∏adu nerwowego

Szczegó∏owe cele edukacyjne
• poszerzenie wiadomoÊci na temat budowy i funkcjonowania neuronu,
• poznanie kryteriów podzia∏u anatomicznego i czynnoÊciowego uk∏adu nerwowego

oraz znaczenia tego podzia∏u,

• poznanie roli mózgowia jako g∏ównego oÊrodka kontrolno-integracyjnego organizmu,
• pog∏´bienie wiedzy na temat odruchów i ich funkcji,
• poznanie mechanizmów i specyfiki uczenia si´ w ró˝nych okresach rozwojowych,
• poznanie pod∏o˝a uzale˝nieƒ psychicznych i fizycznych oraz zaburzeƒ emocjonal-

nych,

• zapoznanie si´ z czynnikami stresotwórczymi i ich wp∏ywem na funkcjonowanie

organizmu,

• poznanie sposobów radzenia sobie ze stresem i zaburzeniami emocjonalnymi,
• przedstawienie wspó∏czesnych poglàdów na inteligencj´,
• zrozumienie wp∏ywu cech wrodzonych i Êrodowiska na proces uczenia si´,
• poznanie sposobów badania zjawisk fizjologicznych w mózgu w czasie snu, porów-

nanie stanu czuwania i snu.

Zakres treÊci programowych
1. Budowa histologiczna uk∏adu nerwowego (neurony, glej, istota szara, istota bia∏a).
2. Struktura uk∏adu nerwowego. Anatomiczny i czynnoÊciowy podzia∏ uk∏adu ner-

wowego. Podzia∏ czynnoÊciowy mózgowia: pieƒ mózgu, mó˝d˝ek, przodomózgo-
wie. OÊrodki pnia mózgu i ich znaczenie. Rola mó˝d˝ku w koordynacji ruchu
i utrzymaniu równowagi. Kora mózgowa, pó∏kule mózgowe, podwzgórze i jego
funkcja w utrzymaniu homeostazy ustroju. Funkcjonalna zale˝noÊç podwzgórza
i przysadki.

3. Rdzeƒ kr´gowy – odruch jako podstawowa funkcja uk∏adu nerwowego. Analiza ∏u-

ku odruchowego. Odruchy warunkowe i bezwarunkowe.

4. Elementy mózgu odpowiedzialne za instynkty i emocje. Zaburzenia emocjonalne.
5. Biochemiczne aspekty dzia∏ania mózgu i obwodowego uk∏adu nerwowego: neuro-

przekaêniki, funkcja synaps. Przemieszczanie si´ informacji w uk∏adzie nerwo-
wym: impuls nerwowy, miejsce dzia∏ania neuroprzekaêników.

6. Elementy chroniàce oÊrodkowy uk∏ad nerwowy (koÊci, opony mózgowe, p∏yn

mózgowo-rdzeniowy).

7. Rozwój zdolnoÊci do myÊlenia i rozumienia. Przyczyny zmian stanu wiedzy: ucze-

nie si´, zapominanie. Poj´cie pami´ci. Pami´ç d∏ugotrwa∏a i krótkotrwa∏a. Zjawisko
amnezji i jego przyczyny. Procesy myÊlowe i inteligencja jako wynik biologicznych
w∏aÊciwoÊci mózgu. Testy na inteligencj´. Badania nad inteligencjà – cechy wrodzo-
ne a wp∏yw Êrodowiska. Poznanie ró˝nych sposobów rozumienia poj´cia osobo-
woÊci.

8. DwufazowoÊç snu: sen wolnofalowy (SWF), sen paradoksalny (SP). Znaczenie snu.

Zmiany w mózgu w czasie snu. Zapotrzebowanie na sen w zale˝noÊci od wieku, za-
burzenia snu i sposoby zapobiegania im.

9. Poj´cie stresu. Stres jako zjawisko fizjologiczne i psychiczne. Poziomy stresu, skala

stresu. Wp∏yw stresu na zdrowie cz∏owieka. Walka ze stresem, ocena stopnia nara-
˝enia na stres.

10. Uzale˝nienia jako zaburzenia w funkcjonowaniu oÊrodków wy˝szych. Uk∏ad po-

budzenia, uk∏ad nagrody, uk∏ad poznawczy. Rola amin katecholowych w funkcjo-
nowaniu uk∏adu nagrody. Tolerancja i przewra˝liwienie. Uzale˝nienie psychiczne
i uzale˝nienie fizyczne. Profilaktyka i walka z uzale˝nieniami.

Procedury osiàgania celów
• analiza schematów przedstawiajàcych budow´ neuronu,
• obserwacja mikroskopowa neuronów,
• obserwacja i analiza prostych odruchów bezwarunkowych: odruch êreniczny, kola-

nowy, podeszwowy,

• analiza sposobu przemieszczania si´ impulsu nerwowego,
• analiza wp∏ywu czynników emocjonalnych na efekty uczenia si´,
• rozwiàzywanie wybranych testów na inteligencj´,
• okreÊlanie za pomocà testów stopnia zagro˝enia stresem.

Oczekiwane osiàgni´cia uczniów
Uczeƒ potrafi:
• okreÊliç budow´ i funkcjonowanie neuronu,
• scharakteryzowaç funkcje oÊrodkowego i obwodowego uk∏adu nerwowego,
• scharakteryzowaç rodzaje odruchów i ∏uk odruchowy,
• wymieniç zasady higieny uk∏adu nerwowego,
• okreÊliç znaczenie zmys∏ów w utrzymaniu homeostazy organizmu,
• scharakteryzowaç mechanizmy uczenia si´, etapy procesu zapami´tywania,
• scharakteryzowaç ró˝ne pod∏o˝a uzale˝nieƒ psychicznych i fizycznych oraz zabu-

rzeƒ emocjonalnych,

• okreÊliç mechanizmy powstawania uzale˝nieƒ i sposoby leczenia uzale˝nieƒ,
• scharakteryzowaç czynniki stresotwórcze wp∏ywajàce na ró˝ne nat´˝enia stresu,
• przedstawiç sposoby radzenia sobie ze stresem i z zaburzeniami emocjonalnymi,
• przedstawiç wp∏yw cech wrodzonych i Êrodowiska na poziom inteligencji.

8. Rola zmys∏ów

Szczegó∏owe cele edukacyjne
• poszerzenie wiadomoÊci na temat budowy i funkcjonowania receptorów.

Zakres treÊci programowych
1. Charakterystyka receptorów z uwzgl´dnieniem podzia∏u na eksteroreceptory oraz

interoreceptory. Charakterystyka receptorów ze wzgl´du na rodzaj bodêca pobu-
dzajàcego.

2. Funkcja aparatu ruchowego oka, rola poszczególnych elementów ga∏ki ocznej, rola

pr´cików i czopków. Teoria widzenia barwnego. Zasady funkcjonowania uk∏adu
optycznego oka, widzenie dwuoczne, wady wzroku i ich korekcja.

3. Ucho jako narzàd s∏uchu i równowagi, budowa ucha zewn´trznego, Êrodkowego

i wewn´trznego: funkcja poszczególnych cz´Êci ucha. Rola narzàdu Cortiego w po-
wstawaniu wra˝eƒ s∏uchowych. Wra˝liwoÊç s∏uchu cz∏owieka, zakres cz´stotliwo-
Êci s∏yszalnych. Przyczyny uszkodzeƒ narzàdu s∏uchu, skutki dzia∏ania ha∏asu.
Funkcjonowanie narzàdu równowagi.

4. Receptory smaku i w´chu. Rozmieszczenie i sposób dzia∏ania.

Procedury osiàgania celów
• analiza schematów przedstawiajàcych budow´ ró˝nych receptorów,
• obserwacja mikroskopowa przekroju ga∏ki ocznej,
• analiza wykresu zale˝noÊci progu s∏yszalnoÊci od cz´stotliwoÊci dêwi´ku,
• analiza wykresu zale˝noÊci zdolnoÊci postrzegania barw od wieku,
• analiza wyników doÊwiadczenia Mariotta,
• lokalizacja receptorów wra˝liwych na ró˝ne bodêce smakowe.

Oczekiwane osiàgni´cia uczniów
Uczeƒ potrafi:
• okreÊliç budow´ i funkcjonowanie receptorów,
• wymieniç zasady higieny narzàdu wzroku i s∏uchu,
• okreÊliç znaczenie zmys∏ów w utrzymaniu homeostazy organizmu.

9. Budowa i funkcjonowanie uk∏adu dokrewnego

Szczegó∏owe cele edukacyjne
• poznanie funkcji gruczo∏ów dokrewnych, zasady dzia∏ania uk∏adu dokrewnego, ro-

dzaje hormonów i sposoby ich dzia∏ania.

Zakres treÊci programowych
1. Funkcja gruczo∏ów dokrewnych cz∏owieka, hormony i ich rola. Zasady regulacji

neurohormonalnej. Poj´cie i znaczenie sprz´˝enia zwrotnego. Poj´cie homeostazy ja-
ko równowagi wewn´trznej w odniesieniu do okreÊlonych warunków Êrodowiska
zewn´trznego. Zmiany fizjologiczne w czasie wykonywania wysi∏ku fizycznego.

Procedury osiàgania celów
• analiza schematów przedstawiajàcych zasad´ dzia∏ania uk∏adu dokrewnego,
• analiza skutków niedoborów i nadmiarów wybranych hormonów,
• analiza schematu dzia∏ania osi podwzgórze – przysadka – gruczo∏ docelowy.

Oczekiwane osiàgni´cia uczniów
Uczeƒ potrafi:
• okreÊliç znaczenie uk∏adu dokrewnego w utrzymaniu homeostazy organizmu,
• wymieniç mechanizmy dzia∏ania uk∏adu dokrewnego,
• wyjaÊniç zasady dzia∏ania uk∏adu dokrewnego oraz rol´ wybranych hormonów.

10. Uk∏ad ruchu

Szczegó∏owe cele edukacyjne
• pog∏´bienie wiedzy na temat elementów uk∏adu ruchu,
• poznanie zwiàzków przyczynowo-skutkowych mi´dzy uk∏adem ruchu a uk∏adem

nerwowym i hormonalnym, oddechowym i krwionoÊnym,

• zrozumienie znaczenia aktywnoÊci fizycznej dla prawid∏owego funkcjonowania na-

rzàdu ruchu i ca∏ego organizmu,

• przekonanie o koniecznoÊci w∏aÊciwego planowania çwiczeƒ fizycznych i wykaza-

nie koniecznoÊci przestrzegania fizjologicznych zasad eksploatacji narzàdu ruchu,

• uÊwiadomienie sobie znaczenia ruchu w profilaktyce przeciwzawa∏owej,
• uÊwiadomienie sobie du˝ej szkodliwoÊci stosowania Êrodków dopingujàcych, np.

w rywalizacji sportowej.

Zakres treÊci programowych
1. Elementy uk∏adu ruchu: koÊci, stawy, mi´Ênie, nerwy. Ró˝nice w budowie koÊci

dzieci i ludzi w podesz∏ym wieku. Budowa i funkcje stawów. Rodzaje stawów.

2. Znaczenie czynników genetycznych dla budowy uk∏adu ruchu cz∏owieka: szyb-

koÊç i kontrola ruchów, d∏ugoÊç i gruboÊç koÊci, rozciàgliwoÊç wi´zade∏ stawo-
wych. Rola koÊci w funkcjonowaniu uk∏adu ruchu, funkcje szkieletu. Znaczenie
çwiczeƒ fizycznych dla usprawnienia funkcji uk∏adu ruchu.

3. Mi´Ênie szkieletowe (mi´Ênie poprzecznie prà˝kowane), mi´Ênie g∏adkie (autono-

miczne). Mi´sieƒ sercowy.

4. Mechanizm skurczu mi´Êni poprzecznie prà˝kowanych. Rezerwa energetyczna

(fosfokreatyna) i tlenowa (mioglobina) mi´Êni. Praca mi´Ênia w warunkach deficy-
tu tlenowego. Wspó∏dzia∏anie grup mi´Êni w trakcie wykonywania ró˝nych czyn-
noÊci. Koordynacja ruchów.

5. Higiena uk∏adu ruchu. Przestrzeganie zasad w∏aÊciwej eksploatacji narzàdu ruchu

z uwzgl´dnieniem fizjologii (ergonomia, rekreacja, trening). Steroidy anaboliczne.
Androgeniczne skutki dzia∏ania steroidów: wp∏yw na mas´ mi´Êniowà, iloÊç tkan-
ki t∏uszczowej, si∏´ mi´Êni szkieletowych, metabolizm organizmu, ow∏osienie cia∏a,
wysokoÊç g∏osu, rozwój i funkcjonowanie narzàdów rozrodczych, percepcj´, zacho-
wanie si´, psychik´.

Procedury osiàgania celów
• obserwacja mikroskopowa tkanki chrz´stnej, kostnej, mi´Êniowej g∏adkiej, po-

przecznie prà˝kowanej i mi´Ênia sercowego,

• obserwacja po∏àczeƒ koÊci (na przyk∏adzie zwierzàt, np. ptaków),
• çwiczenia z rozpoznawaniem typów po∏àczeƒ koÊci,
• analiza graficznego schematu przemian chemicznych zachodzàcych podczas pracy

mi´Ênia poprzecznie prà˝kowanego,

• przedstawienie mechanizmu zm´czenia mi´Ênia wskutek przetrenowania,
• omówienie zasad w∏aÊciwej eksploatacji uk∏adu ruchu,
• analiza si∏y mi´Êni na podstawie prostych çwiczeƒ fizycznych.

Oczekiwane osiàgni´cia uczniów
Uczeƒ potrafi:
• rozpoznawaç pod mikroskopem tkank´ kostnà i chrz´stnà wÊród ró˝nych rodzajów

tkanek mi´Êniowych,

• rozpoznawaç elementy sk∏adowe szkieletu oraz po∏o˝enie mi´Êni szkieletowych

przy pomocy modelu lub schematu,

• okreÊliç budow´ i dzia∏anie stawu,
• analizowaç funkcjonowanie uk∏adu ruchu,
• wymieniç korzyÊci p∏ynàce z regularnego wykonywania odpowiednio dobranych

çwiczeƒ fizycznych,

• okreÊliç, jakie wady uk∏adu ruchu wyst´pujà najcz´Êciej, oraz wymieniç sposoby za-

pobiegania im,

• okreÊliç prawid∏owà postaw´ cia∏a,
• wymieniç niebezpieczeƒstwa wynikajàce z przetrenowania oraz korzystania z che-

micznych Êrodków dopingujàcych,

• opisaç podstawowe bezpieczne çwiczenia do samodzielnego wykonania.

11. Pow∏oki cia∏a

Szczegó∏owe cele edukacyjne
• zrozumienie roli pow∏ok cia∏a w procesach ochronnych i termoregulacyjnych orga-

nizmu.

Zakres treÊci programowych
1. Elementy uk∏adu pow∏okowego cia∏a. Budowa i rola skóry.
2. Ochronna i termoregulacyjna funkcja skóry.
3. Receptory skóry.

4. Udzia∏ skóry w procesach termoregulacji.
5. Podstawowe zasady higieny skóry i jej wytworów.

Procedury osiàgania celów
• obserwacja mikroskopowa przekroju skóry,
• analiza rozmieszczenia receptorów w skórze,
• omówienie zasad w∏aÊciwej higieny uk∏adu pow∏okowego.

Oczekiwane osiàgni´cia uczniów
Uczeƒ potrafi:
• opisaç budow´ i okreÊliç funkcje skóry,
• wymieniç najcz´Êciej wyst´pujàce schorzenia skórne oraz wskazaç zasady zapobie-

gania im.

12. Rozwój osobniczy cz∏owieka

Szczegó∏owe cele edukacyjne
• poznanie powiàzaƒ budowy z funkcjà uk∏adu rozrodczego,
• poznanie procesów wytwarzania komórek rozrodczych,
• poznanie warunków procesu zap∏odnienia,
• poznanie procesów zachodzàcych w trakcie rozwoju zarodkowego i p∏odowego,
• poznanie czynników wp∏ywajàcych na rozwój osobniczy.

Zakres treÊci programowych
1. Budowa ˝eƒskiego uk∏adu rozrodczego. Rozwój p´cherzyka jajnikowego – powsta-

nie p´cherzyka Graafa. Dojrzewanie oocytu. Owulacja – powstanie owulatu. Po-
wstanie cia∏ka ˝ó∏tego, cia∏ko bia∏awe. Warunki dojrzewania komórki jajowej.

2. Cykl p∏ciowy i jego regulacja neurohormonalna. Funkcja podwzgórza i przysadki

w regulacji cyklu p∏ciowego. B∏ona Êluzowa macicy i jej zmiany w czasie trwania
cyklu miesiàczkowego.

3. Rozwój i budowa m´skich gruczo∏ów rozrodczych. Spermatogeneza. Budowa

plemnika cz∏owieka. Warunki ˝ywotnoÊci plemników – zdolnoÊç do zap∏odnienia.

Bierne i aktywne przemieszczanie si´ plemników drogami rodnymi kobiety.

4. Warunki i przebieg zap∏odnienia. Powstanie zygoty. Fazy rozwoju embrionalnego,

cechy rozwoju embrionalnego. Bruzdkowanie. Istota bruzdkowania, cechy charak-
terystyczne. Morula, blastocysta. Transport zarodka w drogach rodnych. Implanta-
cja. Gastrulacja i jej istota. Od˝ywianie zarodka. Proces tworzenia si´ organów.

Efekty nietypowego przebiegu gastrulacji: cià˝a bliêniacza jednojajowa. Cià˝a bliê-
niacza dwujajowa.

5. Budowa i czynnoÊci ∏o˝yska, bariera ∏o˝yskowa. B∏ony p∏odowe. Czynniki terato-

genne a wady wrodzone. Przebieg cià˝y, higiena w okresie cià˝y. Przebieg porodu,
fazy. Sposoby zapobiegania niepo˝àdanej cià˝y (antykoncepcja).

6. Ontogeneza, jej charakterystyka. Grupy czynników kontrolujàcych i warunkujà-

cych rozwój cz∏owieka.

Procedury osiàgania celów
• analiza schematów przedstawiajàcych etapy powstawania komórek rozrodczych,
• analiza budowy plemnika i ˝eƒskiej komórki rozrodczej,
• analiza wykresu zmian poziomu hormonów przysadki mózgowej i jajnika w czasie

cyklu p∏ciowego,

• analiza i zestawienie cech charakterystycznych dla g∏ównych etapów ontogenezy

cz∏owieka.

Oczekiwane osiàgni´cia uczniów
Uczeƒ potrafi:
• okreÊliç po∏o˝enie, anatomi´ i funkcje poszczególnych elementów uk∏adu rozrod-

czego,

• okreÊliç wag´ odpowiedzialnoÊci w podejmowaniu decyzji dotyczàcych wspó∏˝ycia

p∏ciowego,

• scharakteryzowaç poszczególne etapy rozwoju embrionalnego i postembrionalnego,
• uzasadniç koniecznoÊç przestrzegania higieny uk∏adu rozrodczego,
• okreÊliç dzia∏anie czynników wp∏ywajàcych na rozwój osobniczy: prenatalny (tera-

togeny) i postnatalny.

CZ¢Âå II

Dzia∏ programowy: POCHODZENIE I HISTORIA ˚YCIA NA ZIEMI

Szczegó∏owe cele edukacyjne

• zapoznanie si´ z poglàdami dotyczàcymi pochodzenia ˝ycia na Ziemi,
• zrozumienie, dlaczego warunki klimatyczne i fizykochemiczne sprzyja∏y powstaniu

˝ycia na Ziemi,

• zapoznanie si´ z g∏ównymi etapami powstawania ˝ycia na Ziemi.

Zakres treÊci programowych

1. Przeglàd zagadnieƒ dotyczàcych powstawania ˝ycia na Ziemi, historia poglàdów

na temat powstania ˝ycia na Ziemi.

2. Wielki wybuch i powstanie WszechÊwiata. Nowoczesna teoria biogenezy.
3. Powstanie b∏on bia∏kowo-lipidowych, powstanie pierwszych prakomórek. Przy-

czyny i konsekwencje zmian sk∏adu pierwotnej atmosfery ziemskiej.

Procedury osiàgania celów

• analiza warunków klimatycznych i fizykochemicznych panujàcych na Ziemi przed

oko∏o trzema miliardami lat – ich wp∏yw na samorzutne powstawanie zwiàzków
organicznych i rozwój ˝ycia,

• analiza poglàdów na temat pochodzenia ˝ycia na naszej planecie w Êwietle wspó∏-

czesnej wiedzy biologicznej.

Oczekiwane osiàgni´cia uczniów
Uczeƒ potrafi:

• wymieniç wspó∏czesne poglàdy na biogenez´,
• uzasadniç, dlaczego mo˝liwe by∏o powstanie ˝ycia na Ziemi.

Dzia∏ programowy: ZIEMIA JAKO ÂRODOWISKO ˚YCIA

Szczegó∏owe cele edukacyjne

• opanowanie podstaw wiedzy o biosferze, o strukturze przyrody i zasadach jej funk-

cjonowania,

• zrozumienie wzajemnych relacji mi´dzy elementami biotycznymi i abiotycznymi

Êrodowiska przyrodniczego,

• rozumienie procesów zachodzàcych w skali ekosystemu oraz biosfery, które decy-

dujà o ˝yciu na Ziemi,

• zrozumienie procesu ewolucji jako przyczyny zró˝nicowania biosfery,
• poznanie znaczenia du˝ej bioró˝norodnoÊci, mo˝liwoÊci jej oceny w skali Êwiata

i Polski,

• poznanie zasad klasyfikacji istot ˝ywych,
• poznanie systematyki jako nauki, która wprowadza ∏ad w poznawanie Êwiata orga-

nizmów ˝ywych,

• zaznajomienie si´ z poj´ciami z zakresu taksonomii, pos∏ugiwanie si´ jej terminologià,
• poznanie wzajemnych zale˝noÊci mi´dzy organizmami,

• poznanie ró˝nych typów biocenoz,
• poznanie g∏ównych czynników wp∏ywajàcych na ˝ycie w ekosystemach làdowych,

• poznanie warunków ˝ycia w wodzie,
• zrozumienie wp∏ywu, jaki wywiera cz∏owiek na produktywnoÊç ekosystemów

i krà˝enie materii w ekosystemie i biosferze,

• poznanie problemów zwiàzanych z rozwojem cywilizacji, zrozumienie roli cz∏owie-

ka w przyrodzie,

• kszta∏towanie umiej´tnoÊci obserwowania zmian w najbli˝szym otoczeniu,
• kszta∏towanie etyki ekologicznej przez poznawanie zasad post´powania w Êrodo-

wisku,

• wypracowanie aktywnej postawy wobec problemów ekologicznych przez podej-

mowanie dzia∏aƒ na rzecz ochrony Êrodowiska,

• zrozumienie istoty wspó∏czesnej ekologii, znaczenia wiedzy ekologicznej w ˝yciu

cz∏owieka i powiàzania ekologii z ochronà Êrodowiska przyrodniczego,

• poznanie przyczyn aktualnego stanu Êrodowiska w skali lokalnej, krajowej i global-

nej,

• poznanie mo˝liwoÊci zapobiegania degradacji Êrodowiska,
• kszta∏towanie poczucia odpowiedzialnoÊci za stan Êrodowiska w skali lokalnej

i globalnej, kszta∏towanie potrzeby dzia∏aƒ na rzecz jego ochrony,

• kszta∏towanie umiej´tnoÊci samodzielnego podejmowania decyzji proekologicz-

nych,

• poznanie êróde∏ substancji obecnych w ˝ywnoÊci, ich wp∏yw na zdrowie,
• poznanie ró˝nic w jakoÊci ˝ywnoÊci produkowanej w sposób tradycyjny i ekolo-

giczny,

• zrozumienie ograniczeƒ wynikajàcych z tradycyjnych metod uprawy roÊlin i ho-

dowli zwierzàt,

• poznanie sposobu produkowania ˝ywnoÊci genetycznie modyfikowanej i wykaza-

nie zagro˝eƒ zwiàzanych z takim sposobem produkowania ˝ywnoÊci,

• dostrzeganie zwiàzku mi´dzy post´pem w nauce i technologii a rozwojem rolnic-

twa,

• wykszta∏cenie umiej´tnoÊci interpretowania znaków ekologicznych na opakowa-

niach ˝ywnoÊci,

• rozumienie konsekwencji post´pu naukowo-technicznego,
• poznanie znaczenia stylu ˝ycia dla stanu Êrodowiska przyrodniczego,
• poznanie i zrozumienie, ˝e pozamaterialne wartoÊci (wiedza, wartoÊci duchowe,

kultura) istotnie wp∏ywajà na rozwój spo∏eczeƒstwa,

• kszta∏towanie nawyku dokonywania Êwiadomych wyborów proekologicznych

w sferze konsumpcji.

Zakres treÊci programowych
1. Istota wspó∏czesnej ekologii, znaczenie wiedzy ekologicznej w ˝yciu cz∏owieka, po-

wiàzania ekologii z ochronà Êrodowiska przyrodniczego. Charakterystyka geosfer:
hydrosfera, atmosfera, litosfera. Umiejscowienie i charakterystyka biosfery.

2. Definicja i zakres poj´cia ró˝norodnoÊci biologicznej. Ró˝norodnoÊç genetyczna,

gatunkowa i siedliskowa – trzy aspekty bioró˝norodnoÊci. Metodyczne problemy
oceny ró˝norodnoÊci biologicznej uk∏adów przyrodniczych. Rozmieszczenie
g∏ównych ekosystemów làdowych, przyk∏ady biomów na Ziemi. Znaczenie du˝ej
bioró˝norodnoÊci: przyrodnicze, spo∏eczne i ekonomiczne. Przyczyny zmniejsza-
nia si´ bioró˝norodnoÊci – koniecznoÊç zachowania i ochrony ró˝norodnoÊci bio-
logicznej. Omówienie bioró˝norodnoÊci Polski.

3. Zasady klasyfikacji istot ˝ywych.
4. Ârodowisko jako system elementów przyrodniczych, powiàzania mi´dzy poszcze-

gólnymi elementami Êrodowiska. Ârodowiska naturalne i antropogeniczne. Ârodo-
wisko organizmów a ich wymagania ˝yciowe: czynniki ograniczajàce wyst´powa-
nie i rozmieszczenie organizmów – czynniki abiotyczne (fizyczne, chemiczne),
czynniki biotyczne. Tolerancja organizmów na dzia∏anie ró˝norodnych czynni-
ków – zakres tolerancji, klasyfikacja organizmów ze wzgl´du na zakres tolerancji.
Mo˝liwoÊci przystosowawcze organizmów do zmieniajàcych si´ warunków ˝ycia.

5. Praktyczne wykorzystanie wiedzy o tolerancji organizmów na zanieczyszczenia:

testowanie stanu Êrodowiska (powietrza, wody i gleby) za pomocà biologicznych
wskaêników stopnia zanieczyszczenia.

6. Wzajemne zale˝noÊci mi´dzy organizmami – zale˝noÊci antagonistyczne (dra-

pie˝nictwo, paso˝ytnictwo, roÊlino˝ernoÊç, konkurencja) jako czynnik ekologicz-
ny. Wp∏yw interakcji antagonistycznych na osobniki i populacje pozostajàce
w tych zale˝noÊciach. Proces koewolucji charakterystyczny dla organizmów pozo-
stajàcych w uk∏adach antagonistycznych. Zale˝noÊci nieantagonistyczne (komen-
salizm, protokooperacja, mutualizm) i ich wp∏yw na organizmy pozostajàce
w tych zale˝noÊciach.

7. Woda i làd jako Êrodowiska ˝ycia. G∏ówne typy ekosystemów wodnych i ekosys-

temów làdowych, ich struktura i funkcjonowanie.

8. Cz∏owiek w przyrodzie. Biocenozy naturalne i uproszczone (agrocenozy), chwa-

sty i szkodniki – teoretyczne podstawy biologicznej walki ze szkodnikami i chwa-
stami, genetyczne i chemiczne metody ich zwalczania. ProduktywnoÊç ekosyste-
mów naturalnych i agroekosystemów, czynniki ograniczajàce wydajnoÊç produk-
cji pierwotnej i wtórnej, antropogeniczne przyczyny obni˝enia produktywnoÊci
ekosystemów. Wp∏yw substancji chemicznych wyst´pujàcych w powietrzu, wo-
dzie i glebie na produktywnoÊç i sk∏ad wytwarzanej ˝ywnoÊci.

9. Wp∏yw rolnictwa intensywnego na jakoÊç ˝ywnoÊci i zdrowie ludzi, substancje

obce w ˝ywnoÊci: metale ci´˝kie (o∏ów, kadm, rt´ç, zwiàzki fluoru), pozosta∏oÊci
antybiotyków, pestycydów, polichlorowane dwufenyle, ska˝enia promieniotwór-
cze, azotyny. Substancje dodatkowe w ˝ywnoÊci (konserwanty, barwniki, prze-
ciwutleniacze) i ich wp∏yw na zdrowie konsumentów.

10. Nowoczesne uprawy i hodowla, perspektywy i zagro˝enia. Sposoby produkcji

zdrowej ˝ywnoÊci – rolnictwo tradycyjne a ekologiczne. Stan rolnictwa ekologiczne-
go w Polsce i na Êwiecie. Propagowanie zdrowych nawyków ˝ywieniowych. ˚yw-

noÊç transgeniczna, transgeniczne roÊliny i zwierz´ta a organizm cz∏owieka. Zagro-
˝enia zwiàzane z mo˝liwoÊcià przypadkowego wydostania si´ transgenicznych or-
ganizmów z laboratoriów i oÊrodków hodowlanych do stanowisk naturalnych.

11. Rozwój nauki i techniki: pozytywne i negatywne skutki post´pu naukowo-tech-

nicznego (zagra˝ajàce cz∏owiekowi i ˝yciu na Ziemi). Wytwarzanie, gromadzenie
i ucià˝liwoÊç odpadów, jako skutek uboczny rozwoju cywilizacyjnego oraz kon-
sumpcyjnego stylu ˝ycia. Sposoby zagospodarowania odpadów (sortowanie, re-
cykling, kompostowanie, spalanie, sk∏adowanie), ska˝enie biosfery izotopami pro-
mieniotwórczymi – radioekologia. Wp∏yw nowych technologii i materia∏ów bu-
dowlanych na zdrowie, budownictwo przyjazne Êrodowisku. WszechobecnoÊç re-
klamy i jej wp∏yw na cz∏owieka.

12. Zasoby przyrody: odnawialne (organizmy, gleba, powietrze, woda) i nieodnawialne

(surowce mineralne). Nieodnawialne noÊniki energii: w´giel, ropa naftowa, gaz
ziemny, torf i odnawialne (alternatywne) noÊniki energii: energia S∏oƒca, wiatru, wo-
dy, êród∏a geotermalne. Eksploatacja zasobów energetycznych nieodnawialnych
w skali globalnej, sposoby racjonalnego gospodarowania energià – oszcz´dnoÊç ener-
gii w przemyÊle, rolnictwie i w domu. Nowe technologie a wykorzystywanie energii.

13. Bilans potrzeb cz∏owieka, ich hierarchia, wp∏yw zaspokajania potrzeb na Êrodowi-

sko. Kreatywny i roszczeniowy (konsumpcyjny) styl ˝ycia, ich wp∏yw na wyczer-
pywanie si´ zasobów naturalnych. Wp∏yw cz∏owieka na zak∏ócenia w przebiegu
krà˝enia materii – przyczyny i skutki. Wytwarzanie, gromadzenie i ucià˝liwoÊç
odpadów, sposoby zagospodarowania odpadów (recykling, kompostowanie, spa-
lanie, sk∏adowanie).

14. Ârodowisko jako jeden z czynników (obok uwarunkowaƒ genetycznych, stylu ˝ycia

i systemu opieki zdrowotnej) wp∏ywajàcych na zdrowie cz∏owieka. Wp∏yw zanie-
czyszczenia wody, powietrza i gleby, ha∏asu, wibracji, promieniowania elektroma-
gnetycznego na zdrowie cz∏owieka. Wp∏yw na zdrowie cz∏owieka palenia biernego
i czynnego, spo˝ywania alkoholu, nadu˝ywania leków, u˝ywania narkotyków.

15. Przekraczanie mo˝liwoÊci adaptacyjnych cz∏owieka: szybkie tempo ˝ycia, nad-

mierny stres. Konsekwencje przekraczania mo˝liwoÊci adaptacyjnych: kryzys
wartoÊci, atrofia wi´zi mi´dzyludzkich, kryzys rodziny, samotnoÊç, alienacja,
utrata poczucia bezpieczeƒstwa, uzale˝nienia, wzrost patologii spo∏ecznych, de-
presje, choroby psychiczne. Zapobieganie. Leczenie skutków przekraczania barier
adaptacyjnych.

16. Potrzeby estetyczne cz∏owieka, rozwijanie wra˝liwoÊci na pi´kno przyrody, zna-

czenie zieleni i przestrzeni dla kondycji psychofizycznej cz∏owieka. Atrakcyjne
formy sp´dzania wolnego czasu. Zainteresowania i pasje.

Procedury osiàgania celów
• stosowanie aktywizujàcych metod nauczania i uczenia si´ zbli˝onych do procesu

badawczego,

• obserwacje roÊlin i zwierzàt – zaj´cia terenowe,

• korzystanie z prostych kluczy i atlasów dla oznaczania ró˝norodnoÊci gatunkowej

w skali lokalnej,

• analiza powiàzaƒ i wspó∏zale˝noÊci mi´dzy organizmami warunkujàcych równo-

wag´ ekologicznà w ekosystemie,

• çwiczenia praktyczne w terenie dotyczàce analizy struktury biocenozy lasu, sk∏adu

drzewostanu lasu mieszanego, podszytu i runa, zmian w Êció∏ce,

• analiza czynników wp∏ywajàcych na zanikanie ˝ycia w Êrodowiskach wodnych i là-

dowych,

• stosowanie strategii polegajàcych na ukazywaniu i rozwiàzywaniu problemów –

wykonywanie prostych pomiarów oceny stanu Êrodowiska lokalnego,

• ocena i porównanie stanu czystoÊci wody w naturalnych zbiornikach wodnych oraz

wody kranowej, opadowej i destylowanej – çwiczenia w wyznaczaniu parametrów
fizykochemicznych wody pozwalajàcych oceniç stan jej czystoÊci,

• ocena iloÊci opadu zanieczyszczeƒ py∏owych w pobli˝u szko∏y, w miejscu zamiesz-

kania, w pobli˝u g∏ównej arterii komunikacyjnej, w parku miejskim lub lesie, anali-
zowanie wp∏ywu cz∏owieka na produktywnoÊç ró˝nych ekosystemów,

• korzystanie z ró˝nych êróde∏ informacji na temat stanu Êrodowiska przyrodnicze-

go, analiza danych dotyczàcych aktualnego stanu Êrodowiska przyrodniczego
w kraju i na Êwiecie,

• çwiczenia w rozpoznawaniu i interpretowaniu znaków ekologicznych na opakowa-

niach, rozró˝nianie opakowaƒ ekologicznych i nieekologicznych,

• dyskusje panelowe na podstawie podanej literatury.

Oczekiwane osiàgni´cia uczniów
Uczeƒ potrafi:
• okreÊliç granice wyst´powania organizmów w obr´bie poszczególnych geosfer,
• wskazaç powody ochrony ró˝norodnoÊci biologicznej,
• wykazaç, ˝e równowaga dynamiczna biosfery zale˝y od zachowania jak najwi´k-

szej bioró˝norodnoÊci,

• analizowaç wp∏yw ró˝nych czynników Êrodowiskowych na wyst´powanie i roz-

mieszczenie organizmów na kuli ziemskiej, podaç przyczyny rozmieszczenia i li-
czebnoÊci organizmów w biosferze,

• wykorzystaç w ˝yciu codziennym wiedz´ na temat tolerancji ekologicznej,
• podaç przyk∏ady organizmów wskaênikowych,
• wskazaç zale˝noÊci mi´dzy wspó∏wyst´pujàcymi organizmami,
• okreÊliç na konkretnych przyk∏adach wzajemne relacje i wspó∏zale˝noÊci mi´dzy

poszczególnymi elementami Êrodowiska,

• analizowaç làdowe i wodne strefy ˝ycia, przedstawiç ich znaczenie w utrzymaniu

homeostazy w biosferze,

• okreÊliç konsekwencje wynikajàce z antropogenicznego upraszczania biocenoz,
• wskazaç istnienie powiàzaƒ mi´dzy sposobami gospodarowania cz∏owieka a ich

wp∏ywem na zmiany bioró˝norodnoÊci,

• porównaç przep∏yw energii i krà˝enie materii w ekosystemie i ró˝nych ga∏´ziach

gospodarki (przemyÊle, rolnictwie, transporcie),

• rozpoznawaç pospolite gatunki drzew, krzewów i roÊlin zielnych, fauny natrawnej

i glebowej

• przedstawiç znaczenie czystej wody, powietrza i gleby dla ˝ycia organizmów,

• przeprowadziç analiz´ najbli˝szej okolicy, podajàc przyk∏ady miejsc, w których ob-

serwuje si´ korzystne i niekorzystne zmiany zachodzàce w Êrodowisku przyrodni-
czym,

• badaç stan Êrodowiska przy u˝yciu niektórych biologicznych wskaêników stopnia

zanieczyszczenia,

• oceniç zanieczyszczenie powietrza przy u˝yciu porostów na podstawie umiej´tno-

Êci odró˝nienia kszta∏tów plech,

• oceniç wp∏yw zanieczyszczeƒ na roÊliny na podstawie analizy zmian kszta∏tu, bar-

wy, zmian na liÊciach (chlorozy, nekrozy),

• scharakteryzowaç skutki chemizacji Êrodowiska, przedstawiç mo˝liwoÊci ich

zmniejszenia,

• wykazaç postaw´ wspó∏odpowiedzialnoÊci za stan Êrodowiska przyrodniczego,
• korzystaç z mo˝liwoÊci dost´pu do informacji na temat Êrodowiska,
• przestrzegaç zasad ochrony Êrodowiska przyrodniczego oraz racjonalnego korzy-

stania z jego zasobów, podejmowaç dzia∏ania na rzecz jego ochrony,

• post´powaç zgodnie z g∏oszonymi zasadami i poradami,
• analizowaç zebrany w terenie materia∏ badawczy,
• odró˝niç prawid∏owe i nieprawid∏owe u˝ywanie terminu ekologia,
• stosowaç w praktyce zasady zdrowego ˝ywienia i zdrowego stylu ˝ycia,
• dokonywaç Êwiadomych wyborów jako konsument, kierujàc si´ dobrem Êrodowi-

ska,

• wykazaç zalety rolnictwa ekologicznego i ró˝nice mi´dzy rolnictwem ekologicz-

nym a tradycyjnym,

• interpretowaç znaki ekologiczne na opakowaniach ˝ywnoÊci, opakowaniach Êrod-

ków czystoÊci i innych przedmiotach codziennego u˝ytku,

• wybieraç produkty spo˝ywcze na podstawie podanych na ich opakowaniach infor-

macji o u˝ytych substancjach chemicznych (m.in. konserwantach i barwnikach),

• wymieniç metody produkowania ˝ywnoÊci transgenicznej i mo˝liwe konsekwencje

wynikajàce z takiego sposobu produkowania ˝ywnoÊci,

• oceniç ró˝ne informacje medialne i decyzje w∏adz dotyczàce Êrodowiska.

Dzia∏ programowy: GENETYKA – SPOSÓB PRZEKAZYWANIA INFORMACJI

O BUDOWIE I FUNKCJI ˚YWYCH ORGANIZMÓW

Szczegó∏owe cele edukacyjne
• pog∏´bienie wiedzy na temat materialnych podstaw dziedziczenia,

• poznanie budowy i funkcji kwasów nukleinowych,
• zrozumienie w∏aÊciwoÊci kodu genetycznego, sposobu odczytania i wykorzystania

informacji genetycznej,

• poszerzenie wiedzy o podstawowych poj´ciach stosowanych w genetyce,
• przep∏yw informacji w komórce, przebieg transkrypcji i translacji,

• poznanie czynników mutagennych i umiej´tnoÊç ich wskazania,
• poznanie rodzajów mutacji, przyczyn ich powstawania i znaczenia,
• zapoznanie si´ z praktycznymi zastosowaniami genetyki: w medycynie, farmaceu-

tyce, rolnictwie,

• poznanie historii badaƒ genetycznych oraz pierwszych teorii genetycznych,
• poznanie mo˝liwoÊci weryfikacji hipotez i teorii genetycznych,
• poznanie regu∏ dziedziczenia,
• zapoznanie si´ z budowà chromosomów i chromosomowà teorià dziedzicznoÊci,

• poznanie wybranych chorób genetycznych i aktualne mo˝liwoÊci ich leczenia,
• przekonanie o znaczeniu zapisu genetycznego w rozwoju i trwaniu ˝ycia.

Zakres treÊci programowych
1. Budowa i rodzaje nukleotydów, ∏aƒcuch polinukleotydowy. Rodzaje kwasów nu-

kleinowych, ich rola, przebieg replikacji DNA oraz transkrypcji: synteza RNA. Gen
jako okreÊlony fragment czàsteczki kwasu nukleinowego, sposób zapisu informacji
genetycznej w kwasach nukleinowych. Najwa˝niejsze cechy kodu genetycznego.
Transkrypcja i translacja, lokalizacja procesów w komórce.

2. Fazy cyklu ˝yciowego komórki. Budowa i funkcje chromosomów.
3. Przebieg i znaczenie podzia∏u mitotycznego. Przebieg i znaczenie podzia∏u mejo-

tycznego.

4. Podstawowe terminy genetyczne: fenotyp, genotyp, allele dominujàce i recesywne,

homozygota i heterozygota.

5. Mendelizm – pierwsze regu∏y i prawa genetyczne: rezultaty krzy˝ówek jedno-

i dwugenowych. Dziedziczenie niezgodne z prawami Mendla. Podstawy chromo-
somowej teorii dziedzicznoÊci, dziedziczenie genów sprz´˝onych z p∏cià. Zjawisko
determinacji p∏ci u zwierzàt i roÊlin.

6. Rodzaje i przyczyny zmiennoÊci.

7. Regulacja ekspresji informacji genetycznej. Mutacje i przyczyny ich powstawania.

Najwa˝niejsze mutageny fizyczne i chemiczne wywo∏ujàce mutacje u cz∏owieka.
Podzia∏ mutacji ze wzgl´du na ich sens biologiczny: mutacje somatyczne i komórek
rozrodczych, oraz ze wzgl´du na charakter mutacji: mutacje genowe, mutacje chro-
mosomowe strukturalne i liczbowe.

8. Mutacje jako przyczyna chorób genetycznych cz∏owieka. Przyk∏ady chorób wywo-

∏anych przez mutacj´ w pojedynczym genie: fenyloketonuria, mukowiscydoza.
Mo˝liwoÊci leczenia mutacji. Choroby wywo∏ane przez aberracje chromosomowe:

zespó∏ „miauczenia kota”. Genetyczne zespo∏y chorobowe wywo∏ane przez chro-
mosomowe mutacje liczbowe: zespó∏ Downa, Turnera, Klinefeltera.

9. Mechanizmy i znaczenie poliploidalnoÊci dla roÊlin.

Procedury osiàgania celów
• analiza schematów przedstawiajàcych cechy kodu genetycznego,
• analiza schematu transkrypcji i translacji,

• rozpoznawanie chromosomów w preparatach mikroskopowych,
• analiza poszczególnych faz mitozy,
• analiza schematu z wartoÊciami najwa˝niejszych parametrów w poszczególnych fa-

zach mitozy i mejozy (liczba chromosomów – n, poziom DNA – C i ca∏kowita liczba
chromatyd w jàdrze komórkowym) dla wybranych organizmów, np. cebuli, cz∏o-
wieka,

• analiza wyników krzy˝ówek grochu jedno- i dwugenowych,
• wykonywanie ró˝nych zadaƒ genetycznych przy zastosowaniu zapisu w szachow-

nicy Punnetta i rachunku prawdopodobieƒstwa,

• rozwiàzywanie zadaƒ genetycznych dotyczàcych cech sprz´˝onych z p∏cià,
• analiza zestawieƒ tabelarycznych ró˝nych typów determinacji p∏ci,
• analiza tablic kodu genetycznego i çwiczenia z zapisu sekwencji aminokwasów

w krótkich ∏aƒcuchach peptydowych,

• analiza schematów replikacji, transkrypcji i translacji,

• analiza fotografii kariotypów prawid∏owych i zmutowanych,
• analiza schematu skutków mutacji punktowych.

Oczekiwane osiàgni´cia uczniów
Uczeƒ potrafi:
• wyjaÊniç podstawowe poj´cia z genetyki,
• wykazaç nadrz´dnoÊç kwasów nukleinowych w stosunku do innych zwiàzków or-

ganicznych spotykanych w ˝ywych komórkach,

• okreÊliç rol´ kwasów nukleinowych oraz wskazaç zwiàzki mi´dzy kwasami nukle-

inowymi a bia∏kami,

• wymieniç najwa˝niejsze cechy kodu genetycznego,
• wyjaÊniç zasady wykorzystania informacji genetycznej w komórkach,

• scharakteryzowaç fazy cyklu ˝yciowego komórki,
• okreÊliç czas trwania poszczególnych stadiów w typowym cyklu komórkowym

oraz Êrednià iloÊci cykli, po których w komórce zaczyna si´ proces ró˝nicowania,

• okreÊliç budow´ oraz typy morfologiczne chromosomów podzia∏owych,
• scharakteryzowaç przebieg faz mitozy i mejozy ze zrozumieniem biologicznego

sensu obu podzia∏ów,

• przedstawiç g∏ówne za∏o˝enia doÊwiadczeƒ Mendla i ich rezultaty,

• zapisaç i analizowaç krzy˝ówki mendlowskie,
• wyjaÊniç, na czym polega dziedziczenie genów cytoplazmatycznych,
• przedstawiç za∏o˝enia chromosomowej teorii Morgana i zdefiniowaç zwiàzane

z nià poj´cia,

• wyjaÊniç znaczenie zjawiska crossing-over,

• wyjaÊniç, w jaki sposób zjawisko crossing-over wp∏ywa na zerwanie sprz´˝enia i po-

wstawanie rekombinantów,

• wyjaÊniç, na czym polega sprz´˝enie genów z p∏cià,

• omówiç znaczenie ró˝nych rodzajów kwasów nukleinowych dla komórki,
• omówiç schemat replikacji DNA i wyjaÊniç jej znaczenie,
• wyjaÊniç, na jakiej zasadzie kolejne trójki nukleotydów w kwasie DNA i mRNA szy-

frujà kompletnà informacj´ genetycznà ˝ywego organizmu,

• omówiç schemat translacji,
• wyjaÊniç istot´ genetycznych chorób cz∏owieka i ich profilaktyk´,
• scharakteryzowaç ró˝norodne czynniki mutagenne,
• uzasadniç potrzeb´ ograniczenia stosowania w codziennym ˝yciu ró˝nych substan-

cji chemicznych ze wzgl´du na ich mutagenne oddzia∏ywanie.

• wyjaÊniç, na czym polegajà ró˝nice mi´dzy mutacjami genowymi, chromosomowy-

mi i genomowymi oraz mutacjami somatycznymi i generatywnymi,

• wyjaÊniç mechanizmy mutagenezy,
• scharakteryzowaç jednostki chorobowe (zespó∏ Downa, Klinefeltera i Turnera) oraz

wybrane choroby powstajàce na pod∏o˝u mutacji genowych (fenyloketonuria, al-
kaptonuria, galaktozemia, albinizm, plàsawica Huntingtona),

• przedstawiç znaczenie poliploidalnych odmian roÊlin w hodowli.

Dzia∏ programowy: IN˚YNIERIA GENETYCZNA I BIOTECHNOLOGIA

Szczegó∏owe cele edukacyjne
• poznanie zasad in˝ynierii genetycznej,
• poznanie mo˝liwoÊci wykorzystania in˝ynierii genetycznej w leczeniu chorób gene-

tycznych,

• zapoznanie si´ z aspektami moralnymi badaƒ zwiàzanych z in˝ynierià genetycznà,

• poznanie wybranych technik genetyki molekularnej i cytogenetyki,
• zapoznanie si´ z praktycznym wykorzystaniem biotechnologii,
• wykazanie mo˝liwoÊci zagro˝eƒ wynikajàcych ze stosowania biotechnologii,
• zrozumienie istoty dzia∏ania oraz poznanie zastosowaƒ wybranych metod genetyki

molekularnej,

• zrozumienie, dlaczego opracowanie dok∏adnej mapy genetycznej cz∏owieka,

a w przysz∏oÊci poznanie sekwencji wszystkich ludzkich genów, b´dzie podstawà
udanej terapii genowej.

Zakres treÊci programowych
1. Aktualny stan badaƒ nad genomem cz∏owieka. Cele przyÊwiecajàce dok∏adnemu

poznaniu genomu cz∏owieka.

2. Wykorzystanie metod in˝ynierii genetycznej w diagnostyce i leczeniu nowotwo-

rów i innych chorób. Zagadnienia profilaktyki genetycznej – badanie genotoksycz-
noÊci ró˝nych zwiàzków, np. leków, ˝ywnoÊci, przypraw.

3. Zadania biotechnologii zwiàzane z otrzymywaniem organizmów transgenicznych:

wytwarzanie przez nie komponentów do produkcji leków, poprawienie odporno-
Êci na wybrane patogeny, podniesienie produktywnoÊci roÊlin uprawnych oraz ma-
sy i mlecznoÊci zwierzàt hodowlanych.

4. Przeglàd wybranych technik genetyki molekularnej i cytogenetyki oraz ich zastoso-

wanie praktyczne, wybrane zastosowania biotechnologii. Przyk∏ady zastosowania
in˝ynierii genetycznej, klonowanie DNA i ca∏ych organizmów. Etyczne, moralne,
prawne problemy biotechnologii.

5. Program poznania ludzkiego genomu i perspektywy terapii genowej, zaznajomie-

nie si´ z celami programu poznania ludzkiego genomu – „Hugo” (The Human Ge-
nome Organisation).

6. Wykorzystanie nowoczesnych metod genetycznych w sàdownictwie.
7. Przysz∏oÊç klonowania organizmów: nadzieje i zagro˝enia.

Procedury osiàgania celów

• analiza schematów dotyczàcych sposobów otrzymywania organizmów transge-

nicznych,

• przedstawienie przyk∏adów nowoczesnych technik doskonalenia roÊlin uprawnych

i ras zwierzàt,

• analiza zastosowaƒ praktycznych niektórych metod cytogenetycznych: pomiary ilo-

Êci DNA w jàdrach komórkowych metodà cytometrii przep∏ywowej, metoda geno-
mowej hybrydyzacji in situ – GISH, pozwalajàca odró˝niç genomy rodzicielskie
w kariotypie mieszaƒców roÊlinnych,

• analiza schematów dotyczàcych technik stosowanych w in˝ynierii genetycznej,
• porównanie prawdopodobieƒstwa pomy∏ek sàdowych w przypadku u˝ycia tech-

nik molekularnych i tradycyjnych technik kryminalistycznych.

Oczekiwane osiàgni´cia uczniów
Uczeƒ potrafi:
• wyjaÊniç, na czym polega terapia genowa,
• przedstawiç istot´ in˝ynierii genetycznej,
• przedstawiç pozytywne i negatywne przyk∏ady wynikajàce z post´pu in˝ynierii ge-

netycznej,

• wskazaç g∏ówne zastosowania biotechnologii,

• przedstawiç zagro˝enia zwiàzane z mo˝liwoÊcià masowego pojawienia si´ organi-

zmów transgenicznych w siedliskach naturalnych,

• wyjaÊniç poj´cie klon, wskazaç przyk∏ady klonów naturalnych,
• wskazaç techniki genetyczne, które najefektywniej mo˝na wykorzystaç w procesie

klonowania,

• wyjaÊniç istot´ klonowania ca∏ych organizmów na przyk∏adzie owcy Dolly,

• zdefiniowaç poj´cia genetyczny odcisk palca, unikatowe sekwencje bia∏ek wyst´pujàce

u ludzi,

• scharakteryzowaç problemy etyczne, moralne i prawne, wynikajàce z zastosowaƒ

biotechnologii i in˝ynierii genetycznej.

Dzia∏ programowy: EWOLUCJA

Szczegó∏owe cele edukacyjne
• poznanie faktów wskazujàcych na trwanie procesu ewolucji,
• zapoznanie si´ z poj´ciem zmiennoÊci,
• poznanie rodzajów zmiennoÊci,
• zrozumienie istoty procesów ewolucyjnych,

• zapoznanie si´ z teorià Lamarcka,
• poznanie za∏o˝eƒ Darwinowskiej teorii doboru naturalnego,

• przedstawienie ewolucji jako ciàg∏ego procesu rozwoju,
• charakterystyka zmiennoÊci organizmów, znaczenie i sposoby jej okreÊlania,

• rozumienie znaczenia zmian puli genowej w ewolucji,
• rozumienie populacji jako podstawowej jednostki ewolucji,
• zapoznanie si´ z metodami okreÊlania pokrewieƒstwa mi´dzy organizmami,
• zrozumienie efektów zak∏ócenia równowagi genetycznej populacji i znaczenia prze-

p∏ywu genów,

• rozumienie nowoczesnej koncepcji gatunku i mechanizmów odpowiedzialnych za

powstawanie gatunków,

• zapoznanie si´ z ró˝nymi modelami specjacji,
• poznanie genetycznego pod∏o˝a zmian ewolucyjnych,

• poznanie historii gatunku Homo sapiens,
• poznanie pozycji cz∏owieka w systemie ssaków,

• poznanie charakterystyki ró˝nych gatunków cz∏owieka prehistorycznego,
• wykazanie pokrewieƒstwa cz∏owieka z ma∏pami cz∏ekokszta∏tnymi,

• wskazanie ró˝nic i podobieƒstw mi´dzy cz∏owiekiem a zwierz´tami.

Zakres treÊci programowych
1. Ró˝ne definicje poj´cia ewolucja, przedstawienie ewolucji jako ciàg∏ego procesu roz-

woju.

2. BezpoÊrednie i poÊrednie dowody na istnienie ewolucji.

3. Zapoznanie z danymi dostarczanymi przez paleontologi´, biochemi´, fizjologi´

i embriologi´, dowody z zakresu anatomii, podstawowe skamienia∏oÊci roÊlinne
i zwierz´ce. Ogólne plany budowy ró˝nych grup organizmów, narzàdy homolo-
giczne i analogiczne, konwergencja, narzàdy szczàtkowe, inne dowody ewolucji,
m.in. tzw. ˝yjàce skamienia∏oÊci, formy reliktowe, rozmieszczenie gatunków.

4. Teoria ewolucji, jej êród∏a i rozwój, ewolucja geologiczna, geochemiczna i orga-

niczna (biologiczna). Teorie ewolucji Lamarcka oraz Darwina. Wp∏yw darwini-
zmu na rozwój nauk przyrodniczych.

5. ZmiennoÊç osobnicza i jej rodzaje: mutacyjna, rekombinacyjna, zmiennoÊç fluk-

tuacyjna, rola Êrodowiska w kszta∏towaniu zmiennoÊci osobniczej, zmiennoÊç we-
wnàtrz- i mi´dzypopulacyjna, populacja i jej pula genetyczna.

6. Czynniki wp∏ywajàce na zak∏ócenie równowagi genetycznej populacji, przep∏yw

genów wewnàtrz populacji i mi´dzy populacjami.

7. WyjaÊnienie okreÊlenia walka o byt.

8. Wspó∏czesne rozumienie poj´cia dobór naturalny, mechanizm jego dzia∏ania, rola

doboru naturalnego w procesie ewolucji.

9. Nast´pstwa konkurencji wewnàtrz populacji, gatunku i mi´dzy gatunkami, me-

chanizm dzia∏ania dryfu genetycznego.

10. Dziedziczenie w populacjach mendlowskich, cz´stoÊç wyst´powania alleli w po-

pulacjach i czynniki na nie wp∏ywajàce.

11. OkreÊlenie poj´cia gatunek w ró˝nych uj´ciach.

12. Specjacja nag∏a i stopniowa, rola izolacji przestrzennej i mechanizmów izolacyj-

nych w procesie ewolucji gatunków, prawid∏owoÊci ewolucji.

13. Mechanizmy izolacyjne i ich znaczenie, specjacja allopatryczna, sympatryczna

i hybrydyzacyjna, krzy˝owanie si´ ras i gatunków, efekt Wallace’a.

14. Ró˝nicowanie przystosowawcze i zasiedlanie stref adaptacyjnych, rola konkuren-

cji, selekcji i dryfu genetycznego w procesie zasiedlania nowych stref adaptacyj-
nych. Znaczenie akcesu fizycznego, konstytucjonalnego i ekologicznego.

15. SzybkoÊç procesu ewolucji. Znaczenie czasu w procesie ewolucji. Metody badaƒ

szybkoÊci procesów ewolucyjnych. ZmiennoÊç tempa ewolucji. KierunkowoÊç
i nieodwracalnoÊç ewolucji, jej interpretacja. Ewolucja jako zjawisko historyczne.
Problem wymierania gatunków i szczepów.

16. Przedstawienie ogólnej linii ewolucyjnej cz∏owieka.

17. Przedstawienie linii ewolucyjnej cz∏owieka w uj´ciu paleoantropologii i biologii

molekularnej. Afryka miejscem powstania i ewolucji cz∏owieka, kolejne etapy
ewolucji cz∏owieka.

18. Zjawisko wyst´powania ró˝nych ras ludzkich.

19. Ogólne tendencje w linii ewolucyjnej cz∏owieka, poglàdy na pochodzenie i ewolu-

cj´ cz∏owieka.

20. Podobieƒstwa i ró˝nice chromosomalne mi´dzy cz∏owiekiem a ma∏pami cz∏eko-

kszta∏tnymi, kariotyp cz∏owieka i afrykaƒskich ma∏p cz∏ekokszta∏tnych.

Procedury osiàgania celów

• analiza podobieƒstw i ró˝nic mi´dzy klasycznymi teoriami ewolucji,
• charakterystyka wspó∏czesnych kierunków ewolucji,
• zapoznanie z danymi dostarczanymi przez paleontologi´, powstawanie skamienia-

∏oÊci i metody okreÊlania ich wieku,

• analiza budowy ró˝nych narzàdów analogicznych i homologicznych roÊlin i zwie-

rzàt,

• zestawienie, porównanie i omówienie g∏ównych, poÊrednich i bezpoÊrednich do-

wodów ewolucji,

• analiza zmiennoÊci cech fenotypowych populacji, np. wielkoÊci nasion fasoli (ci´˝ar,

rozmiar itp.),

• analiza cech ró˝nych populacji tego samego gatunku, wykazywanie podobieƒstw

i ró˝nic mi´dzy nimi,

• analiza cech organizmów, których powstanie wià˝e si´ z procesami dostosowaw-

czymi do ˝ycia w okreÊlonym Êrodowisku,

• analiza rodzajów zmiennoÊci i ich roli w procesie ewolucji,

• zadania z zakresu genetyki populacyjnej – dokonywanie wyliczeƒ spodziewanych

cz´stoÊci odpowiednich genotypów w populacjach,

• ocena istotnoÊci odchyleƒ pomi´dzy spodziewanà a faktycznie wyst´pujàcà cz´sto-

Êcià alleli,

• analiza przyk∏adów dzia∏ania doboru naturalnego,
• omówienie matematycznych sposobów wyliczania cz´stoÊci danych alleli w popu-

lacji,

• dyskusje panelowe,
• analiza pokrewieƒstw mi´dzy organizmami i ich roli w badaniach ewolucyjnych,

• analiza ró˝nych modeli specjacji,
• analiza przyk∏adów radiacji adaptatywnej w skali mikro- i makroewolucyjnej,
• analiza poglàdów ortogenetyków i ortoselekcjonistów,
• interpretacja przyk∏adów „nadrozwoju” – filogenetycznego zwi´kszania rozmia-

rów cia∏a,

• analiza czasu trwania jednostek taksonomicznych i przyczyn ich wymierania,
• interpretacja poj´cia post´p ewolucyjny,
• porównanie budowy poszczególnych gatunków cz∏owieka prehistorycznego – ana-

liza poszczególnych etapów rozwoju ewolucyjnego cz∏owieka,

• analiza pokrewieƒstwa cz∏owieka i ma∏p cz∏ekokszta∏tnych na podstawie danych

dotyczàcych fenotypu i genotypu,

• analiza cech fenotypowych ludzi zamieszkujàcych ró˝ne rejony Êwiata.

Oczekiwane osiàgni´cia uczniów
Uczeƒ potrafi:
• okreÊliç i zdefiniowaç termin ewolucja,

• scharakteryzowaç koncepcj´ ewolucji przedstawionà przez Lamarcka,
• scharakteryzowaç za∏o˝enia teorii Darwina,

• wykazaç ciàg∏oÊç procesów ewolucji,

• wymieniç ró˝nice i podobieƒstwa mi´dzy narzàdami homologicznymi a analogicz-

nymi,

• podaç przyk∏ady bezpoÊrednich i poÊrednich dowodów na istnienie ewolucji,
• wyjaÊniç, na czym polega zmiennoÊç organizmów,

• omówiç podstawowe problemy genetyki populacji,

• oceniç wp∏yw konkurencji mi´dzygatunkowej na stabilnoÊç biocenozy,
• uzasadniç rol´ doboru naturalnego w procesie ewolucji,

• opisaç mechanizm dzia∏ania dryfu genetycznego,

• wyjaÊniç pod∏o˝e zmian ewolucyjnych,
• wyjaÊniç, dlaczego populacja jest podstawowà jednostkà ewolucji,
• zdefiniowaç populacj´ mendlowskà,

• omówiç regu∏y Hardy’ego–Weinberga, dotyczàce równowagi wyst´powania ró˝-

nych genotypów w populacji,

• wskazaç czynniki zak∏ócajàce równowag´ wyst´powania danych alleli w populacji,

takie jak: presja selekcyjna doboru, migracje oraz mutacje,

• przedstawiç dryf genetyczny jako skutek losowych zmian cz´stoÊci alleli w ma∏ych

populacjach, wykazaç znaczenie tego zjawiska w powstawaniu nowych ras i gatun-
ków,

• okreÊliç poj´cie gatunek w uj´ciu genetycznym i ekologicznym,

• omówiç procesy mikro- i makroewolucji oraz porównaç je,
• podaç przyk∏ady radiacji adaptatywnej w skali mikro- i makroewolucyjnej,
• wyjaÊniç znaczenie mechanizmów izolacyjnych i omówiç je,

• scharakteryzowaç podstawowe prawid∏owoÊci ewolucji,

• omówiç znaczenie czasu w procesie ewolucji,
• scharakteryzowaç metody badaƒ szybkoÊci procesów ewolucji organizmów wyko-

rzystujàce informacje o zmianach genetycznych, morfologicznych i taksonomicz-
nych,

• scharakteryzowaç wspó∏czesne uj´cie kierunkowoÊci ewolucji,
• omówiç czynniki wp∏ywajàce na tempo ewolucji,
• okreÊliç pozycj´ cz∏owieka w systematyce ssaków,

• scharakteryzowaç pokrewieƒstwo cz∏owieka z ma∏pami cz∏ekokszta∏tnymi,

• omówiç podobieƒstwa i ró˝nice mi´dzy cz∏owiekiem a zwierz´tami,
• przedstawiç cechy organizacji psychonerwowej cz∏owieka,

• okreÊliç i scharakteryzowaç cechy typowo ludzkie,

• scharakteryzowaç linie ewolucyjne cz∏owieka w uj´ciu paleoantropologii i biologii

molekularnej.

CZ¢Âå III

Dzia∏ programowy: KOMÓRKA – PODSTAWOWA JEDNOSTKA ˚YCIA

Szczegó∏owe cele edukacyjne

• poznanie szczegó∏owej budowy i funkcji komórki prokariotycznej i eukariotycznej,
• poznanie budowy i funkcji organelli komórkowych,
• charakterystyka ró˝nic w budowie komórek prokariotycznych i eukariotycznych,
• charakterystyka ró˝nic w budowie i funkcji komórek roÊlinnych, zwierz´cych

i grzybów,

• uÊwiadomienie sobie roli bakterii w przyrodzie, w tym w funkcjonowaniu innych

organizmów ˝ywych,

• poznanie charakterystycznych cech wirusów,
• poznanie charakterystycznych cech prionów.

Zakres treÊci programowych

1. Budowa i funkcje komórki eukariotycznej: roÊlinnej, zwierz´cej i komórki grzybów.

Organelle komórkowe – ich budowa i funkcje.

2. Budowa, cechy i funkcje komórki prokariotycznej: bakterie – sposoby ˝ycia, znacze-

nie w przyrodzie i w ˝yciu cz∏owieka, bakterie saprobiontyczne i autotroficzne.

3. Budowa i rodzaje wirusów, cykle ˝yciowe i problem pochodzenia wirusów, choro-

by wirusowe i ich profilaktyka, przedstawienie osiàgni´ç w leczeniu AIDS. Inne
niekomórkowe czynniki chorobowe: priony jako glikoproteinowe czàsteczki choro-
botwórcze.

Procedury osiàgania celów

• obserwacja mikroskopowa zjawiska plazmolizy jako odpowiedzi fizjologicznej ko-

mórki na zmiany st´˝enia Êrodowiska zewn´trznego,

• obserwacja mikroskopowa ruchu drobnych organizmów jednokomórkowych: eu-

gleny i pantofelka,

• analiza obrazu mikroskopowego komórek eukariotycznych i prokariotycznych,
• opisywanie schematów komórek bakterii, roÊlin i grzybów.

Oczekiwane osiàgni´cia uczniów
Uczeƒ potrafi:

• okreÊliç budow´ i funkcje najwa˝niejszych struktur komórkowych: jàdra, mitochon-

driów, plastydów, aparatu Golgiego, b∏oniastych struktur wewnàtrzkomórkowych
i cytozolu,

• okreÊliç rol´ b∏ony komórkowej w wyodr´bnieniu si´ komórki jako ca∏oÊci,
• scharakteryzowaç rol´ cytoszkieletu w utrzymywaniu kszta∏tu i ruchu komórki,

• okreÊliç ró˝nice i porównaç budow´ komórek organizmów jàdrowych, zwierz´-

cych, roÊlinnych i grzybów,

• okreÊliç najwa˝niejsze ró˝nice w budowie komórek bezjàdrowych i jàdrowych,
• wyjaÊniç znaczenie istnienia bakterii w Êwiecie o˝ywionym jako niezastàpionych

saprobiontów,

• omówiç rol´ bakterii mlekowych i brodawkowych,
• wyjaÊniç, na czym polega rola bakterii jako modelowych organizmów laboratoryj-

nych u˝ywanych w biotechnologii,

• scharakteryzowaç choroby bakteryjne, sposoby zapobiegania im, metody ich lecze-

nia,

• wymieniç cechy materii o˝ywionej i nieo˝ywionej przejawiane przez wirusy,
• wyjaÊniç przebieg cyklu wirusowego,
• wyjaÊniç, dlaczego wirusy umieszczono w klasyfikacji systematycznej razem z bak-

teriami.

Dzia∏ programowy: ENERGIA I ˚YCIE

Szczegó∏owe cele edukacyjne

• zrozumienie istoty przemiany materii,
• poznanie natury enzymów – enzymy jako specyficzne, aktywne bia∏ka, zapoznanie

si´ z podstawowymi czynnikami wp∏ywajàcymi na aktywnoÊç enzymów,

• poznanie istoty i znaczenia przemian metabolicznych w komórce,
• poznanie celu i znaczenia szlaków metabolicznych, zrozumienie istoty anabolizmu

i katabolizmu,

• zrozumienie znaczenia i przebiegu syntezy tlenowej ATP,
• zrozumienie istoty oddychania komórkowego oraz roli mitochondriów,
• uÊwiadomienie sobie znaczenia fermentacji dla funkcjonowania komórek,
• zapoznanie si´ ze strukturà chloroplastu i jego cechami – ich rola w procesie foto-

syntezy,

• poznanie etapów fotosyntezy,
• poznanie roli poszczególnych czynników w przebiegu fotosyntezy,
• poznanie chemosyntezy jako alternatywnego êród∏a energii potrzebnej do syntezy

zwiàzków organicznych z dwutlenku w´gla.

Zakres treÊci programowych

1. Przemiana materii i przep∏yw energii w komórce, warunki dla prawid∏owego prze-

biegu przemian metabolicznych.

2. Enzymy, klasyfikacja i nazewnictwo, specyfika dzia∏ania enzymów. Budowa enzy-

mów, apoenzym, koenzym, grupy prostetyczne, centra aktywne, dopasowanie in-
dukcyjne, rola elementów sk∏adowych enzymów, wp∏yw ró˝norodnych czynników

na szybkoÊç reakcji enzymatycznych. Kinetyka reakcji enzymatycznych. Rola wita-
min w regulacji aktywnoÊci metabolicznej.

3. Sprz´ganie reakcji egzo- i endoergicznych, anabolizm – przyk∏ady reakcji: foto-

synteza i chemosynteza. Fotosynteza jako podstawowy proces anaboliczny, ogól-
ne równanie fotosyntezy, przeglàd organizmów fotosyntetyzujàcych od bakterii
po roÊliny nasienne z uwzgl´dnieniem specyfiki fotosyntezy w poszczególnych
jednostkach systematycznych. Przebieg fotosyntezy i jej etapy (ze wskazaniem
umiejscowienia na chloroplaÊcie), wyjaÊnienie poszczególnych etapów cyklu
Calvina. Warunki procesu fotosyntezy, znaczenie. Chemosynteza, przeglàd orga-
nizmów chemosyntetyzujàcych, specyfika chemosyntezy przeprowadzanej przez
bakterie siarkowe, wodorowe, ˝elaziste, nitryfikacyjne i metylotrofy. Znaczenie
chemosyntezy.

4. Katabolizm – przyk∏ady reakcji: oddychanie wewnàtrzkomórkowe tlenowe i bez-

tlenowe. Tlenowa i beztlenowa produkcja ATP i NADPH, budowa chemiczna ATP.

Procedury osiàgania celów

• analizowanie roli witamin w regulacji aktywnoÊci enzymatycznej,
• dokonanie analizy wybranego szlaku metabolicznego,
• porównanie cyklicznej i niecyklicznej fosforylacji fotosyntetycznej,
• analiza doÊwiadczenia ilustrujàcego wp∏yw barwy Êwiat∏a na produktywnoÊç foto-

syntezy,

• obserwacja mikroskopowa plastydów,
• analiza wp∏ywu poszczególnych czynników na przebieg oddychania i fotosyntezy,
• charakterystyka ró˝nic mi´dzy fazà jasnà a ciemnà procesu fotosyntezy,
• analiza schematów przebiegu fotosyntezy,
• omówienie znaczenia fermentacji,
• porównanie chemosyntezy i fotosyntezy.

Oczekiwane osiàgni´cia uczniów
Uczeƒ potrafi:

• opisaç budow´ ATP i omówiç jego rol´ w wybranym cyklu metabolicznym,
• wskazaç ró˝nice mi´dzy anabolizmem a katabolizmem,
• przedstawiç rezultaty reakcji katabolicznych i anabolicznych,
• scharakteryzowaç rol´ enzymów w metabolizmie komórki,
• okreÊliç funkcje i znaczenie mitochondriów,
• przedstawiç zale˝noÊci fotosyntezy: od temperatury, intensywnoÊci i barwy Êwia-

t∏a, st´˝enia dwutlenku w´gla, wody i innych czynników (np. zawartoÊci chlorofilu
w liÊciach),

• omówiç znaczenie procesu fotosyntezy jako g∏ównego dostawcy materii organicz-

nej na Ziemi,

• wyjaÊniç istot´ chemosyntezy oraz ró˝nic´ mi´dzy znaczeniem chemosyntezy dla

ca∏kowitej produkcji biomasy a rolà tego procesu w obiegu pierwiastków na Ziemi
i degradacji substancji trujàcych,

• porównaç proces fotosyntezy i chemosyntezy oraz autotrofizm i heterotrofizm.

Dzia∏ programowy: RÓ˚NORODNOÂå ÂWIATA ORGANIZMÓW ˚YWYCH

Szczegó∏owe cele edukacyjne

• kszta∏towanie umiej´tnoÊci praktycznego wykorzystania systematyki roÊlin,
• poznanie przyk∏adów gatunków reprezentujàcych poszczególne jednostki systema-

tyczne,

• poznanie roli grzybów w przyrodzie i ˝yciu cz∏owieka,
• kszta∏towanie umiej´tnoÊci korzystania z kluczy i atlasów w celu oznaczania roÊlin,
• zapoznanie z budowà i procesami ˝yciowymi przedstawicieli ró˝nych grup syste-

matycznych roÊlin i zwierzàt,

• kszta∏towanie umiej´tnoÊci analizowania zale˝noÊci mi´dzy ˝yciem organizmów

w okreÊlonym Êrodowisku a ich budowà i funkcjonowaniem,

• poznanie podstawowych czynnoÊci ˝yciowych roÊlin i zwierzàt.

Zakres treÊci programowych

1. Zadania, zakres, cele i rozwój systematyki. Jednostki systematyczne i ich hierarchia,

metody badaƒ systematycznych, poznanie systemów: sztucznego, naturalnego i fi-
logenetycznego. Powstawanie nowych taksonów, perspektywy systematyki. Zna-
czenie nazw ∏aciƒskich jednostek systematycznych. Powiàzania systematyki z inny-
mi dzia∏ami nauk biologicznych. Kryteria podzia∏u systematycznego – uzasadnie-
nie wyboru zaproponowanego systemu.

2. Organizmy o prokariotycznej budowie komórki: budowa komórki prokariotycznej

sinic i bakterii, rozmna˝anie, pochodzenie, wyst´powanie, rola w przyrodzie, wy-
korzystanie w technologiach gospodarczych. Rola bakterii w obiegu w´gla i azotu.
Przyczyny zastoju ewolucyjnego sinic i bakterii.

3. Organizmy o eukariotycznej budowie komórki: glony, wyst´powanie i rola w przy-

rodzie. Rola glonów jako indykatorów w okreÊlaniu czystoÊci wód. Wykorzystanie
w technologiach gospodarczych.

4. RoÊliny telomowe: opanowanie Êrodowiska làdowego przez roÊliny. Ârodowisko ˝y-

cia i pochodzenie mszaków, wid∏akowych, skrzypowych i paprociowych, przystoso-
wanie do ˝ycia na làdzie, znaczenie w przyrodzie. Tkanki: twórcze i sta∏e. Cechy ró˝-
niàce od siebie roÊliny nagozalà˝kowe i okrytozalà˝kowe. Przeglàd wa˝niejszych ro-
dzin roÊlin dwuliÊciennych i jednoliÊciennych, ich ró˝norodnoÊç gatunkowa, rola
w przyrodzie i gospodarce cz∏owieka. RoÊliny uprawne.

5. Grzyby, cechy ró˝niàce grzyby od roÊlin. Znaczenie grzybów w przyrodzie, w ˝y-

ciu i gospodarce cz∏owieka. Szkody wyrzàdzane przez grzyby, zatrucia, grzybice,

alergie. Grzyby czynne w procesach fermentacyjnych. Mikoryza i inne formy
wspó∏˝ycia grzybów z ró˝nymi organizmami. Porosty – charakterystyka gromady.

6. Zagro˝enia i ochrona gatunków b´dàcych w sferze zainteresowaƒ botaniki.
7. Podzia∏ systematyczny pierwotniaków: pierwotniaki paso˝ytnicze i symbiotyczne.
8. Beztkankowce – gàbki.
9. Charakterystyka i znaczenie parzyde∏kowców.

10. P∏aziƒce i obleƒce: przeglàd, charakterystyka i znaczenie wybranych typów.
11. PierÊcienice: nowe cechy w budowie, tryb ˝ycia, znaczenie pierÊcienic.
12. Stawonogi: charakterystyka, Êrodowisko ˝ycia (przystosowanie, ogólna budowa

cia∏a i podzia∏ systematyczny). Skorupiaki, ró˝norodnoÊç form skorupiaków. Wi-
je, ró˝norodnoÊç form. Owady, ró˝norodnoÊç form: owady bezskrzyd∏e i skrzy-
dlate, przeobra˝enie niezupe∏ne i zupe∏ne, owady spo∏eczne, znaczenie owadów
w przyrodzie i gospodarce cz∏owieka. Paj´czaki, ró˝norodnoÊç form, paj´czaki pa-
so˝ytnicze.

13. Mi´czaki: charakterystyka, Êrodowisko ˝ycia, ogólna budowa, podzia∏. Âlimaki,

ma∏˝e i g∏owonogi – znaczenie w przyrodzie i gospodarce cz∏owieka.

14. Strunowce: charakterystyczne cechy strunowców, podzia∏ systematyczny stru-

nowców.

15. Kr´gowce: charakterystyczne cechy budowy cia∏a kr´gowców – pokrycie cia∏a,

skóra, mi´Ênie, szkielet, uk∏ad pokarmowy, oddechowy, krwionoÊny, wydalniczy,
nerwowy i narzàdy zmys∏ów, rozrodczy, dokrewny. Rozród, zjawisko jajorodno-
Êci, jajo˝yworodnoÊci i ˝yworodnoÊci. Podzia∏ systematyczny kr´gowców. Kràg∏o-
uste: tryb ˝ycia i wyst´powanie minogów.

16. Ryby: przystosowanie ryb w budowie zewn´trznej i wewn´trznej do trybu ˝ycia.

Przeglàd systematyczny, rozród, w´drówki, znaczenie w przyrodzie i gospodarce
cz∏owieka, hodowla. Ryby trzonop∏etwe jako przodkowie p∏azów.

17. P∏azy jako pierwsze czworonogi làdowe. Rozród i rozwój p∏azów. Przeglàd syste-

matyczny i charakterystyka g∏ównych grup p∏azów. Przeglàd krajowych gatun-
ków p∏azów.

18. Gady: charakterystyczne cechy gadów, przystosowania do làdowego trybu ˝ycia.

Zasadnicze typy morfologiczne wspó∏czeÊnie ˝yjàcych gadów. Rozmna˝anie i roz-
ród gadów. Gady jadowite. Problem wygini´cia gadów mezozoicznych. Przeglàd
krajowych gatunków gadów.

19. Ptaki: charakterystyczne cechy. Budowa cia∏a ptaków i jej przystosowanie do try-

bu ˝ycia. Biologia ptaków – w´drówki, rozród: gniazdowniki i zagniazdowniki,
znaczenie w przyrodzie i gospodarce cz∏owieka.

20. Ssaki: budowa i przystosowanie ssaków do ˝ycia w ró˝nych Êrodowiskach, pocho-

dzenie, podzia∏ systematyczny. Biologia ssaków, tryb ˝ycia, ssaki jajorodne i ˝y-
worodne.

21. Charakterystyka wirusów. Klasyfikacja wirusów.
22. Wspó∏czesne zagro˝enia dla Êwiata zwierzàt i ich ochrona.

Procedury osiàgania celów

• zbiór i konserwacja materia∏u roÊlinnego ró˝nymi metodami,
• mikroskopowa obserwacja sinic i bakterii,
• zbiory grzybów paso˝ytniczych i saprofitycznych w ró˝nych stadiach,
• obserwacje makroskopowe budowy grzybów,
• analiza schematów dotyczàcych sposobów rozmna˝ania si´ grzybów,
• analiza schematów cykli rozwojowych roÊlin,
• obserwacja zmian na powierzchni korzeni spowodowanych przez bakterie korze-

niowe (korzenie ∏ubinu lub innych roÊlin nale˝àcych do rodziny bobowatych, ko-
rzenie olchy czarnej lub szarej z brodawkami bakterii azotowej),

• identyfikacja pospolitych gatunków roÊlin – obserwacje makroskopowe, rozpozna-

wanie roÊlin w ich naturalnych siedliskach,

• oznaczanie roÊlin za pomocà kluczy i atlasów,
• wykonanie zielnika pospolitych roÊlin,
• obserwacje mikroskopowe ró˝nych tkanek roÊlinnych,
• wycieczka do ogrodu botanicznego,
• zbiór i konserwacja materia∏u zwierz´cego uzyskanego podczas zaj´ç terenowych,
• hodowla pierwotniaków – uzyskany materia∏ wykorzystany do mikroskopowych

obserwacji ró˝norodnych kszta∏tów i sposobów poruszania si´ pierwotniaków,

• identyfikacja pospolitych gatunków zwierzàt – obserwacje makroskopowe, pozna-

wanie zwierzàt w ich naturalnych siedliskach,

• oznaczanie zwierzàt za pomocà kluczy i atlasów,
• obserwacja mikroskopowa niedojrza∏ego i dojrza∏ego cz∏onu tasiemca,
• analiza schematów cykli ˝yciowych zwierzàt,
• obserwacja trwa∏ych preparatów formalinowych,
• wycieczka do ogrodu zoologicznego.

Oczekiwane osiàgni´cia ucznia
Uczeƒ potrafi:

• pracowaç w terenie – zbieraç, rozpoznawaç i konserwowaç materia∏ roÊlinny i zwierz´cy,
• prowadziç w sposób prawid∏owy obserwacje mikroskopowe,
• prowadziç obserwacje i eksperymenty w powiàzaniu z systematykà,
• korzystaç z kluczy i atlasów w celu oznaczania grzybów, roÊlin i zwierzàt,
• rozpoznawaç pospolite grzyby, roÊliny i zwierz´ta w ich naturalnych siedliskach,
• wykonaç zielnik z pospolitymi roÊlinami,
• okreÊliç budow´ i procesy ˝yciowe przedstawicieli ró˝nych grup systematycznych

grzybów, roÊlin i zwierzàt,

• analizowaç zale˝noÊci mi´dzy Êrodowiskiem ˝ycia organizmów a ich budowà

i funkcjonowaniem,

• rozpoznawaç owady nale˝àce do ró˝nych grup systematycznych,
• rozpoznawaç p∏azy, gady i niektóre ptaki oraz ssaki w miejscach ich wyst´powania,
• dostrzegaç i analizowaç zale˝noÊci mi´dzy Êrodowiskiem organizmów a ich budo-

wà i funkcjonowaniem.

III. STANDARD KSZTA¸CENIA

Kryteria oceniania muszà byç jednolite i czytelne. Oceny ucznia powinny byç porów-
nywalne na terenie ca∏ej Polski oraz odpowiadaç standardom obowiàzujàcym w kra-
jach Unii Europejskiej.

Kontrol´ i ocen´ wewn´trznà post´pów ucznia w czasie kszta∏cenia na poziomie

ponadgimnazjalnym przeprowadza nauczyciel przedmiotu. Celem tej oceny jest:
• uÊwiadomienie uczniowi stopnia opanowania umiej´tnoÊci i rozumienia wiadomoÊci,
• przekonanie ucznia o korzyÊciach p∏ynàcych z systematycznej pracy,
• zebranie przez nauczyciela informacji o efektywnoÊci jego pracy, która zale˝y, mi´-

dzy innymi, od stosowanych metod pracy.

Nauczyciel ma za zadanie szczegó∏owo okreÊliç wymagania, które wynikajà z re-

alizacji programu, a tak˝e sposób kontroli i kryteria oceniania osiàgni´ç uczniów.
Uczeƒ zaÊ musi poznaç te wymagania i kryteria. Przedmiotem kontroli powinno wo-
bec tego byç:
• poznanie i rozumienie wiadomoÊci,
• zakres umiej´tnoÊci.

Uczeƒ musi wykorzystywaç odpowiednie poj´cia i wiadomoÊci do rozwiàzywania

konkretnych zadaƒ, a nie pos∏ugiwaç si´ gotowymi definicjami. Na przyk∏ad, powi-
nien okreÊliç rol´ poszczególnych sk∏adników pokarmowych, a nie podawaç sk∏adu
pokarmu czy definicji trawienia, wyjaÊniaç przyczyny uwalniania energii z pokarmu,
a nie okreÊlaç, ile si´ jej uwalnia w procesie rozk∏adu okreÊlonej iloÊci sk∏adnika po-
karmowego. Zwracamy szczególnà uwag´ na umiej´tnoÊç analizy wykresów i da-
nych tabelarycznych, diagramów, umiej´tnoÊç porównywania i wnioskowania na te-
mat przyczyn (wnioskowanie redukcyjne) lub skutków (wnioskowanie dedukcyjne).
Niezmiernie istotna i cenna jest równie˝ umiej´tnoÊç uogólniania (wnioskowanie in-
dukcyjne).

Podczas oceniania wiadomoÊci i umiej´tnoÊci ucznia konieczne jest uwzgl´d-

nianie jego postawy, jego mo˝liwoÊci, a tak˝e aktywnoÊci w czasie procesu na-
uczania.

Warto w czasie kontroli stosowaç ró˝nego rodzaju testy. Uczniowie powinni

oswajaç si´ z tà formà kontroli. Oprócz testów stosujemy kartkówki, które obejmujà
wàski zakres treÊci programowych. Ka˝dy sprawdzian pisemny musi byç poprzedzo-
ny dok∏adnym ustaleniem przez nauczyciela jednoznacznych kryteriów oceniania.
Kryteria te muszà byç znane uczniom.

Do oceny zadaƒ testowych proponujemy stosowanie skali punktowej. Uzyskane

punkty zamieniamy na oceny. Przyjmujemy nast´pujàce przeliczniki:

Przy u˝yciu testu i sprawdzianu pisemnego badamy wy∏àcznie osiàgni´cia wyma-

gane w programie.

Sprawdzian ustny umo˝liwia zró˝nicowanie wymagaƒ wobec uczniów, zarówno

w odniesieniu do uczniów s∏abych, osiàgajàcych w testach i sprawdzianach pisem-
nych wyniki poni˝ej 40% mo˝liwych do uzyskania punktów, jak i w stosunku do
uczniów wybitnie zdolnych. Uczeƒ osiàgajàcy bardzo dobre wyniki, mo˝e uzyskaç
ocen´ celujàcà, jeÊli spe∏nia wszystkie wymagania programowe oraz wykaza∏ si´ wie-
dzà wykraczajàcà poza program. Ocena celujàca by∏aby wystawiana uczniowi nie
w czasie bie˝àcej kontroli, ale na koniec semestru lub na koniec roku jako dodatkowa
nagroda za dobre wyniki.

W procesie oceniania ucznia bardzo wa˝ne jest ocenianie umiej´tnoÊci wykonania

çwiczeƒ (równie˝ terenowych), których propozycje i sposób przeprowadzenia za-
mieszczono w podr´cznikach opracowanych na podstawie prezentowanego progra-
mu.

Osiàgni´ty przez ucznia
procent mo˝liwych

Ocena

do uzyskania punktów

do 40

niedostateczna

40–50 dopuszczajàca

50–60 dostateczna

60–70 plus

dostateczna

70–80 dobra

80–90 plus

dobra

90–100 bardzo

dobra

IV. ORIENTACYJNY ROZK¸AD GODZIN NA REALIZACJ¢ PROGRAMU

Zakres podstawowy

Propozycja 1
1 godzina tygodniowo w ka˝dym semestrze w klasie I, II, III

Klasa Semestr I

Semestr II

Liczba godzin

1 godzina tygodniowo (15)

III

1 godzina tygodniowo (15)

Razem

Propozycja 2
2 godziny tygodniowo w ka˝dym semestrze w klasie I, 2 godziny tygodniowo w kla-
sie II w ciàgu jednego semestru

Klasa Semestr I

Semestr II

Liczba godzin

2 godziny tygodniowo (30)

–

III

–

Razem

Propozycja 3
2 godziny tygodniowo w ka˝dym semestrze w klasie I, 1 godzina tygodniowo w kla-
sie II w ciàgu dwóch semestrów

Klasa Semestr I

Semestr II

Liczba godzin

2 godziny tygodniowo (30)

1 godzina tygodniowo (15)

III

–

Razem

Brak propozycji szczegó∏owego przydzia∏u godzin na poszczególne zakresy treÊci
programowych wynika z nast´pujàcych przyczyn:
• w proponowanych do programu podr´cznikach stosujemy podzia∏ na poszczegól-

ne jednostki lekcyjne,

• do dyspozycji dyrektora szko∏y pozostaje pewna liczba godzin, którà mo˝e on przy-

dzieliç na realizacj´ treÊci programowych z biologii. Po ka˝dej lekcji proponujemy
wykonanie çwiczeƒ opisanych w podr´czniku (równie˝ w terenie). Ich realizacja b´-
dzie wynika∏a z liczby dost´pnych dla nauczyciela godzin.

Zakres rozszerzony

Propozycja
3 godziny tygodniowo w ka˝dym semestrze w klasie I, II, III

Klasa Semestr I

Semestr II

Liczba godzin

3 godziny tygodniowo (45)

III

3 godziny tygodniowo (45)

Razem

270