Biologia program

Jolanta Loritz-Dobrowolska

Zyta Sendecka

El˝bieta Szedzianis

Ewa Wierbi∏owicz

PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM

BIOLOGIA

G d y n i a 2 0 0 9

Projekt ok∏adki: Artur Tarasiewicz
Redaktor prowadzàcy: Sylwia Urbaƒska
Redakcja j´zykowa: Piotr Salewski
Redakcja graficzna i sk∏ad: S∏awomir Malitka
Korekta: zespół

Pro gram na ucza nia do no wej pod sta wy pro gra mo wej (Roz po rzà dze nie Mi ni stra Edu -
ka cji Na ro do wej z dn. 23.12.2008 r.) skon sul to wa ny i po zy tyw nie za opi nio wa ny przez:
mgr Mo ni k´ Za le skà -Szczy gie∏ – do rad c´ me to dycz nego
mgr. Mar ka Sa dow skie go – rze czo znaw c´ MEN – opi nia dy dak tycz na
dr Ur szu l´ Gry gier – rze czo znaw c´ MEN – opi nia me ry to rycz na

© Co py ri ght by Wy daw nic two Pe da go gicz ne OPE RON Sp. z o.o. & Jo lan ta Lo ritz -Do bro wol ska,
Zy ta Sen dec ka, El˝ bie ta Sze dzia nis, Ewa Wier bi ∏o wicz.
Gdynia 2009
Wszel kie pra wa za strze ˝o ne. Ko pio wa nie w ca ∏o Êci lub we frag men tach bez zgo dy wy daw cy
za bro nio ne.
7-9/V

Wydawca:
Wydawnictwo Pedagogiczne OPERON Sp. z o.o.
81-212 Gdynia, ul. Hutnicza 3
tel. centrali 058 679 00 00
e-mail: info@operon.pl
http://www.operon.pl

ISBN 978-83-7680-018-9

Spis treÊci

I. Wpro wa dze nie

II. Ogól ne za ∏o ˝e nia pro gra mu

III. Ce le pro gra mu

IV. Tre Êci na ucza nia

V. Spo so by osià ga nia ce lów

VI. Wska zów ki me to dycz ne

VII. Prze wi dy wa ne osià gni´ cia uczniów

VIII. Wa run ki re ali za cji pro gra mu

IX. Oce nia nie osià gni´ç ucznia

X. Li te ra tu ra

BIOLOGIA • PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM

Wpro wa dze nie

Ni niej szy pro gram na ucza nia jest prze zna czo ny do re ali za cji w kla sach od pierw szej

do trze ciej gim

na zjum. Jest jed

nà z pro

po zy cji re

ali za cji pod

sta wy pro

gra mo wej

kszta∏ ce nia ogól ne go w za kre sie:
1) za daƒ ogól nych szko ∏y oraz za daƒ przy pi sa nych edu ka cji bio lo gicz nej,
2) ce lów edu ka cyj nych, osià gni´ç uczniów i tre Êci przed mio to wych edu ka cji bio lo gicz nej,
3) wy bra nych ce lów wy cho waw czych, g∏ów nie edukacji proz dro wot nej, eko lo gicz nej

oraz czy tel ni czej i me dial nej.

II.

Ogól ne za ∏o ˝e nia pro gra mu

Po ni ˝ej przed sta wio no naj wa˝ niej sze za ∏o ˝e nia ni niej sze go pro gra mu na ucza nia.

1) Przy go to wa nie uczniów do sa mo kszta∏ ce nia
Ni niej szy pro gram na ucza nia za k∏a da zdo by wa nie przez uczniów gim na zjum za rów no

umie j´t no Êci przed mio to wych i po nad przed mio to wych, opi sa nych w pod sta wie pro -
gra mo wej, jak i umie j´t no Êci trud no pod da jà cych si´ po mia ro wi dy dak tycz ne mu, obej -
mu jà cych mi´ dzy in ny mi twór cze roz wià zy wa nie pro ble mów. In ten cjà au to rów pro gra -
mu jest, by ucznio wie na uczy li si´ ak tyw nie zdo by waç i kon stru owaç wie dz´ z po mo cà
na uczy cie la, po

sie dli umie j´t noÊç ucze

nia si´: zna

li sku

tecz ne me

to dy ucze

nia si´

i sta li si´ od po wie dzial ni za ucze nie si´. W szcze gól no Êci b´ dà mie li wie le oka zji do czy -
ta nia – se lek cjo no wa nia, wy ko rzy sty wa nia i prze twa rza nia in for ma cji s∏ow nych
i gra ficz nych oraz in for ma cji po cho dzà cych z In ter ne tu ja ko êró d∏a wie dzy, a tak˝e ma -
te ria ∏u do çwi czeƒ w jej sto so wa niu w ró˝ nych sy tu acjach prak tycz nych.

Ma te ria∏ na ucza nia zo sta∏ upo rzàd ko wa ny w ta ki spo sób, by uczeƒ przede wszyst kim

do strze ga∏ za le˝ no Êci mi´ dzy fak ta mi, zja wi ska mi i pro ce sa mi bio lo gicz ny mi, a w trak -
cie na uki to wa rzy szy ∏y mu py ta nia: W ja ki spo sób...? Od cze go za le ˝y...? Dla cze go...?
Jak oce niam...?

Au to rzy pro gra mu sà prze ko na ni, i˝ ce le te mo˝ na osià gnàç, wy ko rzy stu jàc ele men -

ty oce nia nia kszta∏ tu jà ce go oraz po ma ga jàc uczniom w po ko ny wa niu trud no Êci w na -
uce. Trud no Êci te wy ni kaç mo gà mi´ dzy in ny mi z nie zna jo mo Êci sku tecz nych me tod
ucze nia si´. Na uczy ciel bio lo gii (jak i na uczy cie le in nych przed mio tów) po wi nien wy -
ko rzy sty waç wy bra ne te ma ty do pre zen ta cji i çwi cze nia ró˝ nych tech nik ucze nia si´.

2) Wspie ra nie my Êle nia na uko we go
Powinno dokonywaç si´ ono po

przez jak naj

cz´st sze sto

so wa nie eks

pe ry men tu

i ob ser wa cji do zdo by wa nia wie dzy i roz wià zy wa nia pro ble mów teo re tycz nych i prak -
tycz nych. W wy ni ku tych dzia ∏aƒ ucznio wie b´ dà umie li si´ po s∏u gi waç me to do lo già
eks pe ry men tu, kry tycz nie od

bie raç in

for ma cje i for mu ∏o waç opi

nie w opar

ciu

o w∏a sne prze my Êle nia i ana li zy. W ten spo sób b´ dà bu do waç po sta wy pro eko lo gicz -
ne i po

dej mo waç dzia

∏a nia proz

dro wot ne opar

te na rze

tel nej wie

dzy, a nie tyl

w opar ciu o nie za wsze rze tel ne i spój ne prze ka zy me dial ne.

3) Sty mu lo wa nie mo ty wa cji do ucze nia si´
Pro gram ma in

spi ro waç na

uczy cie li do stwa

rza nia ta

kich sy

tu acji dy

dak tycz nych,

któ re umo˝ li wia jà uczniom o ni skiej mo ty wa cji do na uki osià gni´ cie suk ce sów na mia -
r´ ich mo˝ li wo Êci, a tak ˝e prze ˝y cie sa tys fak cji z po ko ny wa nia trud no Êci pod czas re -
ali zo wa nia atrak cyj nych za daƒ o od po wied nim stop niu trud no Êci.

BIOLOGIA • PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM

Po wa˝ nym pro ble mem cz´ Êci uczniów gim na zjów jest brak za in te re so wa nia na ukà

i na si la nie si´ bez rad no Êci szkol nej. Aby prze ciw dzia ∏aç tym nie ko rzyst nym zja wi skom,
war to wy ko rzy staç za pro po no wa ne w pro gra mie in ne, no wo cze sne roz wià za nia me to -
dycz ne, for mu ∏o waç wo bec uczniów re al ne wy ma ga nia i udzie laç im wspar cia po przez
pre zen to wa nie ró˝ nych tech nik ucze nia si´. Na uczy ciel po wi nien te˝ spe∏ niç dwa pod -
sta wo we wa run ki, któ re za gwa ran tu jà Êwia do mà wspó∏ pra c´ uczniów na lek cjach: za -
pew niç uczniom po czu cie bez pie czeƒ stwa i sto so waç za sa dy do brej ko mu ni ka cji.

4) Zwi´k sze nie sku tecz no Êci ucze nia po przez wy ko rzy sta nie ele men tów oce -

nia nia kszta∏ tu jà ce go

Oce nia nie wspie ra jà ce pro ces ucze nia si´ po le ga na ta kim or ga ni zo wa niu prze bie gu

lek cji, by ucznio wie Êwia do mie uczest ni czy li w kon stru owa niu w∏a snej wie dzy, nie zaÊ
ogra ni cza li si´ je

dy nie do bier

ne go jej przy

swa ja nia. Efek

tem zmia

ny po

dej Êcia

do ucze nia si´ sà wy˝ sze wy ni ki na ucza nia po twier dzo ne dia gno za mi ze wn´trz ny mi
oraz lep sza at mos fe ra pra cy na lek cji. Oce nia nie kszta∏ tu jà ce po le ga mi´ dzy in ny mi
na ze spo ∏o wym ana li zo wa niu za daƒ i udzie la niu w ze spo le in for ma cji zwrot nych na te -
mat ich roz wià za nia.

5) Ogra

ni cze nie do nie

zb´d ne go mi

ni mum licz

by in

for ma cji bio

lo gicz nych

przy po g∏´ bia niu umie j´t no Êci ope ro wa nia ni mi

Za kres ma

te ria ∏u na

ucza nia obej

mu je g∏ów

nie wia

do mo Êci za

war te w pod

sta wie

pro gra mo wej kszta∏ ce nia ogól ne go, a ce le mo du ∏ów zo sta ∏y upo rzàd ko wa ne we d∏ug
na ra sta jà cej z∏o ˝o no Êci. W ten spo sób od zwier cie dla jà eta py kon stru owa nia wie dzy
przez ucznia.

III.

Ce le pro gra mu

Ni niej szy pro gram za k∏a da rów no wa˝ noÊç ce lów wy cho wa nia i ce lów edu ka cyj nych.

Pierw szym za da niem szko ∏y jest do star cza nie uczniom do Êwiad czeƒ spo ∏ecz nych. M∏o -
dzi lu dzie b´ dà je wy ko rzy sty waç, re ali zu jàc swo je pla ny ˝y cio we dla do bra w∏a sne go
i do bra spo ∏e czeƒ stwa oby wa tel skie go.

Jed nym z naj wi´k szych b∏´ dów szko ∏y jest przy czy nia nie si´ do utra ty przez uczniów

cie ka wo Êci po znaw czej i to wa rzy szà cej jej mo ty wa cji do ucze nia si´. Bez tych cech za -
brak nie m∏o dym lu dziom w przy sz∏o Êci otwar to Êci na zmia ny i go to wo Êci do sto so wa -
nia si´ do nich po przez ucze nie si´, któ re trwa ca ∏e ˝y cie. Co raz istot niej sza sta je si´
te˝ ope ra cyj na wie dza o tym, jak sku tecz nie dbaç o zdro wie i uni kaç za gro ˝eƒ cy wi li -
za cyj nych.

Ce le wy cho waw cze sà nie roz ∏àcz nie zwià za ne z ce la mi edu ka cyj ny mi i pa mi´ taç na -

le ˝y, ˝e wszyst kie do Êwiad cze nia po znaw cze sà oka zjà do wy cho wa nia i sa mo wy cho -
wa nia, a na uczy ciel uczy kom pe ten cji spo ∏ecz nych g∏ów nie przez mo de lo wa nie.

1. Ce le edu ka cyj ne (przed mio to we)

Ce le edu ka cyj ne w ni niej szym pro gra mie zo sta ∏y do bra ne w ta ki spo sób, by wspie -

raç roz wój ucznia i za pew niç mu po wo dze nie na eg za mi nie. Ma jà po móc na uczy cie lo -
wi ela

stycz nie do

sto so waç me

to dy pra

cy i wy

ma ga nia przed

mio to we do po

trzeb

i mo˝ li wo Êci uczniów, zw∏asz cza tych, któ rzy ma jà trud no Êci w ucze niu si´ (tak ˝e dys -
lek tycz nych), by nie do pu Êciç do wy kszta∏ ce nia si´ lub utrwa le nia po sta wy szkol nej
bez rad no Êci.

Ce le szcze gó ∏o we zo sta ∏y za pi sa ne przy pre zen ta cji tre Êci mo du ∏ów.

Uczeƒ:
– po s∏u gu je si´ ter mi no lo già bio lo gicz nà;
– opi su je pod

sta wo we pro

ce sy bio

lo gicz ne – ro

zu mie i in

ter pre tu je fak

ty, zja

wi ska

i pro ce sy bio lo gicz ne za cho dzà ce w wy bra nych or ga ni zmach i Êro do wi sku;

– pla nu je, pro wa dzi i do ku men tu je do Êwiad cze nia oraz ob ser wa cje bio lo gicz ne (w tym

mi kro sko po we pre pa ra tów Êwie ˝ych i trwa ∏ych); roz ró˝ nia pró b´ kon tro l nà i ba daw -
czà, okre Êla wa run ki do Êwiad cze nia, opra co wu je je go wy ni ki, for mu ∏u je wnio ski;

– wy ko rzy stu je ró˝ ne êró d∏a i me to dy po zy ski wa nia in for ma cji, w tym tech no lo gi´ in -

for ma cyj no -ko mu ni ka cyj nà;

– od czy tu je, ana li zu je, in ter pre tu je i prze twa rza in for ma cje s∏ow ne, gra ficz ne i licz bo -

we, ro zu mie oraz in ter pre tu je po j´ cia bio lo gicz ne;

– sto su je my Êle nie na uko we do we ry fi ka cji opi nii, in ter pre tu je i kry tycz nie od bie ra do -

nie sie nia me dial ne;

– wska zu je za le˝ no Êci, zwiàz ki przy czy no wo -skut ko we mi´ dzy fak ta mi;

BIOLOGIA • PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM

– opi su je ró˝ no rod noÊç bio lo gicz nà;
– opi su je struk tu ry bio lo gicz ne w zwiàz ku z pe∏ nio ny mi funk cja mi;
– przed sta wia i wy ja Ênia za le˝ no Êci mi´ dzy or ga ni zmem i Êro do wi skiem;
– in ter pre tu je wspó∏ za le˝ noÊç i wspó∏ dzia ∏a nie wy bra nych ko mó rek, tka nek, na rzà dów

i uk∏a dów na rzà dów;

– ana li zu je zwià zek mie dzy za cho wa nia mi lu dzi a ich zdro wiem;
– wska zu je czyn ni ki ma jà ce wp∏yw na zdro wie cz∏o wie ka i skut ki nie w∏a Êci we go try bu

˝y cia;

– opi su je wy bra ne cho ro by, ana li zu je pod sta wo we wy ni ki ba daƒ me dycz nych, wska -

zu je sy tu acje wy ma ga ja ce kon sul ta cji le kar skiej;

– opi su je eta py roz wo ju oraz po trze by fi zycz ne i emo cjo nal ne okre su doj rze wa nia;
– cha rak te ry zu je ro l´ in for ma cji dzie dzicz nej i wy ja Ênia ró˝ ni ce wy ni ka jà ce z wp∏y wu

ge nów i Êro do wi ska;

– wy ja Ênia zna cze nie krwio daw stwa i okre Êla swo je po sta wy wo bec trans plan ta cji na -

rzà dów;

– wy ró˝ nia po zio my or ga ni za cji ˝y wej ma te rii;
– po rzàd ku je obiek ty, zja wi ska i pro ce sy we d∏ug ró˝ nych kry te riów;
– opi su je ró˝

no rod noÊç or

ga ni zmów (tak

˝e wy

mar ∏ych), wska

zu je i wy

ja Ênia po

do -

bieƒ stwa i ró˝ ni ce mi´ dzy ni mi;

– wska zu je ewo lu cyj ne êró d∏a ró˝ no rod no Êci bio lo gicz nej;
– ana li zu je struk tu r´ i funk cjo no wa nie eko sys te mów;
– wska zu je przy k∏a dy i skut ki wp∏y wu cz∏o wie ka na eko sys te my;
– pro jek tu je dzia ∏a nia za po bie ga jà ce ne ga tyw ne mu wp∏y wo wi cz∏o wie ka na przy ro d´;
– wy ko rzy stu je wie dz´ teo re tycz nà do wy ja Ênia nia zja wisk za cho dzà cych w je go oto -

cze niu;

– for mu ∏u je opi nie zwià za ne z po zna ny mi za gad nie nia mi.

2. Ce le wy cho wa nia

Ce le dy dak tycz ne i wy cho waw cze two rzà nie roz ∏àcz nà ca ∏oÊç. Pro gram za k∏a da przy -

go to wa nie uczniów do sa mo kszta∏ ce nia i roz wój sa mo dziel no Êci ucznia w ucze niu si´,
kszta∏ to wa nie i roz

wi ja nie cie

ka wo Êci po

znaw czej i my

Êle nia na

uko we go. Zmie

rza

do wy kre owa nia lu dzi zdol nych do sa tys fak cjo nu jà ce go ich i ko rzyst ne go dla spo ∏e -
czeƒ stwa funk cjo no wa nia we wspó∏ cze snym Êwie cie, czy li:
– ak tyw nie zdo by wajàcych wie dz´,
– go to wych do sto so wa nia my Êle nia na uko we go pod czas roz wià zy wa nia pro ble mów

teo re tycz nych i prak tycz nych,

– go to wych do po s∏u gi wa nia si´ tech no lo già in for ma cyj nà przy zdo by wa niu wie dzy,
– od po wie dzial nych za w∏a sne de cy zje do ty czà ce ucze nia si´ i roz wi ja nia za in te re so -

waƒ,

– twór czych,
– wy trwa ∏ych i sys te ma tycz nych,
– dba jà cych o w∏a sne zdro wie,
– ra cjo nal nie i etycz nie ko rzy sta jà cych z za so bów przy ro dy i udo god nieƒ tech nicz -

nych, ce nià cych pi´k no i ró˝ no rod noÊç przy ro dy,

– sa mo dziel nych i umie jà cych pra co waç w z ze spo le.

PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM • BIOLOGIA

Ocze ki wa ne osià gni´ cia uczniów w za kre sie wy cho wa nia na koƒ cu trze cie go eta pu

kszta∏ ce nia:

Cele wychowania

– postawy

Osiàgni´cia uczniów – uczniowie:

Go to woÊc do ak tyw -
ne go zdo by wa nia wie -
dzy

– sta wia jà so bie ce le edu ka cyj ne,
– okre Êla jà swo je za in te re so wa nia,
– pre zen tu jà swo je za in te re so wa nia na fo rum kla sy, szko ∏y,
– zna jà wy ma ga nia przed mio to we, kry te ria ocen i po rów nu jà

z ni mi swo je osià gni´ cia,

– po pra wia jà b∏´ dy w pra cach pi sem nych,
– nie sto su jà nie uczci wych spo so bów zdo by wa nia ocen,
– ak tyw nie uczest ni czà w lek cji,
– po s∏u gu jà si´ sku tecz ny mi tech ni ka mi ucze nia si´,
– sto su jà sa mo oce n´

Go to woÊc do my Êle nia
na uko we go

– ma jà na wyk po rów ny wa nia in for ma cji po cho dzà cych z ró˝ -

nych êró de∏,

– od ró˝ nia jà fak ty od opi nii,
– oce nia jà wia ry god noÊç in for ma cji, tak ˝e uzy ska nych do -

Êwiad czal nie,

– po s∏u gu jà si´ me to do lo già eks pe ry men tu do roz wià zy wa nia

pro ble mów

Po s∏u gi wa nie si´ tech -
no lo già in for ma cyj nà

– zna jà ad re sy in ter ne to we cie ka wych stron o te ma ty ce bio lo -

gicz nej,

– ma jà na wyk po szu ki wa nia nie zb´d nych in for ma cji w In ter -

ne cie,

– wy ko rzy stu jà kom pu ter do pre zen ta cji wy ni ków w∏a snych

ba daƒ

Od po wie dzial noÊç
za w∏a sne ucze nie si´

– wy trwa le i od po wie dzial nie opie ku jà si´ zwie rz´ ta mi i ro Êli -

na mi w pra cow ni bio lo gicz nej,

– pla nu jà w∏a sne ucze nie si´,
– pod j´ te za da nia do pro wa dza jà do koƒ ca,
– uczàc si´ i ko ry gu jàc b∏´ dy, wy ko rzy stu jà kry te ria ocen i in -

for ma cje zwrot ne,

– prze strze ga jà za sa dy bez pie czeƒ stwa w trak cie za j´ç la bo ra -

to ryj nych i te re no wych

Dba ∏oÊç o w∏a sne
zdro wie

– wy ja Ênia jà i sto su jà za sa dy hi gie ny,
– ana li zu jà wp∏yw czyn ni ków Êro do wi ska na zdro wie cz∏o wie ka,
– wska zu jà naj cz´st sze za gro ˝e nia zdro wia i pla nu jà spo so by

za po bie ga nia im,

– czy ta jà i ana li zu jà da ne na te mat diet, za bu rzeƒ ∏ak nie nia

i ich wp∏y wu na zdro wie,

– od czy tu jà wy ni ki ba daƒ me dycz nych,
– prze strze ga jà ter mi nów ba daƒ kon tro l nych,
– opi su jà i wy ja Ênia jà zmia ny fi zycz ne, emo cjo nal ne i psy -

chicz ne okre su doj rze wa nia,

– wy li cza jà swo je po trze by psy chicz ne, umie jà so bie ra dziç ze

stre sem, sza nu jà po trze by in nych lu dzi

– dys ku tu jà na te ma ty zwià za ne z ro dzi ciel stwem i wkra cza -

niem w do ro s∏e ˝y cie,

– wy li cza jà ar gu men ty prze ciw sto so wa niu u˝y wek, al ko ho lu

i nar ko ty ków,

– ra cjo nal nie pla nu jà swój czas wol ny

BIOLOGIA • PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM

Ce le wy cho wa nia

– po sta wy

Osià gni´ cia uczniów – ucznio wie:

Ra cjo nal ne i etycz ne
ko rzy sta nie z za so bów
przy ro dy

– wska zu jà przy k∏a dy za le˝ noÊci cz∏o wie ka od Êro do wi ska,
– oce nia jà od dzia ∏y wa nie lu dzi na Êro do wi sko w ka te go riach

etycz nych, es te tycz nych i eko no micz nych,

– oszcz´ dza jà za so by przy ro dy i prze ko nu jà o ta kiej po trze bie

in ne oso by,

– sà Êwia do my mi kon su men ta mi, prze ko na ny mi, ˝e ich wy bo -

ry ma jà wp∏yw na ry nek i przy ro d´,

– in te re su jà si´ sta nem naj bli˝ szej oko li cy,
– re kla mu jà wa lo ry przy rod ni cze swo jej oko li cy

Sa mo dziel noÊç i go to -
woÊç do pra cy w ze -
spo le

– pra cu jà we d∏ug in struk cji,
– pla nu jà swo jà pra c´ i pra c´ gru py,
– pla nu jà ak cje i im pre zy o te ma ty ce na uko wej, proz dro wot -

nej i eko lo gicz nej oraz bio rà w nich udzia∏,

– dys ku tu jà, przy wo ∏u jàc ar gu men ty,
– sza nu jà opi nie in nych i pra wo ka˝ de go do w∏a sne go zda nia,
– ko rzy sta jà z in for ma cji zwrot nych gru py do po pra wy swo ich

osià gni´ç

IV.

Tre Êci na ucza nia

Tom I

Bio lo gia ja ko na uka o ˝y ciu. Me to dy ba daw cze

Ma te ria∏ na ucza nia

– przy dat noÊç wie dzy bio lo gicz nej w sy tu acjach prak tycz nych;
– fak ty bio lo gicz ne a opi nie o nich – za sto so wa nie my Êle nia kry tycz ne go;
– przed miot i dzia ∏y bio lo gii;
– za sa dy ucze nia si´ bio lo gii;
– ob ser wa cja bio lo gicz na i eks pe ry ment bio lo gicz ny: pla no wa nie, pro wa dze nie ob ser -

wa cji i eks pe ry men tu oraz ich do ku men to wa nie; ele men ty eks pe ry men tu.

Ce le szcze gó ∏o we

Uczeƒ:
1) po zna przy dat noÊç wie dzy bio lo gicz nej, ana li zu jàc przy k∏a dy jej za sto so wa nia;
2) opi sze przed miot za in te re so wa nia bio lo gii i wy bra nych jej dzia ∏ów;
3) wy ja Êni, na czym po le ga ob ser wa cja i do Êwiad cze nie bio lo gicz ne;
4) prze pro wa dzi pro stà ob ser wa cj´ i eks pe ry ment;
5) przed sta wi za sa dy ucze nia si´ bio lo gii.

• wy ma ga nia pod sta wo we

Uczeƒ:
– po da je przy k∏a dy prak tycz ne go za sto so wa nia wie dzy bio lo gicz nej;
– wska zu je ró˝ ni ce mi´ dzy ob ser wa cjà i eks pe ry men tem bio lo gicz nym;
– pro wa dzi i do ku men tu je ob ser wa cj´ bio lo gicz nà.

• wy ma ga nia po nad pod sta wo we

Uczeƒ:
– oce nia zna cze nie wie dzy bio lo gicz nej;
– do ko nu je oce ny wy bra nej in for ma cji prze ka zy wa nej przez me dia;
– wy mie nia ele men ty eks pe ry men tu bio lo gicz ne go;
– pla nu je, pro wa dzi i do ku men tu je eks pe ry ment.

BIOLOGIA • PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM

Bu do wa i funk cjo no wa nie ko mó rek

Ma te ria∏ na ucza nia

– ko mór ka: kszta∏ ty i wiel koÊç ko mó rek; ob ser wa cja ko mó rek ro

Êlin nej i zwie rz´ cej;

ele men ty bu do wy ko mó rek i ich funk cja; sk∏ad che micz ny ko mó rek;

– mi kro sko po wa nie: bu do wa mi kro sko pu i po s∏u gi wa nie si´ nim; ob raz mi kro sko po -

wy; ry su nek obiek tu bio lo gicz ne go;

– ce chy ˝y wych or ga ni zmów: bu do wa ko mór ko wa, od ˝y wia nie si´, od dy cha nie, wy -

da la nie, wzrost i roz wój, ru chy, wra˝ li woÊç, roz mna ˝a nie si´;

– wo da i or ga ni zmy: w∏a Êci wo Êci fi zycz ne wo dy a jej funk cje w przy ro dzie.

Ce le szcze gó ∏o we

Uczeƒ:
1) prze pro wa dzi ob ser wa cje ko mó rek (ma kro sko po we i mi kro sko po we) oraz do ko na

ich do ku men ta cji;

2) roz po zna na sche ma tach i pre pa ra tach wy bra ne ele men ty bu do wy ko mó rek (b∏o -

na ko mór ko wa, cy to pla zma, jà dro, chlo ro plast, mi to chon drium, sia tecz ka Êród pla -
zma tycz na, apa rat Gol gie go, wa ku ola, Êcia na ko mór ko wa);

3) przed sta wi pod sta wo we funk cje po szcze gól nych ele men tów ko mór ki;
5) opi sze i po rów na bu do w´ ko mó rek ro Êlin nej, zwie rz´ cej i bak te ryj nej, wska ˝e po -

do bieƒ stwa i ce chy ró˝ nià ce;

6) opi sze czyn no Êci ˝y cio we or ga ni zmów i wy mie ni czyn ni ki nie zb´d ne do ˝y cia dla or -

ga ni zmów sa mo ˝yw nych i cu dzo ˝yw nych

7) wska ˝e zwià zek mi´ dzy w∏a Êci wo Êcia mi fi zycz ny mi wo dy a jej funk cjà w przy ro dzie.

• wy ma ga nia pod sta wo we

Uczeƒ:
– spo rzà dza pre pa rat mi kro sko po wy;
– prze pro wa dza ob ser wa cje ma kro - i mi kro sko po we;
– opi su je ob raz wi dzia ny za po mo cà mi kro sko pu;
– od czy tu je sche ma tycz ny ry su nek bu do wy ko mór ki;
– przed sta wia funk cje wy bra nych struk tur ko mór ko wych;
– wska zu je ró˝ ni ce w bu do wie oraz funk cjach ko mó rek ro Êlin nej, zwie rz´ cej i bak te ryj nej;
– wy ja Ênia, na czym po le ga pro ces fo to syn te zy i od dy cha nia ko mór ko we go;
– wy mie nia czyn ni ki nie zb´d ne do ˝y cia dla or ga ni zmów sa mo ˝yw nych i cu dzo ˝yw -

nych

– oce nia, czy da ny or ga nizm jest sa mo ˝yw ny, czy cu dzo ˝yw ny.

• wy ma ga nia po nad pod sta wo we

Uczeƒ:
– pla nu je, prze pro wa dza i do ku men tu je ob ser wa cje ko mó rek;
– wy mie nia naj wa˝ niej sze pier wiast ki bu du jà ce cia ∏a or ga ni zmów i wy ka zu je klu czo wà

ro l´ w´ gla dla ist nie nia ˝y cia;

– przed sta wia zna cze nie wo dy dla funk cjo no wa nia or ga ni zmów;

PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM • BIOLOGIA

– in ter pre tu je bu do w´ struk tur ko mór ko wych ze wzgl´ du na ich funk cj´;
– for mu ∏u je wnio ski na te mat po do bieƒstw i ró˝ nic bu do wy i sk∏a du che micz ne go ko -

mó rek;

– oce nia, czy da ny or ga nizm jest sa mo -, czy cu dzo ˝yw ny;
– wska zu je przy k∏ad za le˝ no Êci mi´ dzy w∏a Êci wo Êcià fi zycz nà wo dy a jej zna cze niem

bio lo gicz nym.

Ró˝ no rod noÊç or ga ni zmów: bak te rie, pro ti sty, grzy by

Ma te ria∏ na ucza nia

– sys tem na tu ral ny i sztucz ny; bi no mi nal ne na zew nic two ga tun ków;
– bu do wa bak te rii, pro ti stów i grzy bów; czyn no Êci ˝y cio we bak te rii i pro ti stów: od ˝y wia -

nie si´ (sa mo ˝yw noÊç – fo to syn te za, cu dzo ˝yw noÊç), od dy cha nie (tle no we, bez tle no -
we), roz mna ˝a nie si´ (bez p∏ cio we, p∏cio we); przy sto so wa nia do wa run ków ˝y cia;

– zna cze nie bak te rii, pro ti stów i grzy bów w przy ro dzie i ˝y ciu cz∏o wie ka.

Ce le szcze gó ∏o we

Uczeƒ:
1) wy ja Êni cel kla sy fi ka cji or ga ni zmów;
2) wy ja Êni spo sób kla sy fi ka cji or ga ni zmów opar ty na sys te mie na tu ral nym;
3) wska ˝e ró˝

no rod noÊç form i try

bów ˝y

cia or

ga ni zmów na

le ˝à cych do kró

le stwa

bak te rii, pro ti stów i grzy bów;

4) po rów na wy bra ne czyn no Êci ˝y cio we bak te rii, pro ti stów i grzy bów;
5) uar gu men tu je zna cze nie bak te rii, pro ti stów i grzy bów w przy ro dzie i ˝y ciu cz∏o wie ka.

• wy ma ga nia pod sta wo we

Uczeƒ:
– wy ja Ênia, na czym opie ra si´ na tu ral ny sys tem kla sy fi ko wa nia or ga ni zmów;
– wy mie nia przy k∏a dy nazw ga tun ko wych or ga ni zmów naj bli˝ szych cz∏o wie ko wi;
– po da je przy k∏a dy form lub ga tun ków bak te rii, grzy bów i pro ti stów wy st´ pu jà cych

w naj bli˝ szym oto cze niu cz∏o wie ka, wska zu je miej sca ich wy st´ po wa nia oraz zna cze -
nie w przy ro dzie i dla cz∏o wie ka;

– wy mie nia cha rak te ry stycz ne ce chy bu do wy bak te rii, grzy bów i pro ti stów;
– przed sta wia pod

sta wo we czyn

no Êci ˝y

cio we or

ga ni zmu jed

no ko mór ko we go

na przy k∏a dzie wy

bra ne go pro

ti sta sa

mo ˝yw ne go (np. eu

gle ny) i cu

dzo ˝yw ne go

(np. pan to fel ka);

– przed sta wia fo to syn te z´, od dy cha nie tle no we oraz fer men ta cj´ mle ko wà i al ko ho -

lo wà ja ko pro ce sy do star cza jà ce ener gii; wy mie nia sub stra ty i pro duk ty tych pro ce -
sów oraz okre Êla wa run ki ich prze bie gu;

– ar gu men tu je zna cze nie bak te rii, grzy bów i pro ti stów;
– wy mie nia ce chy, któ ry mi wi ru sy ró˝ nià si´ od or ga ni zmów zbu do wa nych z ko mó rek.

BIOLOGIA • PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM

• wy ma ga nia po nad pod sta wo we

Uczeƒ:
– wy ja Ênia ró˝ ni c´ po mi´ dzy sztucz nym a na tu ral nym sys te mem kla sy fi ko wa nia or ga -

ni zmów;

– po s∏u gu je si´ pro stym klu czem do ozna cza nia or ga ni zmów;
– wy mie nia przy k∏a do we jed nost ki kla sy fi ka cji sto so wa ne w bo ta ni ce lub zoo lo gii;
– wy mie nia ce chy umo˝ li wia jà ce za kla sy fi ko wa nie or ga ni zmu do grzy bów oraz iden ty -

fi ku je nie

zna ny or

ga nizm ja

ko przed

sta wi cie la grzy

bów na pod

sta wie obec

no Êci

tych cech;

– wy mie nia ce chy, któ ry mi wi ru sy ró˝ nià si´ od or ga ni zmów zbu do wa nych z ko mó rek;
– ana li zu je i po rów nu je bu do w´ bak te rii, grzy bów i pro ti stów;
– ana li zu je i po rów nu je wy bra ne czyn no Êci ˝y cio we bak te rii, grzy bów i pro ti stów;
– ob ser wu je fer men ta cj´ mle ko wà i al ko ho lo wà oraz okre Êla zna cze nie tych pro ce sów;
– wska zu je wy bra ne przy sto so wa nia w bu do wie bak te rii, grzy bów i pro ti stów do ró˝ -

nych wa run ków Êro do wi ska.

Bu do wa i czyn no Êci ˝y cio we ro Êlin

na przy k∏a dzie na sien nych

Ma te ria∏ na ucza nia

– bu do wa ro Êli ny;
– tkan ki ro Êlin ne: okry wa jà ca, mi´ ki szo wa, prze wo dzà ca, wzmac nia jà ca i ich wy st´ po -

wa nie w ro Êli nie; przy sto so wa nia ro Êlin do pe∏ nie nia funk cji ˝y cio wych;

– or ga ny ro Êlin ne: liÊç, ko rzeƒ, ∏o dy ga, kwiat, owoc – bu do wa or ga nu i jej zwià zek

z pe∏ nio nà funk cjà, wspó∏ dzia ∏a nie w pro ce sach ˝y cio wych; mo dy fi ka cje or ga nów;

– pro ce sy ˝y cio we ro Êlin okry to za là˝ ko wych;
– fo to syn te za, od dy cha nie, trans pi ra cja – prze bieg oraz zna cze nie bio lo gicz ne i go -

spo dar cze tych pro

ce sów; za

le˝ noÊç in

ten syw no Êci pro

ce sów ˝y

cio wych ro

Êli ny

od czyn ni ków Êro do wi ska;

– zja wi ska dy fu zji i osmo zy – me cha nizm i zna cze nie na przy k∏a dzie ro Êlin;
– roz mna ˝a nie ro Êlin – prze bieg i zna cze nie;
– cykl roz wo jo wy ro Êlin kli ma tu umiar ko wa ne go a przy sto so wa nie do prze trwa nia zi -

my;

– przy k∏a dy ro Êlin ró˝ nych Êro do wisk i ich przy sto so wa nia eko lo gicz ne;
– ro Êli ny upraw ne: po cho dze nie i za sto so wa nie.

Ce le szcze gó ∏o we

Uczeƒ:
1) prze pro wa dzi ob ser wa cje bu do wy ze wn´trz nej i tkan ko wej or ga nów ro Êlin okry to -

za là˝ ko wych;

2) prze ana li zu je zwià zek mi´ dzy bu do wà or ga nów ro Êlin nych a Êro do wi skiem i funk cjà

tych or ga nów;

3) wy ja Êni prze bieg i zna cze nie fo to syn te zy oraz od dy cha nia ko mór ko we go u ro Êlin;

PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM • BIOLOGIA

4) prze ana li zu je in for ma cje na te mat za le˝ no Êci in ten syw no Êci pro ce sów ˝y cio wych

ro Êli ny od czyn ni ków Êro do wi ska;

5) po s∏u ˝y si´ sche ma ta mi przy ob ja Ênia niu prze bie gu fo to syn te zy, od dy cha nia, trans -

pi ra cji i po bie ra nia wo dy przez ko rzeƒ oraz roz mna ˝a nia si´, wzro stu i roz wo ju ro Êlin;

6) wska ˝e ce chy ada pta cyj ne w bu do wie or ga nów i tka nek ro Êlin nych do pe∏ nie nia

okre Êlo nych funk cji (tkan ka twór cza, okry wa jà ca, mi´ ki szo wa, wzmac nia jà ca, prze -
wo dzà ca);

7) roz po zna wy bra ne ro Êli ny u˝yt ko we i za wle czo ne.

• wy ma ga nia pod sta wo we

Uczeƒ:
– wy mie nia czyn no Êci ˝y cio we or ga ni zmu ro Êlin ne go;
– opi su je bu do w´ ze wn´trz nà ro Êli ny oraz funk cje jej or ga nów;
– ob ser wu je wy bra nà ro Êli n´, wska zu je jej or ga ny oraz przy sto so wa nia do Êro do wi ska

i pe∏ nio nych funk cji;

– roz po zna je i opi su je wy bra ne tkan ki ro Êlin ne, po s∏u gu jàc si´ sche ma tem tkan ko wej

bu do wy ∏o dy gi i li Êcia;

– opi su je prze bieg fo to syn te zy i od dy cha nia ko mór ko we go ro Êlin;
– od czy tu je in for ma cje za pi sa ne w for mie sche ma tów, ta bel i wy kre sów do ty czà ce

wp∏y wu czyn ni ków na in ten syw noÊç fo to syn te zy, od dy cha nia i trans pi ra cji;

– wy ja Ênia zna cze nie fo to syn te zy, od dy cha nia, trans pi ra cji i roz mna ˝a nia si´ u ro Êlin;
– prze pro wa dza do Êwiad cze nie przed sta wia jà ce pro ces osmo zy i wy ja Ênia je go wy nik;
– roz ró˝ nia ele men ty bu do wy kwia tu (okwiat: dzia∏ ki kie li cha i p∏at ki ko ro ny oraz s∏up -

ko wie, pr´ ci ko wie) i okre Êla ich ro l´ w roz mna ˝a niu p∏cio wym;

– przed sta wia bu do w´ na sie nia (∏u pi na na sien na, biel mo, za ro dek) oraz opi su je wa -

run ki nie zb´d ne do pro ce su kie∏ ko wa nia (tem pe ra tu ra, wo da, tlen);

– po da je przy k∏a dy ró˝ nych spo so bów roz sie wa nia si´ na sion i przed sta wia ro l´ owo -

cu w tym pro ce sie;

– wy ko rzy stu je wie dz´ z za kre su wy ma gaƒ ˝y cio wych ro Êlin do po pro wa dze nia ho -

dow li ro Êlin;

– roz po zna je wy bra ne ro Êli ny u˝yt ko we, w tym zbo ˝a.

• wy ma ga nia po nad pod sta wo we

Uczeƒ:
– prze pro wa dza we d∏ug in struk cji ob ser wa cje ma kro - i mi kro sko po we, do Êwiad cze nia

i ho dow le, za pi su je spo strze ˝e nia i po mia ry, for mu ∏u je wnio ski;

– in ter pre tu je przy sto so wa nia ro Êlin do Êro do wi ska w bu do wie i prze bie gu funk cji ˝y -

cio wych;

– roz po zna je wy bra ne tkan ki ro Êlin ne i wska zu je ich przy sto so wa nia do pe∏ nio nych

funk cji;

– za pi su je za po mo cà pro stych sche ma tów prze bieg pro ce sów ˝y cio wych ro Êlin;
– opi su je i po rów nu je tak sje i na stie;
– wy ja Ênia po cho dze nie ro Êlin u˝yt ko wych;
– przed sta wia przy czy ny i skut ki ko lo ni zo wa nia no wych Êro do wisk przez ro Êli ny.

BIOLOGIA • PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM

Ró˝ no rod noÊç ro Êlin

Ma te ria∏ na ucza nia

– ce chy cha rak te ry stycz ne mchów, wi d∏a ków, skrzy pów, pa pro ci, roÊlin na go za là˝ ko -

wych i okry to za là˝ ko wych; ce chy ro Êlin na le ˝à cych do wy bra nej kla sy i ro dzi ny okry -
to za là˝ ko wych;

– ce chy wspól ne i ró˝ nià ce po zna ne or ga ni zmy; zwià zek bu do wy i funk cji wy bra nych

struk tur ro Êlin nych;

– klucz do ozna cza nia ro Êlin;
– za le˝ noÊç roz miesz cze nia stref ro Êlin nych od kli ma tu; opis wy bra nych stref ro Êlin -

nych, przed sta wi cie le.

Ce le szcze gó ∏o we

Uczeƒ:
1) roz po zna i od ró˝ ni w Êro do wi sku mchy, skrzy py, wi d∏a ki, pa pro cie, ro Êli ny na goza -

là˝ ko we i okry to za là˝ ko we;

2) wska ˝e przy sto so wa nia mchów i ro Êlin na czy nio wych do Êro do wi ska;
3) po rów na bu do w´ i spo so by roz mna ˝a nia si´ or ga now ców;
4) po s∏u ˝y si´ pro stym klu czem do ozna cza nia ro Êlin;
5) przea na li zu je roz miesz cze nie stref ro Êlin nych uwa run ko wa ne kli ma tem.

• wy ma ga nia pod sta wo we

Uczeƒ:
– roz po zna je mchy, pa prot ni ki, ro Êli ny na go za là˝ ko we i okry to za là˝ ko we na pod sta wie

cech ich bu do wy;

– ob ser wu je oka zy i po rów nu je ce chy mor fo lo gicz ne glo nów i ro Êlin là do wych
– wy mie nia ce chy umo˝ li wia jà ce za kla sy fi ko wa nie or ga ni zmu do wy mie nio nych wy ˝ej

grup oraz iden

ty fi ku je nie

zna ny or

ga nizm, ja

ko przed

sta wi cie la jed

nej z nich na

pod sta wie obec no Êci tych cech;

– wska zu je po do bieƒ stwa i ró˝ ni ce w bu do wie przed sta wi cie li po zna nych grup or ga now ców;

• wy ma ga nia po nad pod sta wo we

Uczeƒ:
– cha rak te ry zu je ce chy po zna nych grup or ga now ców;
– ozna cza ro Êli ny (igla ste, dwu li Êcien ne) za po mo cà pro ste go klu cza;
– wska zu je or ga ni zmy o mniej i bar dziej skom pli ko wa nej bu do wie oraz po da je ar gu -

men ty uza sad nia jà ce wy bór;

– wska zu je ce chy umo˝ li wia jà ce za kla sy fi ko wa nie or ga ni zmu do glo nów i po zna nych

grup or ga now ców;

– na pod sta wie in for ma cji o wa run kach kli ma tycz nych prze wi du je ce chy wy st´ pu jà -

cych w nim ro Êlin;

– wy ja Ênia, ˝e ró˝ no rod noÊç ro Êlin jest wy ni kiem ich przy sto so wa nia si´ do ró˝ nych

Êro do wisk ˝y cia.

PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM • BIOLOGIA

Tom II

Bu do wa i funk cje ˝y cio we cz∏o wie ka. Zdrowie cz∏o wie ka

Ma te ria∏ na ucza nia

– pod sta wo we zwiàz ki che micz ne bu du jà ce or ga nizm; ele men ty bu do wy ludz kie go

cia ∏a: ko mór ki, tkan ki, na rzà dy, uk∏a dy na rzà dów;

– ruch;
– szkie let cz∏o wie ka: w∏a Êci wo Êci fi zycz ne i che micz ne ko Êci oraz ich zwià zek z pe∏ nio -

ny mi funk cja mi; po ∏o ˝e nie, ro dza je i funk cje ko Êci oraz po ∏à czeƒ ko Êci w or ga ni zmie;

– mi´ Ênie: funk cjo nal ny po dzia∏ mi´ Êni – zgi na cze i pro stow ni ki;
– od ˝y wia nie si´;
– sk∏ad ni ki po kar mu i ich zna cze nie; za sa dy pra wi d∏o we go ˝y wie nia; uk∏ad po kar mo -

wy: tra wie nie i wch∏a nia nie; trans port sk∏ad ni ków po kar mo wych z je li ta do ko mó rek;
wy ko rzy sta nie po kar mu w or ga ni zmie;

– krà ˝e nie;
– bu do wa i po ∏o ˝e nie na czyƒ krwio no Ênych w zwiàz ku z pe∏ nio nà funk cjà; sche mat

krà ˝e nia; krew – funk cje sk∏ad ni ków krwi; wy ni ki ba da nia krwi; szcze pie nia ochron -
ne; krwio daw stwo;

– od por noÊç: an ty gen – prze ciw cia ∏o; cho ro by uk∏a du krà ˝e nia;
– od dy cha nie;
– zwià zek mi´ dzy bu do wà i funk cjà na rzà dów do pro wa dza jà cych po wie trze do p∏uc;

wy mia na ga zo wa; od dy cha nie ko mór ko we; nie któ re przy czy ny po wsta wa nia scho -
rzeƒ uk∏a du od de cho we go;

– wy da la nie;
– bu do wa i funk cje uk∏a du mo czo we go; sk∏ad mo czu; wy ni ki ba da nia mo czu; wspo -

ma ga jà ca funk cja p∏uc i skó ry w wy da la niu;

– ho me osta za or ga ni zmu;
– spo so by re gu lo wa nia tem pe ra tu ry; czyn ni ki wa run ku jà ce zdro wie i cho ro b´;
– ro la uk∏a du ner wo we go i na rzà dów zmy s∏ów w przy sto so wa niu do wa run ków Êro do -

wi ska;

– na rzà dy zmy s∏ów: zwià zek bu do wy i funk cji; od bie ra nie i prze ka zy wa nie bodê ców:

neu ron, im puls ner wo wy, od ruch; uk∏ad ner wo wy cen tral ny i ob wo do wy; czyn ni ki
u∏a twia jà ce ucze nie si´: zm´ cze nie, znu ˝e nie, stres i ra dze nie so bie z ni mi; uza le˝ -
nie nia: ni ko ty na, al ko hol, nar ko ty ki;

– ro la hor

mo nów w funk

cjo no wa niu or

ga ni zmu; przy

k∏a dy gru

czo ∏ów do

krew nych

i hor mo nów;

– roz wój fi zycz ny, emo cjo nal ny i psy chicz ny cz∏o wie ka; eta py roz wo ju cz∏o wie ka i po -

trze by z ni mi zwià za ne; doj rza ∏oÊç do ro dzi ciel stwa;

– stan zdro wia i cho ro by; naj wa˝ niej sze cho ro by wy wo ∏y wa ne przez wi ru sy, bak te rie,

pro ti sty i pa so ˝y ty zwie rz´ ce, za sa dy pro fi lak ty ki;

– zna cze nie ba daƒ kon tro l nych i za sa dy przyj mo wa nia le ków.

BIOLOGIA • PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM

Ce le szcze gó ∏o we

Uczeƒ:
1) wy mie ni pier wiast ki i zwiàz ki che micz ne wy st´ pu jà ce w ˝y wych or ga ni zmach (w´ -

glo wo da ny, bia∏

ka, t∏usz

cze, kwa

sy nu

kle ino we, wi

ta mi ny, so

le mi

ne ral ne) oraz

przed sta wia ich funk cje;

2) wy ka ˝e klu czo wà ro le w´ gla dla ist nie nia ˝y cia;
3) za ob ser wu je i opi sze bu do w´ or ga ni zmu cz∏o wie ka oraz prze ja wy je go funk cjo no -

wa nia;

4) wy ka ˝e zwià zek bu do wy i funk cji ko mó rek, na rzà dów oraz uk∏a dów bu du jà cych cia -

∏o cz∏o wie ka;

5) wy ja Êni wspó∏ dzia ∏a nie struk tur bu du jà cych or ga nizm cz∏o wie ka;
6) wy mie ni i za sto su je za sa dy po st´ po wa nia po zwa la jà ce za cho waç zdro wie;
7) sfor mu ∏u je ar gu men ty prze ciw sto so wa niu u˝y wek i nar ko ty ków;
8) od czy ta wy ni ki ba daƒ me dycz nych i sche ma ty funk cjo no wa nia or ga ni zmu;
9) wy ja Êni sku tecz noÊç ró˝ nych spo so bów za po bie ga nia cho ro bom.

• wy ma ga nia pod sta wo we

Uczeƒ:
– opi su je hie rar chicz nà bu do w´ or ga ni zmu cz∏o wie ka (tkan ki, na rzà dy, uk∏a dy na rzà -

dów) i wska zu je po ∏o ˝e nie na rzà dów;

– od czy tu je da ne na te mat sk∏a du che micz ne go or ga ni zmu cz∏o wie ka, po kar mów i ich

war to Êci ener

ge tycz nej; przed

sta wia gru

py zwiàz

ków che

micz nych wy

st´ pu jà ce

w ˝y wych or ga ni zmach oraz ich funk cje;

– od czy tu je sche ma ty bu do wy i funk cjo no wa nia or ga ni zmu cz∏o wie ka;
– po da je funk

cje tkan

ki na

b∏on ko wej, mi´

Ênio wej, ner

wo wej, krwi, t∏usz

czo wej,

chrz´st nej i kost nej oraz przed sta wia pod sta wo we ce chy bu do wy wa run ku jà ce pe∏ -
nie nie tych funk cji;

– wy ka zu je wspó∏ dzia ∏a nie mi´ Êni, Êci´ gien, ko Êci i sta wów w pra wi d∏o wym funk cjo no -

wa niu uk∏a du ru chu;

– wy mie nia i roz po zna je (na sche ma cie, ry sun ku, mo de lu, we d∏ug opi su itd.) ele men -

ty szkie le tu osio we go, ob r´ czy i koƒ czyn;

– przed sta wia funk

cje ko

Êci oraz wska

zu je ce

chy bu

do wy fi

zycz nej i che

micz nej

umo˝ li wia jà ce ich pe∏ nie nie;

– przed sta wia zna cze nie ak tyw no Êci fi zycz nej dla pra wi d∏o we go funk cjo no wa nia uk∏a -

du ru chu i g´ sto Êci ma sy kost nej oraz okre Êla czyn ni ki wp∏y wa jà ce na pra wi d∏o wy
roz wój mu sku la tu ry cia ∏a;

– opi su je funk cje po szcze gól nych cz´ Êci uk∏a du po kar mo we go, roz po zna je te cz´ Êci

(na sche ma cie, mo de lu, ry sun ku, we d∏ug opi su itd.) oraz przed sta wia zwià zek ich
bu do wy z pe∏ nio nà funk cjà;

– wy ja Ênia zna

cze nie sk∏ad

ni ków po

kar mo wych (bia

∏ek, t∏usz

czów, w´

glo wo da nów,

so li mi

ne ral nych, wo

dy) dla pra

wi d∏o we go roz

wo ju i funk

cjo no wa nia or

ga ni zmu

i wska zu je ich êró d∏a;

– przed sta wia ro l´ i skut ki nie do bo ru nie któ rych wi ta min (A, C, B

, B

, kwa su fo lio we go,

D), sk∏ad ni ków mi ne ral nych (Mg, Fe, Ca) i ami no kwa sów eg zo gen nych w or ga ni zmie;

– wska zu je miej

sce i pro

duk ty tra

wie nia oraz miej

sce wch∏a

nia nia g∏ów

nych grup

zwiàz ków or ga nicz nych;

PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM • BIOLOGIA

– wy ja Ênia ro l´ b∏on ni ka w pra wi d∏o wym funk cjo no wa niu uk∏a du po kar mo we go oraz

uza sad nia ko niecz noÊç sys te ma tycz ne go spo ˝y wa nia owo ców i wa rzyw;

– wy ja Ênia, dla cze go na le ˝y sto so waç die t´ zró˝ ni co wa nà i do sto so wa nà do po trzeb

or ga ni zmu (wiek, stan zdro wia, tryb ˝y cia i ak tyw noÊç fi zycz na, po ra ro ku itp.) oraz
po da je ko rzy Êci z pra wi d∏o we go od ˝y wia nia si´;

– oma wia przy czy ny i skut ki ano rek sji i bu li mii;
– ob li cza in deks ma sy cia ∏a oraz przed sta wia i ana li zu je kon se kwen cje zdro wot ne nie -

w∏a Êci we go od ˝y wia nia (oty ∏oÊç lub nie do wa ga oraz ich na st´p stwa);

– wy mie nia funk cje cz´ Êci uk∏a du od de cho we go, roz po zna je je (na sche ma cie, mo de lu,

ry sun ku, we d∏ug opi su itd.) oraz przed sta wia zwià zek ich bu do wy z pe∏ nio nà funk cjà;

– opi su je prze bieg wy mia ny ga zo wej w tkan kach i w p∏u cach oraz przed sta wia ro l´

krwi w trans por cie ga zów od de cho wych;

– przed sta wia czyn ni ki wp∏y wa jà ce na pra wi d∏o wy stan i funk cjo no wa nie uk∏a du od -

de cho we go (ak

tyw noÊç fi

zycz na po

pra wia jà ca wy

dol noÊç od

de cho wà, nie

pa le nie

pa pie ro sów czyn nie i bier nie);

– opi su je bu do w´ i funk cje na rzà dów uk∏a du krwio no Êne go i uk∏a du lim fa tycz ne go;
– przed sta wia krà ˝e nie krwi w obie gu p∏uc nym i ustro jo wym;
– przed sta wia ro l´ g∏ów nych sk∏ad ni ków krwi (krwi nek czer wo nych i bia ∏ych, p∏y tek

krwi, oso cza) oraz wy mie nia gru py uk∏a du krwi AB0 oraz Rh;

– przed sta wia zna cze nie ak tyw no Êci fi zycz nej i pra wi d∏o wej die ty dla w∏a Êci we go funk -

cjo no wa nia uk∏a du krà ˝e nia;

– przed sta wia spo ∏ecz ne zna cze nie krwio daw stwa;
– po rów nu je dzia ∏a nie su ro wi cy i szcze pion ki; po da je przy k∏a dy szcze pieƒ obo wiàz ko -

wych i nie obo wiàz ko wych oraz oce nia ich zna cze nie;

– wy ja Ênia, na czym po le ga trans plan ta cja na rzà dów, po da je przy k∏a dy na rzà dów, któ -

re mo˝ na prze szcze piaç;

– wy ja Ênia zna cze nie prze szcze pów, w tym ro dzin nych, oraz zgo dy na trans plan ta cj´

na rzà dów po Êmier ci;

– po da je przy k∏a dy sub stan cji, któ re sà wy da la ne z or ga ni zmu cz∏o wie ka, oraz wy mie -

nia na rzà dy bio rà ce udzia∏ w wy da la niu;

– opi su je bu do w´ i funk cje g∏ów nych struk tur uk∏a du wy dal ni cze go (ner ki, mo czo wo -

dy, p´ cherz mo czo wy, cew ka mo czo wa);

– opi su je bu do w´, po ∏o ˝e nie oraz funk cje oÊrod ko we go i ob wo do we go uk∏a du ner -

wo we go;

– po rów nu je ro l´ wspó∏ czul ne go i przy wspó∏ czul ne go uk∏a du ner wo we go;
– opi su je ∏uk od

ru cho wy, wy

mie nia ro

dza je od

ru chów oraz przed

sta wia ro

l´ od

ru -

chów wa run ko wych w ucze niu si´;

– wy ja Ênia zna cze nie po j´ç „stres”, „stre sor” i oma wia bio lo gicz ny me cha nizm re ak cji

stre so wej or ga ni zmu (udzia∏ uk∏a du ner wo we go, ad re na li ny, krty zo lu)

– wy mie nia czyn ni ki wy wo ∏u jà ce stres oraz po da je przy k∏a dy po zy tyw ne go i ne ga tyw -

ne go dzia ∏a nia stre su;

– przed sta wia spo so by ra dze nia so bie ze stre sem;
– opi su je bu do w´ oka i ucha oraz wy ja Ênia spo sób ich dzia ∏a nia;
– opi su je ro l´ zmy s∏u rów no wa gi, zmy s∏u sma ku i zmy s∏u w´ chu oraz wska zu je lo ka li -

za cj´ od po wied nich na rzà dów i re cep to rów;

– wy ja Ênia przy

czy ny po

wsta wa nia oraz spo

sób ko

ry go wa nia wad wzro

ku (krót

ko -

wzrocz noÊç, da le ko wzrocz noÊç, astyg ma tyzm);

BIOLOGIA • PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM

– po da je przy k∏a dy wp∏y wu ha ∏a su na zdro wie cz∏o wie ka;
– przed sta wia pod sta wo we za sa dy hi gie ny na rzà dów wzro ku i s∏u chu;
– wy mie nia gru czo ∏y do krew ne, wska zu je ich lo ka li za cj´ i przed sta wia pod sta wo wà ro -

l´ w re gu la cji pro ce sów ˝y cio wych;

– po da je przy k∏a dy hor mo nów (hor mon wzro stu, ty rok sy na, in su li na, ad re na li na, te -

sto ste ron, es tro ge ny) i ich wp∏y wu na funk cjo no wa nie or ga ni zmu;

– przed sta wia an ta go ni stycz ne dzia ∏a nie in su li ny i glu ka go nu;
– wy ja Ênia, dla cze go nie na le ˝y bez kon sul ta cji z le ka rzem przyj mo waç Êrod ków lub le -

ków hor mo nal nych (np. ta ble tek an ty kon cep cyj nych, ste ry dów);

– wy mie nia funk cje skó ry, roz po zna je ele men ty jej bu do wy (na sche ma cie, mo de lu,

ry sun ku, we d∏ug opi su itd.) oraz przed sta wia ich ce chy ada pta cyj ne do pe∏ nie nia
funk cji ochron nej, zmy s∏o wej (re cep to ry bó lu, do ty ku, cie p∏a, zim na) i ter mo re gu -
la cyj nej;

– opi su je bu do w´ i funk cje na rzà dów p∏cio wych (m´ skich i ˝eƒ skich) oraz ro l´ ga met

w pro ce sie za p∏od nie nia;

– opi su je eta py cy klu mie siàcz ko we go ko bie ty;
– przed sta wia prze bieg cià ˝y i wy ja Ênia wp∏yw ró˝ nych czyn ni ków na pra wi d∏o wy roz -

wój za rod ka i p∏o du;

– opi su je ce chy i prze bieg fi zycz ne go, psy chicz ne go i spo ∏ecz ne go doj rze wa nia cz∏o -

wie ka;

– wy mie nia pod sta wo we za sa dy pro fi lak ty ki cho rób prze no szo nych dro gà p∏cio wà;
– po da je przy k∏a dy ne ga tyw ne go wp∏y wu na zdro wie cz∏o wie ka nie któ rych sub stan cji

psy cho ak tyw nych (ty toƒ, al ko hol), nar ko ty ków i Êrod ków do pin gu jà cych oraz nad -
u˝y wa nia ko fe iny i nie któ rych le ków (zw∏asz cza od dzia ∏u jà cych na psy chi k´);

– wy mie nia naj wa˝ niej sze cho ro by cz∏o wie ka wy wo ∏y wa ne przez wi ru sy, bak te rie, pro -

ti sty i pa so ˝y ty zwie rz´ ce oraz przed sta wia za sa dy pro fi lak ty ki tych cho rób (przed -
sta wia dro gi za ka ˝e nia si´ wi ru sa mi HIV, HBV i HCV oraz HPV, za sa dy pro fi lak ty ki cho -
rób wy wo ∏y wa nych przez te wi ru sy) oraz prze wi du je in dy wi du al ne i spo ∏ecz ne skut ki
za ka ˝e nia;

– uza sad nia ko

niecz noÊç okre

so we go wy

ko ny wa nia pod

sta wo wych ba

daƒ kon

tro l -

nych (np. ba daƒ sto ma to lo gicz nych, pod sta wo wych ba daƒ krwi i mo czu, po mia ru
pul su i ci Ênie nia krwi);

– ana li zu je in for ma cje do ∏à cza ne do le ków oraz wy ja Ênia, dla cze go nie na le ˝y bez wy -

raê nej po

trze by przyj

mo waç le

ków ogól

no do st´p nych oraz dla

cze go an

ty bio ty ki

i in ne le ki na le ˝y sto so waç zgod nie z za le ce niem le ka rza (daw ka, go dzi ny przyj mo -
wa nia le ku i d∏u goÊç ku ra cji);

– przed sta wia pod sta wo we za sa dy hi gie ny;
– wska zu je zwià zek po mi´ dzy pra wi d∏o wym wy sy pia niem si´ a funk cjo no wa niem or -

ga ni zmu, w szcze gól no Êci wp∏yw na pro ce sy ucze nia si´ i za pa mi´ ty wa nia oraz od -
por noÊç or ga ni zmu;

– pla nu je i prze pro wa dza pro ste do Êwiad cze nia i ob ser wa cje do ty czà ce funk cjo no wa -

nia na rzà dów ru chu, ja my ust nej, na rzà dów zmy s∏ów, uk∏a du krà ˝e nia;

– wy ja Ênia zna

cze nie pod

sta wo wych pro

ce sów fi

zjo lo gicz nych: tra

wie nia, wy

mia ny

ga zo wej, trans por tu sub stan cji, wy da la nia, prze wo dze nia im pul sów, od ˝y wia nia si´,
od dy cha nia ko mór ko we go i roz mna ˝a nia si´;

– pro jek tu je za cho wa nia zmniej sza jà ce ry zy ko za cho ro wa nia na cho ro by cy wi li za cyj ne

i za kaê ne oraz uk∏a dów: po kar mo we go, od de cho we go, ru chu;

PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM • BIOLOGIA

– od czy tu je wy ni ki pod sta wo wych ba daƒ me dycz nych;
– opi su je spo so by udzie la nia pierw szej po mo cy;
– opi su je prze bieg roz wo ju cz∏o wie ka;
– ana li zu je wp∏yw try bu ˝y cia ko bie ty na roz wój jej dziec ka;
– sto su je spo so by ra dze nia so bie ze stre sem;
– wy mie nia i sto su je za sa dy hi gie ny;
– wy mie nia skut ki u˝y wa nia nie do zwo lo nych sub stan cji.

• wy ma ga nia po nad pod sta wo we

Uczeƒ:
– po rzàd ku je struk tu ry or ga ni zmu we d∏ug kry te rium nad rz´d no Êci;
– in ter pre tu je da ne na te mat sk∏a du che micz ne go or ga ni zmu cz∏o wie ka, po kar mów

i ich war to Êci ener ge tycz nej, sche ma ty bu do wy i funk cjo no wa nia or ga ni zmu cz∏o -
wie ka;

– przed sta wia za po mo cà pro stych sche ma tów bu do w´ i funk cjo no wa nie or ga ni zmu

cz∏o wie ka;

– sa mo dziel nie for mu ∏u je spo strze ˝e nia i wnio ski z do Êwiad czeƒ;
– po da je przy k∏a dy wspó∏ dzia ∏a nia uk∏a du krwio no Êne go, po kar mo we go, od de cho we -

go i mo czo we go;

– for mu ∏u je hi po te zy na te mat sta nu zdro wia na pod sta wie wy ni ków ba da nia krwi, po -

mia ru t´t na i ci Ênie nia t´t ni cze go;

– opi su je funk cje ele men tów uk∏a du od por no Êcio we go (na rzà dy: Êle dzio na, gra si ca, w´ -

z∏y ch∏on ne; ko mór ki: ma kro fa gi, lim fo cy ty T, lim fo cy ty B; czà stecz ki: prze ciw cia ∏a);

– roz ró˝ nia od por noÊç swo istà i nie swo istà, na tu ral nà i sztucz nà, bier nà i czyn nà;
– opi su je kon flikt se ro lo gicz ny Rh;
– przed sta wia zna cze nie po j´ç „zdro wie” i „cho ro ba” (zdro wie ja ko stan rów no wa gi

Êro do wi ska we

wn´trz ne go or

ga ni zmu, zdro

wie fi

zycz ne, psy

chicz ne i spo

∏ecz ne;

cho ro ba ja ko za bu rze nie te go sta nu);

– for mu ∏u je opi nie na te mat sto so wa nia u˝y wek i nar ko ty ków, sto so wa nia diet, me -

tod pla no wa nia ro dzi ny, od po wie dzial no Êci ro dzi ciel skiej.

Ró˝ no rod noÊç zwie rzàt

Ma te ria∏ na ucza nia

– gàb ki i pa rzy de∏ kow ce: ce chy cha rak te ry stycz ne, re ge ne ra cja; gàb ki ja ko or ga ni zmy

wskaê ni ko we;

– czyn no Êci ˝y cio we; cykl ˝y cio wy, prze mia na po ko leƒ; ko ra low ce – ro la ska ∏o twór cza;
– p∏a ziƒ ce i ni cie nie: wy p∏a wek ja ko bio in dy ka tor; ta sie miec – przy sto so wa nia do pa -

so ˝yt nic twa; ro ba ki ob ∏e – pa so ˝y ty lu dzi i ro Êlin (mà twik bu ra cza ny); cy kle roz wo jo -
we; ta siem czy ce – za sa dy za po bie ga nia za ka ˝e niom; ro la ni cie ni gle bo wych;

– pier Êcie ni ce i mi´ cza ki: ce chy cha rak te ry stycz ne, wy bra ne czyn no Êci ˝y cio we; gle -

bo twór cza ro

la d˝d˝ow

nic; wy

ko rzy sta nie pi

ja wek w me

dy cy nie; Êli

ma ki, obro

bier na; ma∏ ˝e ja ko fil tra to ry; ró ˝an ka ja ko pa so ˝yt roz rod czy;

BIOLOGIA • PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM

– ró˝ no rod noÊç sta

wo no gów; przy

sto so wa nia do ˝y

cia w Êro

do wi skach wil

got nych

– sko ru pia ki; przy sto so wa nia do ˝y cia na là dzie – pa j´ cza ki; przy sto so wa nia do po -
ru sza nia si´ i po bie ra nia po kar mu; prze glàd i po rów na nie gro mad; zna cze nie bio lo -
gicz ne i go spo dar cze sta wo no gów;

– ró˝ no rod noÊç ryb; przy sto so wa nia do ˝y cia w wo dzie: po ru sza nie si´, od dy cha nie,

wy mia na ga zo wa, roz wój; prze glàd ga tun ków ryb s∏od ko wod nych i mor skich; tryb ˝y -
cia ryb: sa mot ny i stad ny; ry by przy den ne i pe la gial ne, plank to no ˝er ne i dra pie˝ ne;

– p∏a zy i ga dy; przy sto so wa nia p∏a zów do ˝y cia w dwóch Êro do wi skach; po rów na nie

p∏a zów ogo nia stych i bez ogo no wych; ce chy ró˝ nià ce p∏a zy od ga dów; ce chy ga dów
u∏a twia jà ce opa

no wa nie Êro

do wi ska là

do we go (ja

jo rod noÊç i ja

jo ˝y wo rod noÊç);

prze glàd ga tun ków (ga tun ki pol skie chro nio ne); przy czy ny gi ni´ cia i spo so by ochro -
ny p∏a zów i ga dów;

– pta ki; przy

sto so wa nia pta

ków do la

ta nia; roz

mna ˝a nie si´ pta

ków: ry

tu a∏y go

do we,

prze glàd gniazd, wy sia dy wa nie jaj i opie ka nad pi skl´ ta mi; wy bra ne ro dzi ny, ty po we ga -
tun ki ró˝ nych sie dlisk; pta ki chro nio ne; pta ki ja ko wskaê nik sta nu eko sys te mu (MPPL);

– ssa ki; ce chy ssa ka; przy sto so wa nia ssa ków do ˝y cia w ró˝ nych Êro do wi skach; roz -

mna ˝a nie (ja jo rod ne, tor ba cze, ∏o ˝y skow ce); prze glàd ro dzin; ga tun ki chro nio ne.

Ce le szcze gó ∏o we

Uczeƒ:
1) po zna ró˝ no rod noÊç i z∏o ˝o noÊç Êwia ta zwie rzàt;
2) opi sze za le˝ no Êci mi´ dzy bu do wà i funk cjà or ga ni zmów zwie rz´ cych;
3) ob ja Êni przy sto so wa nia or ga ni zmów do ró˝ nych wa run ków Êro do wi ska;
4) po rów na wy bra ne czyn no Êci ˝y cio we ró˝ nych grup zwie rzàt;
5) uza sad ni zna cze nie zwie rzàt w przy ro dzie i dla cz∏o wie ka.

• wy ma ga nia pod sta wo we

Uczeƒ:
– wy mie nia g∏ów ne gru py zwie rzàt;
– wy mie nia cha

rak te ry stycz ne ce

chy po

zwa la jà ce na za

kla sy fi ko wa nie zwie

rzàt

do okre Êlo nej gru py; iden ty fi ku je nie zna ny or ga nizm ja ko przed sta wi cie la okre Êlo nej
gru py na pod sta wie obec no Êci cha rak te ry stycz nych cech bu do wy i fi zjo lo gii;

– po da je przy k∏a dy po spo li tych zwie rzàt z ró˝ nych grup spo ty ka nych w oto cze niu;
– roz po zna je na ilu stra cjach or ga ni zmy za li cza ne do bez kr´ gow ców i kr´ gow ców;
– wska zu je przy sto so wa nia w bu do wie wy bra nych zwie rzàt do ró˝ nych wa run ków Êro -

do wi ska;

– opi su je czyn no Êci ˝y cio we wy bra nych przed sta wi cie li ró˝ nych grup;
– for mu ∏u je za

sa dy po

st´ po wa nia po

zwa la jà ce na unik

ni´ cie za

ka ˝e nia pa

so ˝y ta mi

zwi´ rze cy mi.

• wy ma ga nia po nad pod sta wo we

Uczeƒ:
– ana li zu je i po rów nu je wy bra ne czyn no Êci ˝y cio we zwie rzàt;
– wy ka zu je za le˝ no Êci mi´ dzy or ga ni zma mi a ich Êro do wi skiem ˝y cia;
– opi su je spe cy ficz ne przy sto so wa nia ryb, p∏a zów, ga dów, pta ków i ssa ków do try bu ˝y cia;

PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM • BIOLOGIA

– po rów nu je w ta

be li ce

chy ana

to micz ne i fi

zjo lo gicz ne po

zna nych grup zwie

rzàt,

w szcze gól no Êci po rów nu je gru py kr´ gow ców pod kà tem po kry cia cia ∏a, na rzà dów
wy mia ny ga zo wej, cie p∏o ty cia ∏a, roz mna ˝a nia i roz wo ju;

– oce nia zna cze nie bez kr´ gow ców w przy ro dzie;
– wy mie nia przy k∏a dy wy ko rzy sta nia zwie rzàt przez cz∏o wie ka.

Tom III

Ge ne ty ka

Ma te ria∏ na ucza nia

– dzie dzi cze nie wa run kiem ist nie nia ga tun ków; ce chy ga tun ko we, in dy wi du al ne, dzie -

dzicz ne, wro

dzo ne, na

by te; zmien

noÊç or

ga ni zmów; ró˝

no rod noÊç bio

lo gicz na

na po zio mie ge ne tycz nym;

– jà dro ko mór ko we ja ko cen trum do wo dze nia ko mór ki; chro mo so my, chro mo so my

ho mo lo gicz ne; mi to za i me jo za;

– DNA i je go struk tu ra, prze cho wy wa nie i po wie la nie in for ma cji ge ne tycz nej;
– kod ge ne tycz ny i je go ce chy;
– ba da nia Gre go ra Men dla; gen, ge nom, pu la ge no wa po pu la cji; dzie dzi cze nie cech

zgod nie z pra wa mi Men dla; ge ny do mi nu jà ce, re ce syw ne, dzie dzi cze nie jed no ge no -
we; wspó∏ dzia ∏a nie ge nów; dzie dzi cze nie p∏ci, dzie dzi cze nie grup krwi u cz∏o wie ka;

– ce chy sprz´ ˝o ne z p∏cià u cz∏o wie ka
– czyn ni ki mu ta gn ne, mu ta cje ja ko przy czy na cho rób ge ne tycz nych; ba da nia pre na tal -

ne; przy k∏a dy cho rób uwa run ko wa nych mu ta cja mi ge no wy mi i chro mo so mo wy mi;

– po wsta wa nie cho rób no wo two ro wych.

Ce le szcze gó ∏o we

Uczeƒ:
1) wy ja Êni, czym jest dzie dzi cze nie i przed sta wi za le˝ noÊç mi´ dzy ge nem i ce chà;
2) opi sze struk tu r´ DNA i wy ja Êni za sa d´ od czy ty wa nia ko du ge ne tycz ne go;
3) wy ja Êni od kry cia Gre go ra Men dla, sto su jàc po j´ cia wspó∏ cze snej ge ne ty ki;
4) na pi sze jed no ge no we krzy ˝ów ki ge ne tycz ne;
5) wy ja Êni wp∏yw Êro do wi ska na po wsta wa nie cho ro by no wo two ro wej;
6) wy ja Êni me cha nizm po wsta wa nia i prze ka zy wa nia cho rób ge ne tycz nych;
7) opi sze spo sób dzie dzi cze nia grup krwi u cz∏o wie ka.

• wy ma ga nia pod sta wo we

Uczeƒ:
– wy ja Ênia, na czym po le ga pro ces dzie dzi cze nia;
– wy ja Ênia ró˝ ni c´ po mi´ dzy ce chà wro dzo nà a na by tà;
– opi su je wed∏ug sche ma tu prze strzen nà struk tu r´ DNA;
– wy ja Ênia, co to jest kod ge ne tycz ny, i po da je ró˝ ni ce mi´ dzy nim a in for ma cjà ge -

ne tycz na;

BIOLOGIA • PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM

– przed sta wia spo sób za pi su i od czy tu in for ma cji ge ne tycz nej;
– po praw nie po s∏u gu je si´ po j´ cia mi ge ne tycz ny mi;
– przed sta wia dzie dzi cze nie p∏ci u cz∏o wie ka;
– two rzy jed no ge no we krzy ˝ów ki ge ne tycz ne uka zu jà ce praw do po do bieƒ stwo dzie -

dzi cze nia jed nej ce chy oraz wy bra nych cho rób ge ne tycz nych;

– wy mie nia i cha rak te ry zu je naj wa˝ niej sze czyn ni ki mu ta gen ne; po da je ogól nà de fi ni -

cj´ mu ta cji;

– przed sta wia czyn ni ki sprzy ja jà ce roz wo jo wi cho ro by no wo two ro wej (np. nie w∏a Êci -

wa die ta, tryb ˝y cia, sub stan cje psy cho ak tyw ne, pro mie nio wa nie UV) oraz po da je
przy k∏a dy ta kich cho rób;

– przed sta wia pod sta wo we za sa dy pro fi lak ty ki cho rób no wo two ro wych.

• wy ma ga nia po nad pod sta wo we

Uczeƒ:
– wy ja Ênia, czym jest spo wo do wa na i na czym po le ga ró˝ ni ca mi´ dzy licz bà chro mo -

so mów w ko mór kach cia ∏a i w ko mór kach roz rod czych;

– przed sta wia zna cze nie bio lo gicz ne mi to zy i me jo zy, roz ró˝ nia ko mór ki ha plo idal ne

i di plo idal ne, opi su je bu do w´ chro mo so mu;

– wy ja Ênia za sa d´ kom ple men tar no Êci DNA i zja wi sko re pli ka cji DNA;
– wy ja Ênia, w ja ki spo sób wspó∏ cze sna ge ne ty ka wy ko rzy stu je od kry cia Men dla;
– przed sta wia spo sób za pi sy wa nia i od czy ty wa nia in for ma cji ge ne tycz nej (ko lej noÊç

nu kle oty dów w DNA, kod ge ne tycz ny); wy ja Ênia ró˝ ni c´ po mi´ dzy in for ma cjà ge ne -
tycz nà a ko dem ge ne tycz nym;

– przed sta wia za le˝ noÊç po mi´ dzy ge nem a ce chà;
– przed sta wia dzie dzi cze nie cech jed no ge no wych, po s∏u gu jàc si´ pod sta wo wy mi po -

j´ cia mi ge ne ty ki (fe no typ, ge no typ, gen, al lel, ho mo zy go ta, he te ro zy go ta, do mi na -
cja, re ce syw noÊç);

– wy ja Ênia dzie dzi cze nie grup krwi cz∏o wie ka (uk∏ad AB0, czyn nik Rh);
– po da je przy k∏a dy cech cz∏o wie ka sprz´ ˝o nych z p∏cià (he mo fi lia, dal to nizm);
– wy mie nia przy czy ny wy stà pie nia mu ta cji spon ta nicz nych i wy wo ∏a nych przez czyn -

ni ki mu ta gen ne;

– roz ró˝ nia mu ta cje ge no we (punk to we) i chro mo so mo we oraz oma wia przy k∏a dy cho -

rób cz∏o wie ka wa run ko wa nych ta ki mi mu ta cja mi (mu ko wi scy do za, ze spó∏ Do wna);

– wy ja Ênia me cha nizm po wsta wa nia no wo two rów.

Ewo lu cja ˝y cia na Zie mi

Ma te ria∏ na ucza nia

– ewo lu cja – teo ria, me cha ni zmy do bo ru, wy ko rzy sta nie zna jo mo Êci me cha ni zmów

do bo ru sztucz ne go w pra cy rol ni ków i ho dow ców; do wo dy ewo lu cji, stra ty gra fia;
ewo lu cja uk∏a dów kr´ gow ców, ewo lu cja w dzia ∏a niu; hi sto ria cz∏o wie ka; cz∏o wiek ja -
ko ga tu nek bio lo gicz ny; spe cy ficz nie ce chy ludz kie.

PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM • BIOLOGIA

Ce le szcze gó ∏o we

Uczeƒ:
1) opi sze prze bieg pro ce sów ewo lu cyj nych;
2) wy ja Êni spo sób two rze nia si´ ska mie nia ∏o Êci i ich przy dat noÊç w pa le on to lo gii;
3) przed sta wi eta py roz wo ju ˝y cia na Zie mi;
4) wy ja Êni ró˝ ni ce mi´ dzy cz∏o wie kiem a na czel ny mi.

• wy ma ga nia pod sta wo we

Uczeƒ:
– wy ja Ênia, na czym po le ga teo ria ewo lu cji, i po da je êró d∏a wie dzy o jej prze bie gu;
– od czy tu je in for ma cje o prze bie gu ewo lu cji po da ne w for mie gra ficz nej;
– po da je przy k∏a dy ska mie nia ∏o Êci;
– wy szu ku je i pre zen tu je in for ma cje o prze bie gu ewo lu cji;
– oma wia g∏ów ne eta py ewo lu cji zwie rzàt i cz∏o wie ka;
– wy ja Ênia wp∏yw zmian w Êro do wi sku i mu ta cji na prze bieg ewo lu cji;
– wska zu je ce chy spe cy ficz nie ludz kie.

• wy ma ga nia po nad pod sta wo we

Uczeƒ:
– ob ja Ênia, ja kie czyn ni ki wa run ku jà ewo lu cj´;
– wy ja Ênia na od po wied nich przy k∏a dach, na czym po le ga do bór na tu ral ny i sztucz ny,

oraz po da je ró˝ ni ce mi´ dzy ni mi;

– prze sta wia ró˝ ne do wo dy na ewo lu cyj ny roz wój Êwia ta or ga nicz ne go;
– opi su je i po rów nu je for my ludz kie i przed ludz kie;
– przed sta wia po do bieƒ stwa i ró˝ ni ce mi´ dzy cz∏o wie kiem a in ny mi na czel ny mi ja ko

wy nik pro ce sów ewo lu cyj nych;

– przy go to wu je pre zen ta cj´ do ty czà cà hi sto rii wy bra nej gru py or ga ni zmów.

Eko lo gia

Ma te ria∏ na ucza nia

– czyn ni ki Êro do wi sko we (abio tycz ne i bio tycz ne), nie zb´d ne do pra wi d∏o we go funk -

cjo no wa nia or ga ni zmów; sie dli sko, ni sza eko lo gicz na;

– ce chy po pu la cji; li czeb noÊç, roz miesz cze nie, za g´sz cze nie;
– za so by Êro do wi ska i kon ku ren cja we wnàtrz ga tun ko wa;
– od dzia ∏y wa nia mi´

dzy po pu la cyj ne (kon

ku ren cja, dra

pie˝ nic two, pa

so ˝yt nic two,

sym bio za);

– ada pta cje dra pie˝ ni ków i ich ofiar;
– przy sto so wa nia pa so ˝y tów do ich try bu ˝y cia;
– eko sys tem i je go struk tu ra (bio ce no za, bio top);
– za le˝ no Êci po kar mo we w eko sys te mach; krà ˝e nie ma te rii i prze p∏yw ener gii.

BIOLOGIA • PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM

Ce le szcze gó ∏o we

Uczeƒ:
1) wy ja Êni, ja kie go ty pu za le˝ no Êci uka zu je eko lo gia;
2) scha rak te ry zu je po pu la cj´ ja ko dy na micz nà jed nost k´ eko lo gicz nà;
3) opi sze struk tu r´ eko sys te mu oraz pa nu jà ce w nim za le˝ no Êci;
4) opi sze ada pta cje wy bra nych ga tun ków do ró˝ nych wa run ków bio to pu;
5) wy ja Êni za le˝ no Êci po kar mo we w eko sys te mach, opi sze krà ˝e nie ma te rii i prze p∏yw

ener gii w eko sys te mach;

6) scha rak te ry zu je po pu la cj´ ludz kà oraz oce ni jej wp∏yw na wa run ki bio to pu.

• wy ma ga nia pod sta wo we

Uczeƒ:
– po da je przy k∏a dy wp∏y wu czyn ni ków Êro do wi ska là do we go i wod ne go na ˝y cie or ga -

ni zmów;

– wy ja Ênia, co to jest po pu la cja, i po da je przy k∏a dy;
– po da je przy k∏a dy od dzia ∏y waƒ mi´ dzy po pu la cja mi i na zy wa je;
– wska zu je na przy k∏a dzie do wol nie wy bra ne go ga tun ku za so by, o któ re kon ku ru jà je -

go przed sta wi cie le mi´ dzy so bà i z in ny mi ga tun ka mi, przed sta wia skut ki kon ku ren -
cji we wnàtrz ga tun ko wej i mi´ dzy ga tun ko wej;

– przed sta wia na przy k∏a dzie po zna nych wcze Êniej ro Êli no ˝er nych ssa ków ada pta cje

zwie rzàt do od ˝y wia nia si´ po kar mem ro Êlin nym; po da je przy k∏a dy przy sto so waƒ ro -
Êlin s∏u ˝à cych obro nie przed zgry za niem;

– przed sta wia na przy

k∏a dzie po

zna nych wcze

Êniej mi´

so ˝er nych ssa

ków ada

pta cje

dra pie˝ ni ków do chwy

ta nia zdo

by czy; po

da je przy

k∏a dy obron

nych ada

pta cji ich

ofiar;

– przed sta wia na przy k∏a dzie po zna nych pa so ˝y tów ich ada pta cje do pa so ˝yt ni cze go

try bu ˝y cia;

– wy ka zu je na wy

bra nym przy

k∏a dzie, ˝e sym

bio za (mu

tu alizm) jest wza

jem nie ko

rzyst na dla obu part ne rów;

– wska zu je ˝y we i nie o˝y wio ne ele men ty eko sys te mu; wy ka zu je, ˝e sà one po wià za ne

ró˝ no rod ny mi za le˝ no Êcia mi;

– opi su je za le˝ no Êci po kar mo we (∏aƒ cu chy i sie ci po kar mo we) w eko sys te mie, roz ró˝ -

nia pro du cen tów, kon su men tów i de stru en tów oraz przed sta wia ich ro l´ w obie gu
ma te rii i prze p∏y wie ener gii przez eko sys tem.

• wy ma ga nia po nad pod sta wo we

Uczeƒ:
– wy mie nia ele men ty ni szy eko lo gicz nej wy bra nych ga tun ków;
– wy ja Ênia, co to jest eko sys tem, i po da je przy k∏a dy eko sys te mów;
– cha rak te ry zu je ce chy wy bra nej po pu la cji na pod sta wie ob ser wa cji te re no wych;
– in ter pre tu je da ne na te mat po pu la cji;
– ob ja Ênia na wy bra nych przy k∏a dach ada pta cje obron ne ro Êlin i zwie rzàt;
– po da je przy k∏a dy przy sto so waƒ or ga ni zmów w bu do wie i fi zjo lo gii do okre Êlo ne go

try bu ˝y cia (dra pie˝ nic twa, pa so ˝yt nic twa);

– wy ja Ênia, jak zja da jà cy i zja da ni re gu lu jà na wza jem swo ja li czeb noÊç;

PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM • BIOLOGIA

– two rzy przy k∏a do we sie ci po kar mo we;
– ana li zu je pi ra mi dy po kar mo we;
– opi su je za po mo cà sche ma tu krà ˝e nie ma te rii i prze p∏yw ener gii w eko sys te mach.

Glo bal ne i lo kal ne pro ble my Êro do wi ska

Ma te ria∏ na ucza nia

– za nie czysz cze nia po wie trza; ozon – bu do wa czà stecz ki, ro la ozo nu w tro pos fe rze

(po j´ cie dziu ry ozo no wej) i przy po wierzch ni Zie mi;

– efekt cie plar nia ny – przy czy ny (ga zy cie plar nia ne) oraz skut ki dla sie dlisk i bio ce noz;
– za nie czysz cze nia wód s∏od kich i s∏o nych – êró d∏a;
– spo so by oszcz´ dza nia wo dy i ener gii w go spo dar stwach do mo wych;
– za nie czysz cze nia gle by – ro dza je, przy czy ny;
– od pa dy – uty li za cja, re cy kling, od pa dy nie bez piecz ne;
– se gre go wa nie od pa dów w go spo dar stwach do mo wych;
– ha ∏as ja ko za nie czysz cze nie Êro do wi ska; êró d∏a, po mia ry na t´ ˝e nia i szko dli woÊç ha -

∏a su, prze ciw dzia ∏a nie.

Ce le szcze gó ∏o we

Uczeƒ:
– po zna wp∏yw dzia ∏aƒ cz∏o wie ka na eko sys te my i po tra fi je oce niç;
– wy ja Êni, w ja ki spo sób sam mo ˝e przy czy niç si´ do po pra wy wa run ków Êro do wi ska.

• wy ma ga nia pod sta wo we

Uczeƒ:
– roz ró˝ nia za so by od na wial ne i nie od na wial ne;
– przed sta wia przy czy ny i ana li zu je skut ki glo bal ne go ocie ple nia kli ma tu;
– wska zu je êró d∏a za nie czysz czeƒ po wie trza, wo dy, gle by;
– okre Êla szko dli woÊç za nie czysz czeƒ Êro do wi ska dla or ga ni zmu cz∏o wie ka;
– oma wia zna cze nie war stwy ozo no wej dla ˝y cia na Zie mi;
– wska zu je skut ki do p∏y wu za nie czysz czeƒ do wód;
– pro po nu je dzia ∏a nia ogra ni cza jà ce zu ˝y cie wo dy i ener gii elek trycz nej oraz wy twa -

rza nie od pa dów w go spo dar stwach do mo wych;

– wy ka zu je, ˝e re cy kling sprzy ja oszcz´ dza niu za so bów Êro do wi ska.

• wy ma ga nia po nad pod sta wo we

Uczeƒ:
– oma wia po wsta wa nie i ro l´ smo gu;
– ob ja Ênia przy czy ny i skut ki kwa Ênych desz czów oraz ocie ple nia kli ma tu;
– prze wi du je skut ki de cy zji go spo dar czych w dzie dzi nie pa liw i ener ge ty ki;
– ana li zu je przy czy ny i skut ki nie do bo ru wo dy;

BIOLOGIA • PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM

– uza sad nia ko niecz noÊç se gre go wa nia od pa dów w go spo dar stwie do mo wym oraz

ko niecz noÊç spe cjal ne go po st´ po wa nia z od pa da mi nie bez piecz ny mi: zu ˝y ty mi ba -
te ria mi, Êwie tlów ka mi, prze ter mi no wa ny mi le ka mi;

– pro po nu je dzia ∏a nia ogra ni cza jà ce ne ga tyw ny wp∏yw cz∏o wie ka na Êro do wi sko (se -

gre ga cja od pa dów, re cy kling, ogra ni cze nie ha ∏a su).

Ochro na przy ro dy w Pol sce i w Eu ro pie

Ma te ria∏ na ucza nia

– ochro na sie dlisk i ró˝ no rod no Êci bio lo gicz nej: czer wo ne ksi´ gi, ga tun ki wskaê ni ko we

ja ko Êci Êro

do wi ska; for

my ochro

ny przy

ro dy (pol

skie, mi´

dzy na ro do we): ochro

obiek tów i ob sza rów cen nych przy rod ni czo (PN, PK, OChK, re zer wa ty, po mni ki przy -
ro dy, ga tun ki, u˝yt ki eko lo gicz ne); zmia ny w po strze ga niu funk cji ochro ny przy ro dy,
CI TIES, Na tu ra 2000; ochro na czyn na i bier na przy ro dy, ochro na przy ro dy w re gio nie.

Ce le szcze gó ∏o we

Uczeƒ:
– uza sad ni ko niecz noÊç ochro ny przy ro dy i Êro do wi ska;
– przed sta wi ko rzy Êci p∏y nà ce z za cho wa nia ró˝ no rod no Êci bio lo gicz nej.

• wy ma ga nia pod sta wo we

Uczeƒ:
– wy ja Ênia, na czym po le ga ochro na przy ro dy;
– wy mie nia for my ochro ny przy ro dy w swo im re gio nie.

• wy ma ga nia po nad pod sta wo we

Uczeƒ:
– wska zu je przy czy ny zmian w eko sys te mach;
– oce nia sku tecz noÊç ro˝ nych form ochro ny przy ro dy;
– pro po nu je dzia ∏a nia zmie rza jà ce do zwi´k sze nia ró˝ no rod no Êci bio lo gicz nej.

Spo so by osià ga nia ce lów

Jed nà z now szych stra te gii za pew nia jà cych sku tecz noÊç od dzia ∏y waƒ edu ka cyj nych

jest na ucza nie kszta∏ tu jà ce. Au to rzy ni niej sze go pro gra mu sà prze ko na ni, ˝e war to wy -
ko rzy staç przy naj mniej nie któ re ele men ty te go na ucza nia. To mi´ dzy in ny mi:
– kon trakt spi sy wa ny mi´ dzy na uczy cie lem i ucznia mi, któ ry okre Êla pra wa i obo wiàz -

ki uczniów oraz na uczy cie la ja ko part ne rów w pro ce sie edu ka cyj nym,

– for mu ∏o wa nie ce lu lek cji w j´ zy ku ucznia,
– usta le nie do ka˝ dej lek cji, ka˝ de go spraw dzia nu (oraz in nych prac pod le ga jà cych

oce nie) szcze

gó ∏o wych, a przy tym re

al nych ocze

ki waƒ, a tak

˝e in

for mo wa nie

o nich uczniów za nim przy stà pià do pra cy,

– opra co wa nie py

taƒ klu

czo wych; od

po wie dzi na nie po

win ny prze

ko naç ucznia

o sen sie ucze nia si´ da ne go za gad nie nia (umie j´t no Êci),

– for mu ∏o wa nie ocen opi so wych, gdzie po za moc ny mi stro na mi pra cy i ty mi, któ re

wy ma ga jà po

pra wy, po

ja wia jà si´ kon

kret ne wska

zów ki, jak uzu

pe∏ niç nie

zb´d nà

wie dz´,

– nie ∏à cze nie oce ny kszta∏ tu jà cej z su mu jà cà,
– ucze nie za sad i sto so wa nie sa mo oce ny oraz oce ny ko le ˝eƒ skiej,
– za sa da ucze nia si´ na b∏´ dach: uczeƒ ma obo wià zek do ko naç po pra wy swo jej pra -

cy; b∏´ dy sà trak to wa ne ja ko oka zja do ucze nia si´, nie zaÊ po ra˝ ka,

– sk∏a nia nie uczniów do re flek sji pod ko niec lek cji: cze go mia ∏em si´ na uczyç na lek cji

i cze go si´ na uczy ∏em.
Opi sa nà w pro gra mie pro ce du r´ wspie raç b´ dzie na ucza nie z wy ko rzy sta niem me tod

po li sen so rycz nych. Na szcze

gól ne po

le ce nie w na

ucza niu bio

lo gii za

s∏u gu jà me

to dy

prak tycz ne: ob ser wa cja, do Êwiad cze nie, ba da nia te re no we oraz pro jekt ba daw czy. Aby
uczeƒ ∏a two przy swa ja∏ no we ele men ty, a po tem po s∏u gi wa∏ si´ na by tà wie dzà, na uczy -
ciel po wi nien zwró ciç szcze gól nà uwa g´ na ucze nie spo so bów po rzàd ko wa nia in for ma -
cji. Bez nich za pa mi´ ta na in for ma cja rze czo wa nie ma cha rak te ru ope ra cyj ne go.

Sto so wa nie na zmia

n´ ró˝

nych form pra

cy – in

dy wi du al nej, w pa

rach i gru

pach

– po zwo li ucznio

wi na bez

piecz ne pod wzgl´

dem emo

cjo nal nym ra

dze nie so

bie

z trud no Êcia mi oraz zdo by wa nie kom pe ten cji spo ∏ecz nych. Przy roz wià zy wa niu pro -
ble mów, for

mu ∏o wa niu opi

nii czy pla

no wa niu pra

cy za

le ca my za

czàç od dys

ku sji

w gru pach. W gru pie na ogó∏ po wsta je wi´ cej po my s∏ów i ucznio wie sze rzej po tra fià
na Êwie tliç za gad nie nie ani ˝e li jed na oso ba. Po tem na le ˝y przejÊç do pra cy sa mo dziel -
nej. Z ko lei ucze nie si´ w pa rach po zwa la na g∏´b sze zro zu mie nie tre Êci oraz do ko na -
nie oce ny swo jej pra cy.

BIOLOGIA • PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM

Na uczy ciel, dba jàc o do bry kli mat pra cy, po wi nien:

– za dbaç o ni ski po ziom stre su na lek cji,
– atrak cyj nie pro wa dziç lek cje,
– sto so waç tech ni ki mo ty wa cyj ne, wzmac nia jà ce zw∏asz cza mo ty wa cj´ we wn´trz nà,
– za dbaç, by wy ma ga nia przed mio to we mie Êci ∏y si´ w ob sza rze naj bli˝ sze go roz wo ju,
– za gwa ran to waç na wet naj s∏ab szym uczniom od nie sie nie suk ce su,
– do ce niaç wy si ∏ek ucznia zma ga jà ce go si´ z po sta wio nym przed nim za da niem,
– udzie laç ucznio wi wska zó wek do ty czà cych sku tecz nych spo so bów ucze nia si´,
– w∏à czaç uczniów w de cy do wa nie o tym, w ja ki spo sób i cze go b´ dà si´ uczyç (pra -

ca me to dà pro jek tów).
Nie wàt pli wà za le tà bio lo gii jest przed miot jej ba daƒ, dla te go nie mo˝ na omi nàç ˝ad -

nej oka zji kon tak tu uczniów z ˝y wà przy ro dà oraz obiek ta mi bio lo gicz ny mi.

VI.

Wska zów ki me to dycz ne

Bio lo gia jak na uka o ˝y ciu. Me to dy ba daw cze

Ten krót ki dzia∏ ma uÊwia do miç uczniom, ˝e bio lo gii uczy my si´ g∏ów nie na dro dze

ob ser wa cji i eks

pe ry men tów oraz ˝e wie

dza bio

lo gicz na sta

le si´ roz

wi ja. Do

brym

przy k∏a dem jest np. uÊwia do mie nie uczniom, ˝e jesz cze w XIX w nie zna ne by ∏y za sa dy
an ty sep ty ki. Po zna jàc ten dzia∏, ucznio wie po win ni prze pro wa dziç pierw sze ob ser wa -
cje ma kro sko po we oraz pierw sze pro ste eks pe ry men ty i udo ku men to waç je. Ko niecz -
na jest tu pre zen ta cja wszyst kich eta pów eks pe ry men tu i ter mi no lo gii z nim zwià za -
nej (pro

blem ba

daw czy, hi

po te za, wnio

sek, pró

ba kon

tro l na i do

Êwiad czal na) oraz

wy ja Ênie nie po trze by ta kie go pla no wa nia do Êwiad cze nia, by je go wy nik by∏ wia ry god -
ny. Ucznio wie po win ni prze pro wa dziç ko lej ne eks pe ry men ty na wzór pre zen to wa ne -
go na lek cji. W dzia le dru gim, oma wia jàc czyn ni ki fo to syn te zy (lub od dy cha nia i fer -
men ta cji), wpro wa dzi my po j´ cia zmien nej za le˝ nej i zmien nej nie za le˝ nej.

Bu do wa i funk cjo no wa nie ko mó rek

Pro po nu je my roz po czàç ten dzia∏ od ob ser wa cji ja ja ku rze go – Jest to oka zja do tre -

no wa nia umie j´t no Êci pro wa dze nia ob ser wa cji oraz wpro wa dze nia po j´ç zwià za nych
z bu do wà ko mór ki. Ko lej ne lek cje po Êwi´ co ne b´ dà mi kro sko po wa niu. Spo sób pro wa -
dze nia ob ser wa cji mi kro sko po wej i spo rzà dza nia pre pa ra tów mi kro sko po wych zo sta∏
szcze gó ∏o wo opi sa ny w pod r´cz ni ku ucznia. Ko lej ne za gad nie nia do ty czà pod sta wo -
wych pro ce sów ˝y cio wych ko mó rek, z któ rych naj wi´k szy na cisk po win ni Êmy po ∏o ˝y
na fo to syn te z´ i od dy cha nie ja ko pro ce sy do star cza jà ce ener gi´. Po win ni Êmy uÊwia -
do miç uczniom zna

cze nie bio

lo gicz ne ww. pro

ce sów, wa

run ki, w ja

kich za

cho dzà

(miej sce, pod sta wo we czyn ni ki), bez za g∏´ bia nia si´ w szcze gó ∏y ich che micz nych eta -
pów. Na przy k∏ad oma wia jàc pro ces fo to syn te zy, nie na le ˝y wy ma gaç od uczniów roz -
pi sy wa nia re ak cji che micz nej ze wszyst ki mi wspó∏ czyn ni ka mi, ale je dy nie zna jo mo Êci
sub stra tów (dwu tle nek w´ gla i wo da) i pro duk tów (cu kier i tlen). Wa˝ ne jest uÊwia do -
mie nie uczniom, ˝e pro ces ten mo ˝e za cho dziç tyl ko w obec no Êci Êwia t∏a i od po wied -
nie go barw ni ka (chlo ro fi lu), a je go pod sta wo wym zna cze niem jest wy two rze nie ma -
te rii or ga nicz nej – tlen jest na to miast je go pro duk tem ubocz nym. W po dob ny spo sób
na le ˝y po

trak to waç pro

ces od

dy cha nia ko

mór ko we go. War

to zwró

ciç tu uwa

g´

na od ró˝ nie nie od dy cha nia ko mór ko we go od wy mia ny ga zo wej. Pod su mo wa niem te -
go dzia ∏u jest uzy ska nie przez ucznia umie j´t no Êci roz gra ni cze nia i roz po zna nia or ga -
ni zmów sa mo ˝yw nych i cu dzo ˝yw nych.

W tym dzia le wpro wa dzi my tak ˝e po j´ cia zwiàz ków or ga nicz nych i nie orga nicz nych

i wska ˝e my ró˝ ni ce mi´ dzy ni mi. Wi´ cej uwa gi na le ˝y po Êwi´ ci wo dzie: omó wiç jej w∏a -

BIOLOGIA • PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM

Êci wo Êci fi zycz ne i wy ni ka jà ce z nich funk cje w or ga ni zmach i przy ro dzie. Roz dzia∏ na te -
mat wo dy jest zna ko mi tà oka zjà do mo de lo wa nia my Êle nia przy czy no wo -skut ko we go.

Po nad to po rów na my sk∏ad che micz ny ko mó rek ro Êlin nych i zwie rz´ cych oraz przed -

sta wi my spo so by i kon se kwen cje sa mo - i cu dzo ˝yw no Êci.

Re ali za cja tre Êci te go dzia ∏u po win na staç si´ oka zjà do prze pro wa dze nia wie lu ob -

ser wa cji ró˝ nych ro dza jów ko mó rek. To g∏ów nie na ich pod sta wie ucznio wie po win ni
na uczyç si´ roz ró˝ niç pod sta wo we ro dza je ko mó rek, po znaç ró˝ ni ce w ich bu do wie
oraz wy mie niaç funk cje pod sta wo wych or ga nel li. Bar dzo istot ny jest tu do bór obiek -
tów do ob ser wa cji, uwzgl´d nia jà cy roz dziel czoÊç szkol ne go sprz´ tu optycz ne go. Uwa -
ga – nie oma wia my bu do wy ko mór ki grzy bów.

Je Êli, z uwa gi na ogra ni cze nia lo ka lo we lub sprz´ to we, pro wa dze nie sa mo dziel nych

ob ser wa cji przez uczniów jest nie mo˝ li we, to po win ny byç pro wa dzo ne po ka zy, tak
aby ka˝ dy uczeƒ po siad∏ wy obra ˝e nie o roz mia rach ob ser wo wa nych ko mó rek. Wa˝ -
nym çwi cze niem wy da je si´ tu ilu stro wa nie kszta∏ tów ko mó rek z wy ko rzy sta niem mo -
de li ny.

Oma wia jàc w∏a

Êci wo Êci ró˝

nych struk

tur ko

mór ko wych, na

le ˝y kon

cen tro waç si´

na ich pod sta wo wych funk cjach i nie wcho dziç w szcze gó ∏y do ty czà ce ich bu do wy
che micz nej. Przy k∏a do wo, je ˝e li mó wi my o b∏o nach pla zma tycz nych, to sku pia my si´
na ich ro li w ko mór ce, a po mi ja my ich bu do w´ we wn´trz nà.

Na le ˝y uwa ˝aç, aby nie ob cià ˝aç pa mi´ ci uczniów zb´d nà na tym eta pie ter mi no lo -

già bio

lo gicz nà, np. nie wpro

wa dzaç nie

po trzeb nych sy

no ni mów w na

zew nic twie

struk tur ko mór ko wych lub ich funk cji, a ra czej wy ko rzy sty waç i utrwa laç wpro wa dzo -
ne wcze Êniej s∏ow nic two.

Ró˝ no rod noÊç or ga ni zmów: bak te rie, pro ti sty, grzyby

Ten dzia∏ za czy na my od omó wie nia przy czyn i spo so bów kla sy fi ka cji or ga ni zmów i za -

sto so wa nia pro ste go klu cza gra ficz ne go. Bar dziej istot ne ni˝ za pa mi´ ta nie sys te mu kla -
sy fi ka cji or ga ni zmów jest zro zu mie nie je go sen su i po ka za nie za sa dy, za po mo cà któ rej
kon stru uje si´ klu cze do ozna cza nia or ga ni zmów: obec noÊç lub brak u or ga ni zmów
okre Êlo nej ce chy. Uczeƒ po wi nien do ko naç kla sy fi ka cji do wol nych or ga ni zmów o czy -
tel nych ce chach za po mo cà klu cza za pi sa ne go w po sta ci gra ficz nej (di cho to mia).

Wy ró˝ nia my 5 kró lestw. Dzia∏ ten jest oka zjà do wpro wa dze nia na przy k∏a dach nie -

któ rych ter mi nów: kla sy fi ka cja, na zwa ga tun ko wa, na zwa ro dza jo wa, kró le stwo, typ,
gro ma da. Wpro wa dzi my te˝ po j´ cia or ga ni zmy jà dro we i bez jà dro we oraz in for ma cje
na te mat bu do wy ko mór ki bak te ryj nej. Oma wia jàc sa mo ˝yw ne i cu dzo ˝yw ne pro ti sty,
utrwa li my wie dz´ na te mat bu do wy ko mó rek i ich funk cjo no wa nia. Na cisk na le ˝y po -
∏o ˝yç na zwià zek mi´ dzy Êro do wi skiem ˝y cia oma wia nych or ga ni zmów a ich bu do wà
oraz czyn no Êcia mi ˝y cio wy mi i bio lo gicz nym zna cze niem. Wpro wa dza my po j´ cie od -
dy cha nie bez tle no we na przy k∏a dzie fer men ta cji al ko ho lo wej. War to prze pro wa dziç
pe∏ ny eks pe ry ment po ka zu jà cy wp∏yw dro˝ d˝y na spulch nia nie cia sta i udo ku men to -
waç go. Wpro wa dza my te˝ po je cie wi ru sów. Dla za in te re so wa nych mo ˝e my przed sta -
wic hi po te z´ o po wsta niu ko mór ki, któ ra w prze sz∏o Êci „za adop to wa ∏a” in ne sa mo -
dziel ne or ga ni zmy i w∏à czy ∏a je do wspó∏ pra cy ja ko mi to chon dria i chlo ro pla sty. W ten
spo sób za po czàt ku je my my Êle nie w ka te go riach ewo lu cyj nych.

PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM • BIOLOGIA

Bu do wa i funk cje ˝y cio we ro Êlin na przy k∏a dzie na sien nych

Przy re ali za cji te go dzia ∏u nie zwy kle wa˝ ne sà ob ser wa cje i do Êwiad cze nia, po zwa la jà -

ce za

po zna ç si´ z bu

do wà i funk

cjo no wa niem ro

Êlin. Ob

ser wa cje nad kie∏

ko wa niem

i wzro stem ro Êlin (np. fa so li), do Êwiad cze nia po zwa la jà ce usta liç wa run ki kie∏ ko wa nia,
ob ser wa cje kwia tów, owo ców i na sion nie wy ma ga jà spe cjal nych na k∏a dów ani spe cja li -
stycz ne go sprz´ tu i da si´ je prze pro wa dziç w ka˝ dej szko le. Za le ca my tak ˝e oglà da nie
pre pa ra tów mi kro sko po wych w ce lu po zna nia ró˝ no rod no Êci tka nek ro Êlin nych.

Oma wia jàc bu do w´ po szcze gól nych or ga nów zwra ca my uwa g´ na zwià zek bu do wy

i funk cji. Przy oka

zji po

wra ca my do pro

ce sów fo

to syn te zy i od

dy cha nia, utrwa

la my

i pre zen tu je my w in nym kon tek Êcie. Po win ni Êmy do pro wa dziç do te go, by uczeƒ do -
strze ga∏ wspó∏ dzia ∏a nie or ga nów np. w prze wo dze niu wo dy lub wspó∏ dzia ∏a nie tka nek
np. li Êcia oraz wspó∏ wy st´ po wa nie i wspó∏ za le˝ noÊç od ˝y wia nia, od dy cha nia, trans pi ra -
cji. Ro Êli ny okry to za là˝ ko we to te naj le piej zna ne (np. upraw ne, do nicz ko we), dla te go
za da nia uczniow skie po win ny w tym dzia le od wo ∏y waç si´ do co dzien nych ob ser wa cji
i do Êwiad czeƒ ˝y cio wych. Pro po nu je my tak ˝e wy ko rzy sty wa nie licz nych sche ma tów,
wy kre sów ilu stru jà cych bu do w´ i czyn no Êci ˝y cio we ro Êlin, by umo˝ li wiç sto so wa nie tej
wie dzy w prak ty ce. èró d∏em tych gra fik mo˝e byç In ter net. Mo˝ na po pro siç uczniów
np. o wy szu ka nie sche

ma tu na da

ny te

mat w j´zyku an

giel skim (po

da je my na

zw´

do wy szu ki war ki), prze t∏u ma cze nie i na nie sie nie na sche ma cie pol skich opi sów. W tym
dzia le wa˝ nym çwi cze niem jest ob ser wa cja kie∏ ko wa nia na sion oraz pro ste do prze pro -
wa dze nia do Êwiad cze nia spraw dza jà ce wp∏yw wa run ków na prze bieg kie∏ ko wa nia. Za le -
ca my, by co naj mniej jed no z ta kich do Êwiad czeƒ zo sta ∏o zre ali zo wa ne z za sto so wa -
niem pe∏ nej pro ce du ry eks pe ry men tu i udo ku men to wa ne.

Ró˝ no rod noÊç ro Êlin

Ce lem te go dzia ∏u jest za po zna nie uczniów z ró˝ no rod no Êcià ro Êlin na czy nio wych.

Ucznio wie po win ni ob ser wo waç, opi sy waç i po rów ny waç bu do w´ ze wn´trz nà ro Êlin
za rod ni ko wych (wy bra ne go przed sta wi cie la mchów, skrzy pów, wi d∏a ków i pa pro ci),
ro Êlin na go - i okry to za là˝ ko wych, jed no - i dwu li Êcien nych, a nie uczyç si´ na pa mi´ç
ich cha rak te ry styk. W efek cie po win ni przy po rzàd ko wy waç oka zy do grup sys te ma -
tycz nych oraz roz po zna waç wy bra ne ga tun ki chro nio ne. Nie oma wia my tu taj tkan ko -
wej bu do wy ro Êlin ani pro ce su ich roz mna ˝a nia. Te ma ty z te go dzia ∏u sà do brà oka zjà
do çwi czeƒ w po s∏u gi wa niu si´ klu czem do ozna cza nia (np. igla ste lub wy bra ne ro dzi -
ny dwu li Êcien nych). War to te˝ oma wia jàc ko lej nà gru p´ zwra caç uwa g´ na zwià zek
mi´ dzy bu do wà i Êro do wi skiem, w któ rym ˝y jà ro Êli ny.

Bu do wa i funk cje ˝y cio we cz∏o wie ka. Zdro wie cz∏o wie ka

Dzia∏ ten b´ dzie re ali zo wa ny w kla sie dru giej. Naj cz´ Êciej wte dy ma my do dys po zy -

cji 2 go dzi ny lek cyj ne w ty go dniu. Po zwo li to na za po zna nie uczniów z ob szer nym ma -
te ria ∏em fak to gra ficz nym oraz na çwi cze nie umie j´t no Êci z∏o ˝o nych: np. zdo by wa nia,
po rzàd ko wa nia i prze ka zy wa nia in for ma cji. Dzia∏ ten jest nie zwy kle istot ny, po nie wa˝
sta no wi je dy ny pe∏ ny kurs ana to mii i fi zjo lo gii cz∏o wie ka w cy klu edu ka cyj nym, prze -
zna czo ny dla ka˝ de go ucznia. Do re ali za cji te go dzia ∏u na uczy ciel po wi nien zgro ma -
dziç wie

le ma

te ria ∏ów ilu

stra cyj nych (mo

de le ana

to micz ne, plan

sze ana

to micz ne

w pod r´cz ni kach i atla sach ana to micz nych, ze sta wy Êcien nych plansz po glà do wych,

BIOLOGIA • PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM

fo lio gra my, fil my edu ka cyj ne) oraz po znaç za so by In ter ne tu. W por ta lach edu ka cyj -
nych na uczy ciel znaj dzie atrak cyj ne pre zen ta cje mul ti me dial ne oraz in ter ne to we na -
rz´ dzia do two rze nia w∏a snych lek cji mul ti me dial nych. War to te˝ si´ gnàç do ban ków
za daƒ i wy braç z nich pro po zy cje nie ty po we, wy ma ga jà ce sto so wa nia wie dzy w no -
wych sy

tu acjach. Ce

lem ich za

sto so wa nia b´

dzie g∏ów

nie sa

mo oce na po

le ga jà ca

na po rów ny wa niu uczniow skich roz wià zaƒ z kry te ria mi oce ny oraz wy ja Ênia nie ewen -
tu al nych po

my ∏ek. Tam, gdzie to mo˝

li we, na

le ˝y wzbo

ga caç lek

cje o ob

ser wa cje

– w tym mi kro sko po we – oraz pro ste çwi cze nia z za kre su fi zjo lo gii cz∏o wie ka, mi´ dzy
in ny mi wy mie nio ne w punk cie

Za le ca ne do Êwiad cze nia i ob ser wa cje. Pod sta wo wym

ce lem re ali za cji za gad nieƒ do ty czà cych or ga ni zmu cz∏o wie ka jest kszta∏ to wa nie za cho -
waƒ proz dro wot nych, dla te go zde cy do wa ∏y Êmy ∏àcz nie re ali zo waç te ma ty z za kre su
pro fi lak ty ki, ochro ny i funk cjo no wa nia or ga ni zmu cz∏o wie ka. Mi´ dzy in ny mi funk cjo -
no wa nie ka˝ de go z uk∏a dów po wià za ∏y Êmy z za gad nie nia mi je go hi gie ny.

Za czy na my od ob ser wa cji cia ∏a cz∏o wie ka, wy ró˝ nie nia cz´ Êci cia ∏a, na rzà dów or ga nów.

Póê niej uczeƒ po zna je hie rar chicz nà struk tu r´ or ga ni zmu po czàw szy od pier wiast ków
i zwiàz ków che

micz nych – wy

star czy przed

sta wie nie bar

dzo ogól

ne go po

dzia ∏u pier

wiast ków (bio

gen ne, mi

kro i ma

kro ele men ty) z wy

mie nie niem tych naj

wa˝ niej szych

(C, N, O, H, S, P) a przy uk∏a dzie tra wien nym wpro wa dza my roz ró˝ nie nie g∏ów nych grup
zwiàz ków che micz nych bez po da wa nia szcze gó ∏ów ich bu do wy che micz nej, ale z wy -
mie nie niem przy k∏a dów pe∏ nio nych funk cji. Pre zen tu je my te˝ li st´ wi ta min, skut ki ich
nie do bo ru i nad mia ru oraz êró d∏a.

Na st´p nie prze cho dzi my do przy k∏a dów wy bra nych tka nek, na rzà dów i uk∏a dów na -

rzà dów. Za

le ca my ob

ser wa cj´ mi

kro sko po wà wy

bra nych tka

nek cz∏o

wie ka i ana

li z´

zwiàz ku bu do wy i funk cji na przy k∏a dzie krwi, na b∏on ka p∏a skie go, tkan ki chrz´st nej.
Je Êli bra ku je cza su, to za miast mi kro sko po wa nia mo˝ na za sto so waç po kaz ob ra zu mi -
kro sko po we go z u˝y ciem ka me ry. Ucznio wie mo gà wte dy po rów ny waç ob raz mi kro -
sko po wy i sche mat bu do wy tkan ki oraz wspól nie ob ser wo waç, ana li zo waç i po rów ny -
waç ce

chy ich bu

do wy. Za

rów no w przy

pad ku ko

mó rek, jak i tka

nek i na

rzà dów

zwra ca my uwa g´ na przy sto so wa nia do pe∏ nie nia funk cji i wspó∏ dzia ∏a nie w pro wa dze -
niu czyn no Êci ˝y cio wych, a w ra mach pod su mo wa nia dzia ∏u mo˝ na np. wraz z ucznia -
mi stwo rzyç „ma p´ po wià zaƒ” mi´ dzy na rzà da mi i uk∏a da mi.

Pod czas re ali za cji za gad nieƒ krà ˝e nia nie wy ma ga my zna jo mo Êci nazw g∏ów nych na -

czyƒ krwio

no Ênych i lim

fa tycz nych, a je

dy nie ogól

ny sche

mat: uk∏ad za

mkni´ ty

– uk∏ad otwar ty; ko lej noÊç prze p∏y wu: ser ce–t´t ni ce–na czy nia w∏o so wa te–˝y ∏y–ser ce;
obieg du ˝y i ma ∏y – gdzie za czy na si´ i koƒ czy ka˝ dy z nich, na czy nia krwio no Êne do -
cho dzà ce do i wy cho dzà ce z ser ca. Od no Ênie uk∏a du od por no Êcio we go pre zen tu je my
spo sób je go funk cjo no wa nia na ró˝ nych po zio mach: na rzà dów, ko mó rek, czà ste czek.
Ocze kuj my, ˝e uczeƒ krót ko okre Êli funk cje wy mie nio nych ele men tów, nie mu si na to -
miast znaç ich bu do wy. W efek cie uczeƒ po wi nien ro zu mieç funk cjo no wa nie swo je go
or ga ni zmu bez nad mier ne go ob cià ˝a nia swo jej pa mi´ ci szcze gó ∏a mi ana to mii i fi zjo -
lo gii. Po zna wa ne tre Êci po wi nien od no siç do swo je go do Êwiad cze nia: oprócz oczy wi -
stych ob

ser wa cji np. za

kre su ru

cho mo Êci sta

wów, po

mia ru t´t

na w spo

czyn ku

i po wy si∏ ku, bu do wy ja my ust nej, po wi nien prze pro wa dzic do Êwiad czal nie ba da nie
sk∏a du ko Êci, g´ sto Êci roz miesz cze nia re cep to rów do ty ku na skó rze, obec no Êci plam -
ki Êle pej i funk cjo no wa nia na rzà du wzro ku i ∏u ku od ru cho we go.

Oma wia jàc za gad nie nia z za kre su pro fi lak ty ki pro po nu je my sku piç si´ na ana li zie ta -

kich czyn ni ków i za cho waƒ, na któ re uczeƒ ma re al ny wp∏yw. W szcze gól no Êci na le ˝y

PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM • BIOLOGIA

zwró ciç uwa g´ na cz´ ste wÊród m∏o dzie ˝y na wy ki i za cho wa nia np. pa le nie (w tym
i skut ki pa le nia bier ne go), cz´ ste ko rzy sta nie z so la rium, nie zdro we upodo ba nia die -
te tycz ne, re zy gna cj´ z ak tyw no Êci fi zycz nej. Uczeƒ po wi nien tak ˝e do strze gaç zwià zek
po mi´ dzy Êro

do wi sko wy mi czyn

ni ka mi mu

ta gen ny mi a zwi´k

szo nym praw

do po do -

bieƒ stwem wy stà pie nia cho ro by no wo two ro wej. Po nad to uczeƒ po wi nien wy mie niç
pod sta wo we ba

da nia kon

tro l ne, po

daç dla

cze go i jak cz´

sto na

le ˝y je wy

ko ny waç

w ce lach pro fi lak tycz nych. Pro po nu je my tak ˝e çwi cze nie po le ga jà ce na za po zna niu
si´ z ulot kà far ma ceu tycz nà oraz prze ana li zo waç re kla m´ wy bra ne go su ple men tu die -
ty i le ku ho me opa tycz ne go w po szu ki wa niu ar gu men tów za ich sto so wa niem. Uczeƒ
po wi nien byç przy go to wa ny do re al nej i kry tycz nej oce ny po trze by sto so wa nia le ków
do st´p nych bez re cep ty oraz do kry tycz nej oce ny in for ma cji po da wa nych w re kla mie
te go ty pu pro duk tów. Uczeƒ po wi nien umieç wska zaç naj istot niej sze in for ma cje dla
oso by przyj mu jà cej lek w da nej kon kret nej sy tu acji (np. daw ko wa nie, wp∏yw na zdol -
noÊç kie

ro wa nia po

jaz dem, in

te rak cja z in

ny mi le

ka mi). Szcze

gól nà uwa

g´ na

le ˝y

zwró ciç na spo sób przyj mo wa nia an ty bio ty ków i przed sta wiç skut ki nie po trzeb nych
lub nie pra wi d∏o wo sto so wa nych ku ra cji an ty bio ty ko wych.

Ró˝ no rod noÊç zwie rzàt

Dzia∏ ten b´ dzie re ali zo wa ny po te ma tach do ty czà cych bu do wy i funk cjo no wa nia

cz∏o wie ka. Dzi´ ki te mu uczeƒ b´ dzie zna∏ sche mat bu do wy i funk cjo no wa nia or ga ni -
zmu zwie rz´ ce go, ∏a twiej za tem za sy mi lu je wie dz´ o tkan ko wych or ga ni zmach cu dzo -
˝yw nych. Pre zen ta cja bez kr´ gow ców ma na ce lu uÊwia do mie nie uczniom bo gac twa
i ró˝ no rod no Êci w za kre sie bu do wy ze wn´trz nej i Êro do wisk ˝y cia. Ma te˝ do pro wa dziç
do roz ró˝ nia nia przed sta wi cie li g∏ów nych tak so nów. Zwra ca my uwa g´ na zna cze nie
oma wia nych zwie rzàt w eko sys te mach, na przy k∏a dach pre zen tu je my przy sto so wa nia
do pa so ˝yt nic twa oraz zna cze nie go spo dar cze. Po dob nie jak w dzia le 5 ana li zu je my
bu do w´ zwie rzàt w zwiàz ku ze Êro do wi skiem oraz try bem ˝y cia. W przy pad ku kr´ gow -
ców po

rów nu je my ce

chy bu

do wy, przed

sta wia my kon

se kwen cje sta

∏o - i zmien no -

ciepl no Êci, ja jo - i ˝y wo rod no Êci. Roz po zna je my kra jo we ga tun ki chro nio ne.

Ge ne ty ka

Re ali za cj´ te go dzia ∏u mo˝ na roz po czàç od li sty py taƒ u∏o ˝o nej przez uczniów, zwià -

za nych z ge

ne ty kà, jej wy

ko rzy sta niem i to

wa rzy szà cym jej wàt

pli wo Êciom na

tu ry

etycz nej. Póê niej na uczy ciel móg∏ by przed sta wiç plan zdo by wa nia nie zb´d nych in for -
ma cji, któ re umo˝ li wià udzie le nie od po wie dzi na wspomniane pytania z wy ko rzy sta -
niem rze czo wych ar gu men tów.

Punk tem wyj Êcia mo ˝e byç pro ces roz mna ˝a nia p∏cio we go i bez p∏ cio we go i to wa -

rzy szà ce im po dzia ∏y ko mó rek (mi to za i me jo za), któ rych eta pów nie oma wia my, je dy -
nie po ka zu je my ich sens. Bu do w´ i ro dza je chro mo so mów naj ∏a twiej b´ dzie wpro wa -
dziç przez ana li z´ pra wi d∏o we go ka rio ty pu ko bie ty i m´˝ czy zny. Przed sta wia my isto t´
pro ce su re

pli ka cji i prze

nie sie nia in

for ma cji z se

kwen cji nu

kle oty dów na se

kwen cje

ami no kwa sów. Aby po ka zaç za le˝ noÊç gen – ce cha, uczeƒ mu si po znaç bu do w´ i w∏a -
Êci wo Êci bia ∏ek ka ta li tycz nych. B´ dzie te˝ za pi sy wa∏ krzy ˝ów ki ge ne tycz ne: jed no ge no -
we z ca∏ ko wi tà do mi na cjà, dzie dzi cze nie grup krwi i czyn ni ka Rh oraz dzie dzi cze nie p∏ci
u cz∏o wie ka. Po zna tak ˝e ró˝ ni ce mi´ dzy mu ta cja mi punk to wy mi i chro mo so mo wy mi
na przy k∏a dzie mu sko wi scy do zy i ze spo ∏u Do wna.

BIOLOGIA • PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM

Ewo lu cja ˝y cia na Zie mi

Pro po nu je my sku piç si´ przede wszyst kim na wy t∏u ma cze niu pod sta wo we go me -

cha ni zmu ewo lu cji, ja kim jest do bór na tu ral ny.

Wy ja Ênia jàc po j´ cie ewo lu cji, naj le piej uka zaç jà ja ko ciàg po ko leƒ z mo dy fi ka cja mi

– od da le kie go przod ka po or ga ni zmy obec nie ˝y jà ce. Nie jest ko niecz ne wpro wa dza -
nie na tym eta pie po j´ cia fi lo ge ne zy, a zw∏asz cza tzw. praw ewo lu cji.

Po moc ne w wy ja Ênia niu ewo lu cji mo ˝e byç przed sta wie nie jej ogól ne go prze bie gu

a nie li

sty fak

tów do za

pa mi´ ta nia. Ja

ko do

wód ewo

lu cji za

cho dzà cej na na

szych

oczach mo˝ na wska zaç np. na by wa nie od por no Êci na an ty bio ty ki przez bak te rie.

Ucznio wie wie dzà, ˝e or ga ni zmy roz mna ˝a jà ce si´ p∏cio wo ró˝ nià si´ nie znacz nie,

a bez p∏ cio wo dzie dzi czà ta ki sam ze staw cech. Wy ko rzy stu je my to do omó wie nia do -
bo ru na tu ral ne go. Z ko lei hi sto ria cz∏o wie ka to oka zja do çwi cze nia si´ w for mu ∏o wa -
niu pro

ble mów ba

daw czych i hi

po tez a tak

˝e pro

wa dze nia w∏a

snych po

szu ki waƒ

w ró˝ nych êró d∏ach.

Eko lo gia

Wie le spo Êród tych za gad nieƒ zo sta ∏o zre ali zo wa nych przy oma wia niu ró˝ no rod no -

Êci ro Êlin i zwie rzàt, przy sto so waƒ do Êro do wi ska i try bu ˝y cia. W dzia le tym g∏ów nie
mo ˝e my sku piç si´ na po rzàd ko wa niu i prze twa rza niu zdo by tych wcze Êniej in for ma cji
oraz wnio sko wa niu. Zwiàz ki or ga ni zmów ze Êro do wi skiem po ka ˝e my tu w szer szym
kon tek Êcie: na przy k∏ad po przez ana li z´ fi zycz nych cech Êro do wi ska là do we go i wod -
ne go oraz ze sta wie nie ze so bà tych Êro do wisk. Cie ka wym çwi cze niem by ∏o by za pro -
jek to wa nie or ga ni zmu ˝y jà ce go w skraj nych wa run kach ci Ênie nia bàdê tem pe ra tu ry.

Za le˝ no Êci eko lo gicz ne sta ra my si´ przed sta wiç na przy k∏a dach; nie ma ko niecz no -

Êci wpro wa dza nia po j´ç ta kich jak bio top, eko sys tem, po pu la cja. No we za gad nie nia to
kon ku ren cja mi´ dzy ga tun ko wa i ana li za roz miesz cze nia or ga ni zmów w Êro do wi sku.

Ochro na Êro do wi ska i przy ro dy

Wie le spo Êród za gad nieƒ tra dy cyj nie re ali zo wa nych w dzia le o ta kim ty tu le prze nie -

sio no do pro gra mu kla sy 1 szko ∏y po nad gim na zjal nej. W gim na zjum sku pia my si´ tyl -
ko na:
– pro ble mach ocie ple nia kli ma tu – pro po nu je my oce n´, czy dys po nu je my na uko wy mi

pod sta wa mi do uzna nia, i˝ ob ser wo wa ne zmia ny sà wy ni kiem ludz kiej dzia ∏al no Êci,

– wdro ˝e niu do se gre go wa nia od pa dów i oszcz´ dza nia za so bów przy ro dy.

Re ali zo wa ne tu ce le mo˝ na osià gnàç na przy k∏ad po przez pro jek ty uczniow skie.

VII.

Prze wi dy wa ne osià gni´ cia uczniów

Osià gni´ cia uczniów zo sta ∏y szcze gó ∏o wo opi sa ne w pod sta wie pro gra mo wej.

Uczeƒ:
1) sto su je po j´ cia bio lo gicz ne we w∏a Êci wym kon tek Êcie,
2) opi su je i wy ja Ênia pod sta wo we fak ty, zja wi ska i pro ce sy bio lo gicz ne,
3) roz po zna je w Êro do wi sku po zna ne or ga ni zmy, zja wi ska i pro ce sy,
4) po rów nu je i in ter pre tu je in for ma cje za pi sa ne s∏ow nie i gra ficz nie,
5) przed sta wia za

le˝ no Êci przy

czy no wo -skut ko we, prze

strzen ne, cza

so we i hie

rar -

chicz ne za po mo cà pro stych sche ma tów,

6) for mu ∏u je cel ob ser wa cji lub do Êwiad cze nia,
7) pro wa dzi ob ser wa cje i do Êwiad cze nia we d∏ug in struk cji,
8) for mu ∏u je spo strze ˝e nia i opra co wu je wy ni ki licz bo we,
9) roz ró˝ nia ce le, spo strze ˝e nia, hi po te zy i wnio ski,
10) spo rzà dza pre pa rat mi kro sko po wy,
11) pro wa dzi ob ser wa cje ma kro sko po we oraz z u˝y ciem mi kro sko pu,
12) ilu stru je za po mo cà ry sun ku lub sche ma tu ce chy ob ser wo wa ne go obiek tu,
13) po s∏u gu je si´ pro stym klu czem do ozna cza nia or ga ni zmów, atla sa mi i ta bli ca mi

ana to micz ny mi,

14) roz po zna je po spo li te ga tun ki or ga ni zmów,
15) opi su je bu do w´ i po ∏o ˝e nie ko mó rek, tka nek, or ga nów i uk∏a dów na rzà dów,
16) wska zu je zwià zek mi´ dzy bu do wà a pe∏ nio nà funk cjà ˝y cio wà i try bem ˝y cia or ga -

ni zmów,

17) ana li zu je fi zycz ne ce chy Êro do wisk i ich wp∏yw na bu do w´ i funk cjo no wa nie or ga -

ni zmów,

18) roz po zna je przy sto so wa nia Êro do wi sko we i funk cjo nal ne u ró˝ nych or ga ni zmów,
19) po da je przy k∏a dy wspó∏ dzia ∏a nia ró˝ nych struk tur or ga ni zmu,
20) od czy tu je sche ma ty ilu stru jà ce wspó∏ dzia ∏a nie struk tur bio lo gicz nych,
21) wska zu je po do bieƒ stwa i ró˝ ni ce w prze bie gu pro ce sów bio lo gicz nych,
22) wy mie nia, wy ja Ênia i sto su je za sa dy hi gie ny,
23) wska zu je za gro ˝e nia zdro wia wy ni ka jà ce z nie w∏a Êci we go sty lu ˝y cia,
24) opi su je wy bra ne cho ro by i dys funk cje or ga ni zmu, wska zu je ich przy czy ny,
25) zna za sa dy udzie la nia pierw szej po mo cy,
26) od czy tu je wy ni ki wy bra nych ba daƒ me dycz nych,
27) oce nia w ka te go riach zdro wot nych i mo ral nych ry zy kow ne za cho wa nia: eks pe ry -

men to wa nie z u˝yw ka mi i Êrod ka mi uza le˝ nia jà cy mi,

28) wy bie ra pro duk ty ˝yw no Êcio we, ana li zu jàc in for ma cj´ o pro duk cie na je go opa ko -

wa niu,

29) przed sta wia eta py roz wo ju cz∏o wie ka,

BIOLOGIA • PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM

30) opi su je zmia ny fi zycz ne i emo cjo nal ne za cho dzà ce w okre sie doj rze wa nia,
31) roz po zna je sta ny ob ni ˝o ne go na stro ju i wy mie nia spo so by ra dze nia so bie z ni mi,
32) po rów nu je spo so by roz mna ˝a nia si´ or ga ni zmów,
33) wy ja Ênia ro l´ ge nów w prze ka zy wa niu in for ma cji dzie dzicz nej,
34) wska zu je prak tycz ne za sto so wa nia ge ne ty ki,
35) w dys ku sji na te mat za sto so waƒ bio tech no lo gii po s∏u gu je si´ ra cjo nal ny mi ar gu -

men ta mi,

36) po rzàd ku je or ga ni zmy we d∏ug stop nia z∏o ˝o no Êci bu do wy,
37) na pod sta wie cech bu do wy roz po zna je gru p´ sys te ma tycz nà, do któ rej na le ˝y da -

ny or ga nizm,

38) przed sta wia z∏o ˝o noÊç bu do wy ludz kie go or ga ni zmu,
39) wska zu je po na dor ga ni zmal ne po zio my funk cjo no wa nia ˝y wej ma te rii,
40) ob ser wu je or ga ni zmy i struk tu ry bio lo gicz ne, wska zu je po do bieƒ stwa i ró˝ ni ce,
41) usta la kry te ria po rzàd ko wa nia obiek tów bio lo gicz nych,
42) do ko nu je po dzia ∏u or ga ni zmów we d∏ug ró˝ nych kry te riów, na przy k∏ad po do bieƒ -

stwa, Êro do wisk ˝y cia, po kre wieƒ stwa, miej sca w eko sys te mie,

43) wska zu je przy czy ny ró˝ no rod no Êci or ga ni zmów,
44) po rów nu je ce chy bu do wy wy bra nych or ga ni zmów w uj´ ciu ewo lu cyj nym,
45) cha rak te ry zu je cz∏o wie ka ja ko ga tu nek przy rod ni czy i wska zu je spe cy ficz ne ludz -

kie ce chy,

46) przed sta wia eta py roz wo ju ˝y cia na Zie mi,
47) cha rak te ry zu je teo rie wy ja Ênia jà ce po cho dze nie ga tun ków,
48) wska zu je ar gu men ty po twier dza jà ce i pod wa ˝a jà ce wy bra nà hi po te z´,
49) przed sta wia struk tu r´ eko sys te mów i ce chy ich sk∏ad ni ków,
50) od czy tu je i in ter pre tu je in for ma cje za pi sa ne w po sta ci ta bel, wy kre sów, sche ma -

tów opi su jà cych po pu la cje, bio ce no zy i ich Êro do wi ska,

51) roz po zna je eko sys te my i ich sk∏ad ni ki,
52) opi su je za le˝ no Êci mi´ dzy ele men ta mi eko sys te mów,
53) pro wa dzi ba da nia wy bra nych ele men tów eko sys te mu,
54) opi su je miej sce cz∏o wie ka w eko sys te mach,
55) wska zu je przy k∏a dy nie od po wie dzial nej go spo dar ki eko sys te ma mi i wp∏y wu prze -

my s∏u na Êro do wi sko,

56) wska zu je przy k∏a dy ra cjo nal nej go spo dar ki za so ba mi na tu ral ny mi,
57) pro jek tu je za cho wa nia w∏a sne i ro dzi ny zmie rza jà ce do ogra ni cze nia ne ga tyw ne -

go wp∏y wu cz∏o wie ka na Êro do wi sko,

58) od ró˝ nia fak ty od opi nii na te mat wp∏y wu dzia ∏aƒ cz∏o wie ka, funk cjo no wa nia go -

spo dar ki i urzà dzeƒ na ludz kie zdro wie i stan Êro do wi ska,

59) zna i sto su je za sa dy ochro ny ró˝ no rod no Êci bio lo gicz nej,
60) roz po zna je i opi su je j´ zy kiem przed mio tu zja wi ska bio lo gicz ne za cho dzà ce w oto -

cze niu i wy ja Ênia je,

61) do strze ga zwià zek mi´ dzy fi zycz ny mi wa run ka mi Êro do wisk a bu do wà i funk cjo no -

wa niem or ga ni zmów,

62) wska zu je zwià zek mi´ dzy sk∏a dem che micz nym ko mó rek a ich bu do wà i funk cjo -

no wa niem,

63) wska zu je przy czy ny i skut ki zja wisk oraz pro ce sów bio lo gicz nych.

VIII.

Wa run ki re ali za cji pro gra mu

Ni niej szy pro gram na ucza nia bio lo gii przy go to wa ny jest do re ali za cji tre Êci na ucza -

nia w cià gu 4 go dzin ty go dnio wo w cy klu kszta∏ ce nia: w kla sie pierw szej – 1 go dzi na,
w kla sie dru giej – 2 i w kla sie trze ciej – 1; ∏àcz nie 130 go dzin przy 32–33 ty go dnio wym
ro ku szkol nym. W za le˝ no Êci od mo˝ li wo Êci szko ∏y mo˝ na za pla no waç do dat ko we go -
dzi ny, po Êwi´ co ne na za j´ cia te re no we, ob ser wa cje i eks pe ry men ty w ra mach blo ku
przy rod ni cze go.

Na wpro wa dza nie no wych tre Êci dzia ∏ów pro gra mu po win na wy star czyç na st´ pu jà -

ca licz ba go dzin:
Kla sa I
Bio lo gia jak na uka o ˝y ciu. Me to dy ba daw cze – 2 go dzi ny
Bu do wa i funk cjo no wa nie ko mó rek – 5 go dzin
Ró˝ no rod noÊç or ga ni zmów: bak te rie, pro ti sty, grzy by – 6 go dzin
Bu do wa i czyn no Êci ˝y cio we ro Êlin na przy k∏a dzie na sien nych – 14 go dzin
Ró˝ no rod noÊç ro Êlin – 5 go dzin
Kla sa II
Bu do wa i funk cje ˝y cio we cz∏o wie ka. Zdro wie cz∏o wie ka – 48 go dzin
Ró˝ no rod noÊç zwie rzàt – 18 go dzin
Kla sa III
Ge ne ty ka – 8 go dzin
Ewo lu cja ˝y cia na Zie mi – 4 go dzi ny
Eko lo gia – 10 go dzin
Glo bal ne i lo kal ne pro ble my Êro do wi ska – 7 go dzin
Ochro na przy ro dy w Pol sce i w Eu ro pie – 3 go dzi ny

Pro po no wa ny przy dzia∏ go dzin nie uwzgl´d nia lek cji po Êwi´ co nych or ga ni za cji pra -

cy na lek cji bio lo gii ani za j´ç po rzàd ku jà cych i utrwa la jà cych wie dz´ uczniów, a tak ˝e
tych, pod

czas któ

rych ucznio

wie pre

zen tu jà wy

ni ki do

Êwiad czeƒ i ob

ser wa cji oraz

efek ty za koƒ czo nych pro jek tów.

Do re ali za cji ni niej sze go pro gra mu po trzeb ne b´ dà:

– sa la lek cyj na z mo˝ li wo Êcià aran ˝a cji prze strze ni w za le˝ no Êci od oma wia ne go za -

gad nie nia lub for my pra cy,

– ho dow le d∏u

go trwa ∏e i krót

ko trwa ∏e oraz miej

sce do ich es

te tycz nej eks

po zy cji;

uwzgl´d nie nie w pra cy uczniów na le ˝y tych (opty mal nych) wa run ków roz wo ju ho -
do wa nych or ga ni zmów,

– miej sce do pro wa dze nia ho dow li krót ko trwa ∏ych i do Êwiad czeƒ,

BIOLOGIA • PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM

– mi kro sko py uczniow skie (wy star czy po wi´k sze nie do 100 ra zy) oraz sprz´t do mi kro -

sko po wa nia,

– pro sty sprz´t do pro wa dze nia do Êwiad czeƒ (w tym przed mio ty co dzien ne go u˝yt ku),
– miej sce do eks po zy cji prac uczniów,
– zbio ry ziel ni ko we i zbio ry in nych oka zów, es te tycz ne i opi sa ne,
– rzut nik pi sma lub pro jek tor mul ti me dial ny,
– mo˝ li woÊç po wie la nia ma te ria ∏ów dla uczniów,
– licz ba uczniów w kla sie nieprze kra czajàca 26 osób.

IX.

Oce nia nie osià gni´ç ucznia

Spraw dza nie i oce

nia nie osià

gni´ç jest istot

nym ele

men tem pro

ce su na

ucza -

nia–ucze nia si´.

Na le ˝y od ró˝ niaç oce nia nie we wn´trz ne, któ re go ce lem jest przede wszyst kim sty -

mu lo wa nie roz wo ju ucznia, od oce nia nia su mu jà ce go, mie rzà ce go efek ty kszta∏ ce nia.
Pierw sze jest ro

dza jem mo

ni to rin gu – po

zwa la wy

kryç trud

no Êci w ucze

niu si´

i na bie ˝à co je eli mi no waç. Dru gie na st´ pu je po za koƒ cze niu eta pu kszta∏ ce nia – sta -
no wi in for ma cj´ o po zio mie osià gni´ç w po rów na niu do stan dar dów edu ka cyj nych.

Oce na su mu jà ca nie za wsze jest rów nie wy so ka jak wspie ra jà ca. W przy pad ku oce -

nia nia wspie ra jà ce go roz wój ucznia na uczy ciel wi nien uwzgl´d niaç ró˝ ne for my je go
ak tyw no Êci, a przede wszyst kim ob ser wo waç przy rost wie dzy i umie j´t no Êci ucznia.
Mo ˝e si´ za tem zda rzyç, ˝e uczeƒ, któ ry po czy ni∏ po st´ py, cià gle nie spe∏ nia wy ma gaƒ
po nad pod sta wo wych. Na eg

za mi nie ze

wn´trz nym z po

wo dów tech

nicz nych (stro

na or ga ni za cji dia gno zy i obiek tyw no Êci oce ny) nie spraw dza si´ na przy k∏ad umie j´t -
no Êci prak tycz nych ani twór cze go my Êle nia. Ucznio wie po s∏u gu jà cy si´ cz´ sto my Êle -
niem prak tycz nym i twór czym mo gà mieç wi´c gor sze wy ni ki w roz wià zy wa niu ar ku szy
eg za mi na cyj nych wy ma ga jà cych my Êle nia lo gicz ne go i kry tycz ne go.

W przy pad ku oce

nia nia kszta∏

tu jà ce go wi´k

sze go zna

cze nia na

bie ra spraw

dza nie

osià gni´ç uczniów ni˝ przy pi sy wa nie im ska li stop ni szkol nych – oce nia nie. Na uczy ciel
mo ˝e zre zy gno waç ze sta wia nia ocen czàst ko wych, cho cia˝ ma obo wià zek wy sta wie -
nia ocen na ko niec ro ku i se me stru. Za sa dy oce nia nia przed mio to we go mu szà byç
spój ne z we wnàtrz sz kol nym sys te mem oce nia nia.

Re ali zu jàc kon cep cj´ oce nia nia kszta∏ tu jà ce go, na uczy ciel ma wie le na rz´ dzi do sku -

tecz ne go mo ty wo wa nia uczniów do pra cy, a tak ˝e jest zo bli go wa ny do in for mo wa nia
uczniów na bie ˝à co o wy ma ga niach, udzie la nia in for ma cji zwrot nej i in struk cji do ty czà -
cych ucze nia si´. Za ch´ ca jàc m∏o dzie˝ do sta wia nia in dy wi du al nych ce lów edu ka cyj nych
oraz an ga ˝u jàc w pro ces sa mo oce ny i oce ny ko le ˝eƒ skiej (na pod sta wie kry te riów), na -
uczy ciel wspie

ra sa

mo dziel noÊç, umie

j´t noÊç sa

mo kszta∏ ce nia, od

po wie dzial noÊç

za ucze nie si´. Za pew nia tak ˝e osià ga nie suk ce sów na w∏a snà mia r´. Szcze gól ne zna cze -
nie ma jà w tym pro ce sie b∏´ dy po pe∏ nia ne przez uczniów. Gdy kon se kwent nie eg ze kwo -
wa nym obo

wiàz kiem ucznia b´

dzie po

pra wa b∏´

dów i to

wa rzy szà ca te

mu re

flek sja

na te mat przy

czyn nie

po wo dzeƒ, spraw

dza nie osià

gni´ç uczniów b´

dzie sku

tecz nie

wspie raç za rów no pro ces na ucza nia, jak i wy cho wa nia. Wa˝ nà kwe stià jest ter min prze -
ka zy wa nia in

for ma cji: im krót

szy, tym le

piej in

for ma cja wy

ko rzy sty wa na jest przez

uczniów.

Ob ser wo wa ne sta

le wy

ni ki pra

cy uczniów sà tak

˝e pod

sta wà do wpro

wa dza nia

zmian w pla no wa niu pro ce su na ucza nia i re ali zo wa niu go przez na uczy cie la. Plan wy -

BIOLOGIA • PROGRAM NAUCZANIA DLA GIMNAZJUM

ni ko wy po wi nien byç za tem bu do wa ny na kil ka naj bli˝ szych jed no stek lek cyj nych. Tyl -
ko wte dy mo˝ na uwzgl´d niaç po trze by po szcze gól nych uczniów oraz ak tu al ne tem -
po ich pra cy.

Oce nia nie, któ re ukie run ko wu je pro ces na ucza nia, nie ty le po win no braç pod uwa -

g´ for my pra cy ucznia (kla sów ka, kart ków ka, ust na od po wiedê, ak tyw noÊç, za da nie
do mo we), ile umie j´t no Êci. Ty mi umie j´t no Êcia mi mo gà byç ce le ogól ne pro gra mu
bio lo gii. ¸a twiej wte dy na przy k∏ad for mu ∏o waç uza sad nie nie ocen i ob ser wo waç po -
st´ py ucznia.

Za rów no for mu ∏u jàc ce le lek cji, jak i spój ne z ni mi wy ma ga nia przed mio to we, na -

uczy ciel po wi nien braç pod uwa g´ nie tyl ko umie j´t no Êci z ka te go rii pa mi´ ta nia i ro -
zu mie nia (A i B), ale tak ˝e sto so wa nie wie dzy w sy tu acjach ty po wych i pro ble mo wych
(ka te go ria C i D). W przy pad ku wy ma gaƒ pod sta wo wych rów nie˝ na le ˝y pro jek to waç
i spraw dzaç opa no wa nie prak tycz nych umie j´t no Êci.

Oce nia nie po st´ pów uczniów nie jest mo˝ li we bez dia gno zy na po czàt ku i na koƒ -

cu eta

pu kszta∏

ce nia. Aby za

pew niç ucznio

wi po

wo dze nie na eg

za mi nie gim

na zjal -

nym, war to spre cy zo waç ce le dia gnoz we wn´trz nych. Mo˝ na spraw dzaç opa no wa nie
tre Êci na ucza nia (np. co uczeƒ wie o bu do wie i funk cjo no wa niu or ga ni zmu cz∏o wie -
ka), jak i uni wer sal nych umie j´t no Êci po nad przed mio to wych (przy k∏a do wy cel dia gno -
zy: w ja kim stop niu ucznio wie po tra fià ko rzy staç z tek stu êró d∏o we go – za pi su s∏ow -
ne go, ry sun ku, sche ma tu, ta be li, wy kre su). Wy nik ta kiej dia gno zy ma zna cze nie dla
na uczy cie la bio lo gii, jak i in nych na uczy cie li pra cu jà cych z da nà kla sà.