Małgorzata Wróblewska Grażyna Halastra

G d a ń s k 2 0 0 1

Przewodnik metodyczny

© C o p y r i g h t b y Y o u n g D i g i t a l P o l a n d S . A . , 2 0 0 1

Gimnazjum, klasy 1–3

SPIS TRE

Ś

CI

SPIS TREŚCI

I. PODSTAWOWE INFORMACJE ..................................... 7

WPROWADZENIE.....................................................................................7

Podział materiału na rozdziały .................................................................7
Wspólny plan budowy i możliwość poszerzania wiedzy................................8
Nasze komentarze .................................................................................9

II. TREŚCI NAUCZANIA ................................................. 10

KLASA I GIMNAZJUM ROZDZIAŁ I: ORGANIZACJA ŻYCIA..........................10

Lekcja 1. Czym jest życie? Gdzie przebiegają procesy życiowe? ................. 10
Lekcja 2. Podstawowe czynności życiowe ................................................ 10
Lekcja 3. Jak człowiek podzielił otaczającą go przyrodę?........................... 11
Lekcja 4. Poznajemy budowę komórki bakteryjnej i zwierzęcej oraz komórki

grzyba................................................................................................ 11
Lekcja 5. Komórka roślinna – najbardziej skomplikowana wśród komórek... 12
Lekcja 6. Bakterie – najbardziej pospolite organizmy jednokomórkowe....... 12
Lekcja 7. Gdzie żyją i jak funkcjonują inne organizmy wielokomórkowe? .... 13
Lekcja 8. Organizmy tworzące kolonie .................................................... 13
Lekcja 9. Od kolonii do organizmu wielokomórkowego.............................. 13
Lekcja 10. Komórka i co dalej? .............................................................. 14
Lekcja 11. Grzyby – nierośliny i niezwierzęta........................................... 14
Lekcja 12. Powtórzenie......................................................................... 15

ROZDZIAŁ II: ŚWIAT ROŚLIN.................................................................15

Lekcja 13. Przegląd świata roślin ........................................................... 15
Lekcja 14. Jak rosną rośliny?................................................................. 16
Lekcja 15. Budowa i funkcje pierwotnych tkanek roślinnych ...................... 16
Lekcja 16. Budowa pierwotna łodygi i korzenia ........................................ 17
Lekcja 17. Budowa wtórna łodygi i korzenia ............................................ 17
Lekcja 18. Przystosowanie organów roślinnych do środowiska ................... 17
Lekcja 19. Charakterystyka grup ekologicznych roślin .............................. 18
Lekcja 20. Fotosynteza......................................................................... 18
Lekcja 21. Różnorodność sposobów pobierania substancji pokarmowych przez

rośliny................................................................................................ 19
Lekcja 22. Oddychanie u roślin .............................................................. 19
Lekcja 23. Gospodarka wodna roślin – sposoby wydalania ........................ 20
Lekcja 24. Ruchy roślin......................................................................... 20

1

SPIS TRE

Ś

CI

Lekcja 25. Kwiat, nasienie, owoc – budowa i funkcja................................ 21
Lekcja 26. Sposoby rozmnażania roślin .................................................. 21
Lekcja 27. Rozmnażanie płciowe roślin okrytonasiennych – powstawanie

nasion................................................................................................ 22
Lekcja 28. Powtórzenie ........................................................................ 22

ROZDZIAŁ III: FUNKCJE ORGANIZMÓW ZWIERZĘCYCH A ŚRODOWISKO...23

Lekcja 29. Wszystkie zwierzęta świata ................................................... 23
Lekcja 30. Nabłonek, mięsień, nerw....................................................... 23
Lekcja 31. Co łączy krew i kości?........................................................... 24
Lekcja 32. Pokrycie ciała zwierząt żyjących w różnych środowiskach .......... 24
Lekcja 33. Obrona zewnętrzna zwierząt.................................................. 25
Lekcja 34. Układ nerwowy jako odbiorca bodźców ze środowiska............... 26
Lekcja 35. Budowa i rola narządów zmysłów u zwierząt............................ 26
Lekcja 36. Szkielet i mięśnie zwierząt .................................................... 27
Lekcja 37. Różnorodność sposobów poruszania się zwierząt...................... 28
Lekcja 38. Odżywianie się zwierząt – podstawowe zasady, procesy i pojęcia

......................................................................................................... 29

Lekcja 39. Różnorodność sposobów odżywiania się .................................. 29
Lekcja 40. Powtórzenie ........................................................................ 30

ROZDZIAŁ IV: CZYNNOŚCI ŻYCIOWE ZWIERZĄT......................................30

Lekcja 41. Transport u zwierząt............................................................. 30
Lekcja 42. Różne układy krążenia u zwierząt........................................... 30
Lekcja 43. Doskonalenie układu krążenia u kręgowców ............................ 31
Lekcja 44. Oddychanie zwierząt – podstawowe zasady, procesy i pojęcia .. 31
Lekcja 45. Różnorodność sposobów oddychania ...................................... 32
Lekcja 46. Osmoregulacja i wydalanie.................................................... 32
Lekcja 47. Narządy osmoregulacyjne i wydalnicze bezkręgowców .............. 33
Lekcja 48. Wydalanie i osmoregulacja u kręgowców................................. 34
Lekcja 49. Rozród płciowy i bezpłciowy .................................................. 34
Lekcja 50. Jak zwierzęta się rozmnażają? ............................................... 35
Lekcja 51. Rozwój prosty i złożony ........................................................ 35
Lekcja 52.: Powtórzenie ....................................................................... 36

KLASA II GIMNAZJUM ROZDZIAŁ I: MAPA CIAŁA......................................36

Lekcja 1. Charakterystyka budowy i funkcji skóry człowieka ..................... 36
Lekcja 2. Szkielet czyli kościec .............................................................. 36
Lekcja 3. Jak kurczy się mięsień? ..........................................................37
Lekcja 4. Różne zespoły mięśni i ich działanie ......................................... 38
Lekcja 5. Krew – tkanka płynna............................................................. 39
Lekcja 6. Budowa układu krwionośnego ................................................. 39
Lekcja 7. Układ limfatyczny i odpornościowy ........................................... 40

2

SPIS TRE

Ś

CI

Lekcja 8. Układ oddechowy ................................................................... 41
Lekcja 9. Układ pokarmowy – budowa.................................................... 42
Lekcja 10. Układ moczowy człowieka...................................................... 42
Lekcja 11. Powtórzenie wiadomości........................................................ 43

ROZDZIAŁ II: UKŁAD NERWOWY I HORMONALNY....................................43

Lekcja 12. Oko i ucho – nasi główni informatorzy..................................... 43
Lekcja 13. Wąchać, smakować, dotykać ................................................. 44
Lekcja 14. Dowódca układów ................................................................ 45
Lekcja 15. Przewodzenie informacji........................................................ 46
Lekcja 16. Ile możliwości w jednym mózgowiu ........................................ 47
Lekcja 17. Odruchy wrodzone i wyuczone (nabyte) .................................. 47
Lekcja 18. Zatrzymaj pracę serca .......................................................... 48
Lekcja 19. Wspomaganie dowódcy układów ............................................ 49
Lekcja 20. Niezbędni strażnicy............................................................... 49
Lekcja 21. Powtórzenie wiadomości........................................................ 50

ROZDZIAŁ III: FUNKCJONOWANIE I ROZMNAŻANIE SIĘ CZŁOWIEKA.......51

Lekcja 22. Działanie układu pokarmowego .............................................. 51
Lekcja 23. Praca serca.......................................................................... 51
Lekcja 24. Wymiana gazowa ................................................................. 52
Lekcja 25. Powstawanie moczu.............................................................. 53
Lekcja 26. Dlaczego organizmy rozmnażają się? ...................................... 54
Lekcja 27. Chłopiec staje się mężczyzną ................................................. 54
Lekcja 28. Z dziewczyny rozwija się kobieta............................................ 55
Lekcja 29. Trzydzieści osiem tygodni w swoim własnym świecie ................ 56
Lekcja 30. Od urodzenia do starości ....................................................... 56
Lekcja 31. Powtórzenie wiadomości........................................................ 57

ROZDZIAŁ IV: ZDROWIE CZŁOWIEKA......................................................57

Lekcja 32. Zdrowie narządów układu ruchu............................................. 57
Lekcja 33. Higiena układu oddechowego................................................. 58
Lekcja 34. Rola składników pokarmowych w życiu człowieka ..................... 59
Lekcja 35. Higiena żywienia i choroby układu pokarmowego ..................... 60
Lekcja 36. Choroby zakaźne.................................................................. 61
Lekcja 37. Pasożyty człowieka ............................................................... 61
Lekcja 38. Choroby nerek ..................................................................... 62
Lekcja 39. Choroba niedokrwienna serca ................................................ 63
Lekcja 40. Pielęgnacja narządów zmysłów............................................... 64
Lekcja 41. Alkohol, nikotyna, narkotyki – ich wpływ na zdrowie człowieka... 64
Lekcja 42. Wokół zdrowia psychicznego człowieka ................................... 65
Lekcja 43. AIDS – choroba końca XX wieku............................................. 66

3

SPIS TRE

Ś

CI

Lekcja 44. Przyczyny i profilaktyka chorób nowotworowych ...................... 66
Lekcja 45. Choroby metaboliczne i alergiczne.......................................... 67
Lekcja 46. Zasady udzielania pierwszej pomocy ...................................... 68
Lekcja 47. Powtórzenie wiadomości ....................................................... 69

KLASA III, ROZDZIAŁ I. DZIEDZICZENIE CECH........................................69

Lekcja 1. Narodziny genetyki ................................................................ 69
Lekcja 2. Mitoza – sposób podziału komórek somatycznych ...................... 70
Lekcja 3. Mejoza – sposób tworzenia komórek rozrodczych....................... 70
Lekcja 4. Chromosomowa teoria dziedziczności ....................................... 71
Lekcja 5. Tajemnica budowy kwasów nukleinowych ................................. 71
Lekcja 6. O kodzie genetycznym............................................................ 72
Lekcja 7. Synteza białek....................................................................... 72
Lekcja 8. Powtórzenie wiadomości ......................................................... 73

ROZDZIAŁ II. ZMIENNOŚĆ GENETYCZNA I EWOLUCJA.............................73

Lekcja 9. Regulacja ekspresji genów ...................................................... 73
Lekcja 10. Dlaczego zmienia się informacja genetyczna? .......................... 74
Lekcja 11. Człowiek manipuluje genami ................................................. 74
Lekcja 12. Ewolucja żywych organizmów ................................................ 75
Lekcja 13. Historia życia na Ziemi.......................................................... 75
Lekcja 14. Ewolucja człowieka............................................................... 76
Lekcja 15. Powtórzenie wiadomości ....................................................... 76

ROZDZIAŁ III. ORGANIZMY WPŁYWAJĄ WZAJEMNIE NA SIEBIE................77

Lekcja 16. Czym zajmuje się ekologia? .................................................. 77
Lekcja 17. Jakimi jednostkami ekolog mierzy środowisko?........................ 77
Lekcja 18. Portret populacji .................................................................. 78
Lekcja 19. Wspólne życie...................................................................... 78
Lekcja 20. Ekologia zjadania ................................................................. 78
Lekcja 21. Wymieniać korzyści, przeszkadzać, zabierać............................ 79
Lekcja 22. Jedzenie wiąże najmocniej .................................................... 79
Lekcja 23. Powtórzenie wiadomości ....................................................... 80

ROZDZIAŁ IV: PRZYRODA W STANIE DYNAMICZNEJ RÓWNOWAGI...........80

Lekcja 24. Informacja ważna jak życie ................................................... 80
Lekcja 25. Ekosystem to działająca organizacja....................................... 80
Lekcja 26. Energia płynie przez przyrodę................................................ 81
Lekcja 27. Obieg materii w przyrodzie.................................................... 81
Lekcja 28. Nieustanne przemiany w przyrodzie ....................................... 82
Lekcja 29. Geografia żywych organizmów............................................... 82
Lekcja 30. Powtórzenie wiadomości ....................................................... 83

4

SPIS TRE

Ś

CI

ROZDZIAŁ V. WPŁYW CZŁOWIEKA NA PRZYRODĘ....................................83

Lekcja 31. Niezależność od przyrody to złudzenie .................................... 83
Lekcja 32. Każde działanie przynosi skutki! ............................................. 83
Lekcja 33. Rodzaje zanieczyszczeń......................................................... 84
Lekcja 34. Wymieranie gatunków........................................................... 84
Lekcja 35. Zmniejszanie ryzyka zachorowań i śmierci............................... 85
Lekcja 36. Przyroda gwarancją przeżycia ludzi......................................... 85
Lekcja 37. Ochrona przyrody w Polsce.................................................... 86
Lekcja 38. Powtórzenie wiadomości........................................................ 86

III. PRZYKŁADOWE SCENARIUSZE LEKCJI ................... 87

LEKCJE PROWADZONE W SPOSÓB TRADYCYJNY PRZY WYKORZYSTANIU

PROGRAMU eduROM BIOLOGIA..............................................................87

KLASA I.............................................................................................. 87
Temat: Podstawowe czynności życiowe .................................................. 87
Temat: Komórka roślinna – najbardziej skomplikowana wśród komórek ..... 90
Temat: Grzyby – nierośliny i niezwierzęta ............................................... 92
Temat: Korzeń, łodyga, liść................................................................... 96
Temat: Charakterystyka grup ekologicznych roślin................................. 100
Temat: Fotosynteza ........................................................................... 103

LEKCJE PROWADZONE ŚCIŚLE WEDŁUG PLANU ZAPROPONOWANEGO W
PROGRAMIE eduROM BIOLOGIA...........................................................106

KLASA I............................................................................................ 106
Temat: Układ nerwowy jako odbiorca bodźców ze środowiska ................. 115
Temat: Odżywianie się zwierząt – podstawowe zasady, procesy, pojęcia .. 124
Temat: Różne układy krążenia u zwierząt ............................................. 131
Temat: Różnorodność sposobów oddychania zwierząt ............................ 137
Temat: Narządy osmoregulacyjne i wydalnicze u bezkręgowców.............. 143
Temat: Rozwój prosty i złożony ........................................................... 148
KLASA II........................................................................................... 155
Temat: Układ oddechowy człowieka ..................................................... 155
Temat: Oko i ucho – nasi główni informatorzy ....................................... 160
Temat: Wspomaganie dowódcy układów............................................... 166
Temat: Działanie układu pokarmowego ................................................ 170
Temat: Rola składników pokarmowych w życiu człowieka ....................... 177
KLASA III ......................................................................................... 184
Temat: Synteza białek........................................................................ 184
Temat: Ewolucja człowieka ................................................................. 188
Temat: Jakimi jednostkami ekolog mierzy środowisko? .......................... 194

5

SPIS TRE

Ś

CI

Temat: Organizmy wpływają na siebie wzajemnie ..................................198
Temat: Przyroda jest w stanie dynamicznej równowagi ...........................204

IV. eduLAN................................................................... 210

CO TO JEST eduLAN?...........................................................................210
WYMAGANIA TECHNICZNE...................................................................211

Wymagania techniczne dla wersji jednostanowiskowej ............................211
Wymagania techniczne dla wersji sieciowej............................................211

INSTALACJA........................................................................................212

Instalacja jednostanowiskowa ..............................................................212
Instalacja sieciowa .............................................................................212

MODUŁ NAUCZYCIELSKI.......................................................................213

Opis funkcjonalności wersji sieciowej ....................................................213

PRACA GRUPOWA UCZNIÓW.................................................................217

Dokonywanie oceny pracy uczniów .......................................................217

APLIKACJA UCZNIA..............................................................................219

6

7

P

O

D

S

TA

W

O

WE

IN

FO

R

MA

CJ

E

I

I. PODSTAWOWE INFORMACJE

WPROWADZENIE

W podręczniku eduROM Biologia dla klas I, II i III gimnazjum opracowano osiem
zagadnień z podstawy programowej. W podręczniku dla klasy I ujęto ogólne treści
związane z anatomią i fizjologią organizmów żywych:
1. Struktura organizmu i funkcje, jakim ona służy (komórki, tkanki, organy);
2. Przykłady różnych sposobów pełnienia tych samych funkcji życiowych przez
organizmy zależnie od warunków środowiska.

W podręczniku dla klasy II opracowano zagadnienia związane z anatomią, fizjolo-
gią, rozwojem i zdrowiem człowieka:
3. Budowa i funkcjonowanie układów organizmu człowieka;
4. Stan zdrowia i choroby; przykłady chorób zakaźnych oraz patologii w działaniu
narządów; elementy epidemiologii, profilaktyki i leczenia omawianych chorób;
5. Etapy biologicznego i psychicznego rozwoju człowieka i potrzeby z nimi związa-
ne.

W klasie III opracowano zagadnienia z dziedziny genetyki, ewolucjonizmu, ekolo-
gii i ochrony przyrody. Przedstawiono następujące treści:
6. Informacja dziedziczna; cechy organizmu wynikające z wpływu genów i od-
działywań środowiskowych;
7. Relacje wewnątrz- i międzygatunkowe w przyrodzie; krążenie materii i prze-
pływ energii w różnych układach przyrodniczych;
8. Działania człowieka w środowisku przyrodniczym i ich konsekwencje.

Podział materiału na rozdziały

KLASA I

I.

Mapa ciała – 10 tematów,

II.

Układ nerwowy i hormonalny – 9 tematów,

III.

Funkcjonowanie i rozmnażanie się człowieka – 9 tematów,

IV.

Zdrowie człowieka – 15 tematów,

8

PO

D

S

T

A

WOWE

IN

FO

RMAC

JE

I

KLASA II

I. Organizacja życia – 12 tematów,
II. Świat roślin – 15 tematów,
III. Funkcje organizmów zwierzęcych a środowisko – 10 tematów,
IV. Czynności życiowe zwierząt – 13 tematów,

KLASA III

I.

Dziedziczenie cech – 7 tematów,

II.

Zmienność genetyczna i ewolucja – 6 tematów,

III.

Organizmy wpływają wzajemnie na siebie – 7 tematów,

IV.

Przyroda w stanie dynamicznej równowagi – 6 tematów,

V.

Wpływ człowieka na przyrodę.

Po każdym rozdziale umieszczono lekcję powtórzeniowo-sprawdzającą.

Wspólny plan budowy i możliwość poszerzania wiedzy

Wszystkie lekcje podręcznika interaktywnego eduROM Biologia mają tę samą budo-
wę. Pierwsza, tytułowa strona zawiera spis treści, z którego można otworzyć dowol-
nie wybrany ekran. Każdy z ekranów zawiera określony materiał i odpowiednio
dobrane środki dydaktyczne. Lekcja zakończona jest podsumowaniem i zestawem
ćwiczeń sprawdzających. Wprowadzane w trakcie lekcji nowe terminy są wyjaśniane
bezpośrednio lub w słowniczku, do którego można w każdej chwili zajrzeć.

Uczeń może też poszerzyć swoją znajomość organizmów żywych, korzystając
z dodatkowego programu narzędziowego, jakim jest Galeria gatunków. Opisano
w nim te gatunki organizmów, których budowa, funkcje życiowe i przystosowanie
prezentowane są w podręczniku.

Drugim dodatkowym programem narzędziowym jest zbiór biogramów Zasłużeni
dla biologii, w którym uczeń poznaje życiorysy nie tylko najsławniejszych postaci z
historii tej dyscypliny naukowej, ale także osób mniej znanych, których badania i
odkrycia miały niebagatelne znaczenie. Poznawanie niezwykle ciekawych biografii
może zachęcić młodego człowieka do prowadzenia samodzielnych prac badawczych.

9

PO

D

S

TA

WO

W

E

IN

FO

R

MA

CJ

E

I

W podręczniku dla klasy II pojawia się dodatkowy program narzędziowy Anatomia,
zawierający krótkie informacje o układach i wybranych narządach

Należy zaznaczyć, że w większości lekcji, oprócz ilustracji i tekstu, prezentowany
jest komentarz słowny, czytany przez lektora. Ma to szczególnie istotne znaczenie
dla uczniów dyslektycznych lub osób, które są tzw. słuchowcami. Pracując z pod-
ręcznikiem eduROM uczniowie poznają nowe zagadnienia z różnych dziedzin biologii
oraz doskonalą umiejętności opisane w standardach wymagań egzaminacyjnych.

Nasze komentarze

W przewodniku metodycznym krótko opisujemy materiał nauczania i wybrane przez
nas środki dydaktyczne zastosowane w każdej jednostce lekcyjnej. Prezentujemy
również po kilka przykładowych scenariuszy lekcji z każdego działu.

10

II

TRE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

II. TREŚCI NAUCZANIA

KLASA I GIMNAZJUM, ROZDZIAŁ I: ORGANIZACJA

ŻYCIA

Lekcja 1. Czym jest życie? Gdzie przebiegają procesy życiowe?

Jest to pierwsza lekcja biologii w gimnazjum. Obejmuje ona krótkie przypomnienie
zagadnień poznanych przez uczniów na lekcjach przyrody (barwne, pojawiające się
kolejno fotografie) i zapowiedź tego, z czym zetkną się oni na lekcjach biologii –
„nauki o życiu”. Podczas tej lekcji gimnazjaliści dowiadują się, że komórka jest
podstawową jednostką strukturalną, funkcjonalną i informacyjną organizmów;
poznają uproszczone definicje metabolizmu i kodu genetycznego. Uświadamiają
sobie, że życie jest procesem, a jego definicja opiera się na cechach wspólnych
wszystkim organizmom żywym.

Lekcja zawiera między innymi ćwiczenie interaktywne – porządkowanie elementów
ożywionych i nieożywionych przyrody, film wideo ilustrujący pracę wyizolowanego
(„żyjącego”) serca żaby, następujące po sobie plansze przedstawiające stopniowe
wnikanie w głąb organizmu przez organ i tkankę do komórki. Umieszczona na
zakończenie zabawna plansza obrazuje twierdzenie, że wszystkie organizmy mają
budowę komórkową i wspólne czynności życiowe.

Dla ciekawskich – informacje na temat hodowli tkanek roślinnych, a także mini-
biogram Arystotelesa, uważanego za ojca biologii.

Lekcja 2. Podstawowe czynności życiowe

Zaznajomienie uczniów z podstawowymi czynnościami życiowymi organizmów.
Wprowadzenie pojęcia samożywności, cudzożywności (różnego typu) i symbiozy;
zdefiniowanie oddychania; rozróżnienie rozmnażania bezpłciowego i płciowego;
wyjaśnienie, czym jest wzrost i rozwój, jaki związek z metabolizmem ma wydalanie
i jakie jest znaczenie zdolności reagowania na bodźce oraz zdolności przystosowaw-
czych organizmów.

W lekcji umieszczono ćwiczenia interaktywne, umożliwiające:

!

wskazanie organów, w których odbywa się fotosynteza i czynników koniecznych
do wytworzenia substancji odżywczych,

!

grupowanie organizmów cudzożywnych w zależności od sposobu ich odżywiania,

!

znalezienie pardwy latem i zimą.

11

II

T

RE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

Lekcja zawiera ponadto:

!

film przedstawiający poruszanie się różnych zwierząt;

!

animacje: wyginanie rośliny do światła, wzrost organizmu jednokomórkowego
po podziale, rozmnażanie bezpłciowe ameby, złożenie liści mimozy po zadziała-
niu bodźca.

Dla ciekawskich – informacje o bioluminescencji.

Lekcja 3. Jak człowiek podzielił otaczającą go przyrodę?

Przedstawione tutaj treści mają na celu uświadomienie uczniom, że klasyfikacja
biologiczna jest potrzebna, ponieważ umożliwia m.in. zidentyfikowanie organizmów.
Lekcja ta wprowadza pojęcie gatunku, wyjaśnia zasady podwójnego nazewnictwa i
przedstawia jego twórcę – Karola Linneusza. Zaznajamia z podziałem królestw na
mniejsze taksony. Przedstawia krótką charakterystykę pięciu królestw z dokładniej-
szym omówieniem należących do nich roślin i zwierząt.

Przeprowadzając zajęcia na ten temat, można wykorzystać:

!

ćwiczenia interaktywne, w których uczniowie porządkują organizmy według
różnych kryteriów oraz zauważają wspólne cechy rodziny kotowatych;

!

liczne zdjęcia – każdej z wymienionych jednostek taksonomicznych przypo-
rządkowano schemat obrazujący hierarchiczny podział królestwa oraz portrety
przedstawicieli poszczególnych grup organizmów, którym można się przyjrzeć,
używając przeglądarki.

Istnieje także możliwość bliższego poznania postaci K. Linneusza (biogram),
a uczniowie bardziej zainteresowani mogą dowiedzieć się, że systematyka nie
zawsze jest prosta i że grupę problematyczną stanowią glony, które dawniej były
uznawane za rośliny, a obecnie niektórzy systematycy zaliczają je do królestwa
Protista.

Lekcja 4. Poznajemy budowę komórki bakteryjnej i zwierzęcej
oraz komórki grzyba

W tej lekcji uczniowie dowiadują się, jak zbudowane są komórki organizmów cudzo-
żywnych. Poznają dokładnie wielkości, kształty oraz budowę tych komórek
i funkcje ich organelli. Zauważają, że komórki bakteryjne nie posiadają jądra,
a ich struktury są bardzo proste. Kolejne ekrany pokazują uczniom, jak bardzo
skomplikowana jest komórka zwierzęca.
Komórkę bakteryjną i zwierzęcą ilustrują modele, które dają jej obraz całościowy
oraz umożliwiają poznawanie poszczególnych organelli. Doskonale widoczna jest na

12

II

TRE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

nich struktura błony komórkowej i pozostałych elementów komórki zwierzęcej.
Komórkę grzyba przedstawiono na rysunku. Bakterie, grzyby jednokomórkowe
i komórki zwierzęce mogą być również obserwowane na fotografiach mikroskopo-
wych.

Uczniowie interesujący się historią nauki znajdą tu informacje o Hansie Christianie
Gramie (biogram), a dla zainteresowanych pracami laboratoryjnymi jest film o
barwieniu bakterii gramdodatnich i gramujemnych. Ćwiczenie interaktywne pozwala
uczniom określić budowę komórki grzyba.

Lekcja 5. Komórka roślinna – najbardziej skomplikowana
wśród komórek

Treści nauczania tej lekcji to:

!

budowa komórki roślinnej;

!

przedstawienie budowy i roli organelli charakterystycznych dla komórek roślin-
nych: ściany komórkowej, chloroplastów i wodniczek;

!

przybliżenie wiadomości o mikroskopie świetlnym i elektronowym;

!

przybliżenie postaci twórców teorii komórkowej: Matthiasa Schleidena i Teo-
dora Schwanna oraz informacje o Robercie Hooku, który pierwszy wprowadził
do biologii termin „komórka”.

Lekcja zawiera:

!

zdjęcia, rysunki i modele komórek roślinnych lub organelli komórkowych:
ściany komórkowej, wodniczki i chloroplastu;

!

film wyjaśniający budowę mikroskopu świetlnego i metodę posługiwania się
nim;

!

ćwiczenie interaktywne, w którym uczeń porównuje budowę komórek pozna-
nych w lekcji 4. i 5.;

!

biogramy twórców teorii komórkowej i R.Hooka.

Lekcja 6. Bakterie – najbardziej pospolite organizmy jedno-
komórkowe

Uczniowie zapoznają się z odżywianiem bakterii i przypominają pojęcia cudzożyw-
ności i samożywności. Poznają nowe pojęcie chemosyntezy. Mogą zobaczyć, na
czym polega symbioza niektórych bakterii z innymi organizmami. Dowiadują się o
oddychaniu tlenowym i beztlenowym oraz o rozmnażaniu bakterii. Poznają miejsca
ich występowania oraz znaczenie w przyrodzie i w życiu człowieka. Zaznajamiają się
z sylwetką Ludwika Pasteura.

13

II

T

RE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

Lekcja ta, dzięki umieszczonym w niej fotografiom i rysunkom, daje możliwość
przyjrzenia się kształtom komórek bakteryjnych i koloniom, jakie one tworzą,
endosporze, brodawkom na korzeniach koniczyny. Animacje pozwalają prześledzić
obieg węgla w przyrodzie i podział komórki bakteryjnej. Film ukazuje proces
oczyszczania ścieków.

Dla ciekawskich – informacja o bioluminescencji i biogram L. Pasteura.

Lekcja 7. Gdzie żyją i jak funkcjonują inne organizmy wielo-

komórkowe?

Lekcja ta przedstawia organizmy jednokomórkowe należące do królestwa Protista.
Wśród Protista podobnych do zwierząt pokazano budowę i niektóre czynności życio-
we orzęsków (pantofelka i trąbika), zarodziowych (ameby), korzenionóżek (otwornic
i promienic), wiciowców (świdrowiec) i sporowców (zarodziec malaryczny). Protista
podobne do roślin omówiono na przykładzie okrzemek i bruzdnic, zaprezentowano
też euglenę zieloną. Zwrócono uwagę na sztuczność wyodrębnienia grupy Protista,
której systematyka w miarę rozwoju wiedzy ulegnie zmianie.

Zastosowane w lekcji różnorodne formy ilustracji pozwalają na poznanie tego nie-
jednolitego królestwa i czynności życiowych jego przedstawicieli. Na rysunkach i
fotografiach można obejrzeć pantofelka, trąbika, amebę, okrzemki i bruzdnice.
Animacje pomagają zrozumieć podział poprzeczny i koniugację pantofelka, a także
sposób poruszania się ameby, pobierania przez nią pokarmu i trawienia. Są tu
również rysunki i fotografie przedstawiające euglenę oraz niektóre pasożyty.

Lekcja 8. Organizmy tworzące kolonie

Zapoznanie z definicją i typami kolonii. Kolonia prosta – nitka skrętnicy, kolonia
złożona – toczek. Gąbki jako organizmy zwierzęce pośrednie między kolonią i orga-
nizmem tkankowym, które czasem traktowane są przez zoologów jako kolonie
zwierzęce.

Lekcja zawiera barwne rysunki kolonii prostych; fotografię makroskopową, mikro-
skopową i rysunek skrętnicy oraz toczka; animację ilustrującą powstawanie kolonii
potomnych u toczka oraz przepływ wody przez gąbkę; fotografie gąbek, rysunek
budowy wewnętrznej gąbki i film pt. Uroda gąbek.

Dla ciekawskich – wiadomości o nadeczniku i gąbce greckiej.

Lekcja 9. Od kolonii do organizmu wielokomórkowego

14

II

TRE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

Uczniowie, posiadając już wiedzę o koloniach prostych i złożonych, poznają teraz
organizmy wielokomórkowe – glony, ich budowę zewnętrzną i wewnętrzną oraz
budowę i czynności życiowe parzydełkowców.
W lekcji umieszczono rysunki i fotografie sałaty morskiej, listownicy i morszczynu.
Rysunki przedstawiają również budowę wewnętrzną plech. Morszczynowi, najbar-
dziej znanemu glonowi Bałtyku, poświęcono film. W oknie dla zainteresowanych
można zobaczyć olbrzymie brunatnice Morza Sargassowego. Rysunki ilustrują także
postaci ciała parzydełkowców i ich budowę wewnętrzną. Animacje pokazują działa-
nie komórki parzydełkowej, odżywianie i trawienie zewnątrz- i wewnątrzkomórkowe
oraz poruszanie się stułbi. Na fotografiach można rozpoznać stułbię, chełbię modrą i
żeglarza portugalskiego. Nie brak również fotografii korali i ukwiałów. Film pozwala
lepiej przyjrzeć się chełbi modrej i rafie koralowej.

Dla ciekawskich – wiadomości o świecącej meduzie i bełtwie.

Lekcja 10. Komórka i co dalej?

Główne treści tej lekcji to:

!

zwrócenie uwagi, że u organizmów roślinnych i zwierzęcych obserwuje się
stopniową specjalizację komórek w pełnieniu określonych funkcji życiowych;

!

wprowadzenie pojęcia tkanki, narządu, układu narządów;

!

porównanie funkcji tkanek roślinnych i zwierzęcych;

!

rozpoznawanie tkanek, narządów, organów i organizmów.

Lekcja zawiera rysunki prostej budowy morszczynu i parzydełkowców, liścia i serca;
fotografie i rysunki tkanek: miękiszowej i mięśniowej, wzmacniającej i kostnej,
przewodzącej i łącznej oraz nerwowej. Znajduje się tu również film przedstawiający
pracujące serce żaby oraz pokaz slajdów – kolejno następujące po sobie zdjęcia
komórki, tkanki, narządu, układu narządów i organizmu.

Lekcja 11. Grzyby – nierośliny i niezwierzęta

W lekcji tej wytłumaczono, dlaczego grzyby tworzą odrębne królestwo. Przedsta-
wiono zróżnicowaną budowę grzybów, ich sposoby odżywiania i rozmnażania.
Omówiono znaczenie grzybów w przyrodzie i w życiu człowieka; zapoznano uczniów
z często spotykanymi grzybami jadalnymi i niebezpiecznymi grzybami trującymi.

Lekcja zawiera:

15

II

T

RE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

!

rysunki: komórki grzyba, kurki i maślaka ze zwróceniem uwagi na spodnią
stronę kapelusza, przekroju plechy porostu;

!

fotografie mikroskopowe i makroskopowe: drożdży, pleśniaka, borowika szla-
chetnego, maślaka zwyczajnego, kurki, muchomora sromotnikowego, plami-
stego i czerwonego, borowika szatańskiego, mikoryzy (korzenie i strzępki
grzybni), porostów;

!

animacje ilustrujące pączkowanie drożdży, cykl rozwojowy podstawczaka,
pasożytnictwo wśród grzybów, schemat obiegu materii;

!

film: Wykorzystanie drożdży w przemyśle piwowarskim.

Dla ciekawskich – informacje o grzybach drapieżnych.

Lekcja 12. Powtórzenie

Każdy rozdział zakończony jest lekcją sprawdzającą wiadomości ucznia. Składają się
na nią: ćwiczenia wielokrotnego wyboru, testy uzupełnień, zadania typu „prawda –
fałsz” oraz ćwiczenia polegające na łączeniu (przyporządkowywaniu) elementów.

ROZDZIAŁ II: ŚWIAT ROŚLIN

Lekcja 13. Przegląd świata roślin

Główne treści tej lekcji to:

!

przedstawienie podziału królestwa roślin na mniejsze grupy – mszaki, paprot-
niki, nagonasienne i okrytonasienne;

!

omówienie cech charakterystycznych tych grup, ich miejsc występowania oraz
przedstawicieli.

!

Poświęcono tu także nieco uwagi glonom, które kiedyś zaliczane były do roślin.

W lekcji umieszczono wiele barwnych ilustracji, które niezwykle przybliżają uczniom
świat roślin i ułatwiają jego poznanie. Atrakcyjności dodaje jej fakt, że kilkakrot-
nie zastosowano tutaj pokaz slajdów z narracją, a więc oprócz oglądania zmieniają-
cych się kolejno obrazów, uczeń słyszy opisy przedstawianych obiektów. Używając
przeglądarki, może także samodzielnie przyjrzeć się różnym gatunkom roślin i
glonów.

16

II

TRE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

Lekcja zawiera:

!

fotografie: chlorelli, skrętnicy, morszczynu, sałaty morskiej i zawłotni; mchów
– płonnika, torfowca, porostnicy wielokształtnej; paproci – długosza królew-
skiego, podrzenia żebrowca, języcznika, orlicy, narecznicy; trzech gatunków
widłaków i skrzypów; roślin nagonasiennych – cykasa, miłorzębu, jodły, sosny,
świerka, limby, jałowca, cisa, welwiczji; okrytonasiennych – żyta, pszenicy,
owsa, konwalii, tulipana;

!

rysunki: mchu i wątrobowca, sporofitu paproci, kwiatostanów i nasion sosny,
budowy kwiatu rośliny okrytonasiennej;

!

animację – przemiana pokoleń u mchów;

!

krótką charakterystykę rodzin: różowatych, wargowatych, motylkowatych,
krzyżowych i złożonych.

Lekcja 14. Jak rosną rośliny?

Uczniowie poznają cechy charakterystyczne tkanki twórczej pierwotnej, lokalizację
merystemów wierzchołkowych i interkalarnych oraz ich funkcje. Wprowadzenie
terminu „tkanki stałe”, wstępne zaznajomienie z tkankami stałymi.

Lekcja zawiera:

!

rysunki: merystem pierwotny, stożek wzrostu pędu i korzenia;

!

fotografie: merystem pierwotny; tkanki stałe pierwotne – skórka, miękiszowa,
przewodząca, wzmacniająca; zboża z widocznymi węzłami i międzywęźlami,
pędy bambusa;

!

animację: kiełkowanie fasoli;

!

schemat: Od merystemów wierzchołkowych do tkanek stałych pierwotnych.

Dla ciekawskich – wyjaśnienie, jak roślina leczy rany; biogram Nehemiaha Grew –
twórcy podstaw anatomii roślin – oraz film.

Lekcja 15. Budowa i funkcje pierwotnych tkanek roślinnych

Uczniowie poznają budowę i funkcje pierwotnych tkanek stałych: epidermy i ryzo-
dermy, tkanki miękiszowej, wzmacniającej i przewodzącej.

Lekcja zawiera:

!

rysunki: skórki, aparatu szparkowego, korzenia z włośnikami i ryzodermy
z włośnikami, miękiszu asymilacyjnego i spichrzowego, zwarcicy;

17

II

T

RE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

!

fotografie: skórki liścia, miękiszu asymilacyjnego i spichrzowego, roślin z mię-
kiszem wodonośnym i powietrznym;

!

trójwymiarowe modele naczyń i rurek sitowych;

!

animacje: ruch komórek szparkowych, twardzica w łodygach i owocach oraz
działanie tkanki przewodzącej.

Lekcja 16. Budowa pierwotna łodygi i korzenia

Uczniowie poznają budowę zewnętrzną, wewnętrzną i funkcje organów wegetatyw-
nych roślin. Dowiadują się, jakie rośliny nazywamy zielnymi oraz co to jest budowa
pierwotna korzenia i łodygi.

Lekcja zawiera:

!

rysunki systemów korzeniowych oraz wiązek przewodzących u roślin jednoliś-
ciennych i dwuliściennych;

!

fotografie: łodyg zielnych, liści, igieł sosny i budowy wewnętrznej igły;

!

trójwymiarowy model budowy wewnętrznej liścia;

!

animacje pierwotnej budowy wewnętrznej korzenia i łodygi;

!

ćwiczenie interaktywne dotyczące budowy zewnętrznej korzenia.

Dla ciekawskich – odpowiedź na pytanie, jak jest zbudowany liść sosny.

Lekcja 17. Budowa wtórna łodygi i korzenia

Treść tej lekcji stanowi wyjaśnienie mechanizmów przyrostu na grubość korzeni i
łodyg roślin dwuliściennych oraz powstawania budowy wtórnej tych organów.

Dla ciekawskich – informacja o dendrochronologii.

W lekcji umieszczono:

!

rysunki przekroju przez miazgę i fellogen oraz lokalizacji tych tkanek
w roślinie;

!

fotografie: miazgi i fellogenu, ściętego pnia, starych budowli drewnianych;

!

animacje przyrostu korzenia na grubość i przyrostu łodygi (pnia) na grubość.

Lekcja 18. Przystosowanie organów roślinnych do środowiska

Uczniowie poznają modyfikacje korzeni, pędów i liści uwarunkowane wpływem
środowiska życia. Zaznajamiają się z przykładami korzeni spichrzowych, kurczli-
wych, podporowych, powietrznych i oddechowych; dowiadują się, jaką rolę odgry-

18

II

TRE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

wają kłącza i bulwy pochodzenia pędowego oraz dlaczego czasami „dobrze jest mieć
ciernie zamiast liści”.

Dla ciekawskich – informacje o bulwach manioku, różnopostaciowości liści strzałki
wodnej i liściakach.

Lekcja jest bogato ilustrowana fotografiami roślin. Można dzięki nim obserwować
przystosowania postaci ciała do środowiska życia, np. u dębika ośmiopłatkowego
i wierzby zielnej oraz tych, które cechują przekształcenia organów, np. figowca
i kukurydzy – (korzenie podporowe), epifitycznego storczyka (korzenie powietrzne),
cypryśnika błotnego (korzenie oddechowe). Można też obejrzeć fotografie roślin i
ich cierni, wąsów u pnączy, bulwy ziemniaka; rysunki przekroju przez korzeń po-
wietrzny kłącza oraz animację – Jak działają korzenie.

Lekcja 19. Charakterystyka grup ekologicznych roślin

Kontynuacja poprzedniego tematu – zwrócenie uwagi na cały organizm i jego
przystosowania do warunków środowiska. Przedstawienie roślin, które w różny
sposób gospodarują wodą oraz mających różne wymagania co do natężenia światła.
Uczniowie poznają: kserofity (sklerofity i sukulenty), halofity, mezofity, higrofity i
hydrofity oraz rośliny światłolubne i cieniolubne.

Dla ciekawskich – otwiera się okno z roślinami namorzynowymi i mrówczymi
ogródkami epifitycznymi.

Lekcja zawiera:

!

liczne fotografie: sklerofitów (oleander), sukulentów, halofitów, mezofitów,
higrofitów, hydrofitów, roślin światłolubnych i cieniolubnych oraz epifitów;

!

rysunki przekroju przez skórkę, aparatów szparkowych, włosków, budowy liścia
higrofita, epifitów tworzących liście urnowate, budowy wewnętrznej kaktusa.

!

Hydrofity przybliża animacja.

Lekcja 20. Fotosynteza

Główne treści tej lekcji to:

!

przebieg fotosyntezy u roślin;

!

wyjaśnienie zależności natężenia fotosyntezy od różnych czynników;

!

znaczenie procesu fotosyntezy dla wszystkich żywych organizmów;

!

hodowla roślin uprawnych.

19

II

T

RE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

Dla ciekawskich – liczba chloroplastów w komórkach miękiszu gąbczastego i
palisadowego.

Lekcja zawiera:

!

schematy związku fotosyntezy z oddychaniem oraz zależności między cukrem
powstałym w liściu a miejscami magazynowania substancji organicznych i
miejscami zapotrzebowania na substancje organiczne;

!

trójwymiarowe modele dwutlenku węgla i chloroplastów;

!

rysunki chromoplastu bakterii i przekroju przez liść;

!

fotografie bakterii glebowych;

!

animacje przebiegu fotosyntezy i transportu asymilatów;

!

wykresy zależności natężenia fotosyntezy od światła, temperatury i dwutlenku
węgla;

!

film przedstawiający fotosyntezę jako proces, od którego zależy życie innych
organizmów,

!

biogram Jana von Ingenhousza, odkrywcy procesu asymilacji dwutlenku węgla
i roli światła w procesie fotosyntezy.

Lekcja 21. Różnorodność sposobów pobierania substancji po-
karmowych przez rośliny

Uczniowie zapoznają się z roślinami, które są pasożytami, półpasożytami, organi-
zmami mięsożernymi.

Dla ciekawskich – największy kwiat na świecie i pułapka muchołówki.

Lekcja zawiera:

!

fotografie pasożytów, półpasożytów, roślin owadożernych;

!

animację: wnikanie kanianki do tkanek żywiciela;

!

model młodej rośliny jemioły na gałęzi gospodarza.

Lekcja 22. Oddychanie u roślin

Główne treści tej lekcji to:

!

oddychanie jako proces uwalniania energii;

20

II

TRE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

!

rośliny organizmami tlenowymi;

!

mitochondrium – miejsce przebiegu reakcji oddychania;

!

wymiana gazowa u roślin;

!

oddychanie a fotosynteza;

!

zależność natężenia oddychania od temperatury i zawartości wody w komór-
kach.

Dla ciekawskich – wiadomości o fotooddychaniu.

W lekcji umieszczono:

!

schematy: Oddychanie jako proces uwalniający energię, Fotosynteza a oddy-
chanie;

!

modele: cząsteczki tlenu, mitochondrium i chloroplastu;

!

fotografie: bakterii beztlenowych, mitochondium, pęczniejących namoczonych
nasion słonecznika;

!

rysunki aparatów szparkowych i przetchlinki;

!

animowany wykres: Zależność natężenia oddychania od temperatury.

Lekcja 23. Gospodarka wodna roślin – sposoby wydalania

Uczniowie poznają mechanizm pobierania i przemieszczania się wody w roślinie:
osmozę, parcie korzeniowe, transpirację. Dowiadują się, jaka jest istota transpiracji,
obserwują gutację, rozróżniają wydalanie i wydzielanie.

Dla ciekawskich – ilustracja doświadczenia sprawdzającego parcie korzeniowe.

Lekcja zawiera:

!

rysunki obrazujące zasadę dyfuzji, osmozy i transpiracji, aparat szparkowy,
hydatodę;

!

filmy ilustrujące zjawisko dyfuzji i osmozy;

!

animacje transpiracji kutykularnej i szparkowej oraz ruchu wody i związków w
niej rozpuszczonych w roślinie;

!

biogram Stephena Halesa.

Lekcja 24. Ruchy roślin

Zapoznanie uczniów z ruchami roślin, mającymi różne przyczyny i mechanizmy,
tropizmami i nastiami. Zwrócenie uwagi na istnienie i działanie hormonów roślin-
nych oraz tzw. hormonu stresowego (ABA).

21

II

T

RE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

Ruchy roślin są zobrazowane za pomocą:

!

animacji: fototropizm, geotropizm, tigmotropizm, działanie auksyn;

!

fotografii: termonastie, fotonastie;

!

filmu: sejsmonastie;

!

rysunków: sejsmonastie, wędrówka auksyn, aparat szparkowy zamykający się
pod wpływem ABA.

Lekcja 25. Kwiat, nasienie, owoc – budowa i funkcja

Głównym zagadnieniem tej lekcji jest kwiat jako narząd rozmnażania generatywne-
go. Budowa kwiatów u nagonasiennych na przykładzie sosny, budowa kwiatu okry-
tonasiennych, budowa i rola nasienia, typy owoców, sposoby rozsiewania oraz
znaczenie owoców i nasion dla człowieka.

Lekcja zawiera:

!

rysunki: gałązki sosny z kwiatostanami, przekroju przez kwiat rośliny okryto-
nasiennej, typów kwiatostanów, nasion kukurydzy i fasoli;

!

fotografie: kwiatostanów sosny, kwiatów tulipana i róży, pręcików w kwiecie,
różnych kwiatostanów, różnych owoców i nasion;

!

animacje budowy słupka i zapylenia oraz pękania strąka.

Lekcja 26. Sposoby rozmnażania roślin

Uczniowie, znając już pojęcia rozmnażania płciowego i bezpłciowego, dowiadują się
teraz o przemianie pokoleń, występującej zarówno u roślin zarodnikowych, jak
i nasiennych; obserwują stopniową redukcję gametofitu, który u roślin nasiennych
składa się zaledwie z kilku komórek ukrytych w sporoficie. Poznają również istotę i
różne sposoby rozmnażania wegetatywnego roślin okrytonasiennych.

W lekcji umieszczono:

!

rysunki mchu płonnika z zarodnią i budowy kwiatu jabłoni;

!

fotografie: spodniej strony liścia paproci, kwiatu jabłoni, organów rozmnażania
wegetatywnego – cebul, bulw, rozmnóżek, rozłogów, kłączy;

!

animacje przemiany pokoleń u mchów i paprotników.

Dla ciekawskich – informacja o liściach zarodnionośnych oraz makrosporach i
mikrosporach.

22

II

TRE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

Lekcja 27. Rozmnażanie płciowe roślin okrytonasiennych –
powstawanie nasion

Szczegółowa informacja o przebiegu zapłodnienia i powstawaniu nasion u roślin
okrytonasiennych. Rozróżnienie samopylności, samozapłodnienia i zapylenia krzy-
żowego. Przedstawienie sposobów obrony przed samopylnością i rodzajów zapyla-
nia. Omówienie budowy nasienia i etapów jego kiełkowania.

Opisane procesy i zjawiska zilustrowano:

!

rysunkami: słupka z woreczkiem zalążkowym i dochodzącą do niego łagiewką,
wnętrza kwiatu (z powiększeniem pręcika i słupka), nasienia;

!

fotografiami: kwiatów roślin samopylnych i broniących się przed samopylno-
ścią, kwiatów wiatropylnych i zapylanych przez zwierzęta, nasion;

!

animacją przedstawiającą podwójne zapłodnienie;

!

filmem o owadopylności.

Lekcja 28. Powtórzenie

Każdy rozdział zakończony jest lekcją sprawdzającą wiadomości ucznia. Składają się
na nią: ćwiczenia wielokrotnego wyboru, testy uzupełnień, zadania typu „prawda –
fałsz” oraz ćwiczenia polegające na łączeniu (przyporządkowywaniu) elementów.

23

II

T

RE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

ROZDZIAŁ III: FUNKCJE ORGANIZMÓW ZWIERZĘ-

CYCH A ŚRODOWISKO

Lekcja 29. Wszystkie zwierzęta świata

Lekcja ta stanowi wstęp do rozdziału III (Funkcje organizmów zwierzęcych a środo-
wisko) oraz IV (Czynności życiowe zwierząt). Nie przedstawiono w niej podziału
zwierząt według ścisłych zasad systematyki. To raczej fascynująca podróż przez
świat organizmów zwierzęcych, która daje wyobrażenie o ich różnorodności i pięk-
nie. We wstępnej części lekcji uczniowie poznają wybrane cechy wspólne dla
wszystkich organizmów zwierzęcych. Dowiadują się też, jak ocenia się obecnie
liczbę znanych i nieznanych gatunków zwierząt. Biologia jest więc nauką, w której
wiele pozostało jeszcze do odkrycia.

W dalszej części lekcji prezentowane są różne grupy zwierząt – poczynając od
najprostszych gąbek przez robaki płaskie i obłe, pierścienice, stawonogi i wreszcie
strunowce. Obok barwnych zdjęć znajdują się tu krótkie informacje, które nie
zostały ujęte w określony schemat. Mają one formę nieomal beletrystyczną, co
sprawia, że zapoznawanie się z tak dużą porcją wiedzy nie powoduje u uczniów
znużenia.

Lekcję kończy krótkie rozważanie o podziale zwierząt na kręgowce i bezkręgowce, w
którym przedstawione są dowody na „równość” obu tych grup. Jego celem jest
wzbudzenie szacunku dla świata bezkręgowców, które niejednokrotnie uważane są
za istoty niższe.
Materiał ujęty w tej lekcji może być wykorzystywany również podczas kolejnych
lekcji – w formie przypomnienia wiadomości lub wprowadzenia do kolejnych części
jednostek lekcyjnych.

Lekcja 30. Nabłonek, mięsień, nerw

Lekcja omawia podstawowe wiadomości z zakresu budowy i funkcji tkanek: nabłon-
kowej, mięśniowej i nerwowej. Rozpoczyna ją wprowadzenie pojęć „histologia” i
„anatomia”. Uczniowie wykonują interaktywne ćwiczenie, którego celem jest przy-
pomnienie definicji tkanki, poznanej na lekcji 10. Realizacja treści nauczania nastę-
puje w trzech etapach. W pierwszym uczeń poznaje funkcje tkanki nabłonkowej,
najważniejsze cechy jej budowy i rodzaje nabłonków. Dowiaduje się, że nabło-
nek pokrywa powierzchnię ciała zwierząt i organy wewnętrzne. Druga część lekcji
poświęcona jest tkance mięśniowej. Prezentowane są tu kolejno mięśnie poprzecz-
nie prążkowane (szkieletowe), mięśnie gładkie i mięsień sercowy. Ostatni etap lekcji
to wiadomości o tkance nerwowej i dwóch podstawowych typach komórek, które w

24

II

TRE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

niej występują – neuronach i komórkach glejowych. Uczeń poznaje ich wygląd i
zadania. Na zakończenie ogląda animację obrazującą funkcjonowanie układu ner-
wowego jako odbiorcy bodźców ze środowiska.

Lekcja 31. Co łączy krew i kości?

W lekcji tej scharakteryzowano tkankę łączną. Zajęcia rozpoczyna interaktywne
ćwiczenie, które ma na celu przypomnienie, że kość i krew to tkanki zaliczane
do grupy tkanek łącznych. Następnie uczeń poznaje charakterystyczne cechy tkanki
łącznej, funkcje, jakie pełni ona w organizmie oraz miejsca jej występowania w
ustroju. Przyciski na rysunku przedstawiającym budowę wewnętrzną kota szerzej
charakteryzują różne typy tkanki łącznej i jej funkcje w poszczególnych narządach.
Następnie uczeń poznaje budowę chrząstki, zilustrowaną rysunkiem i fotografią
mikroskopową. Dowiaduje się, jaką rolę odgrywa chrząstka w budowie szkieletu
zwierząt.

Na dalszym etapie uczeń przechodzi do budowy i zadań kości. Dowiaduje się,
że szpik kostny jest miejscem wytwarzania komórek krwi. O nich właśnie mówi
kolejna część materiału lekcyjnego. Najpierw uczeń odnajduje cechy tkanki łącznej
w budowie krwi i poznaje skład osocza. Prezentacja komórek krwi rozpoczyna się od
erytrocytów, potem przedstawione są leukocyty i wreszcie trombocyty. Omówiona
jest liczebność poszczególnych rodzajów elementów morfotycznych krwi, ich mor-
fologia i funkcje.

Animacje przedstawiają udział leukocytów w mechanizmach obronnych organizmu i
udział trombocytów w powstawaniu skrzepu. Na zakończenie lekcji uczeń dowiaduje
się o hemolimfie, która występuje u bezkręgowców.

Dla ciekawskich, w którym uczeń znajdzie informacje o jeszcze jednym typie
tkanki łącznej – limfie.

Lekcja 32. Pokrycie ciała zwierząt żyjących w różnych środo-
wiskach

Lekcja przedstawia różnorodność pokrywy ciała zwierząt, będącą wyrazem przysto-
sowania do środowiska zewnętrznego. Na wstępie wymienione są najważniejsze
funkcje pokrycia ciała. Uczeń dowiaduje się o podstawowej różnicy w pokryciu ciała
zwierząt bezkręgowych i kręgowców. Następnie omówione są wybrane przykłady
pokrycia ciała bezkręgowców: orzęsiony nabłonek wirków, pełniący także funkcje
lokomocyjne; nabłonki glisty ludzkiej i tasiemca, niezwykle dobrze przystosowane
do przebywania w świetle przewodu pokarmowego i okryte wydzielanym przez
siebie oskórkiem; chitynowy pancerz wytwarzany przez nabłonek owadów.

25

II

T

RE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

W następnej części materiału lekcyjnego uczeń poznaje podstawowe cechy pokrycia
ciała ryb, płazów i gadów. Ogląda film ukazujący rozmaite ubarwienie ryb. Nieco
dłużej zatrzymuje się na temacie pokrycia ciała ptaków. Znajduje się tu film przed-
stawiający ptaki rozprowadzające wydzielinę gruczołów kuprowych na piórach oraz
bardzo efektowny opis rodzajów piór u ptaków.

W oknie Dla ciekawskich obejrzeć można film Ptaki we frakach – o pingwinach,
którym skrzydła służą jako wiosła. Warto wykorzystać ten ciekawy i pouczający
materiał na krótki odpoczynek umysłowy przed następną, ostatnią częścią lekcji,
dotyczącą pokrycia ciała ssaków.
Na kolejnych ekranach przedstawiona jest budowa skóry ssaków i jej udział w
takich procesach, jak odbieranie bodźców ze środowiska i termoregulacja. Wymie-
nione i krótko opisane są tu też rodzaje gruczołów występujących w skórze ssaków.

Lekcja 33. Obrona zewnętrzna zwierząt

W świecie organizmów zwierzęcych nieustannie trwa walka o byt. Sposoby obrony
zwierząt przed wrogami są treścią tej lekcji. Przedstawia ona różnorodne formy
czynnej i biernej obrony zwierząt. Uczeń poznaje przykłady ubarwienia ochronnego i
kamuflażu. Znajdują się tu również informacje na temat ubarwienia ostrzegawczego
i zachowań obronnych. Zaprezentowany został także przykład mimikry u przezierni-
ka osowca – motyla udającego szerszenia. Dalej wymienione są przykłady wydzie-
lania chemicznych substancji wywierających toksyczne działanie na inne gatun-
ki, tworzących „zasłony dymne” lub rażących zapachem.

Obrona czynna zachodzi dzięki „broni” posiadanej przez niektóre zwierzęta. Bardzo
ciekawy sposób obrony – autotomię – uczeń poznaje na kolejnym ekranie. Tam też
znajduje się animacja, ukazująca, w jak niezwykły sposób bronią się przed napast-
nikami strzykwy. Materiał z ekranu 7. stanowi przyczynek do przypomnienia pojęcia
regeneracji. Przeciwieństwem aktywnej obrony jest ukrywanie się.
Lekcja zawiera dwa okna Dla ciekawskich:

!

Niezwykła symbioza opisuje współpracę krabów z ukwiałami: ukwiał chroni
swoimi parzydełkami kraba, w zamian otrzymując środek lokomocji (przy oka-
zji powtarzamy pojęcie symbiozy);

!

Broń elektryczna ukazuje niezwykłe możliwości drętwy czarnej, wytwarzającej
prąd elektryczny porażający wrogów i ofiary.

26

II

TRE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

Lekcja 34. Układ nerwowy jako odbiorca bodźców ze środowi-
ska

Lekcja ta przedstawia ewolucyjny rozwój układu nerwowego u zwierząt. Po krótkim
wstępie, sygnalizującym rolę układu nerwowego i przypominającym budowę neuro-
nu, uczeń poznaje układ nerwowy stułbi. Dowcipna animacja uzmysławia wpływ
aktywnego trybu życia na rozwój układu nerwowego. Uczeń przyswaja sobie pojęcie
„centralizacji układu nerwowego”. Następnie poznaje drabinkowe układy nerwowe
wypławków i dżdżownicy. Ten ostatni zaprezentowano w formie efektownej anima-
cji.

W lekcji tej przedstawiony jest również układ nerwowy owadów. Uczeń dowiaduje
się, że spośród bezkręgowców najlepiej rozwinięty układ nerwowy posiadają głowo-
nogi. Następnie przygląda się układowi nerwowemu kręgowców. Przedstawiono tu
podział na ośrodkowy i obwodowy układ nerwowy. Ewolucyjny rozwój mózgu krę-
gowców ilustrują bardzo czytelne rysunki. Na koniec uczeń dowiaduje się, że w
układzie nerwowym kręgowców wyróżnia się dwie części funkcjonalne: układ ner-
wowy somatyczny i wegetatywny.

W oknie Dla ciekawskich umieszczono wybrane informacje o mózgu człowieka.

Lekcja 35. Budowa i rola narządów zmysłów u zwierząt

Lekcja ta zawiera bardzo obszerny materiał o narządach zmysłów u zwierząt; celo-
we jest rozłożenie go nawet na trzy godziny lekcyjne. Po krótkim wstępie, sygnali-
zującym rolę narządów zmysłów i ich różnorodność, uczeń zapoznaje się narządami
zmysłu wzroku. Dowiaduje się, że występują one nawet u tak prostych organizmów,
jak meduzy i wypławki. Poznaje budowę plamek ocznych wypławka. Następny ekran
poświęcony jest oczom owadów. Uczeń ma okazję obejrzeć bardzo dokładny rysu-
nek oka głowonoga z wyraźnie wyodrębnioną rogówką, powieką, tęczówką, soczew-
ką, siatkówką i nerwem wzrokowym. W tym miejscu należy omówić zadania po-
szczególnych części oka. Uczeń ma również okazję zapoznania się z budową oka
kręgowca (każdy jego element opisany jest dokładniej w polu tekstowym, które
otwiera się po najechaniu myszką na odpowiednią nazwę) oraz ze zróżnicowaniem
narządu wzroku u kręgowców. Można tu także obejrzeć film Oczy storni.

Pracę zmysłu wzroku u ryb uzupełnia specyficzny dla nich narząd – linia boczna. W
lekcji znajduje się film, którego tematem jest ten szczególny narząd zmysłu, i
rysunek przedstawiający budowę linii bocznej.

W następnej części lekcji przedstawiono narządy zmysłu słuchu i równowagi, poczy-
nając od najprostszej postaci narządu równowagi występującej u meduzy, przez

27

II

T

RE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

narządy tympanalne u owadów po skomplikowane ucho kręgowców.
Tu także znajduje się animacja obrazująca rozwój ucha u kręgowców, który dopro-
wadził do powstania tak wyspecjalizowanego narządu, jakim jest ucho ssaka. Kolej-
na animacja pomaga zrozumieć mechanizm rejestrowania bodźców dźwiękowych w
uchu ssaka. Budowa błędnika przedstawiona jest na ekranie 12. Tam też znajduje
się bardzo efektowny rysunek komórek zmysłowych i otolitów budujących narząd
równowagi.

Kolejna porcja materiału dotyczy narządów zmysłu węchu, jego roli u bezkręgow-
ców i kręgowców. Znajdujący się tu rysunek przedstawia budowę wewnętrzną nosa
ssaka, a umieszczony na nim przycisk umożliwia obejrzenie szczegółów budowy
nabłonka węchowego.

Dalej omówiono narządy zmysłu smaku. Lekcję kończy prezentacja narządów
zmysłu wrażliwości na temperaturę.

Lekcja 36. Szkielet i mięśnie zwierząt

Lekcja ta opisuje dwa układy narządów, które mają decydujące znaczenie dla
poruszania się organizmów zwierzęcych: układ szkieletowy i mięśniowy. Jednostka
lekcyjna składa się z trzech części. W pierwszej przedstawiona jest różnorodność
zarówno strukturalna, jak i funkcjonalna układów szkieletowych u zwierząt.
W drugiej uczeń poznaje mechanizm skurczu mięśnia. Trzecia część lekcji łączy
funkcjonowanie obu układów – szkieletowego i mięśniowego.

Wprowadzenie do tematu szkieletów zwierzęcych stanowią ogólne informacje
o roli i konstrukcji szkieletów. Szkielet zazwyczaj kojarzy się uczniom z kostną
konstrukcją wewnątrz organizmu. Taki układ szkieletowy jest charakterystyczny dla
kręgowców (plan budowy szkieletu u poszczególnych grup tych zwierząt). Uczeń
poznaje również szkielety zewnętrzne: muszle mięczaków, chitynowe pancerze
stawonogów. Następnie dowiaduje się, że istnieją także szkielety hydrauliczne, w
których funkcję szkieletu pełni płyn wypełniający ciało zwierzęcia.

Dalsza część lekcji, poświęcona pracy mięśni, rozpoczyna się przypomnieniem
i rozszerzeniem wiadomości (sygnalizowanych w lekcji 30.: Nabłonek, mięsień,
nerw) o mięśniach poprzecznie prążkowanych i gładkich. Wiadomości te stanowią
podstawę zrozumienia mechanizmu skurczu mięśnia poprzecznie prążkowanego.
Trójwymiarowa animacja ilustruje przesuwanie się włókien aktyny i miozyny. Na-
stępnie uczeń dowiaduje się, że ruch to współdziałanie mięśni, szkieletu, ścięgien
i

podłoża lub środowiska życia zwierzęcia. Podany jest przykład powiązania pracy

mięśni i szkieletu. Zginanie i prostowanie ręki ludzkiej, wywoływane przyciskiem,
ilustruje wzajemnie przeciwstawne działanie zginacza i prostownika.

28

II

TRE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

Praca mięśni związana jest z wytwarzaniem ciepła. O sposobach usuwania nadmiaru
ciepła z organizmu i zwiększania jego wytwarzania w razie potrzeby uczeń dowia-
duje się z narracji. Na zakończenie lekcji omówiono najmniejsze narządy ruchu
występujące u żywych organizmów – wici i rzęski. Można obejrzeć tu film przedsta-
wiający ruchy pierwotniaków wywoływane pracą rzęsek.

W lekcji umieszczono aż pięć okien Dla ciekawskich. Szczególnie godne polecenia
są okna:

!

Największe zwierzęta – prezentujące największych żyjących obecnie przedsta-
wicieli głowonogów, ryb, płazów, gadów, ptaków, ssaków oraz największe wy-
marłe gady i ptaki;

!

Siłownik hydrauliczny do skakania – wyjaśniające tajemnicę skoków pająków.

Lekcja 37. Różnorodność sposobów poruszania się zwierząt

Omówiono tu ogromną różnorodność sposobów przemieszczania się zwierząt,
zilustrowaną aż ośmioma filmami. Filmy ukazują ruch zwierząt nie posiadających
szkieletu ani mięśni – ameby i stułbi. Ruch oparty na działaniu tak zwanego szkie-
letu hydraulicznego ilustruje film z poruszającą się pijawką. Budowa wora skórno-
mięśniowego przedstawiona jest na rysunku. Ruch spowodowany falami skurczów
mięśni i wyginaniu sprężystego szkieletu ukazano na przykładzie pełzania węża
(film), pływania rekina i delfina.

Różnorodność odnóży i kończyn obrazują zdjęcia umieszczone w przeglądarce.
Zmniejszenie ilości nóg związane jest z rozwojem układu nerwowego i narządów
zmysłów równowagi. Skoki to częsty sposób poruszania się zwierząt, związany
niejednokrotnie ze szczególną budową kończyn. Ruch w wodzie odbywa się prze-
ważnie za pomocą płetw – posiadają je wprawdzie tylko ryby, ale podobne mecha-
nizmy wykorzystują także żółwie morskie i pingwiny, co możemy zobaczyć na
filmie. Ilustruje on również poruszanie się w środowisku wodnym takich organi-
zmów, jak orzęski oraz ruch plemników, wyposażonych tylko w jedną wić. Lekcję
kończy opis lotu ptaka – najbardziej skomplikowanego sposobu poruszania się.

Lekcja zawiera trzy okna Dla ciekawskich, przedstawiające stosowanie chwytnych
ogonów przez niektóre czworonogi (Czworonogi z piątą kończyną), niezwykły me-
chanizm poruszania się rozgwiazd i jeżowców (Kroczenie na nóżkach ambulakral-
nych) oraz odrzutowy „silnik” głowonogów i niektórych mięczaków (Odrzut).

29

II

T

RE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

Lekcja 38. Odżywianie się zwierząt – podstawowe zasady,

procesy i pojęcia

W lekcji tej omówiono zagadnienia związane z odżywianiem się organizmów zwie-
rzęcych. Na wstępie uczeń dowiaduje się o potrzebach pokarmowych zwierząt
i rodzajach składników pokarmowych. Uzyskuje podstawowe wiadomości na temat
witamin. Uczniowie zainteresowani tematem mogą się zapoznać z ciekawą biografią
Kazimierza Funka, twórcy pojęcia „witamina”.

Kolejna część lekcji poświęcona jest procesom trawienia składników pokarmowych.
Uczeń poznaje na tym etapie pojęcie hydrolizy. Dowiaduje się też o udziale enzy-
mów w reakcjach zachodzących w organizmie. Dalej przedstawione są sposoby
pobierania pokarmu przez zwierzęta, począwszy od orzęsków (film o funkcji wodni-
czek pokarmowych), poprzez najprostsze „układy pokarmowe” jamochłonów do
wykształconych układów pokarmowych glisty ludzkiej i kręgowców. Uczeń poznaje
gruczoły trawienne i wieloetapowość procesu trawienia u kręgowców, przedstawioną
w animowanym filmie. Słuchając narratora, ogląda przesuwanie się pokarmu przez
układ pokarmowy ptaka (scena z animacji).

Lekcja 39. Różnorodność sposobów odżywiania się

Lekcja przedstawia różnorodne sposoby zdobywania pokarmu występujące wśród
zwierząt. Na wstępie uczeń uzyskuje informację, że pokarmem dla cudzożywnych
organizmów może być każda postać materii organicznej. Następnie poznaje zróżni-
cowanie aparatów gębowych owadów; dowiaduje się, że pokarm może być przyj-
mowany również przez powłoki ciała (jako uzupełnienie diety lub jako jedyny spo-
sób odżywiania się) oraz że dostępność pokarmu często wymusza aktywne sposoby
jego wyszukiwania i chwytania, a kiedy indziej nie wymaga żadnego wysiłku. Dalej
wymienione zostały przykłady zwierząt wyspecjalizowanych w odżywianiu się po-
karmami płynnymi oraz glebo- i mułożerców. Kolejny ekran prezentuje galerię
zwierząt chwytających i „odcedzających” składniki planktonu. Następnie uczeń
poznaje zawiłą drogę pokarmu roślinnego w przewodzie pokarmowym żubra (film) i
rolę, jaką w trawieniu celulozy odgrywają mikroorganizmy żyjące w jelitach
roślinożerców. W dalszej części lekcji omówiono układ pokarmowy mięsożerców na
przykładzie wilka.

W oknie Dla ciekawskich zatytułowanym Żarłoki i głodomory przedstawiono dane
o ilości zjadanych pokarmów przez wybranych przedstawicieli świata zwierząt.

30

II

TRE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

Lekcja 40. Powtórzenie

Każdy rozdział zakończony jest lekcją sprawdzającą wiadomości ucznia. Składają się
na nią: ćwiczenia wielokrotnego wyboru, testy uzupełnień, zadania typu „prawda –
fałsz” oraz ćwiczenia polegające na łączeniu (przyporządkowywaniu) elementów.

ROZDZIAŁ IV: CZYNNOŚCI ŻYCIOWE ZWIERZĄT

Lekcja 41. Transport u zwierząt

Lekcja ta przedstawia rozmaite mechanizmy i sposoby transportu substancji
w organizmach zwierzęcych. Rozpoczyna się interaktywnym ćwiczeniem przypomi-
nającym znane uczniom czynności życiowe organizmów. Następnie przedstawione
jest zagadnienie hierarchii czynności życiowych – dowcipne rysunki mogą stać się
przyczynkiem do przeprowadzenia wśród uczniów dyskusji prowadzącej do wniosku,
że organizm to zintegrowana jednostka funkcjonalna. Wynika stąd waga procesów
transportu substancji w organizmie. Budowę błony komórkowej i jej właściwości
uczeń poznaje na ekranie 2., gdzie zamieszczono efektowny trójwymiarowy model
błony komórkowej. Mechanizmy wnikania cząsteczek substancji do wnętrza komó-
rek, dyfuzję i transport aktywny przedstawione są na kolejnych ekranach. Posłużo-
no się tu plastycznymi animacjami, ułatwiającymi zrozumienie tych procesów.
Również za pomocą animacji przedstawiony jest transport substancji wewnątrz
komórki.

Druga część lekcji opisuje stopniowe doskonalenie się układów transportujących
substancje u zwierząt. Najpierw uczeń poznaje grupy organizmów, które nie posia-
dają wyspecjalizowanych narządów przenoszących substancje – pierwotniaki oraz
gąbki i jamochłony. Następnie dowiaduje się o wykorzystywaniu układu pokarmo-
wego (wypławki) i płynu wypełniającego jamę ciała (obleńce) jako nośników sub-
stancji. Najdoskonalsze układy transportujące – układy krwionośne – przedstawione
są na ekranie 8. Uczeń może prześledzić komplikowanie się budowy układów krwio-
nośnych, poczynając od dżdżownicy i raka, poprzez układ krwionośny u ryby, a
kończąc na układach krwionośnych u konia i człowieka.

Lekcja 42. Różne układy krążenia u zwierząt

Lekcja prezentuje zróżnicowanie układów krążenia u zwierząt bezkręgowych. Na
wstępie uczeń poznaje elementy tworzące taki układ i dowiaduje się o dwóch za-
sadniczych jego typach: otwartym i zamkniętym. Ogląda animacje przedstawiające

31

II

T

RE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

układ krążenia u rozwielitki i u ryby. Śledzenie ewolucyjnego rozwoju układu krąże-
nia uczeń rozpoczyna od poznania układu krwionośnego dżdżownicy. Poznaje też
otwarte układy krwionośne raka i owada. Kierunek przepływu krwi ukazują anima-
cje. Lekcję kończy prezentacja układu krwionośnego ślimaka oraz głowonoga.

Lekcja 43. Doskonalenie układu krążenia u kręgowców

Lekcja zawiera bardzo obszerny materiał, więc wskazane jest podział tych treści na
dwie godziny lekcyjne. Uzupełniają go wspaniałe ilustracje, często animowane,
które stanowią doskonałe środki dydaktyczne pomagające w zrozumieniu przedsta-
wianych zagadnień. Treścią lekcji jest ewolucyjny rozwój układu krwionośnego
u

kręgowców.

Zajęcia rozpoczynają się interaktywnym ćwiczeniem, podsumowującym wiadomości
o układzie krwionośnym zdobyte na poprzednich zajęciach. Lekcję właściwą otwiera
informacja o rodzajach i budowie naczyń krwionośnych. Przedstawiona jest tu
wymiana substancji zachodząca na poziomie naczyń włosowatych, a także mecha-
nizm przesuwania się krwi w naczyniach żylnych.

Następna część materiału przedstawia układy krwionośne kręgowców: ryb, płazów,
gadów i ssaków. Ukazany jest tu związek rozwoju układu krwionośnego ze
środowiskiem życia zwierząt. Zmiany następujące w budowie serca przedstawiono
przy pomocy bardzo czytelnych rysunków. Wędrówkę krwi w układach krwiono-
śnych prezentują animacje, podczas oglądania których uczeń wysłuchuje narracji.
Wreszcie uczeń przechodzi do wyjaśnienia roli układu krwionośnego. Ostatni ekran
lekcji poświęcony jest układowi limfatycznemu jako układowi wspomagającemu
układ krwionośny.

Lekcja zawiera też okno Dla ciekawskich zatytułowane 130 000 km naczyń czło-
wieka. Przywołuje się w nim postać Williama Harveya. Uczeń zainteresowany odkry-
ciami, jakich dokonał ten angielski lekarz i fizjolog, znajdzie o nim więcej informacji
w programie narzędziowym Zasłużeni dla biologii.

Lekcja 44. Oddychanie zwierząt – podstawowe zasady, proce-
sy i pojęcia

Lekcja przedstawia procesy oddychania komórkowego. W pierwszej części uczeń
dowiaduje się, jaki związek istnieje pomiędzy oddychaniem a wytwarzaniem energii.
Poznaje także ATP – uniwersalny przenośnik energii w żywych organizmach. Przed-
stawione schematy obrazują wieloetapowość procesu oddychania.

Następnie poruszone zostaje zagadnienie wymiany gazowej. Ukazane są podstawo-
we cechy narządów oddechowych i mechanizm tej wymiany. Dalej omówiona jest

32

II

TRE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

rola hemoglobiny – transportera tlenu – i pokazana jej budowa. Następnie uczeń
poznaje mechanizm pozbywania się z organizmu dwutlenku węgla. W końcowym
etapie lekcji przedstawiono beztlenowy sposób oddychania.

W lekcji zamieszczone są dwa okna Dla ciekawskich:

Białka wiążące tlen zawierające informacje o barwnikach oddechowych;
Znaczenie organizmów beztlenowych dla człowieka rozszerzające wiadomości na
temat wykorzystywania przez ludzi procesów fermentacji przeprowadzanych przez
bakterie.

Lekcja 45. Różnorodność sposobów oddychania

W lekcji tej przedstawiono zróżnicowanie sposobów wymiany gazowej u zwierząt.
Na początek ukazano najprostszy sposób wymiany gazowej – przez powierzchnię
ciała. Następnie przedstawione są skrzela jako narządy służące do pobierania tlenu
z wody. Dalej uczeń dowiaduje się, że płuco – narząd służący do pobierania tlenu z
powietrza – może mieć różną postać: prostego płuca u ślimaków i ryb dwudysz-
nych, workowatego – u płaza i gąbczastego – u gada. Poznaje też niezwykłą budo-
wę płuc u ptaka oraz sposób oddychania ssaka. Ostatnia część lekcji poświęcona
jest specyficznemu układowi oddechowemu, który występuje u owadów.

Lekcja zawiera cztery okna Dla ciekawskich:

!

Zwierzęta oddychające powierzchnią ciała;

!

Oszczędzanie energii podczas oddychania;

!

Jak oddychają żółwie?;

!

Rozmiary płuc.

Lekcja 46. Osmoregulacja i wydalanie

Lekcja przedstawia mechanizm osmoregulacji i sposoby przemiany związków azo-
towych u zwierząt. Na wstępie znajduje się przypomnienie wiadomości o tym, że
woda to główny składnik istot żywych i że wraz z rozpuszczonymi w niej związkami
tworzy wewnętrzne środowisko organizmów. Animacja pomaga zrozumieć mecha-
nizm przemieszczania się wody spowodowany różnicą ciśnień osmotycznych po obu
stronach półprzepuszczalnej błony komórkowej; wyjaśnia także konieczność utrzy-
mania stałości składu płynów ustrojowych. Schemat znajdujący się na 3. ekranie
ukazuje różnicę pomiędzy procesami wydalania nie strawionych i nie wchłoniętych

33

II

T

RE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

składników pokarmowych. W dalszej części lekcji uczeń poznaje trzy produkty
przemiany związków azotowych, jakie powstają w organizmach zwierzęcych. Do-
wiaduje się także, które z tych produktów wydalają poszczególne grupy zwierząt i
jaki jest związek pomiędzy środowiskiem życia organizmów a rodzajem usuwanych
substancji.

Lekcja 47. Narządy osmoregulacyjne i wydalnicze bezkręgow-
ców

W lekcji przedstawiono różnorodne sposoby wydalania u zwierząt bezkręgowych
oraz ich związek ze środowiskiem życia. Uczeń poznaje najpierw najprostsze narzą-
dy wydalnicze, jakimi są wodniczki tętniące u pierwotniaków. Na filmie ogląda pracę
wodniczki tętniącej u pantofelka. Dowiaduje się, dlaczego wodniczki tętniące wystę-
pują u pierwotniaków słodkowodnych, a nie ma ich u pierwotniaków żyjących w
wodach mórz oraz, że całą powierzchnią ciała także odbywa się wydalanie u prymi-
tywnych zwierząt wielokomórkowych, jakimi są parzydełkowce. W przeglądarce
zamieszczonych jest kilka zdjęć meduz. Następnie przedstawiono narządy wydalni-
cze typu nefrydialnego. Zasada ich budowy jest krótko opisana na ekranie; więcej
szczegółów na ten temat uczeń znajdzie w słowniczku. Protonefrydia wypławka
białego przedstawione są na rysunku – można na nim obejrzeć kolejno: położenie
kanałów zbiorczych w ciele płazińca, powiększenie protonefrydiów i wreszcie ko-
mórkę płomykową.

W dalszym ciągu lekcji zaprezentowano bardziej skomplikowany, metameryczny
układ wydalniczy typu nefrydialnego u dżdżownicy. Po kliknięciu przycisku umiesz-
czonego na zdjęciu dżdżownicy uczeń ogląda rysunek jej budowy wewnętrznej z
uwidocznioną metamerią układu wydalniczego, a następnie zapoznaje się ze szcze-
gółową budowę metanefrydium.

Ostatnia część lekcji zawiera opis narządów wydalniczych u stawonogów zamiesz-
kujących środowisko wodne – skorupiaków – oraz lądowych – owadów. Uczeń
dowiaduje się, że u raka około połowę produktów przemiany materii stanowi amo-
niak wydalany wprost do wody, oraz że u owadów i pajęczaków rozwinął się układ
wydalniczy zbudowany z cewek Malpighiego, związany z układem pokarmowym,
pozwalający na oszczędne gospodarowanie wodą. Rysunki pokazują położenie
układu wydalniczego w ciele raka oraz szczegółową budowę tegoż układu. Po klik-
nięciu przycisku umieszczonego na rysunku owada pojawia się ilustracja przedsta-
wiająca budowę wewnętrzną tego zwierzęcia z wyróżnionymi cewkami Malpighiego.

34

II

TRE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

Lekcja 48. Wydalanie i osmoregulacja u kręgowców

W lekcji tej omówiono budowę anatomiczną układu wydalniczego kręgowców oraz
proces powstawania moczu. Na wstępie uczeń dowiaduje się, że nerki to najważ-
niejsze z organów budujących układ wydalniczy kręgowców i że ich działanie wspo-
magane jest przez skórę i układ oddechowy. Na podstawie rysunku przedstawiają-
cego narządy wewnętrzne kota poznaje lokalizację nerek w organizmie.

Dalej opisana jest jednostka funkcjonalna nerki – nefron, jego budowa oraz pierw-
szy etap powstawania moczu – filtracja, a także procesy zachodzące w kanaliku
nerkowym. Animowany rysunek wraz z narracją pomaga zrozumieć pojęcia resorp-
cji i sekrecji. Kolejne odcinki układu wydalniczego zaprezentowane są na
ekranie 4.

Następna część materiału lekcyjnego dotyczy wpływu środowiska na procesy wyda-
lania i osmoregulacji. Wyjaśniono w niej, jak radzą sobie z osmoregulacją ryby
słodkowodne i morskie. Przedstawiono zróżnicowane sposoby wydalania u gadów.
Lekcję kończy prezentacja budowy układu moczowego ssaków i anatomicznej
budowy nerki ssaka na przykładzie nerki świni.

Lekcja 49. Rozród płciowy i bezpłciowy

Lekcja ta przedstawia procesy rozrodu bezpłciowego i płciowego u zwierząt.
We wstępie zdefiniowano pojęcie rozrodu i przedstawiono zarys podziału mitotycz-
nego właściwego dla komórek somatycznych, warunkującego rozmnażanie bezpł-
ciowe. Następnie uczeń poznaje organizmy zwierzęce rozmnażające się bezpłciowo.
W lekcji tej znajduje się film, którego bohaterem jest dzielący się pierwotniak oraz
film o pączkującej stułbi. Szczególna forma rozmnażania bezpłciowego – regenera-
cja – opisana jest na ekranie 4.

Następna część lekcji dotyczy procesów powstawania komórek rozrodczych. Pod-
stawowe wiadomości o podziale mejotycznym poprzedzają opisy męskich i żeńskich
komórek rozrodczych. Moment połączenia się komórki jajowej z plemnikiem przed-
stawia film. Pojęcie zapłodnienia zewnętrznego i wewnętrznego uczeń poznaje na
ekranie 9. Dowiaduje się też o szczególnym sposobie rozrodu płciowego – dziewo-
rództwie – oraz o procesach płciowych u pierwotniaków.

Na zakończenie krótko omówiono korzyści wynikające z rozrodu płciowego. Dowcip-
ny rysunek olbrzymich żółwi-mutantów uświadamia uczniom, że mutacje są źró-
dłem zmienności żywych organizmów.

35

II

T

RE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

Lekcja zawiera okno Dla ciekawskich, pt.: Ile plemników może wniknąć do jaja?,
wyjaśniające zjawisko polispermii u ptaków.

Lekcja 50. Jak zwierzęta się rozmnażają?

W lekcji tej przedstawiono różnorodność sposobów rozmnażania płciowego u
zwierząt i niektóre związane z nim zwyczaje. Na wstępie uczeń zapoznaje się z
planem budowy narządów rozrodczych męskich i żeńskich. Poznaje pojęcia gruczo-
łów rozrodczych, hermafrodytyzmu, samozapłodnienia, zapłodnienia krzyżowego.

W lekcji opisane jest rozmnażanie płciowe u stułbi, a film przedstawia przemianę
pokoleń u meduzy. Kolejne ekrany prezentują pierwszy typowy układ rozrodczy,
jaki pojawia się u robaków płaskich. Następnie uczeń poznaje pojęcie dymorfizmu
płciowego i zwyczaje godowe wybranych zwierząt oraz przykłady opieki nad jajami
u niektórych ryb. Jajorodne zwierzęta zaprezentowane są na ekranie 8. Tam też
znajduje się film o węgorzycy – jajożyworodnej rybie żyjącej w Bałtyku. Żyworod-
ność – sposób rozrodu charakterystyczny dla ssaków – przedstawiono na ekranie 9.

Ostatnia część lekcji poświęcona jest procesom zapłodnienia u ssaków. Najpierw
uczeń poznaje budowę układu rozrodczego żeńskiego ssaka. Na ekranie 10. znaj-
duje się też animacja, przedstawiająca proces uwalniania komórki jajowej z jajnika,
jej wędrówkę przez jajowód i to, co dzieje się po zapłodnieniu. Na ekranie 11.
opisana jest budowa męskiego układu rozrodczego u ssaka.

Lekcja zawiera okno Dla ciekawskich, pt.: Plemnik i komórka jajowa przyciągają
się, z którego uczeń dowiaduje się o fertylizynach.

Lekcja 51. Rozwój prosty i złożony

W lekcji tej omówiono typy rozwoju u zwierząt. Na wstępie uczniowie poznają
pojęcia rozwoju osobniczego, rozwoju prostego i złożonego oraz przeobrażenia.
Przebieg przeobrażenia niezupełnego przedstawiono na przykładzie rozwoju konika
pospolitego. Przeobrażenie zupełne jest opisane na ekranie 3. Rozwój żaby jako
przykładu przeobrażenia u płazów prezentuje film na ekranie 4.

Kolejna część lekcji poświęcona jest rozwojowi kręgowców. Przedstawiono tu po-
dział na owodniowce i bezowodniowce. Rozwój gadów opisany jest na ekranie 6.
Następnie uczeń poznaje zagadnienia rozwoju ptaków. Zaczyna od budowy jaja
ptaka, potem dowiaduje się o rodzajach i funkcjach błon płodowych ptaków i
wreszcie o gniazdownikach i zagniazdownikach. Na zakończenie omówione są błony
płodowe u ssaków.

36

II

TRE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

Lekcja zawiera jedno okno Dla ciekawskich, pt. Co to jest aksolotl?

Lekcja 52.: Powtórzenie

Każdy rozdział zakończony jest lekcją sprawdzającą wiadomości ucznia. Składają się
na nią: ćwiczenia wielokrotnego wyboru, testy uzupełnień, zadania typu „prawd –
fałsz” oraz ćwiczenia polegające na łączeniu (przyporządkowywaniu) elementów.

KLASA II GIMNAZJUM ROZDZIAŁ I: MAPA CIAŁA

Lekcja 1. Charakterystyka budowy i funkcji skóry człowieka

Główne treści tej lekcji to:

!

zapoznanie uczniów z ogólną budową skóry, a następnie szczegółowe pokaza-
nie budowy i funkcji poszczególnych jej warstw, począwszy od naskórka przez
skórę właściwą, aż do tkanki podskórnej;

!

przedstawienie zasad higieny skóry, omówienie najczęściej występujących
chorób skóry i ich profilaktyki.

Dla ciekawskich – Linie papilarne i Jak długo rośnie włos.

Na zakończenie – podsumowanie treści lekcji i sześć ćwiczeń sprawdzających wie-
dzę.

W lekcji zastosowano:

!

filmy: Obraz skóry w mikroskopie elektronowym, Natłuszczanie skóry;

!

fotografie: skóra zmieniona przez grzybicę, grzyby wywołujące grzybice, zmia-
ny trądzikowe skóry, obraz skóry w mikroskopie elektronowym;

!

model: przekrój przez skórę

!

ilustracje: naskórek, włos i gruczoł łojowy.

Lekcja 2. Szkielet czyli kościec

W lekcji przedstawiono:

37

II

T

RE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

a) budowę tkanki chrzęstnej i jej umiejscowienie w szkielecie;
b) budowę tkanki kostnej oraz procesu tworzenia kości, w tym roli komórek koś-

ciotwórczych i kościogubnych;

c) budowę chemiczną kości;
d) budowę fizyczną kości;
e) podział szkieletu na część osiową i obwodową.

Szczegółowo opisano budowę poszczególnych części szkieletu osiowego i obwo-
dowego; pokazano typy połączeń kości i rodzajów stawów. Uczniowie zapoznają
się także z budową i zróżnicowaniem zębów.

Dla ciekawskich – Magazyn zapasów wapnia i Coraz mniej kości, coraz więcej
tkanki kostnej.

Uczniowie mogą też skorzystać z programu narzędziowego Anatomia.
Na zakończenie – podsumowanie treści lekcji i dziesięć ćwiczeń sprawdzających
wiedzę.

W lekcji umieszczono:

!

animację: proces tworzenia kości;

!

fotografie spod mikroskopu świetlnego: tkanka kostna, tkanka chrzęstna;

!

modele stawów i zębów;

!

modele 3D wszystkich części szkieletu;

!

ilustracje: szkielet, części szkieletu, połączenia kości, budowa wewnętrzna
zęba.

Lekcja 3. Jak kurczy się mięsień?

W lekcji wyjaśniono sposób działania mięśni (skurcz, rozkurcz) oraz mechanizm
skurczu; przedstawiono budowę i funkcje mięśni poprzecznie prążkowanych, mię-
śnia sercowego i mięśni gładkich. Wytłumaczono proces oddychania w mitochon-
driach komórek mięśniowych, ukazano przenoszenie tlenu przez krew i uwalnianie
tlenu związanego z mioglobiną. Objaśniono też proces oddychania beztlenowego
zachodzący w komórkach mięśniowych, wywołujący zmęczenie mięśni.

Dla ciekawskich – w ilu procentach kobieta i mężczyzna składają się z mięśni
poprzecznie prążkowanych.
Na zakończenie umieszczono podsumowanie treści nauczania i dziesięć ćwiczeń
sprawdzających wiedzę.

Lekcja zawiera:

38

II

TRE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

!

film Praca serca;

!

ilustracje: mięśnie poprzecznie prążkowane, gładkie i mięsień sercowy;

!

zdjęcia obrazów mikroskopowych tych mięśni;

!

animacje pokazujące mechanizm skurczu i reakcje między miozyną i aktyną;
obrazującą reakcję oddychania w mitochondriach komórek mięśni, transport
tlenu i powstawanie kwasu mlekowego.

Lekcja 4. Różne zespoły mięśni i ich działanie

W lekcji tej omówiono działanie wszystkich typów mięśni. Zwrócono uwagę
na budowę układu ruchu człowieka, składającego się z kurczliwych mięśni, nad-
zorowanych przez układ nerwowy, oraz sztywnych, działających jak dźwignie ko-
ści.

Przedstawiono funkcjonowanie mięśni poprzecznie prążkowanych:

a) w układzie ruchu;
b) w układzie pokarmowym: mięśnie twarzy, żuchwy i języka;
c) podczas oddychania: mięśnie międzyżebrowe i przepona;
d) w czasie patrzenia: mięśnie gałki ocznej.

Ukazano tu także działania mięśni gładkich na przykładzie układów: pokarmowe-
go, płciowego żeńskiego i krwionośnego; w tym ostatnim uwidoczniono budowę
i pracę mięśnia sercowego.

Dla ciekawskich – Czy umiesz ruszać uszami?
Uczniowie mogą skorzystać z programu narzędziowego Anatomia.

Lekcja zawiera:

!

film Charakterystyczne cechy ruchu człowieka;

!

animacje: praca mięśni poprzecznie prążkowanych podczas wykonywania
wdechu i wydechu; praca mięśni poprzecznie prążkowanych i gładkich
w układzie pokarmowym;

!

fotografie spod i żyłę; mikroskopu świetlnego: przekrój poprzeczny przez tętni-
cę

!

ilustracje: rozmieszczenie mięśni w ciele człowieka, układ pokarmowy i krwio-
nośny, mięśnie gałki ocznej, mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne, wewnętrzne i
przepona, macica w trzech fazach ciąży: początkowej, środkowej i końcowej;

!

żartobliwy rysunek: stroszenie włosów.

39

II

T

RE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

Lekcja 5. Krew – tkanka płynna

W lekcji omówiono funkcje krwi w organizmie człowieka, podano jej skład oraz
ilość w ciele dorosłego człowieka. Przedstawiono kolejno wszystkie elementy krwi,
tj. osocze, erytrocyty, leukocyty i trombocyty. Uczniowie zapoznają się ze skła-
dem chemicznym i rolą osocza, budową ciałek krwi, ich funkcjami, miejscem ich
powstawania oraz ilością w 1 mm

3

. Zaznajamiają się z grupami krwi, możliwo-

ściami jej transfuzji i rodzajem prowadzonych badań (morfologia, hematokryt,
stężenie hemoglobiny). Zwracają uwagę na wykorzystywanie krwi w leczeniu nie-
których chorób i podczas operacji oraz konieczność jej przechowywania. Poznają
sposoby przechowywania krwi.

Dla ciekawskich – Krew lekarstwem na zły charakter?, a w oknie Zasłużeni dla
biologii – biogram Ludwika Hirszfelda, wybitnego polskiego serologa i immunolo-
ga.

Na zakończenie umieszczono podsumowanie treści nauczania i dziewięć ćwiczeń
sprawdzających wiedzę.

Lekcja zawiera:

!

filmy: Badania krwi i ich znaczenie w diagnostyce, Badania krwi przeznaczonej
do leczenia i sposoby jej przechowywania;

!

animacje: przyłączanie i odłączanie tlenu przez erytrocyty;

!

fotografie: komórki krwi – erytrocyty, leukocyty, trombocyty; powstawanie
fibryny; rana, skrzep, rozpuszczenie skrzepu;

!

modele 3D komórek krwi;

!

ilustracje: wykres słupkowy procentowej zawartości osocza we krwi, skład
chemiczny osocza, czerwony szpik kostny;

!

żartobliwy rysunek: przetaczanie krwi w celu „poprawy charakteru pacjenta”;

!

tabele: spadek i wzrost erytrocytów i trombocytów; rodzaj przeciwciał obec-
nych w osoczu; możliwość oddawania i przyjmowania krwi.

Lekcja 6. Budowa układu krwionośnego

Główne treści tej lekcji to:

!

zapoznanie uczniów z budową i działaniem układu krwionośnego;

!

ukazanie trzech rodzajów naczyń krwionośnych oraz ich budowy i funkcji;

!

zwrócenie uwagi na krążenie wrotne i dziwną sieć żylno-żylną w wątrobie;

!

omówienie krążenia krwi w krwiobiegu małym i dużym;

40

II

TRE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

!

uświadomienie uczniom, że serce i naczynia krwionośne człowieka powstają w
pierwszych tygodniach rozwoju zarodka.

Podano też informację, ile kilometrów naczyń krwionośnych znajduje się w ciele
człowieka.

Dla ciekawskich – Serce – święty organ: jak człowiek w różnych kresach histo-
rycznych ośmielał się stopniowo operować serce.

W programie narzędziowym Zasłużeni dla biologii – biogram Williama Harveya,
odkrywcy budowy i działania układu krwionośnego.
Uczniowie mogą też skorzystać z programu narzędziowego Anatomia.

Na zakończenie podano podsumowanie treści nauczania oraz osiem ćwiczeń
sprawdzających wiedzę.

Lekcja zawiera:

!

animacje: ruch krwi – tłoczonej przez serce – w naczyniach krwionośnych,
porównanie budowy tętnic i żył; ruch erytrocytów w kapilarach, krążenie krwi w
małym obiegu, krążenie krwi w dużym obiegu;

!

ilustracje: układ krwionośny, przekrój poprzeczny przez tętnicę i żyłę, naczynia
włosowate i sieć tętniczo-żylna, krążenie wrotne i sieć żylno-żylna w wątrobie,
budowa zewnętrzna i wewnętrzna serca, serce w worku osierdziowym, krwio-
bieg mały i duży;

!

fotografię płodu z widocznym sercem w 25. dniu od poczęcia;

!

żartobliwy rysunek: jak człowiek stopniowo ośmielał się operować serce.

Lekcja 7. Układ limfatyczny i odpornościowy

W lekcji tej omówiono budowę układu limfatycznego (naczynia i węzły chłonne)
oraz proces powstawania limfy. Ukazano związek między układem krwionośnym
i limfatycznym. Przedstawiono funkcje układu limfatycznego: zbieranie tłuszczów
z jelita cienkiego, udział we wchłanianiu tłuszczów oraz w zwalczaniu drobno-
ustrojów chorobotwórczych. Uczniowie zapoznają się z różnymi rodzajami odpor-
ności organizmu człowieka: odpornością nieswoistą, odpornością komórkową nie-
swoistą, odpornością swoistą (humoralną).

Dla ciekawskich – przyczyny pojawiania się słoniowacizny (słoniowych nóg) i Co
to jest immunologia; ponadto biogram Ilji Iljicza Miecznikowa, laureata nagrody
Nobla za badania nad odpornością.
Uczeń może też skorzystać z programu narzędziowego Anatomia.

Na zakończenie – podsumowanie treści nauczania i siedem ćwiczeń sprawdzają-

41

II

T

RE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

cych wiedzę.

Lekcja zawiera:

!

animacje: jak powstaje limfa, fagocytoza – pochłanianie drobnoustrojów przez
limfocyty, rozpoznawanie przez limfocyty antygenów i wytwarzanie przeciwciał;

!

fotografie: człowiek chory na słoniowaciznę i dziecko chore na ospę wietrzną,
pałeczki tężca, limfocyty;

!

ilustracje: naczynia i węzły chłonne, sieć naczyń limfatycznych i krwionośnych,
układ limfatyczny – rozmieszczenie węzłów chłonnych;

!

wykresy: czas pojawienia się i ilość przeciwciał po pierwszym i po drugim za-
chorowaniu;

!

rysunki: drogi przedostawania się drobnoustrojów do organizmu, obrona orga-
nizmu przed drobnoustrojami (żartobliwy).

Lekcja 8. Układ oddechowy

Główne treści tej lekcji to:

!

uświadomienie uczniom znaczenia procesu oddychania dla organizmu człowie-
ka;

!

przedstawienie budowy i funkcji poszczególnych odcinków dróg oddechowych i
płuc;

!

zdefiniowanie pojemności wdechowej i zalegającej oraz rozróżnienie krążenia
czynnościowego (wynikającego z czynności płuc) i odżywczego – mającego na
celu odżywianie pęcherzyków płucnych.

Dla ciekawskich: Zatoki – nasze pudło rezonansowe, perfekcyjnie wykorzysty-
wane przez artystów operowych.
Uczniowie mogą skorzystać z programu narzędziowego Anatomia.

Na zakończenie – podsumowanie treści nauczania i sześć ćwiczeń sprawdzających
wiedzę.

Lekcja zawiera:

!

filmy: Określenie znaczenia oddychania dla organizmu, Jak działa tchawica
podczas kaszlu;

!

animacje: funkcja jamy nosowej, krążenie czynnościowe, wymiana gazowa
w płucach, krążenie odżywcze;

!

fotografie pęcherzyków płucnych;

!

ilustracje: budowa układu oddechowego, budowa i przekrój krtani, budowa
i przekrój tchawicy, oskrzela, oskrzeliki, płuca, pęcherzyki płucne;

42

II

TRE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

!

ilustracje dźwiękowe: mowa artykułowana, śpiew artysty operowego;

!

diagram kołowy: skład procentowy powietrza wdychanego i wydychanego;

!

żartobliwy rysunek: ruch klatki piersiowej podczas wdechu i głębokiego wde-
chu.

Lekcja 9. Układ pokarmowy – budowa

W lekcji tej przedstawiono budowę układu pokarmowego oraz poszczególnych
jego części. Zwrócono uwagę na gardło jako wspólny odcinek układu oddechowe-
go i pokarmowego. Określono wielkość, długość, powierzchnię lub objętość narzą-
dów układu pokarmowego i omówiono ich funkcje.

Dla ciekawskich – Jakie smaki rozpoznajemy?
Uczniowie mogą skorzystać z programu narzędziowego Anatomia.

Na zakończenie – podsumowanie treści nauczania oraz pięć ćwiczeń sprawdzają-
cych wiedzę.

Lekcja zawiera:

!

animacje: wędrówka pokarmu z jamy ustnej do gardła, zamykanie nagłośni,
skutki wadliwej pracy nagłośni, ruchy perystaltyczne przełyku;

!

zdjęcia rentgenowskie: żołądek, jelito cienkie, jelito grube;

!

ilustracje: język z miejscami występowania kubków smakowych, rozmieszcze-
nie i budowa ślinianek, przełyk, żołądek – budowa zewnętrzna i warstwy mię-
śniowe, trzustka – budowa i położenie w jamie brzusznej, wątroba, jelito cien-
kie, pofałdowane ściany jelita cienkiego, kosmki jelitowe, jelito grube.

Lekcja 10. Układ moczowy człowieka

Główne treści lekcji to:

!

określenie znaczenia procesu wydalania zbędnych i szkodliwych substancji
powstających w organizmie podczas przemiany materii;

!

zaznajomienie uczniów z rolą nerek, kontrolujących skład i objętość płynów
ustrojowych;

!

przedstawienie budowy i funkcjonowania jednostki strukturalnej i funkcjonalnej
nerek – nefronu;

!

pokazanie drogi powstającego moczu od nerek przez moczowody, pęcherz
moczowy, cewkę moczową na zewnątrz organizmu.

43

II

T

RE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

Dla ciekawskich – porównanie masy obu nerek z masą serca; informacja, ile
krwi przepływa przez nerki w ciągu 5 minut.
Uczniowie mogą skorzystać z programu narzędziowego Anatomia.

Na zakończenie – podsumowanie treści nauczania i sześć ćwiczeń sprawdzających
wiedzę.

Lekcja zawiera:

!

animację: spływanie moczu z nerek do pęcherza moczowego;

!

fotografię nerki;

!

ilustracje: budowa układu moczowego, budowa zewnętrzna i wewnętrzna nerki,
kłębuszek nerkowy i torebka Bowmana, struktura nefronu.

Lekcja 11. Powtórzenie wiadomości

Każdy rozdział zakończony jest lekcją sprawdzającą wiadomości ucznia. Składają się
na nią: ćwiczenia wielokrotnego wyboru, testy uzupełnień, zadania typu „prawd –
fałsz” oraz ćwiczenia polegające na łączeniu (przyporządkowywaniu) elementów.
Lekcja zawiera 33 ćwiczenia.

ROZDZIAŁ II: UKŁAD NERWOWY I HORMONALNY

Lekcja 12. Oko i ucho – nasi główni informatorzy

W lekcji tej przedstawiono budowę oka człowieka z podziałem na części „optycz-
ne” i „mechaniczne”. Określono funkcje poszczególnych struktur oka. Ukazano,
w jaki sposób powstaje obraz na siatkówce i jak zostaje on odczytany przez
ośrodki wzroku. Zaznajomiono uczniów z aparatem ochronnym oka i funkcjami
każdej jego części. Zaproponowano przeprowadzenie dwóch doświadczeń: spraw-
dzenie odruchu zwężania źrenicy i sprawdzenie obecności plamki ślepej. Ukazano
budowę wewnętrzną ucha i drogę fali dźwiękowej w uchu. Wyjaśniono rolę wybra-
nych elementów ucha. Zwrócono uwagę na narząd równowagi umieszczony
w uchu wewnętrznym.

Dla ciekawskich – Decybel jednostką natężenia dźwięku; Dźwięki przyjemne
i szkodliwe dla człowieka.

Na zakończenie zamieszczono podsumowanie treści nauczania i sześć ćwiczeń
sprawdzających wiedzę.

44

II

TRE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

Lekcja zawiera:

!

film Tajemnice patrzenia – jak powstaje obraz;

!

animacje: wędrówka fali dźwiękowej w uchu, wprawienie w drganie błony
bębenkowej i kosteczek słuchowych, przekazanie drgań komórkom zmysłowym
błędnika, jak działa zmysł równowagi;

!

fotografie: plamka oczna u eugleny, płaczące dziecko (rola łez), ucho ze-
wnętrzne, baletnica, brzeg morza, miasto w nocy, rozmawiający ludzie;

!

ilustracje: budowa oka (zaznaczanie kolejno barwą omawianych struktur),
aparat ochronny oka (ilustracja narastająca od oczodołów przez powieki, rzęsy,
brwi do gruczołów łzowych), wewnętrzna budowa ucha;

!

ilustracje dźwiękowe: odgłosy przyrody, miasta, rozmowy;

!

model błędnika;

!

rysunki: chłopiec sprawdzający odruch zwężania źrenicy, chłopiec sprawdzają-
cy obecność plamki ślepej, zmiana kształtu soczewki podczas widzenia z daleka
i z bliska.

Lekcja 13. Wąchać, smakować, dotykać

Na lekcji tej uczniowie poznają rolę zmysłu powonienia w życiu człowieka; uświa-
damiają sobie, iż każdy ma swój charakterystyczny zapach, który zmienia się
w różnych okresach i momentach życia. Przedstawiono tu budowę zmysłu powo-
nienia i sposób przekazywania wrażeń zapachowych do mózgu; zwrócono uwagę
na krótki czas życia komórek węchowych, ich dużą wrażliwość i szybką męczli-
wość. Ukazano też język jako miejsce występowania komórek smakowych –
omówiono cztery typy brodawek językowych i ich rozmieszczenie na języku oraz
określono lokalizację kubków smakowych. Przedstawiono budowę kubka smako-
wego oraz sposób odbierania wrażeń smakowych i przekazywania ich do mózgu;
podkreślono znaczenie zmysłu smaku dla człowieka. Omówiono sześć rodzajów
ciałek czuciowych występujących w skórze i innych częściach ciała oraz określono
ich funkcje.

Dla ciekawskich – Trening nosa: człowiek może rozwijać zmysł powonienia.

Na zakończenie – podsumowanie treści nauczania i dziesięć ćwiczeń sprawdzają-
cych wiedzę.

W lekcji umieszczono:

!

animację: jak wąchamy;

!

sześć fotografii człowieka w różnych okresach życia z opisem charakteryzują-
cym jego zapachy oraz zdjęcie języka;

45

II

T

RE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

!

ilustracje: przekrój przez nos, opuszka węchowa, rodzaje brodawek i ich roz-
mieszczenie na języku, brodawka, kubek smakowy, rozmieszczenie kubków
smakowych na języku (kolejne pojawianie się barw), rodzaje ciałek czuciowych
i ich rozmieszczenie w skórze;

!

rysunki: ilustracja szybkiej męczliwości komórek węchowych (trzy zabawne
rysunki), potrawa w nietypowych barwach – znaczenie zmysłu wzroku w od-
bieraniu wrażeń smakowych.

Lekcja 14. Dowódca układów

Główne treści tej lekcji to:

!

zaznajomienie uczniów z nadrzędną rolą układu nerwowego;

!

przedstawienie ogólnej budowy tego układu: wskazanie mózgowia, rdzenia
kręgowego i nerwów obwodowych, przypomnienie budowy neuronu;

!

wyróżnienie trzech części układu nerwowego: ośrodkowej, obwodowej i auto-
nomicznej oraz określenie ich funkcji;

!

omówienie budowy nerwu;

!

pokazanie sposobów ochrony mózgowia (czaszka, opony mózgowe, płyn mó-
zgowo-rdzeniowy) i rdzenia kręgowego (kanał kręgowy kręgosłupa, opony
rdzeniowe, płyn mózgowo-rdzeniowy);

!

określenie innych, oprócz ochronnej, funkcji płynu mózgowo-rdzeniowego.

W oknie Zasłużeni dla biologii – biogram Camilla Golgiego, badacza układu
nerwowego, laureata Nagrody Nobla za prace w tej dziedzinie.
Uczniowie mogą skorzystać z programu narzędziowego Anatomia.
Na zakończenie – podsumowanie treści nauczania i sześć ćwiczeń sprawdzających
wiedzę.

W lekcji umieszczono:

!

żartobliwą animację: przekazywanie impulsu od receptora do efektora;

!

fotografie komórki nerwowej i glejowej pod mikroskopem;

!

ilustracje: układ nerwowy nadrzędny wobec wszystkich innych układów, układ
nerwowy stułbi, ogólna budowa układu nerwowego, komórka nerwowa, nerw
zbudowany z wielu włókien i pochewki łącznotkankowej, trzy „układy”: ośrod-
kowy, obwodowy, autonomiczny (kolejne pojawianie się, zróżnicowanie barwą),
ochrona mózgu: kości czaszki i opony mózgowe, ochrona rdzenia kręgowego:
kanał kręgowy, opony rdzeniowe, przekrój przez mózg i rdzeń kręgowy – ruch
płynu mózgowo-rdzeniowego wskazany przesuwającą się strzałką;

!

żartobliwy rysunek: Puściły jej nerwy.

46

II

TRE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

Lekcja 15. Przewodzenie informacji

W lekcji wyjaśniono, czym jest impuls nerwowy i na czym polega przewodzenie
impulsu przez komórki nerwowe. Określono potencjał spoczynkowy i czynnościo-
wy komórki. Wyróżniono trzy etapy przewodzenia impulsu (depolaryzacja błony
komórkowej, przewodzenie fali depolaryzacji, repolaryzacja).

Podano definicję synapsy, przykłady synaps i sposoby przewodzenia impulsu przez
szczeliny synaptyczne. Zwrócono uwagę na czynniki w budowie układu nerwowe-
go, od których zależy szybkość przewodzenia impulsu. Przedstawiono drogę im-
pulsu od receptora przez nerwy czuciowe do ośrodkowego układu nerwowego,
a następnie przez nerwy ruchowe do efektora. Pokazano nerwy obwodowe: rdze-
niowe i czaszkowe.

Dla ciekawskich – nerw kulszowy: najdłuższy i najgrubszy z nerwów człowieka.

W programie narzędziowym Zasłużeni dla biologii – biogramy Charelsa Scotta
Sherringtona i Edgara Douglasa Adriana, którzy prowadzili badania nad układem
nerwowym i wspólnie zdobyli Nagrodę Nobla.

Lekcja zawiera:

!

animacje: działanie pomp jonowych znajdujących się w błonie komórkowej
neuronu, ustalenie potencjału spoczynkowego, pobudzenie neuronu, przesu-
wanie się fali depolaryzacji, repolaryzacja – przewodzenie impulsu nerwowego,
przekazywanie impulsu przez synapsy o wąskiej szczelinie synaptycznej
(transmisja elektryczna) i szerokiej szczelinie synaptycznej (neuroprzekaźniki),
działanie neuroprzekaźnika – acetylocholiny – w synapsie między neuronem i
płytką ruchową (mięśniem), przewodzenie impulsu od receptora przez nerwy
czuciowe do ośrodkowego układu nerwowego i przez nerwy ruchowe do
efektora;

!

fotografie: dłoń nad płomieniem świecy;

!

ilustracje: neuron ze spolaryzowaną błoną komórkową, neurony w stanie de-
polaryzacji i repolaryzacji, dwa neurony połączone synapsą, synapsa: komórka
presynaptyczna, postsynaptyczna i szczelina synaptyczna, nerwy rdzeniowe
(kolejno pojawiające się, oznaczone różnymi barwami), przekrój przez rdzeń
kręgowy, brzuszna i grzbietowa gałąź nerwu rdzeniowego, nerwy czaszkowe
odchodzące od mózgu.

47

II

T

RE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

Lekcja 16. Ile możliwości w jednym mózgowiu

Główne treści tej lekcji to:

!

przypomnienie wspólnego planu budowy mózgowia kręgowców, podkreślenie
wysokiego rozwoju mózgu człowieka i wynikających z tego możliwości działa-
nia;

!

wyróżnienie części mózgowia człowieka oraz szczegółowe omówienie funkcji
rdzenia przedłużonego, mostu, śródmózgowia, wzgórza, podwzgórza i mózgu;

!

przedstawienie podziału mózgu na płaty i opisanie czynności ośrodków zlokali-
zowanych w płatach mózgowych;

!

określenie zadań prawej („artystycznej”) i lewej („naukowej”) półkuli, a także
zaznajomienie uczniów z badaniem EEG.

Dla ciekawskich – porównanie ciężaru mózgu kobiety i mężczyzny; wyjaśnienie
– na podstawie przykładów – że wybitne zdolności nie są związane z wagą mózgu.
Uczniowie mogą skorzystać z programu narzędziowego Anatomia.

Na zakończenie – podsumowanie treści nauczania i osiem ćwiczeń sprawdzających
wiedzę.

Lekcja zawiera:

!

ilustracje: mózgowia pięciu gromad kręgowców, mózgowie człowieka, pień
mózgu, pień mózgu z wyszczególnionym rdzeniem przedłużonym, organy,
których praca kierowana jest przez rdzeń przedłużony, przekrój przez mózgo-
wie człowieka, ukazanie położenia mostu, wzgórza, podwzgórza, przysadki mó-
zgowej i móżdżku, przekrój przez mózg (widoczna istota biała si szara), płaty
w półkuli mózgowej;

!

fotografie: przedstawienie funkcji móżdżku (np. jazda na rowerze, taniec,
sportowiec), pacjent podczas badania EEG;

!

wykresy: elektroencefalogram, praca mózgu podczas snu, spoczynku, aktyw-
ności i stresu;

!

żartobliwe rysunki: zadania lewej i prawej półkuli.

Lekcja 17. Odruchy wrodzone i wyuczone (nabyte)

W lekcji tej podano definicję odruchu oraz informację, kto do nauk przyrodniczych
wprowadził termin ten. Określono, czym jest łuk odruchowy i jakie neurony mogą
go budować. Opisano odruch bezwarunkowy, podano przykłady takich odruchów
i wykazano ich znaczenie w życiu człowieka. Przedstawiono proces powstawania

48

II

TRE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

odruchu warunkowego i zaprezentowano sylwetkę badacza odruchów warunko-
wych u zwierząt – Iwana Pawłowa. Wyjaśniono znaczenie odruchów warunkowych
w życiu człowieka.

Dla ciekawskich – Skutki braku niektórych odruchów wrodzonych (bezwarunko-
wych).

Na zakończenie – podsumowanie treści nauczania i sześć ćwiczeń sprawdzających
wiedzę.

Lekcja zawiera:

!

film o codziennych, automatycznych czynnościach człowieka;

!

animacje: reakcje odruchowe człowieka, przebieg impulsu w łuku odruchowym,
jak powstaje odruch warunkowy;

!

fotografie ilustrujące znaczenie odruchów warunkowych w życiu człowieka;

!

ilustracje: łuk odruchowy z jedną i dwiema synapsami;

!

żartobliwe rysunki: odruchy bezwarunkowe człowieka.

Lekcja 18. Zatrzymaj pracę serca

W lekcji tej przedstawiono budowę i działanie autonomicznego układu nerwowego.
Zwrócono uwagę, że jest on częścią układu obwodowego i impulsy pochodzące
z narządów wewnętrznych są przekazywane na drodze łuku odruchowego. Roz-
różniono układ współczulny i przywspółczulny, opisano ich budowę i sposób dzia-
łania, porównano ich czynności. Podkreślono znaczenia istnienia tych dwóch anta-
gonistycznie działających układów dla organizmu człowieka.

Dla ciekawskich – odpowiedź na pytanie, czy można jednak troszkę wpływać
na pracę niektórych narządów wewnętrznych.
Na zakończenie – podsumowanie treści nauczania i cztery ćwiczenia sprawdzające
wiedzę.

Lekcja zawiera liczne ilustracje:

!

wybrane narządy kontrolowane przez autonomiczny układ nerwowy;

!

łuk odruchowy od serca do rdzenia kręgowego i z powrotem do serca (zazna-
czenie kierunku przebiegu impulsu);

!

układ współczulny – pnie współczulne i zwoje nerwowe (np. trzewiowy), włókna
nerwowe i narządy wewnętrzne przez nie unerwiane;

49

II

T

RE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

!

układ przywspółczulny – cztery pary nerwów czaszkowych, włókna nerwowe
i narządy wewnętrzne przez nie unerwiane, porównanie działania układów
współczulnego i przywspółczulnego.

Lekcja 19. Wspomaganie dowódcy układów

Główne treści tej lekcji to:

!

wyjaśnienie, że układ dokrewny (nazywany również układem wydzielania we-
wnętrznego) jest zbudowany z gruczołów wytwarzających specyficzne substan-
cje – hormony;

!

wskazanie lokalizacji poszczególnych gruczołów w ciele człowieka;

!

charakterystyka hormonów, przedstawienie sposobu ich transportowania przez
błony komórkowe i wewnątrz komórek;

!

wytłumaczenie zasady działania ujemnego sprzężenia zwrotnego; przedstawie-
nie nadrzędnej roli podwzgórza w układzie dokrewnym; omówienie wydzielania
przysadki mózgowej i magazynowania przez nią oksytocyny i wazopresyny oraz
opis działania tych dwóch hormonów.

Dla ciekawskich – Gdzie jeszcze mogą powstawać hormony?
Uczeń może skorzystać z programu narzędziowego Anatomia.

Na zakończenie – podsumowanie treści nauczania i sześć ćwiczeń sprawdzających
wiedzę.

W lekcji umieszczono:

!

animacje: sposób przenoszenia informacji przez układ nerwowy i hormonalny,
transport hormonów przez błony komórkowe, wydzielanie hormonu
na zasadzie ujemnego sprzężenia zwrotnego, działanie podwzgórza
na przysadkę mózgową;

!

fotografie: czynności prolaktyny (karmienie piersią), działanie hormonu wzro-
stu, działanie oksytocyny (kobieta w czasie porodu);

!

ilustracje: gruczoły dokrewne i ich rozmieszczenie w ciele człowieka, przekrój
przez mózgowie z uwidocznieniem podwzgórza i przysadki mózgowej, pęcherz
moczowy – działanie wazopresyny;

!

schemat: ujemne sprzężenie zwrotne.

Lekcja 20. Niezbędni strażnicy

50

II

TRE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

W lekcji tej opisano działanie gruczołów obwodowych układu dokrewnego: tarczy-
cy, gruczołów przytarczycznych, trzustki, nadnerczy, jajników i jąder. Przypo-
mniano lokalizację i obraz tych gruczołów, określono hormony przez nie wytwa-
rzane oraz ich wpływ na procesy zachodzące w organizmie człowieka. Objaśniono,
jak nadmiar lub niedobór niektórych (wybranych) hormonów wpływa na organizm.
Podkreślono regulującą rolę układu dokrewnego w procesach życiowych człowieka.

Dla ciekawskich – okoliczności odkrycia adrenaliny.
Uczniowie mogą skorzystać z programu narzędziowego Anatomia.

Na zakończenie – podsumowanie treści nauczania i dziewięć ćwiczeń sprawdzają-
cych wiedzę.

Lekcja zawiera:

!

animacje: sprzężenie zwrotne na przykładzie działania przysadki i tarczycy,
działanie insuliny i glukagonu, działanie adrenaliny (żartobliwa);

!

fotografie: obraz mikroskopowy jajników i jąder skutek nadmiernego wydziela-
nia tyroksyny (wole);

!

ilustracje: położenie gruczołów dokrewnych w ciele człowieka, gruczoły do-
krewne: tarczyca, przytarczyce, trzustka – położenie w jamie brzusznej, wy-
sepki Langerhansa, nadnercza, przekrój przez nadnercza, jądra i jajniki;

!

schemat: regulacja poziomu wapnia we krwi, współdziałanie parathormonu
i kalcytoniny.

Lekcja 21. Powtórzenie wiadomości

Każdy rozdział zakończony jest lekcją sprawdzającą wiadomości ucznia. Składają
się na nią: ćwiczenia wielokrotnego wyboru, testy uzupełnień, zadania typu
„prawd – fałsz” oraz ćwiczenia polegające na łączeniu (przyporządkowywaniu)
elementów. Lekcja zawiera 29 ćwiczeń.

51

II

T

RE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

ROZDZIAŁ III: FUNKCJONOWANIE I ROZMNAŻANIE

SIĘ CZŁOWIEKA

Lekcja 22. Działanie układu pokarmowego

Przedstawiono tu procesy zachodzące w układzie pokarmowym. Zdefiniowano
trawienie. Określono, czym pod względem chemicznym są enzymy, gdzie po-
wstają i jaką funkcję spełniają w procesie trawienia. Zwrócono uwagę, że trawie-
nie jest procesem wieloetapowym. Omówiono etapy trawienia w jamie ustnej,
żołądku i dwunastnicy. Wyjaśniono, jak przebiega wchłanianie cukrów prostych,
aminokwasów i pochodnych tłuszczów w kosmkach jelitowych. Omówiono funkcję
jelita grubego. Ukazano wielofunkcyjność wątroby.

Dla ciekawskich – Insulina – strażnik poziomu cukru we krwi.
Uczniowie mogą skorzystać z programu narzędziowego Anatomia.

Na zakończenie – podsumowanie treści nauczania i dziewięć ćwiczeń sprawdzają-
cych wiedzę.

Lekcja zawiera:

!

film Działanie jamy ustnej;

!

animacje: skurcze przełyku, przesuwanie kęsów do żołądka, działanie pepsyny
na białka, powstawanie peptydów, współdziałanie wątroby i trzustki w tworze-
niu warunków dla działania enzymów w dwunastnicy;

!

fotografie: bakterie jelitowe, glukometr, wątroba;

!

ilustracje: układ pokarmowy człowieka, rozmieszczenie gruczołów trawiennych
w ciele ludzkim, ślinianki, umięśnienie, nabłonek i gruczoły żołądka, dwunastni-
ca, wątroba, trzustka, kosmki jelitowe, krążenie wrotne – transport z kosmków
do wątroby (strzałki), odbytnica i odbyt (przekrój);

!

schemat: trawienie cukrowców, trawienie białek, trawienie tłuszczów.

Lekcja 23. Praca serca

W lekcji tej scharakteryzowano serce jako specyficzny mięsień, pracujący niemal
bez przerwy, posiadający niezależny mechanizm powodujący jego skurcze. Przed-
stawiono budowę wewnętrzną serca oraz rozrusznik powodujący skurcz tego or-
ganu. Opisano cykl pracy serca. Przedstawiono drogę krwi ze wskazaniem jego
części: lewej, w której przepływa krew utlenowana i prawej – z krwią odtlenowa-

52

II

TRE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

ną. Zwrócono uwagę na wpływ układu nerwowego i dokrewnego (adrenalina)
na pracę serca. Zdefiniowano pojemność minutową serca. Wyjaśniono, co to jest
ciśnienie krwi i tony serca. Ukazano metody badania serca (EKG) i pomiaru ci-
śnienia krwi.

Dla ciekawskich – Czy wiesz, jakie masz ciśnienie krwi?
Uczniowie mogą skorzystać z programu narzędziowego Anatomia.

Na zakończenie umieszczono podsumowanie treści nauczania i osiem ćwiczeń
sprawdzających wiedzę.

Lekcja zawiera:

!

filmy: Serce jako wyczynowiec pracujący od 25.dnia życia płodowego, Kiedy
serce bije szybciej (pojemność minutowa serca), Pomiar ciśnienia krwi;

!

animacje: rozrusznik pobudzający skurcz serca, ruch krwi w sercu;

!

fotografie: serce, mięsień sercowy (zdjęcie spod mikroskopu), zastawki
w sercu, mierzenie pulsu na tętnicy szyjnej;

!

ilustracje: mięsień sercowy, przekrój przez serce – ukazanie przepływu krwi
z O

2

i CO

2

, układ krwionośny człowieka, serce i układ nerwowy – zwalnianie

i przyspieszanie pracy serca, przekrój przez naczynie krwionośne, w którym
płynie krew;

!

ilustracja dźwiękowa: tony serca.

Lekcja 24. Wymiana gazowa

W lekcji tej wytłumaczono, w jaki sposób tlen z płuc dociera do każdej komórki
ciała. Pokazano mechanizm wentylacji płuc (współpraca mięśni żebrowych i prze-
pony), opisano budowę hemoglobiny, przyłączającej tlen pochodzący z pęcherzy-
ków płucnych, przenikający do naczyń krwionośnych na drodze dyfuzji. Wyjaśnio-
no, jak krew transportuje dwutlenek węgla.
Zwrócono uwagę uczniów na obecność w mięśniach mioglobiny – białka mającego
zdolność przyłączania tlenu (podobnie jak hemoglobina), podkreślając znaczenie
tego białka dla podtrzymywania pracy mięśnia sercowego. Określono, na czym
polega wymiana gazowa zewnętrzna i wewnętrzna. Przypomniano, że podczas
utleniania związków organicznych w komórkach (mitochondria) powstaje energia
magazynowana w ATP, użytkowana przez komórkę podczas innych procesów.

Dla ciekawskich – Co to jest anemia sierpowata i jakie są jej przyczyny?
W oknie Zasłużeni dla biologii – biogramy Marcelego Nenckiego – polskiego
naukowca, pioniera badań biochemicznych i badacza chemicznej struktury hemo-
globiny – oraz Linusa Carla Paulinga – wybitnego chemika i biochemika, dwukrot-
nego laureata Nagrody Nobla.

53

II

T

RE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

Na zakończenie – podsumowanie treści lekcji i pięć ćwiczeń sprawdzających wie-
dzę.

Lekcja zawiera:

!

animacje: ruchy oddechowe, przyłączanie do hemoglobiny i odłączanie od niej
tlenu, transportowanie przez krew dwutlenku węgla;

!

ilustracje: klatka piersiowa – mięśnie żebrowe i przepona;

!

modele: cząsteczek hemoglobiny i mioglobiny, hemu, mitochondrium;

!

schemat: wymiana gazowa zewnętrzna, wymiana gazowa wewnętrzna.

Lekcja 25. Powstawanie moczu

Lekcja rozpoczyna się od wyróżnienia w procesie powstawania moczu etapów:
filtracji, resorpcji i zagęszczania; wytłumaczenia, na czym każdy z nich polega;
określenia miejsca w nefronie, w którym dany etap zachodzi oraz jego produktów.
Dalej podano skład chemiczny moczu pierwotnego i wyjaśniono, dlaczego nie
wszystkie składniki osocza ulegają przesączeniu w kłębuszku nerkowym. Pokaza-
no korzyści, jakie płyną dla organizmu z tego, że zachodzi resorpcja, zaznaczając,
że jest ona procesem selektywnym. Omówiono udział wazopresyny we wchłania-
niu wody. Podkreślono regulacyjną funkcję nerek (sekrecja). Przedstawiono wła-
ściwości fizyczne i chemiczne moczu. Zwrócono uwagę, że na podstawie wyników
badania moczu można określić stan zdrowia człowieka.

Dla ciekawskich: Co to jest próg nerkowy, Nerki jako producent hormonu –
erytropoetyny – porównanie wyników badania moczu pacjenta zdrowego i chore-
go.

Na zakończenie podano podsumowanie treści nauczania oraz sześć ćwiczeń
sprawdzających wiedzę.

Lekcja zawiera:

!

animację: nerka pobudzająca szpik kostny do produkcji erytrocytów;

!

fotografię obrazu moczu pod mikroskopem;

!

ilustracje: kłębuszek nerkowy, nefron, przysadka mózgowa;

!

modele: testosteronu, penicyliny, jonu K, jonu H, kwasu moczowego, amonia-
ku, glukozy;

!

diagram kołowy: zawartość w moczu wody i rozpuszczonych ciał stałych;

!

schemat narastający: filtracja, resorpcja i sekrecja;

!

wyniki badania moczu zdrowego i chorego pacjenta.

54

II

TRE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

Lekcja 26. Dlaczego organizmy rozmnażają się?

Główne treści tej lekcji to:

!

przypomnienie znaczenia procesu rozmnażania dla organizmów;

!

rozróżnienie rozmnażania bezpłciowego i płciowego, zapłodnienia zewnętrznego
i wewnętrznego, rozwoju prostego i złożonego, rozdzielnopłciowości i obupłcio-
wości, jajorodności, jajożyworodności i żyworodności.

Na zakończenie – podsumowanie treści nauczania i pięć ćwiczeń sprawdzających
wiedzę.

W lekcji umieszczono:

!

fotografie: dzielące się bakteria i pierwotniak, spodnia strona liścia paproci
z zarodniami, konwalia wytwarzająca kłącza, truskawka wytwarzająca rozłogi,
perkoz przy gnieździe, lwia rodzina, komórka jajowa i plemniki, komórka jajo-
wa z wnikającym plemnikiem, rozwój złożony motyla od jaja do postaci doro-
słej, jajożyworodna węgorzyca, zachowania godowe lwów;

!

ilustracje: rozwój złożony pasikonika, wypławek – organizm obupłciowy;

!

rysunki: zapłodnienie wewnętrzne i zewnętrzne.

Lekcja 27. Chłopiec staje się mężczyzną

W lekcji tej krótko omówiono proces dojrzewania i stopniowo pojawiające się
zmiany w organizmie dorastającego chłopca. Przedstawiono budowę męskiego
układu płciowego, szczegółowo scharakteryzowano budowę i funkcje narządów
układu płciowego.

Uczniowie mogą skorzystać z programu narzędziowego Anatomia.
Na zakończenie umieszczono podsumowanie treści nauczania oraz dziewięć ćwi-
czeń sprawdzających.

Lekcja zawiera:

!

film Dojrzewanie młodzieży – jak zmienia się zachowanie chłopców;

!

animację: powstanie plemników i ich wędrówka od jądra na zewnątrz ciała;

!

fotografie: rozwój chłopca od niemowlęcia do dorosłego mężczyzny;

55

II

T

RE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

!

ilustracje: budowa męskiego układu płciowego i poszczególnych jego narzą-
dów; budowa plemnika;

!

ilustrację dźwiękową: głos chłopca przechodzącego mutację;

!

model testosteronu;

!

dowcipne rysunki: zmiany w ciele pojawiające się u chłopca podczas dojrzewa-
nia.

Lekcja 28. Z dziewczyny rozwija się kobieta

Główne treści tej lekcji to:

!

omówienie procesu dojrzewania u dziewcząt;

!

określenie cech zewnętrznych, które stopniowo pojawiają się u dziewczyny oraz
zmian wewnętrznych, zakończonych pojawieniem się menstruacji i jajeczkowa-
nia;

!

przedstawienie budowy żeńskiego układu płciowego;

!

wyróżnienie narządów zewnętrznych i wewnętrznych, opisanie ich budowy
i funkcji;

!

wyjaśnienie procesów zachodzących podczas cyklu miesiączkowego.

Animacja ukazuje moment zapłodnienia i zagnieżdżenia się zarodka w ścianie
macicy.
Uczniowie mogą skorzystać z programu narzędziowego Anatomia.

Na zakończenie – podsumowanie treści nauczania i dziewięć ćwiczeń sprawdzają-
cych.

W lekcji umieszczono:

!

animacje: owulacja i wędrówka jaja w jajowodzie, zapłodnienie, zagnieżdżenie
się zarodka w ścianie macicy; owulacja, wędrówka jaja w jajowodzie, brak za-
płodnienia, obumieranie jaja; miesiączka, cykl miesiączkowy, działanie hormo-
nów: FSH, LH estradiolu i progesteronu podczas cyklu;

!

fotografie: nastolatka i młoda kobieta, jajnik w czasie owulacji;

!

ilustracje: zewnętrzne narządy żeńskiego układu płciowego, położenie i ogólna
budowa wewnętrznych narządów płciowych, szczegółowa budowa poszczegól-
nych wewnętrznych narządów płciowych, jajo w pęcherzyku; pęknięty pęche-
rzyk, jajo poza pęcherzykiem, jajowód;

!

modele estradiolu i progesteronu;

!

rysunki: stopniowe zmiany cech zewnętrznych dziewczyny w okresie dojrzewa-
nia.

56

II

TRE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

Lekcja 29. Trzydzieści osiem tygodni w swoim własnym świe-
cie

Na lekcji tej uczeń zapoznaje się z rozwojem zarodkowym i płodowym człowieka
od zapłodnienia do porodu. Wyjątkowo bogaty materiał filmowy pokazuje piękno i
niezwykłość procesu stopniowego rozwijania się życia w macicy.

Dla ciekawskich – jak powstają bliźnięta jednojajowe, a jak dwujajowe.

Na zakończenie zamieszczono podsumowanie treści nauczania i siedem ćwiczeń
sprawdzających wiedzę.

Lekcja zawiera:

!

filmy ukazujące: zapłodnienie komórki jajowej, podział zygoty na dwukomór-
kowy zarodek, dalsze podziały zarodka w jajowodzie, pierwszy miesiąc życia
zarodka, drugi miesiąc życia zarodka, dalsze miesiące życia płodu, stopniowy
rozwój narządów, poród, pojawienie się noworodka;

!

fotografie: plemnik wnikający do komórki jajowej, bliźnięta jedno-
i dwujajowe;

!

ilustracje: powstanie bliźniąt jednojajowych, podział dwukomórkowego zarodka
na dwa odrębne zarodki, powstanie bliźniąt dwujajowych, zapłodnienie dwóch
komórek jajowych przez dwa plemniki, 7-dniowy zarodek zagnieżdża się w
ścianie macicy, 12-dniowy zarodek (tworzenie się kosmków łożyska); 14-
dniowy zarodek (widoczna kosmówka i pęcherzyk żółtkowy);
3-tygodniowy zarodek (powstanie owodni i wód płodowych); 6-tygodniowy
zarodek; 8-tygodniowy zarodek, płód 9-tygodniowy; 4-miesięczny; 7-
miesięczny; etapy porodu: ułożenie dziecka główką do dołu, rozszerzenie szyjki
macicy, przesuwanie się płodu przez kanał rodny, wygląd matki (wnętrze) w
pierwszym, drugim i trzecim trymestrze ciąży.

Lekcja 30. Od urodzenia do starości

W lekcji tej opowiedziano historię życia człowieka od narodzin do późnej starości.
Scharakteryzowano okresy: noworodkowego, niemowlęcego, dzieciństwa, pokwi-
tania, dojrzałości i starości. Zwrócono uwagę na cechy fizyczne, intelektualne
i emocjonalne człowieka w danym okresie życia.

Dla ciekawskich – Co to jest skala Apgar?

57

II

T

RE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

Na zakończenie – podsumowanie treści nauczania i siedem ćwiczeń sprawdzają-
cych wiedzę.

Lekcja zawiera:

!

filmy: Cechy charakterystyczne i zachowania noworodka, Okres niemowlęcy,
Dzieciństwo – wiek przedszkolny, Dzieciństwo – wiek dojrzewania;

!

animacje: co się dzieje w ciele kobiety w czasie menopauzy;

!

fotografie: płód i noworodek; niemowlę 3-miesięczne, 6-miesięczne,
8-miesięczne; 10-miesięczne; ciało w różnych okresach życia: w dzieciństwie,
w wieku 23 lat, 30 lat i 40 lat; wybory życiowe: rodzina, naukowiec, artysta,
podróżnik, duchowny; cechy człowieka starego: gorsze działanie zmysłów,
trudności w poruszaniu się, trudności w zapamiętywaniu, podatność na choro-
by.

Lekcja 31. Powtórzenie wiadomości

Każdy rozdział zakończony jest lekcją sprawdzającą wiadomości ucznia. Składają się
na nią: ćwiczenia wielokrotnego wyboru, testy uzupełnień, zadania typu „prawd –
fałsz” oraz ćwiczenia polegające na łączeniu (przyporządkowywaniu) elementów.
Lekcja zawiera 26 ćwiczeń.

ROZDZIAŁ IV: ZDROWIE CZŁOWIEKA

Lekcja 32. Zdrowie narządów układu ruchu

Główne treści tej lekcji to:

!

przedstawienie wad oraz chorób szkieletu i mięśni, a także sposobów zapobie-
gania niektórym schorzeniom;

!

omówienie urazów kości i mięśni, a także dróg postępowania w przypadku ich
wystąpienia;

!

pokazanie wad kręgosłupa: skoliozy, lordozy lędźwiowej i kyfozy piersiowej,
wskazanie na przyczyny pojawiania się tych wad i metody ich leczenia;

!

ukazanie chorób szkieletu pojawiających się w wieku starszym (po 50. roku
życia): reumatyzmu, artretyzmu, osteoporozy i dyskopatii;

!

zwrócenie uwagi uczniów, że najlepszym lekarstwem na choroby układu szkie-
letowego jest aktywność ruchowa, którą należy stosować w każdym wieku;

58

II

TRE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

!

wskazanie przyczyn chorób mięśni: wirus polio, laseczka tężca, uszkodzenie
układu nerwowego;

!

przypomnienie o konieczności poddania się szczepieniom przeciw chorobie
Heinego-Medina i tężcowi; pokazanie najczęściej spotykanych urazów narzą-
dów ruchu i metod działania w razie ich wystąpienia.

Dla ciekawskich – Skąd się biorą kurcze mięśni? oraz Jak działają sterydy ana-
boliczne?
Uczniowie mogą skorzystać z programu narzędziowego Anatomia.

Na zakończenie – podsumowanie treści nauczania i dziesięć ćwiczeń sprawdzają-
cych wiedzę.

Lekcja zawiera:

!

film: Zajęcia korekcyjne w przypadku wady kręgosłupa;

!

zdjęcia rentgenowskie: dłoni osoby chorej na reumatyzm, dłoni osoby chorej
na artretyzm, kości osoby chorej na osteoporozę, kręgosłupa osoby chorej na
dyskopatię, pękniętej kości, złamania, złamania otwartego;

!

fotografie: różne formy aktywności ruchowej – spacer, praca w ogrodzie, siat-
kówka, ćwiczenia rehabilitacyjne; wirus polio, laseczka tężca, mózg, unieru-
chamianie stawów, unieruchomiona kończyna, założenie opatrunku uciskowe-
go;

!

ilustracje: prawidłowy kształt kręgosłupa, wady kręgosłupa – skolioza, lordoza,
kyfoza; stłuczenie mięśnia, skręcenie stawu, zwichnięcie kończyny.

Lekcja 33. Higiena układu oddechowego

Lekcja rozpoczyna się od powtórzenia wiadomości na temat roli płuc. Następnie
ukazano skutki pogorszenia funkcji układu oddechowego. Przypomniano zawar-
tość procentową gazów w powietrzu wdychanym i wydychanym. Podkreślono zna-
czenie czystości powietrza dla funkcjonowania dróg oddechowych. Opisano różne
typy zanieczyszczeń atmosfery i ich źródła. Zwrócono uwagę uczniów na potrzebę
wdychania powietrza przez nos. Wyjaśniono, jakie są źródła zakażeń kropelko-
wych układu oddechowego i jak należy postępować, aby uniknąć zakażenia. Opi-
sano najgroźniejsze choroby układu oddechowego, miedzy innymi gruźlicę, zapa-
lenie płuc, raka płuc i oskrzeli, astmę.

Uczniowie mogą skorzystać z programu narzędziowego Anatomia.
Na zakończenie – podsumowanie treści nauczania i pięć ćwiczeń sprawdzających
wiedzę.

W lekcji umieszczono:

59

II

T

RE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

!

film ukazujący pracę układu oddechowego podczas wysiłku i stan niewydolności
oddechowej;

!

animacje: oddychanie zanieczyszczonym powietrzem przez nos i jamę ustną;

!

zdjęcia rentgenowskie: zapalenie płuc, gruźlica płuc, rak oskrzeli;

!

fotografie: Mycobacterium – bakterie wywołujące gruźlicę; sporty wpływające
na rozwój mięśni oddechowych i płuc: pływanie, wioślarstwo, gimnastyka; źró-
dła zanieczyszczeń powietrza: spaliny samochodowe, zakłady przemysłowe,
elektrociepłownie, piece w domach; przekrój przez płuco palacza;

!

ilustracje: przekrój przez jamę nosową, oskrzele zdrowe i w czasie zapalenia;

!

ilustrację dźwiękową i rysunek: zakażenie kropelkowe.

Lekcja 34. Rola składników pokarmowych w życiu człowieka

Główne treści tej lekcji to:

!

przypomnienie, że człowiek to organizm cudzożywny, a pokarm pochodzenia
roślinnego i zwierzęcego jest dla niego źródłem energii;

!

wyróżnienie trzech grup składników w pokarmach: witamin i soli mineralnych,
węglowodanów i tłuszczów oraz białek;

!

stwierdzenie, że zapotrzebowanie człowieka na energię zależy od wykonywanej
przez niego czynności;

!

wskazanie węglowodanów i tłuszczów jako związków, których utlenianie uwal-
nia energię, a białek jako związków budulcowych;

!

zwrócenie uwagi na cholesterol, który może być przyczyną zmian miażdżyco-
wych naczyń krwionośnych;

!

wyjaśnienie, jaką funkcję pełnią witaminy i sole mineralne oraz wskazanie
pokarmów, które są źródłem omawianych składników;

!

określenie znaczenia wody w organizmie człowieka.

Uczniowie mogą skorzystać z programu narzędziowego Anatomia.
Dla ciekawskich – Jak organizm reguluje ilość cholesterolu.

Na zakończenie – podsumowanie treści nauczania oraz siedem ćwiczeń spraw-
dzających wiedzę.

Lekcja zawiera:

!

animację: etapy powstawania zmian miażdżycowych w tętnicy;

!

fotografie: roślina jako organizm samożywny; człowiek jako organizm cudzo-
żywny; ziarna skrobi; włókna celulozy; glikogen w wątrobie; tkanka tłuszczo-
wa; kropelki tłuszczu w komórce; zapotrzebowanie energetyczne podczas jazdy
na rowerze, gry w tenisa, snu; produkty spożywcze będące źródłem białek

60

II

TRE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

zwierzęcych (pełnowartościowych) i białek roślinnych (niepełnowartościowych);
produkty spożywcze jako źródło: węglowodanów, tłuszczów roślinnych i zwie-
rzęcych, witamin, soli mineralnych i wody;

!

model cholesterolu;

!

schematy: przejście glukozy w glikogen i glikogenu w glukozę, pochodzenie
wody w organizmie człowieka i drogi jej wydalania;

!

tabele: białko w produktach spożywczych; wykaz najważniejszych witamin, ich
źródła, znaczenie i objawy niedoboru; składniki mineralne w organizmie czło-
wieka, ich źródła i funkcje.

Lekcja 35. Higiena żywienia i choroby układu pokarmowego

W lekcji tej podano zasady prawidłowego żywienia, zwrócono uwagę na koniecz-
ność urozmaicania potraw i regularnego spożywania posiłków. Wyjaśniono,
że jakość posiłków jest zależna od wieku i wykonywanej pracy. Pokazano piramidę
zdrowia, obrazującą ilość i rodzaj pokarmów, które należy zjeść w ciągu dnia.
Przedstawiono tzw. osiem kroków do zdrowia i dobrego samopoczucia. Przypo-
mniano znaczenie owoców i warzyw jako źródła witamin i soli mineralnych. Zwró-
cono uwagę na obecność konserwantów i innych substancji chemicznych dodawa-
nych do żywności. Podano przykłady niewydolności układu pokarmowego i sposo-
bów zapobiegania im. Omówiono przyczyny wrzodów żołądka i dwunastnicy. Po-
kazano skutki nieprzestrzegania higieny jamy ustnej.

Dla ciekawskich – używanie przypraw, które poprawiają smak potraw i mają
własności bakteriobójcze.

Na zakończenie – podsumowanie treści nauczania i siedem ćwiczeń sprawdzają-
cych wiedzę.

W lekcji umieszczono:

!

film: Co robić aby uniknąć dolegliwości układu pokarmowego;

!

animację na temat skutków niemycia zębów;

!

fotografie: posiłki, produkty spożywcze, owoce i warzywa; rośliny, z których
otrzymujemy przyprawy – np. tymianek, kminek, muszkatołowiec, czosnek,
imbir; ubytki w zębie;

!

zdjęcia rentgenowskie żołądka i dwunastnicy;

!

tabele: białko w produktach spożywczych, składniki mineralne w organizmie
człowieka;

!

wykresy słupkowe: dzienne zapotrzebowanie energetyczne osób w różnym
wieku i sytuacji.

61

II

T

RE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

Lekcja 36. Choroby zakaźne

Na lekcji tej uczniowie zaznajamiają się z podstawowymi terminami z dziedziny
epidemiologii, takimi jak: drobnoustroje chorobotwórcze, choroby zakaźne, choro-
by zaraźliwe, drogi zakażenia. Poznają charakterystyczne cechy wirusów – bez-
komórkowych form życia, namnażających się tylko w żywych organizmach – oraz
najczęściej spotykane choroby wirusowe. Zwracają uwagę na groźny wirus zapa-
lenia wątroby typu B, który może wnikać do organizmu różnymi drogami. Obser-
wują zwycięską walkę lekarzy z niebezpiecznym wirusem polio. Zapoznają się
z omówieniem drugiej grupy drobnoustrojów chorobotwórczych – bakterii – oraz
charakterystyką kilku chorób przez nie wywoływanych: anginy, gruźlicy, salmo-
nellozy. Dowiadują się, czym jest kalendarz szczepień; poznają mechanizm naby-
wania odporności po szczepieniu. W lekcji zamieszczono też biogramy Rudolfa
Virchowa – niemieckiego badacza komórek i patologa – oraz Aleksandra Fleminga
– odkrywcy penicyliny, laureata Nagrody Nobla.

Dla ciekawskich – Inne wirusy powodujące zapalenie wątroby.
Na zakończenie – podsumowanie treści nauczania i osiem ćwiczeń sprawdzających
wiedzę.

Lekcja zawiera:

!

filmy: Jak można zapobiec żółtaczce typu A, Gruźlica – groźna choroba, Zapo-
bieganie salmonellozom;

!

animacje: przenoszenie zakażenia droga kropelkową, jak działają szczepionki;

!

fotografie: wirus ospy, prątek gruźlicy, grzyby chorobotwórcze, wirus mozaiki
tytoniowej, bakteriofag lambda, drogi zakażenia – np. kaszlący człowiek, rana,
transfuzja krwi; drogi zakażenia wirusem zapalenia wątroby typu B, komórki
wątroby zmienione przez wirus typu B (tkanka bliznowata); gronkowce, pacior-
kowce, laseczki tężca, pałeczki salmonelli, krętki kiły;

!

ilustracje i modele: wirus grypy, wirus zapalenia wątroby typu B, wirus polio;

!

ilustracje: bakterie wytwarzające endospory;

!

tabele: zachorowalność na gruźlicę w Polsce w latach 1996–1998, charaktery-
styka wybranych chorób wirusowych, charakterystyka wybranych chorób bak-
teryjnych;

!

rysunki: higiena a infekcja.

Lekcja 37. Pasożyty człowieka

Główne treści tej lekcji to:

!

przypomnienie, czym charakteryzują się pasożyty oraz ich podział na ze-
wnętrzne i wewnętrzne;

!

zwrócenie uwagi, że pasożyty należą do czynników chorobotwórczych;

62

II

TRE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

!

omówienie wybranych pasożytów i chorób spowodowanych ich obecnością –
pierwotniaków (rzęsistek pochwowy, pełzak czerwonki, lamblia jelitowa, zaro-
dziec malaryczny), robaków płaskich (motylica wątrobowa, tasiemiec uzbrojony
i nieuzbrojony), nicieni (owsik, włosogłówka, glista ludzka, włosień kręty),
owadów (wesz), pajęczaków (kleszcz);

!

wskazanie, że niektóre pasożyty przenoszą groźne choroby;

!

przedstawienie cykli rozwojowych wybranych pasożytów.

Dla ciekawskich – lamblia jelitowa, tasiemiec bąblowiec.
Uczniowie mogą skorzystać z programu narzędziowego Anatomia.

Na zakończenie – podsumowanie treści nauczania i sześć ćwiczeń sprawdzających.

Lekcja zawiera:

!

animacje: cykl życiowy zarodźca malarii, cykl życiowy glisty ludzkiej;

!

fotografie: rzęsistek pochwowy, pełzak czerwonki, zarodziec malarii, motylica
wątrobowa, tasiemiec uzbrojony i nieuzbrojony, owsik, włosogłowka, larwa
włośnia, włosień, glista ludzka, wesz, kleszcz;

!

ilustracje: lamblia jelitowa, bąblowiec i larwa bąblowca, stadia rozwojowe
kleszcza, cykle rozwojowe motylicy wątrobowej i tasiemca nieuzbrojonego;

!

rysunki: jak wszy atakują człowieka.

Lekcja 38. Choroby nerek

W lekcji tej zwrócono uwagę na znaczenie czynności nerek dla organizmu człowie-
ka. Wymieniono najczęściej spotykane zakażenia układu moczowego i podano
sposoby postępowania, służące zmniejszeniu ryzyka zakażenia. Określono czym
jest niewydolność nerek; wyjaśniono, że może być ona ostra i przewlekła. Omó-
wiono niebezpieczne choroby układu moczowego: mocznicę, zespół nerczycowy
i kamicę nerkową. Pokazano, że można zastosować hemodializę lub dializę
otrzewnową, gdy nerki są niewydolne. Podkreślono, że życie pacjenta poddające-
go się dializie jest trudne. Wyjaśniono, że metodą leczenia może być też dokona-
nie przeszczepu.

Dla ciekawskich – Sztuczna nerka.
Uczniowie mogą skorzystać z programu narzędziowego Anatomia.

Na zakończenie – podsumowanie treści lekcji i cztery ćwiczenia sprawdzające wie-
dzę.

W lekcji zastosowano:

!

animacje: hemodializa i dializa otrzewnowa;

63

II

T

RE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

!

fotografie: nerka, mocz pacjenta zdrowego i chorego, jak zapobiegać zakaże-
niom układu moczowego, kamienie nerkowe, operacja – przeszczep nerki;

!

zdjęcie rentgenowskie: złogi kamieni nerkowych;

!

ilustracje: układ moczowy, naczynie krwionośne z krwinkami i mocznikiem,
złogi kamieni nerkowych;

!

model mocznika;

!

schemat: przesączanie białek w kłębuszku;

!

wykres: zależność między stopniem uszkodzenia nerek a występowaniem
objawów niewydolności.

Lekcja 39. Choroba niedokrwienna serca

Główne treści tej lekcji to:

!

wyjaśnienie przyczyny choroby niedokrwiennej (wieńcowej) serca;

!

opowiedzenie, co się dzieje, kiedy ma miejsce zawał serca;

!

określenie czynników ryzyka miażdżycy;

!

zaznaczenie, że choroba niedokrwienna jest najczęstszą przyczyna zgonów
w

krajach rozwiniętych gospodarczo;

!

zwrócenie uwagi na możliwość zmniejszenia czynników ryzyka poprzez prowa-
dzenie zdrowego stylu życia;

!

wytłumaczenie szkodliwości cholesterolu, określenie czynników wpływających
na podwyższony poziom tego związku we krwi.

Dla ciekawskich – Hipercholesterolemia.

Na zakończenie – podsumowanie treści nauczania i cztery ćwiczenia sprawdzające
wiedzę.

Lekcja zawiera:

!

animację: zawał serca;

!

fotografie: stres związany z pracą, zdrowy styl życia;

!

ilustracje: etapy narastania blaszki miażdżycowej;

!

model cholesterolu;

!

wykresy słupkowe: liczba zgonów mężczyzn na 100 tys. Mieszkańców w latach
1960–1964, 1970–1974, 1985–1989 w ośmiu krajach – między innymi w
USA, Wielkiej Brytanii, Japonii; liczba zgonów kobiet na 100 tys. mieszkańców
w latach 1960–1964, 1970–1974, 1985–1989 w ośmiu krajach – między inny-
mi w USA, Wielkiej Brytanii, Japonii; stężenie całkowitego cholesterolu w
mg/dl.

64

II

TRE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

Lekcja 40. Pielęgnacja narządów zmysłów

W lekcji tej przypomniano informacyjną rolę narządów zmysłów. Pokazano, jak
wykonując pracę umysłową dbać o oczy. Omówiono wady wzroku wynikające
z nieprawidłowego kształtu soczewki (krótkowzroczność, dalekowzroczność,
astygmatyzm). Przedstawiono inne uszkodzenia narządu wzroku: daltonizm i zez.
Zwrócono uwagę, że w społeczeństwie żyją też ludzie niedowidzący lub całkowicie
niewidzący, którzy mogą poznawać świat dzięki alfabetowi Braille’a.

Dalej wyjaśniono, jakie dźwięki są dla człowieka przyjazne i stymulujące, a jakie
powodują zmęczenie, a nawet uszkodzenie słuchu. Zaznaczono, że ludzie niedo-
słyszący mogą korzystać z aparatów słuchowych, a dla całkowicie niesłyszących
szansą jest wszczepienie implantu ślimakowego.

Dla ciekawskich – Płód w świecie dźwięków.
Na zakończenie – podsumowanie treści nauczania i sześć ćwiczeń sprawdzających.

W lekcji umieszczono:

!

filmy: Prawidłowe zachowanie podczas czytania, Co to jest hałas;

!

animacje: droga promieni świetlnych przechodzących przez wadliwą soczewkę
oka (w przypadku krótkowzroczności, dalekowzroczności i astygmatyzmu);

!

fotografie: okulary, soczewki kontaktowe, ćwiczenie korygujące zez, alfabet
Braille’a, aparat słuchowy, implant ślimakowy;

!

ilustrację: ucho środkowe;

!

ćwiczenie interaktywne: zabaw się w okulistę.

Lekcja 41. Alkohol, nikotyna, narkotyki – ich wpływ na zdro-
wie człowieka

W lekcji wyjaśniono, czym jest nałóg, a czym przyzwyczajenie (porównanie nało-
gu i przyzwyczajenia). Zwrócono uwagę, że w Polsce liczba wypalonych papiero-
sów przypadających na jednego mieszkańca należy do najwyższych w świecie.
Przedstawiono krótką historię „kariery” papierosa. Wyjaśniono, że szkodliwy
wpływ papierosów został potwierdzony naukowo dopiero pod koniec lat 50. XX w.

65

II

T

RE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

Określono wpływ nikotyny i innych substancji występujących w dymie papieroso-
wym na organizm człowieka: układ oddechowy, nerwowy, krwionośny i pokarmo-
wy. Zwrócono uwagę, że na szkodliwe działanie papierosów są również narażeni
tzw. palacze bierni.

Omówiono skutki częstego nadużywania alkoholu (utrata pracy, rodziny, depresje,
lęki, omamy wzrokowe i słuchowe). Podkreślono, że młody organizm łatwiej ulega
uzależnieniom. Wykazano negatywne oddziaływanie alkoholu na narządy i układy
w organizmie człowieka (mózg, serce, wątrobę, żołądek, nerki). Zdefiniowano
narkomanię, ukazując jej wielką „zaraźliwość”.

Opisano cechy uzależnienia od narkotyku. Pokazano, jak narkotyki wpływają
na układ nerwowy, zaburzają pracę układu pokarmowego, oddechowego i immu-
nologicznego. Podkreślono, ze nie ma narkotyków bezpiecznych, a narkomania
jest chorobą bardzo trudną do wyleczenia – bywa, że śmiertelną.

Dla ciekawskich – Kiedy odkryto prawdziwe oblicze papierosów?

Na zakończenie – podsumowanie treści nauczania i siedem ćwiczeń sprawdzają-
cych wiedzę.

W lekcji umieszczono:

!

animację powstawania zmian nowotworowych w płucach;

!

fotografie: środki uzależniające – papierosy, alkohol, narkotyki; uprawa tyto-
niu, przekrój przez płuco palacza, wpływ papierosa na niepalących; bierny pa-
lacz, matka w ciąży paląca, matka małego dziecka paląca, narkoman wstrzy-
kujący narkotyk, narkoman żebrzący;

!

ilustracja: wpływ nikotyny na organizm człowieka;

!

tabela: nałóg a przyzwyczajenie.

Lekcja 42. Wokół zdrowia psychicznego człowieka

Lekcję rozpoczyna definicja zdrowia. Zdrowie psychiczne opisane jest jako jeden
z warunków utrzymania stanu zdrowia całego organizmu. Przedstawione są czyn-
niki wpływające na zdrowie jednostki. Uczeń dowiaduje się, że styl życia, zależny
w dużym stopniu od osobistych wyborów, ma istotny wpływ na zachowanie zdro-
wia, również psychicznego. Poznaje kilka elementów zdrowego stylu życia. Dowia-
duje się, na czym polegają zadania higieny psychicznej. Zapoznaje się z zasadami
higieny procesu nauczania.

Wiele uwagi poświęcono w tej lekcji zagadnieniu odpowiedniej ilości snu, a wyja-

66

II

TRE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

śnienie pojęcia stresu staje się wstępem do krótkiego omówienia wybranych za-
burzeń zdrowia psychicznego – nerwic i depresji.

W lekcji znajdują się między innymi: wykres kołowy przedstawiający czynniki
wpływające na stan zdrowia jednostki, filmy o higienie nauczania i o nerwicy,
animacja ilustrująca reakcję stresową jako proces biologiczny związany z wydzie-
laniem adrenaliny, rysunek nerki wraz z nadnerczem i przekrój przez nadnercze.

Zainteresowani mogą poznać zagadnienia związane z marzeniami sennymi.
Lekcję kończy podsumowanie treści nauczania i pięć ćwiczeń sprawdzających wie-
dzę.

Lekcja 43. AIDS – choroba końca XX wieku

Uczniowie poznają podstawowe zagadnienia związane z AIDS:

!

jak rozprzestrzeniała się epidemia nieznanej wcześniej choroby od początku lat
80. do końca 90.;

!

znaczenie skrótów AIDS i HIV;

!

ogólną budowę wirusa HIV, liczbę zachorowań na świecie i w Polsce.

Najbardziej istotne w lekcji jest wskazanie dróg zakażeń i wprowadzenie pojęcia
ryzykownych zachowań, równolegle z pokazaniem sposobów zapobiegania roz-
przestrzeniania się HIV oraz takich zachowań w codziennym życiu, które
nie stwarzają ryzyka zakażenia. W lekcji scharakteryzowano fazy choroby (infek-
cja, okres utajenia, pełno-objawowy AIDS) i podkreślono społeczny charakter
AIDS.

Lekcja zawiera:

!

zdjęcia i model wirusa HIV;

!

zdjęcia pomagające w utrwaleniu wiadomości na temat zachowań i ryzykow-
nych i bezpiecznych;

!

animację wyjaśniającą zasady testów immunoenzymatycznych stosowanych
w diagnostyce zakażeń HIV.

Dla uczniów zainteresowanych: animacja przedstawiająca cykl życiowy retrowiru-
sa HIV.
Do wykonania przewidziano pięć ćwiczeń.

Lekcja 44. Przyczyny i profilaktyka chorób nowotworowych

67

II

T

RE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

W lekcji wyjaśniono, na czym polega rozrost nowotworowy oraz jaka jest podsta-
wowa różnica pomiędzy nowotworem łagodnym i złośliwym. Wprowadzono pojęcie
czynników rakotwórczych oraz omówiono niektóre z nich, ze szczególnym zwróce-
niem uwagi na czynniki związane ze stylem życia (palenie papierosów, picie alko-
holu).

Dobitnie podkreślono rolę wczesnego wykrycia nowotworu dla powodzenia lecze-
nia oraz wytłumaczono znaczenie pojęć profilaktyki pierwotnej i wtórnej. Zwróco-
no uwagę na konieczność wykonywania regularnych badań cytologicznych, po-
zwalających na wczesne rozpoznanie raka szyjki macicy, oraz potrzebę częstego
samodzielnego badania piersi przez kobiety. W dalszej części lekcji omówiono
pojęcia związane z leczeniem chorób nowotworowych – chemioterapii i cytostaty-
ków, radioterapii, hormonoterapii, leczenia chirurgicznego.

Lekcja zawiera:

!

wykres ilustrujący zachorowalność na różne typy nowotworów
w Polsce;

!

zdjęcie preparatu cytologicznego, badania mammograficznego;

!

model DNA.

Dla ciekawskich – związek pomiędzy ryzykiem raka wątroby a wirusowym za-
paleniem wątroby wraz z wyjaśnieniem znaczenia szczepień przeciwko WZW jako
działania zapobiegającego zachorowaniu na raka wątroby.

Wiadomości zdobyte w czasie lekcji można sprawdzić, wykonując sześć ćwiczeń.

Lekcja 45. Choroby metaboliczne i alergiczne

Lekcja bardzo obszerna, może wypełnić dwie godziny zajęć. Rozpoczyna się przy-
pomnieniem pojęcia metabolizmu i definicją chorób metabolicznych. Pierwsza
część poświęcona jest otyłości i jej związkowi z innymi chorobami (np. chorobą
wieńcową, cukrzycą). Wyjaśniono, jak oblicza się wskaźnik masy ciała (BMI)
i jak na podstawie wartości BMI można określić stopień otyłości. Wskazano naj-
ważniejsze błędy żywieniowe.

Następnie podano definicję cukrzycy, scharakteryzowano cukrzycę insulino-
zależną i cukrzycę dorosłych. Wskazano na społeczny charakter tej choroby. Krót-
ko opisano powikłania cukrzycy.

Kolejna choroba metaboliczna przedstawiona w tej lekcji to fenyloketonuria.
Uczniowie dowiadują się o badaniach przesiewowych noworodków w kierunku

68

II

TRE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

wykrycia fenyloketonurii. Ostatnia część lekcji dotyczy alergii. Wprowadzono poję-
cie alergenu i reakcji alergicznej, opisano czynniki najczęściej wywołujące alergie
oraz astmę jako chorobę alergiczną. Wskazano sposoby zapobiegania alergiom.

Lekcja jest bogato ilustrowana. Znajdują się w niej:

!

zdjęcie tkanki tłuszczowej i animacja pokazująca miejsca odkładania się tkanki
tłuszczowej;

!

rysunek budowy anatomicznej trzustki, wyposażony w przycisk otwierający
rysunek budowy histologicznej wysepki Langerhansa;

!

animacja obrazująca regulację poziomu glukozy we krwi po posiłku węglowo-
danowym;

!

tabela poziomów glukozy, jakie występują u osób z prawidłowym i zaburzonym
metabolizmem glukozy oraz w cukrzycy;

!

animacja przemiany fenyloalaniny;

!

zdjęcia: roztocza, kwitnących roślin, których pyłki wywołują alergię;

!

animacja powstawania reakcji alergicznej i animacja skurczu oskrzeli podczas
ataku astmy.

Dla uczniów zainteresowanych tematem – historia odkrycia insuliny przez Frede-
ricka Bantinga i Charlesa Besta.

Ostatnią pozycją lekcji jest podsumowanie zawartych w niej wiadomości i osiem
ćwiczeń sprawdzających.

Lekcja 46. Zasady udzielania pierwszej pomocy

Lekcja zaczyna się od zdefiniowania pojęcia pierwszej pomocy. W dalszym jej
ciągu przedstawione są zasady udzielania pierwszej pomocy w zranieniach, krwo-
tokach, krwawieniu z nosa, omdleniach; postępowanie z osobą nieprzytomną;
usuwanie obcego ciała z dróg oddechowych w sytuacjach zadławienia; wykonywa-
nie sztucznego oddychania i masażu serca, postępowanie przy odmrożeniach,
oparzeniach, udarze cieplnym.

Lekcja jest ilustrowana sześcioma filmami z udziałem wykwalifikowanych ratowni-
ków. Animacje przestawiają usuwanie obcego ciała z dróg oddechowych i masaż
serca. Zainteresowani mogą zobaczyć, jak zmienia się zapis EEG podczas napadu
padaczki typu Grand mal.

Na zakończenie – podsumowanie treści nauczania i sześć ćwiczeń sprawdzających
wiedzę.

69

II

T

RE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

Lekcja 47. Powtórzenie wiadomości

Lekcja powtórzeniowa składa się z trzydziestu ćwiczeń.

KLASA III, ROZDZIAŁ I. DZIEDZICZENIE CECH

Lekcja 1. Narodziny genetyki

Jest to pierwsza lekcja z zakresu genetyki. W krótkim wstępie podano definicję tej
dyscypliny naukowej, przedstawiono przykłady wyników wielowiekowej selekcji
roślin i zwierząt hodowanych przez ludzi oraz przywołano postać jednego
z pionierów genetyki – Fryderyka Gaertnera.

Zasadnicza część lekcji poświecona jest odkryciom Grzegorza Mendla. Uczeń do-
wiaduje się, jakie były założenia pracy tego uczonego i skąd pochodzi nazewnic-
two pokoleń, wprowadzone przez niego do genetyki. Następnie śledzi wyniki, jakie
Mendel otrzymywał krzyżując rośliny różniące się w obrębie jednej pary cech,
obserwuje dziedziczenie cech dominujących i ustępujących oraz poznaje prawa
Mendla. Zaprezentowane są tu także wyniki krzyżowania roślin grochu różniących
się w obrębie dwóch par cech.

Lekcja zawiera:

!

animowany kolaż ilustrujący przebieg doświadczeń Mendla z dziedziczeniem
barw kwiatów u grochu;

!

animację obrazującą dziedziczenie cech ustępujących;

!

schemat pokazujący dziedziczenie dwóch niezależnych cech.

Biogram Grzegorza Mendla poszerza wiadomości o początkach genetyki. Zaintere-
sowani uczniowie mogą dowiedzieć się, jakie problemy napotkał Mendel w swoich
eksperymentach oraz jakie modele doświadczalne dominowały w badaniach ge-
netycznych w ubiegłym stuleciu. Lekcję kończy sześć ćwiczeń.

70

II

TRE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

Lekcja 2. Mitoza – sposób podziału komórek somatycznych

Pierwszy ekran lekcji zawiera podstawowe wiadomości o budowie chromosomów
i lokalizacji w nich genów. Dalej przedstawiono fazy cyklu życiowego komórki
i wprowadzono pojęcie kariotypu. Omówiona jest tu szczegółowo budowa formy
chromosomów, jaka występuje podczas podziału komórkowego. Uczeń śledzi
przebieg podziału mitotycznego komórki. W ostatniej części lekcji poznaje pojęcia:
fenotypu, genotypu, alleli, lokus, homozygoty i heterozygoty.

W lekcji znajdują się:

!

zdjęcia komórek z uwidocznionymi chromosomami;

!

trójwymiarowy model chromosomu, animowany rysunek budowy chromosomu;

!

animacja przedstawiająca organizację chromatyny;

!

animowany schemat cyklu życiowego komórki, zdjęcia kariotypów mężczyzny i
kobiety, animowany film obrazujący przebieg podziału mitotycznego komórki,
rysunek ilustrujący heterozygotę i homozygotę. Uczeń może także poznać bio-
grafię Tomasza Morgana.

Dla

ciekawskich

– wiadomości o apoptozie. Zdobytą wiedzę można sprawdzić,

wykonując dziewięć ćwiczeń.

Lekcja 3. Mejoza – sposób tworzenia komórek rozrodczych

Mejoza to sposób podziału komórek prowadzący do redukcji liczby chromosomów
o połowę. W lekcji tej szczegółowo przedstawiono przebieg podziału mejotyczne-
go. Uczeń dowiaduje się, jakie jest znaczenie mejozy oraz kiedy ona zachodzi,
i na czym polega proces crossing-over. Poznaje procesy oogenezy
i spermatogenezy u ssaków.

W lekcji umieszczono:

!

zdjęcia plemników i komórki jajowej;

!

animację przebiegu podziału mejotycznego;

!

rysunek chromosomów podczas crossing-over;

!

animowany schemat ilustrujący powstawanie gamet, a następnie zapłodnienie.

Na zakończenie zaproponowano siedem ćwiczeń.

71

II

T

RE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

Lekcja 4. Chromosomowa teoria dziedziczności

W pierwszej części lekcji przedstawiono podstawy chromosomowej teorii dzie-
dziczności. Uczeń dowiaduje się o istnieniu chromosomów płci oraz o dziedziczeniu
cech sprzężonych z płcią. Zapoznaje się z zasadami tworzenia map chromosomo-
wych. Wykonuje ćwiczenie interaktywne, w którym krzyżuje dwie odmiany wyżli-
nu. W ten sposób, krok po kroku, poznaje etapy rozwiązywania zadań genetycz-
nych.

Następna partia materiału dotyczy aberracji chromosomowych. Choroba Downa
służy jako przykład choroby genetycznej spowodowanej zmianą liczby chromoso-
mów. Zwielokrotnienie garnituru chromosomów może powodować zwiększenie
rozmiarów organizmów – uczeń poznaje przykłady roślin, które są poliploidami.

W lekcji umieszczono:

!

animację ilustrującą determinację płci u muszki owocowej;

!

animowany schemat dziedziczenia allelu, łysienia u ludzi w kolejnych dwóch
pokoleniach;

!

animowany rysunek obrazujący zależność częstości crossing-over od
wzajemnego położenia genów w chromosomie;

!

zdjęcie osoby z zespołem Downa i jej kariotyp, zdjęcia innych aberracji chro-
mosomowych.

Dla uczniów chcących dowiedzieć się czegoś więcej - informacje o determinacji
płci u wybranych zwierząt oraz o badaniach prenatalnych. Pięć ćwiczeń pozwala
sprawdzić nabyte wiadomości.

Lekcja 5. Tajemnica budowy kwasów nukleinowych

Na wstępie uczeń poznaje kilka faktów z historii odkryć DNA. Następnie dowiaduje
się, jak zbudowany jest kwas dezoksyrybonukleinowy. Kolejna część lekcji przed-
stawia przebieg replikacji DNA. Lekcję kończy opis budowy RNA i oraz krótka
charakterystyka rodzajów tego kwasu.

W lekcji umieszczono:

!

animowany schemat budowy DNA;

!

animację, która ilustruje komplementarność zasad w cząsteczce DNA, animację
replikacji DNA;

!

rysunek budowy RNA.

Biogramy Rosalind Franklin i Maurice'a Wilkinsa oraz Oswalda Avery’ego i jego

72

II

TRE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

współpracowników – Colina MacLeoda i Maclyna McCarthy’ego – poszerzają wia-
domości na temat odkrycia roli DNA w procesie dziedziczenia.

Uczniowie bardziej zainteresowani tematem mogą poznać jeden z najbardziej
fascynujących mechanizmów replikacji – wirowanie DNA podczas rozplatania nici.

Lekcję kończy siedem ćwiczeń.

Lekcja 6. O kodzie genetycznym

Lekcję rozpoczyna przypomnienie funkcji białek – wymieniono tu przykłady waż-
nych fizjologicznie białek, omówiono ich pierwszorzędową budowę. Następnie
podano podstawowe wiadomości na temat kodu genetycznego. Uczeń dowiaduje
się, jaka relacja zachodzi pomiędzy sekwencją aminokwasów w białku i sekwencją
nukleotydów w DNA oraz jakie są cechy kodu genetycznego. W ostatniej części
lekcji przedstawiono definicję genu, a także jego elementy – introny i eksony.

W lekcji zamieszczono:

!

schemat wiązania peptydowego;

!

animację na temat ważnych fizjologicznie białek;

!

zdjęcie kolagenu;

!

kod genetyczny (tabela);

!

rysunek budowy genu.

Zainteresowani poznają hipotezę: „jeden gen – jeden enzym” na przykładzie al-
kaptonurii oraz dowiadują się o istnieniu DNA poza jądrem komórkowym.

Biogram Jamesa Watsona i Francisa Cricka opowiada, jak ci dwaj zapaleńcy,
konstruując z blachy i drutu model DNA, rozszyfrowali budowę kwasów nukleino-
wych. W lekcji znajduje się także osiem ćwiczeń.

Lekcja 7. Synteza białek

Na wstępie – nieco wiadomości o rybosomach jako miejscach syntezy białek
i o hipotezie istnienia genetycznego „posłańca”, przenoszącego informację gene-
tyczną z jądra do rybosomów. Uczeń dowiaduje się, że posłańcem tym jest mRNA.
Szczegółowo opisano tu procesy transkrypcji i translacji. Ostatnim zagadnieniem

73

II

T

RE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

omawianym w lekcji jest modyfikacja potranslacyjna białek.

Filmy animowane ilustrują przebieg transkrypcji i translacji. W lekcji znajdują się
także modele rybosomu i t-RNA oraz animacja ukazująca modyfikację potransla-
cyjną insuliny. Zaciekawieni tematem mogą dowiedzieć się, dlaczego DNA bywa
nazywany „samolubnym genem” oraz jak niektóre antybiotyki wpływają na proce-
sy translacji u bakterii. Do wykonania siedem ćwiczeń.

Lekcja 8. Powtórzenie wiadomości

Umieszczono tu dwadzieścia ćwiczeń obejmujących zagadnienia przedstawiane
w rozdziale I.

ROZDZIAŁ II. ZMIENNOŚĆ GENETYCZNA I EWOLU-

CJA

Lekcja 9. Regulacja ekspresji genów

Na początku lekcji uczeń dowiaduje się, co to jest ekspresja genu. Następnie po-
znaje mechanizm regulacji ekspresji genów u prokariontów na przykładzie opero-
nu laktozowego. Zasygnalizowano tu skomplikowane sposoby regulacji transkryp-
cji u Eucaryota. Różnicowanie się komórek podczas rozwoju organizmu wieloko-
mórkowego to przedstawiony w lekcji przykład efektów regulacji ekspresji genów
u eucaryota. Na zakończenie poruszone są zagadnienia udziału onkogenów w pro-
cesach transformacji nowotworowej.

Lekcja zawiera:

!

schemat ekspresji genu;

!

rysunek budowy operonu laktozowego;

!

animację regulacji operonu laktozowego;

!

animowany schemat regulacji ekspresji genu u Eucaryota.

Zainteresowani mogą dowiedzieć się o zjawisku nieśmiertelności komórek i obej-
rzeć film o hodowlach komórkowych. Na koniec lekcji – cztery ćwiczenia.

74

II

TRE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

Lekcja 10. Dlaczego zmienia się informacja genetyczna?

Lekcja przedstawia mechanizmy prowadzące do zmian w informacji genetycznej.
Pierwszy z nich to mutacje. Uczeń poznaje rodzaje mutacji. Jako przykład choroby
molekularnej spowodowanej mutacją punktową podano anemię sierpowatą.

Druga przyczyna zmienności to rekombinacje genetyczne. Omówienie rekombina-
cji rozpoczyna przypomnienie istoty procesu crossing-over. Następnie uczeń do-
wiaduje się o możliwościach rekombinacji genetycznej u mikroorganizmów – ko-
niugacji, transformacji i transdukcji.

W lekcji znajdują się:

!

animacja ilustrująca zmiany w informacji genetycznej spowodowane mutacją
punktową;

!

animacje procesów koniugacji, transformacji i transdukcji;

!

zdjęcie krwinek sierpowatych.

Zainteresowani tematem mogą dowiedzieć się o odwrotnej transkrypcji u retro-
wirusów.

Do wykonania pięć ćwiczeń.

Lekcja 11. Człowiek manipuluje genami

W części wstępnej lekcji podano wiadomości na temat enzymów restrykcyjnych.
Dalej przedstawiono techniki inżynierii genetycznej – klonowanie DNA, tworzenie
bibliotek genów, stosowanie sond genetycznych, sekwencjonowanie DNA. Uczeń
dowiaduje się, co oznacza pojęcie organizmu transgenicznego, co to jest biotech-
nologia, jak wykorzystuje się techniki inżynierii genetycznej w diagnozowaniu
chorób zakaźnych i medycynie sądowej. Dalej przedstawiono perspektywy terapii
genowej. Lekcję kończą rozważania na temat bezpieczeństwa manipulowania ge-
nami.

Można tu obejrzeć animacje, przedstawiające działanie enzymów restrykcyjnych
oraz klonowanie DNA i zastosowanie sondy genetycznej do identyfikacji genów,
film zrealizowany w firmie biotechnologicznej oraz film o badaniu śladów biolo-
gicznych.

Zainteresowani dowiadują się, jak sklonowano owcę Dolly oraz na czym polega

75

II

T

RE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

reakcja PCR. Biografia Herberta Boyera opowiada, jak powstała inżynieria gene-
tyczna. Drugi biogram przedstawia sylwetkę Fredericka Sangera – jednego
z czterech naukowców, którzy dwukrotnie otrzymali nagrodę Nobla.
Do wykonania pięć ćwiczeń.

Lekcja 12. Ewolucja żywych organizmów

Pierwsza część lekcji przedstawia poglądy na rozwój świata żywych organizmów.
Uczniowie poznają pojęcia kreacjonizmu i samorództwa oraz dokonania pierw-
szych ewolucjonistów – Roberta Hooka, Jerzego Buffona, Erazma Darwina, Jana
Chrzciciela Lamarcka. W lekcji znajduje się opis podróży Karola Darwina
i opowieść o powstawaniu teorii doboru naturalnego.

Następnie uczniowie dowiadują się, jak genetyka wypełniła luki w teorii ewolucji.
Anemia sierpowata stanowi tu przykład utrwalenia mutacji w określonych warun-
kach środowiska. Przedstawiono też przykłady bezpośrednich dowodów ewolucji –
skamieniałości oraz latimerię jako „żywą skamieniałość”. Na koniec – tajemnica
powstania życia na Ziemi: opis doświadczenia Stanleya Millera, dowodzącego,
że w początkowym okresie istnienia naszej planety możliwa była ewolucja che-
miczna.

Animacja ilustruje poglądy Lamarcka na powstawanie nowych cech w wyniku
przystosowywania się do warunków środowiska. Animowana mapa pokazuje miej-
sca, które odwiedził Darwin podczas podróży na „Beagle”. W lekcji umieszczono
też zdjęcia zięb – ptaków, które inspirowały Darwina, kiedy tworzył teorię doboru
naturalnego. Mapa wskazuje regiony zachorowania na malarię i występowania
anemii sierpowatej.

Aż cztery biogramy – Linneusza, Wallace’a, Lamarcka i Darwina – dostarczają
obszernych wiadomości na temat historii odkryć ewolucyjnych. Ponadto uczniowie
szczególnie zainteresowani dowiadują się, czym jest dobór sztuczny oraz
że w genach zapisana jest historia ewolucji oraz poznają szczególnie ciekawy po-
gląd na temat powstania życia na Ziemi, mówiący o możliwości istnienia świata
RNA.
Lekcję kończy sześć ćwiczeń.

Lekcja 13. Historia życia na Ziemi

Lekcja opowiada o ewolucji świata organicznego. Uczeń dowiaduje się, na jakie
ery geologiczne dzieli się czas istnienia życia na Ziemi i jakie organizmy żyły
w poszczególnych okresach. Liczne rysunki przedstawicieli wymarłych grup roślin

76

II

TRE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

i zwierząt oraz zdjęcia skamienielin ilustrują treść lekcji. Przedstawione są również
fotografie współczesnych gatunków posiadających cechy starych ewolucyjnie
grup.

Animowana historia życia na Ziemi wyobrażona jest w postaci zegara. Animacje
pokazują też życie i zagładę dinozaurów. Uczniowie bardziej zaciekawieni tema-
tem mogą przeczytać i zobaczyć, jak kontynenty zmieniały swoje położenie oraz
dowiedzieć się, że podczas ewolucji niejednokrotnie miały miejsce etapy masowe-
go wymierania żywych organizmów.
Na zakończenie – sześć ćwiczeń.

Lekcja 14. Ewolucja człowieka

Uczniowie dowiadują się z tej lekcji, dlaczego ssaki uzyskały przewagę nad innymi
grupami zwierząt. Obszerna część materiału dotyczy naczelnych oraz ich ewolucji.
Kolejne zagadnienie to historia ewolucji człowiekowatych. Opisani są przedstawi-
ciele poszczególnych grup hominidów – ich wygląd, umiejętności, miejsca wystę-
powania. Ostatni etap ewolucji człowieka to powstanie ras – uczniowie poznają
główne rasy, ich cechy i zasięgi.

Na zakończenie ostatniej lekcji z zakresu zmienności genetycznej i ewolucji przed-
stawione są rozważania o roli współczesnego człowieka w kształtowaniu oblicza
Ziemi oraz zapytanie o kierunek dalszej ewolucji Homo sapiens.

W lekcji znajdują się:

!

animacja historii życia na Ziemi;

!

zdjęcia przedstawicieli naczelnych wraz z wyczerpującymi opisami;

!

film o naczelnych.

Zamieszczono również systematykę człowieka. Na mapie Afryki zaznaczono miej-
sca, gdzie znaleziono szczątki człowiekowatych. Ewolucja tego gatunku zilustro-
wana jest zdjęciami szkieletów hominidów, rysunkami ich czaszek, zdjęciami wy-
robów z kamienia i kości. Obok wizerunków ludzi z Cro-Magnon także zdjęcia ich
dzieł sztuki – malowideł naskalnych.

Dla

ciekawskich

– informacje o badaniach DNA wyizolowanego z kości neander-

talczyków. Lekcję kończy sześć ćwiczeń.

Lekcja 15. Powtórzenie wiadomości

Lekcja powtórzeniowa składa się z dwudziestu ćwiczeń.

77

II

T

RE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

ROZDZIAŁ III. ORGANIZMY WPŁYWAJĄ WZAJEMNIE

NA SIEBIE.

Lekcja 16. Czym zajmuje się ekologia?

Pierwsza lekcja z cyklu poświęconego ekologii rozpoczyna się definicją ekologii
jako nauki. Przedstawione są tu także różne znaczenia pojęcia „ekologia”. Zróżni-
cowanie środowisk życia organizmów oraz podział czynników środowiska na bio-
tyczne i abiotyczne to kolejny temat poruszony w lekcji. Dalej uczeń dowiaduje
się, że świat żywych organizmów tworzy harmonijną całość, nieustannie działają-
cą, w której cały czas następuje przepływ materii i energii.

Film o zwierzętach w naturalnym środowisku, animacje ilustrujące przepływ ma-
terii i przepływ energii w środowisku oraz stan dynamicznej równowagi, jaki ce-
chuje świat żywych organizmów – to środki, które pomagają w zrozumieniu treści
lekcji i utrwaleniu wiadomości.
Zdobytą wiedzę można sprawdzić, wykonując sześć ćwiczeń.

Lekcja 17. Jakimi jednostkami ekolog mierzy środowisko?

Uczeń poznaje podstawowe pojęcia z zakresu ekologii: „osobnik”, „populacja”,
„gatunek”. Po raz pierwszy spotyka się z wymyślonym przez autorów ptaszkiem
„żółtodziobem”. Ten prosty model pozwala na stopniowe wprowadzanie ucznia
w świat ekologii. Na koniec uczeń zaznajamia się z pojęciem niszy ekologicznej –
przedstawiono parametry, za pomocą których można je określać. Przykład po-
miarów średnicy dziupli żółtodzioba pokazuje, jak w praktyce dokonuje się oceny
optimum niszy ekologicznej w wybranym zakresie.

Zaciekawieni tematem mogą dowiedzieć się, jakie kłopoty z wyróżnianiem gatun-
ków napotykają ekolodzy. Przykładem są dwa gatunki sterniczek – białogłowej
i jamajskiej.

W lekcji znajduje się:
Dla urealnienia postaci żółtodzioba, mapa wymyślonego kontynentu z naniesio-
nymi izotermami w miesiącu lipcu, która pomaga w określeniu zasięgu występo-
wania tego ptaszka, wykres słupkowy rozmiarów średnic dziupli żółtodzioba oraz
mapa rzeczywistego zasięgu sterniczki białogłowej i sterniczki jamajskiej.

78

II

TRE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

Lekcja 18. Portret populacji

Na lekcji tej uczeń dowiaduje się, w jaki sposób należy scharakteryzować popula-
cję. Na przykładzie populacji ptaszka żółtodzioba określono jej liczebność, zagęsz-
czenie, rozrodczość, śmiertelność, strukturę wiekową, strukturę płci, strukturę
przestrzenną oraz wpływ migracji na liczebność populacji. Opis każdej cechy po-
pulacji przedstawiono w postaci konkretnych liczb, wykresów, tabel, rysunków.
Imituje to opisywanie rzeczywistych populacji. Zainteresowani mogą dowiedzieć
się, ile potomstwa wydają na świat różne gatunki zwierząt. Do wykonania pięć
ćwiczeń.

Lekcja 19. Wspólne życie

W lekcji przedstawiono przykłady współżycia osobników należących do jednego
gatunku. Część zwierząt wyznacza swoje terytoria i w ten sposób ustala rozmiesz-
czenie zapewniające sprawiedliwy „podział” środowiska. Inne zwierzęta grupują
się w stada lub ławice, co ułatwia polowanie lub obronę. Liczne gatunki żyją
w rodzinach i opiekują się pieczołowicie swoim potomstwem. Szczególnym przy-
kładem współdziałania są społeczeństwa owadów. Istnieje też wspólnota roślin
i zwierząt. O tym wszystkim można się dowiedzieć z treści lekcji.

Oglądając zdjęcie zięby, uczniowie słuchają jej śpiewu, za pomocą którego ptak
ten oznacza swoje terytorium. W lekcji znajduje się też wiele zdjęć stad polują-
cych zwierząt, ławicy ryb, rodzin zwierząt, fotografie ilustrujące opiekę nad po-
tomstwem, a także zdjęcia owadów społecznych. Ciekawscy mogą dowiedzieć się
o społeczeństwach afrykańskich mrówek Amona.
Materiał lekcji podsumowuje siedem ćwiczeń.

Lekcja 20. Ekologia zjadania

Uczeń poznaje dwa ważne rodzaje oddziaływań międzygatunkowych – roślinożer-
ność i drapieżnictwo. Dowiaduje się, w jaki sposób roślinożerca wpływa na świat
roślin i jak jest od niego zależny, jak rośliny bronią się przed zjadaniem
i jak roślinożercy przystosowali się do spożywania pokarmu roślinnego. Poznaje
przykłady współistnienia wielu gatunków roślinożerców, korzystających z jednego
obszaru. Analogiczne zagadnienia poruszane są przy opisie drapieżnictwa.

W lekcji umieszczono zdjęcia roślin wytwarzających alkaloidy i olejki aromatyczne,
żywice i garbniki. Animacje ilustrują – między innymi – zachowanie równowagi

79

II

T

RE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

pomiędzy roślinami i roślinożercami. Na filmach przedstawiono przystosowania
roślinożerców do zjadania najróżniejszego rodzaju pokarmu roślinnego, wybrane
gatunki roślinożerców i drapieżników w naturalnym środowisku.

Zainteresowani uczniowie mogą dowiedzieć się, że niektóre rośliny mają swoją
własną armię mrówek oraz jak jaszczurka traci ogon, broniąc się przed napastni-
kiem i jak ptaki w tym samym celu gubią pióra z ogona.
W lekcji zaproponowano siedem ćwiczeń.

Lekcja 21. Wymieniać korzyści, przeszkadzać, zabierać

W lekcji zaprezentowana jest cała gama oddziaływań wewnątrz-
i międzygatunkowych: kanibalizm (pająki), symbioza (porosty), mutualizm (ter-
mity i wiciowce), protokooperacja (nosorożec i bąkojad), mikoryza (sosna i grzy-
by), komensalizm (hiena i resztki), kooperacja (rośliny na obszarze po wybuchu
wulkanu), pasożytnictwo (tasiemce), chorobotwórczość (wirusy), konkurencja
(różne zwierzęta i ten sam pokarm), allelopatia. Można tu też obejrzeć film o sę-
pach i ścierwnikach. Wielu uczniów zainteresuje los mrówek-niewolnic.
Lekcję podsumowują trzy ćwiczenia.

Lekcja 22. Jedzenie wiąże najmocniej

Uczeń może przekonać się, jak kształtują się zależności pokarmowe wśród organi-
zmów żywych. Najpierw poznaje pojęcia łańcucha pokarmowego, poziomu troficz-
nego, producentów, konsumentów, destruentów, reducentów, piramidy ekologicz-
nej. Dowiaduje się, jak energia przepływa przez łańcuchy pokarmowe.

Stopniowo poziom złożoności przedstawianych zależności rośnie i wreszcie uczeń
śledzi uproszczoną sieć pokarmową jeziora, utworzoną z (bagatela!) ponad trzy-
dziestu gatunków roślin i zwierząt. Poza tym w lekcji znajduje się:

!

ilustracja łańcucha pokarmowego, na której w miarę czytania tekstu przez
narratora wyróżniane są kolejne elementy;

!

animowany wykres przepływu energii przez łańcuch pokarmowy;

!

wykres piramidy energii oraz wykresy przedstawiające piramidę biomasy stepu
i kanału La Manche.

Ciekawscy mogą dowiedzieć się, w jak gęstej sieci pokarmowej tkwi mały ptak –
wąsatka. Na zakończenie – dziesięć ćwiczeń.

80

II

TRE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

Lekcja 23. Powtórzenie wiadomości

Lekcja powtórzeniowa składa się z dziesięciu ćwiczeń.

ROZDZIAŁ IV: PRZYRODA W STANIE DYNAMICZNEJ

RÓWNOWAGI

Lekcja 24. Informacja ważna jak życie

Treścią tej lekcji jest znaczenie informacji w świecie organizmów żywych. Zwie-
rzęta, używając swoich zmysłów, nieustannie odbierają bodźce z otoczenia
i wysyłają sygnały zrozumiałe dla innych – poszukując pożywienia, ostrzegając się
nawzajem przed niebezpieczeństwem, starając się być niewidoczne dla wrogów.
Niekiedy fałszują wysyłane przez siebie informacje, aby łatwiej zdobyć pokarm
lub ukryć się. W lekcji umieszczono wiele ciekawych przykładów takiego wykorzy-
stywania informacji oraz manipulowania wysyłanymi sygnałami.

Animacja obrazuje, jak rośliny oszukują owady, żeby osiągnąć swój cel – zapyle-
nie kwiatów. Fotografie przedstawiają narządy zmysłów u zwierząt oraz liczne
przykłady oznajmiania przez nie np. gotowości do rozrodu, potrzeby opieki, pozy-
cji w grupie. Na zdjęciach można też zobaczyć przykłady mimikry u zwierząt.
Animowany film zapoznaje ucznia z rybą, która łowi inne ryby na wędkę (nawęd).

Dwa filmy ilustrują sposoby komunikowania się zwierząt – bohaterami pierwszego
są rozmaite zwierzęta, drugiego – ptaki. Zachowania tych ostatnich są opisane
w materiale przeznaczonym dla zainteresowanych uczniów. Mogą się oni dowie-
dzieć, jak ptaki orientują się w terenie podczas swoich dalekich wędrówek
oraz jak wprowadzają w błąd napastników chcących dobrać się do gniazd.
Na zakończenie lekcji – osiem ćwiczeń.

Lekcja 25. Ekosystem to działająca organizacja

Lekcja zapoznaje ucznia z pojęciem ekosystemu oraz jego składowymi – biotopem
i biocenozą. Pokazuje, jak różnorodne i złożone są ekosystemy, i udowadnia,
że każdy, choćby najmniejszy element ekosystemu odgrywa jakąś rolę

81

II

T

RE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

w zachowaniu równowagi w przyrodzie. Rośliny są producentami materii organicz-
nej i to one decydują o organizacji przestrzeni w ekosystemie. Rozmieszczenie
ekosystemów lądowych uzależnione jest od dostępności światła, ciepła, wody –
uczeń poznaje wielkie ekosystemy lądowe: biomy lasu, stepu, tundry i pustyni.
Rysunki pomagają w utrwaleniu pojęć biotopu i biocenozy.

W lekcji znajdują się też liczne zdjęcia opisywanych ekosystemów i organizmów
je zamieszkujących. Tematy proponowane dla uczniów bardziej zainteresowanych
dotyczą różnorodności biologicznej i pokazują, co człowiek otrzymuje w darze
od świata przyrody oraz jak różne mogą być lasy. Poziom zdobytej podczas lekcji
wiedzy można sprawdzić wykonując siedem ćwiczeń.

Lekcja 26. Energia płynie przez przyrodę

Cała przyroda stanowi układ, przez który jednokierunkowo przepływa energia,
pochodząca głównie z promieniowania słonecznego. Uczeń ogląda widmo tego
promieniowania; dowiaduje się, które rodzaje promieniowania mają znaczenie
dla żywych organizmów i że energia słoneczna jest przez nie magazynowana
w postaci energii wiązań związków organicznych – węglowodanów, białek, tłuszczy
– oraz przenoszona w postaci ATP. Na każdym etapie przemian postaci energii
następują jej straty. W lekcji tej uczeń znajduje odpowiedzi na pytania: jaką część
energii zawartej w pokarmie mogą wykorzystać roślinożercy i roślinożercy?
Jak organizm gubi energię? Poznaje także przykłady innych rodzajów energii wy-
korzystywanych przez organizmy.

Lekcja zawiera: animację przedstawiającą jednokierunkowy przepływ energii,
animowany wykres widma promieniowania słonecznego, animację
o przekształcaniu energii, wykresy ilustrujące ilość energii wykorzystywanej przez
roślinożerców i drapieżców. Ciekawscy mogą dowiedzieć się, jak długo wędruje
energia przez wybrane ekosystemy.
Do wykonania sześć ćwiczeń.

Lekcja 27. Obieg materii w przyrodzie

W lekcji tej przedstawiono obieg wody, tlenu, azotu, węgla i fosforu w przyrodzie.
Wskazano miejsca występowania tych związków w biotopie i w żywych organi-
zmach oraz przedstawiono rolę, jaką odgrywają one w ciałach roślin
i zwierząt. Zamieszczony tu rysunek ilustruje cykl hydrologiczny, zaś animacja –
powstawanie wody w procesach fotosyntezy. Cztery inne animacje obrazują obieg
tlenu, azotu, węgla i fosforu w przyrodzie.

82

II

TRE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

Zainteresowani uczniowie mogą dowiedzieć się, ile wody produkują wielbłądy
z tłuszczu, a ile wody oddają do otoczenia zwierzęta i rośliny oraz że w epoce di-
nozaurów w powietrzu było znacznie więcej tlenu niż obecnie. Mają też okazję
obejrzeć niezwykłe zdjęcia otwierających się i zamykających szparek roślinnych.
Lekcję kończy siedem ćwiczeń.

Lekcja 28. Nieustanne przemiany w przyrodzie

Przyroda to system pozostający w stanie dynamicznej równowagi – o tym właśnie
opowiada ta lekcja. Przyczyną przemian w niej zachodzących jest nierównomierny
dopływ energii słonecznej – przykładami mogą być następstwo dnia i nocy oraz
pory roku. Jak dochodzi do zmian pór roku – wyjaśnia animacja, przedstawiająca
ruch obiegowy Ziemi wokół Słońca.

Następna animacja wyjaśnia, że każde zdarzenie zachodzące w przyrodzie jest
istotne z punktu widzenia funkcjonowania całej przyrody. Człowiek powinien o tym
pamiętać, chociaż na ogół zauważa wydarzenia tylko bezpośrednio z nim związa-
ne. Na koniec lekcji zaproponowano pięć ćwiczeń.

Lekcja 29. Geografia żywych organizmów

Lekcja ta przedstawia rozmieszczenie organizmów na Ziemi. Opisane są w niej
cechy dwóch największych środowisk ziemskich – oceanów i lądów. Uczeń dowia-
duje się, że każdy gatunek ma określony zasięg występowania. Zasięgi te mogą
się jednak zmieniać – jak to miało miejsce w przypadku sierpówki. Uczeń poznaje
pojęcie i przykłady endemitów. Dowiaduje się, że strefa tropikalna to obszar,
na którym występuje wiele gatunków o małym zasięgu. Na koniec poznaje krainy
geograficzne.

Rysunek ukazuje strefy życia w oceanach, zaś mapa – rozmieszczenie biomów
roślinnych na lądach. W lekcji znajdują się też zdjęcia dwóch gatunków endemicz-
nych roślin występujących w Polsce: złocienia Zawadzkiego i warzuchy polskiej.
Na rysunku można obejrzeć zwierzęta strefy tropikalnej.

Bardzo bogato ilustrowana jest część lekcji przedstawiająca krainy geograficzne.
Na mapie przedstawiającej te krainy naniesiono symbole zwierząt je zamieszkują-
cych. Za pomocą kolorów rozróżniono zwierzęta roślinożerne, mięsożerne
i wszystkożerne. Symbole te umieszczono także na liście znajdującej się pod ma-
pą. Z tego miejsca, klikając myszką, można otworzyć i obejrzeć piękne zdjęcia
wszystkich tych zwierząt – a jest ich ponad 60.

83

II

T

RE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

Ciekawscy mogą dowiedzieć się, jakie sole znajdują się w wodzie morskiej. Dzie-
sięć ćwiczeń kończy lekcję.

Lekcja 30. Powtórzenie wiadomości

W lekcji powtórzeniowej zaproponowano dziesięć ćwiczeń.

ROZDZIAŁ V. WPŁYW CZŁOWIEKA NA PRZYRODĘ

Lekcja 31. Niezależność od przyrody to złudzenie

Lekcja ta uświadamia uczniom, że człowiek jest uzależniony od przyrody, zaś jego
panowanie nad nią to tylko złudzenie. Jako przykład podano fakt wyselekcjonowa-
nia szkodników bawełny odpornych na pestycydy. Korzyści „współpracy” człowieka
z przyrodą wykazuje analiza efektów dwóch sposobów niszczenia gryzoni – pierw-
szego, dość mało skutecznego, polegającego na stosowaniu środków chemicz-
nych, oraz drugiego, w którym wykorzystuje się naturalnych wrogów gryzoni,
jakimi są sowy.

Powodzie to jedna z najczęstszych klęsk żywiołowych. Człowiek wycina lasy –
naturalne czynniki zatrzymujące nadmiar wody. Wniosek z lekcji jest oczywisty:
należy chronić przyrodę i współpracować z nią. Ekologia zaś jest nauką, która
może pomagać w rozwiązywaniu problemów.

W lekcji zamieszczono animację o tym, jak wyhodowano owady odporne na pe-
stycydy, film o powodzi, zdjęcia pokazujące niezamierzone efekty działalności
człowieka, które doprowadziły do zniszczenia środowisk naturalnych.

Do wykonania sześć ćwiczeń.

Lekcja 32. Każde działanie przynosi skutki!

Lekcja stanowi kontynuację rozważań o zgubnym wpływie człowieka na przyrodę.
Przedstawione są w niej przykłady degradacji środowisk przyrodniczych następu-
jące w wyniku codziennej działalności ludzi: niszczenie wrzosowisk, na których
sadzi się świąteczne choinki, uwalnianie zanieczyszczeń pochodzących z gospo-

84

II

TRE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

darstw domowych i zakładów przemysłowych, zmiana kształtu Ziemi, zużywanie
źródeł energii. Uczniowie poznają także odnawialne i nieodnawialne zasoby natu-
ralne. Niezwykle ciekawa jest opowieść o nieudanej próbie utworzenia rezerwatu
halofitów.

Lekcję kończy wezwanie do zrównoważonego wykorzystywania zasobów przyrody
oraz propozycja „zwrócenia” przyrodzie kawałka Ziemi i pozwolenia na swobodny
rozwój na nim życia.

W lekcji znajdują się:

!

zdjęcie pardwy;

!

fotografie halofitów rosnących w Polsce – solanki kolczystej, rukwieli nadmor-
skiej, babki nadmorskiej;

!

animowane filmy obrazujące niszczenie wrzosowisk i tym samym zagładę
ptaków je zamieszkujących oraz odnawianie naturalnego środowiska na terenie
oddanym przyrodzie.

Na zakończenie lekcji – cztery ćwiczenia.

Lekcja 33. Rodzaje zanieczyszczeń

Uczniowie zapoznają się z definicjami zanieczyszczeń oraz odpadów, ilustrowany-
mi przykładami. Animowany film przedstawia katastrofalne skutki używania DDT
jako środka owadobójczego. Następnie wymienione i scharakteryzowane są ro-
dzaje zanieczyszczeń – ciepło, fale elektromagnetyczne, hałas i wibracje, promie-
niowanie jonizujące – oraz przedstawione zagrożenie ze strony organizmów trans-
genicznych.

Obszerna tabela zawiera informacje o innych rodzajach zanieczyszczeń, takich jak
np. fosforany czy dwutlenek siarki. Można dowiedzieć się z niej o pochodzeniu
tych zanieczyszczeń i ich wpływie na organizmy roślin, zwierząt i człowieka. Kolej-
ne zagrożenie przedstawione w lekcji to freony, które przyczyniają się
do powiększania się tzw. dziury ozonowej. Animacja ilustruje skutki istnienia
dziury ozonowej.

Lekcję kończą cztery ćwiczenia.

Lekcja 34. Wymieranie gatunków

W lekcji tej przedstawiono problem wymierania współczesnych gatunków na sku-
tek działalności człowieka. Fakt wyginięcia dinozaurów utrwalony jest w świado-
mości uczniów jako wielka katastrofa – lekcja rozpoczyna się od przytoczenia da-

85

II

T

RE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

nych, z których wynika, że obecne tempo wymierania gatunków ma analogiczny
charakter. Mniej więcej połowa zagład gatunków następuje w efekcie działalności
gospodarczej człowieka, do której należy wycinanie lasów.

Druga przyczyna leży w wypieraniu rodzimych gatunków z ich siedlisk przez nowe
gatunki sprowadzane przez człowieka. I wreszcie trzeci powód wykluczania gatun-
ków to ich zabijanie. Lekcję kończą przykłady zwierząt i roślin zagrożonych wygi-
nięciem.

W lekcji zamieszczono:

!

film o gwałtownym ginięciu gatunków;

!

wizerunki gatunków, które już uległy zagładzie w wyniku działania ludzi –
ptaków Dinornis i dodo;

!

zdjęcie opuncji – gatunku, który po sprowadzeniu do Australii rozprzestrzenił
się, wypierając rodzimą roślinność;

!

fotografie gatunków zagrożonych wyginięciem: niedźwiedzia brunatnego, foki
mniszki, płetwala błękitnego, przedstawicielki roślin styrakowatych.

Ciekawscy mogą dowiedzieć się, co było przyczyną całkowitej zagłady alki olbrzy-
miej. Pięć ćwiczeń pozwala na sprawdzenie zdobytych wiadomości.

Lekcja 35. Zmniejszanie ryzyka zachorowań i śmierci

Lekcja ta ma za zadanie uświadomić uczniom, że zanieczyszczenie środowiska
stanowi bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia, a tym samym i życia ludzkiego.
Poważnym problemem są wysypiska śmieci, które powodują skażenie powietrza,
wody i gleby. Należy więc ograniczać ilość odpadów komunalnych, prowadzić
na możliwie najszerszą skalę ich utylizację i recykling.

W lekcji zamieszczono:

!

animację przedstawiającą skażenie środowiska w pobliżu wysypisk śmieci;

!

filmy o segregacji śmieci, oczyszczalni ścieków, recyklingu;

!

zdjęcia smogu nad Los Angeles i lasu zniszczonego przez kwaśne deszcze.

Do wykonania cztery ćwiczenia.

Lekcja 36. Przyroda gwarancją przeżycia ludzi

W lekcji tej kontynuowany jest temat ochrony przyrody jako podstawowego wa-

86

II

TRE

Ś

CI

N

A

U

C

Z

A

NI

A

runku zachowania bezpieczeństwa gatunku ludzkiego. Chociaż od dawna ochroną
gatunkową objęto wiele roślin i zwierząt, obecnie dąży się do chronienia jak naj-
większych obszarów ich występowania – najlepiej całych ekosystemów. Najlep-
szym sposobem ochrony jest pozostawienie przyrody „samej sobie”. Obszary
chronione – parki narodowe i rezerwaty – stwarzają warunki do działania mecha-
nizmów samoregulacji środowiska przyrodniczego. Zainteresowany uczeń może
dowiedzieć się, że w Holandii dokonano nawet próby odtworzenia fragmentu na-
turalnego wrzosowiska na terenach uprawnych, usuwając z nich warstwę żyznej
ziemi.
Lekcja jest ilustrowana filmem przedstawiającym różne środowiska przyrodnicze.
Zamieszczono w niej też zdjęcia wielu przedstawicieli zwierząt i roślin, m.in. żu-
bra, pazia królowej, wątrobowca, rysia.
Do wykonania siedem ćwiczeń.

Lekcja 37. Ochrona przyrody w Polsce

Materiał lekcji dostarcza informacji o stanie ochrony środowiska w Polsce. Wymie-
niono tu przepisy prawne regulujące ochronę przyrody, scharakteryzowano jej
metody. Na mapie Polski ukazano rozmieszczenie parków narodowych i krajobra-
zowych oraz obszarów chronionego krajobrazu. Uczeń dowiaduje się, jakie organa
państwowe zajmują się ochroną przyrody w Rzeczypospolitej i jakie są ich zadania
oraz jaką rolę pełnią w niej organizacje pozarządowe. W formie tabeli przedsta-
wiono listę tych organizacji oraz przedmiot ich zainteresowań.

W części lekcji poświęconej ochronie gatunkowej można dowiedzieć się, ile gatun-
ków podlega ochronie i na czym ona polega. Zapewne nie tylko szczególnie zain-
teresowani uczniowie chętnie zajrzą do tabeli, w której wymieniono gatunki chro-
nione w Polsce. Można tam też wpisać nazwę dowolnego gatunku i uzyskać bły-
skawiczną odpowiedź, czy podlega on w Polsce ochronie.
Ciekawskim przedstawiono nieco bliżej jedną z organizacji zajmujących się ochro-
ną przyrody – Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków (OTOP).
Zainteresowani mogą też dowiedzieć się o istnieniu stref ochronnych dla ptaków
i gadów. Poza tym w lekcji znajduje się film o Ojcowskim Parku Narodowym, seria
zdjęć z Wigierskiego Parku Narodowego oraz liczne fotografie roślin, grzybów
i zwierząt chronionych w Polsce. Lekcję kończą cztery ćwiczenia.

Lekcja 38. Powtórzenie wiadomości

W lekcji powtórzeniowej zamieszczono dziesięć ćwiczeń.

87

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

III. PRZYKŁADOWE SCENARIUSZE LEKCJI

W niniejszym przewodniku metodycznym zaprezentowano dwa sposoby wykorzy-
stania programu eduROM Biologia na lekcjach biologii w gimnazjum:

!

scenariusze lekcji prowadzonych w sposób tradycyjny z wykorzystaniem pro-
gramu eduROM Biologia (klasa I, rozdział I i II);

!

scenariusze lekcji prowadzonych ściśle według planu zaproponowanego
w programie eduROM Biologia (pozostałe rozdziały podręczników dla klasy I, II
i III).

LEKCJE PROWADZONE W SPOSÓB TRADYCYJNY

PRZY WYKORZYSTANIU PROGRAMU eduROM BIO-

LOGIA

KLASA I

Temat: Podstawowe czynności życiowe

ROZDZIAŁ I: ORGANIZACJA ŻYCIA – LEKCJA 2

Nawiązując do poprzedniej lekcji, zwracamy się do uczniów z pytaniem, czym
charakteryzuje się każdy żywy organizm. Jeśli nie pamiętają, mogą spojrzeć
na ekran 8. w lekcji 1. Odpowiedzią będzie wymienienie komórkowej budowy orga-
nizmu i wspólnych czynności życiowych. Wyjaśniamy, że celem tej lekcji jest po-
znanie podstawowych czynności organizmów żywych. Zapisujemy temat lekcji.

Zastanawiamy się wspólnie z uczniami, jakie czynności wykonuje każdy żywy
organizm. Uczniowie podają różne przykłady; wszystkie zapisujemy na tablicy
(przypuszczalnie pojawią się: jedzenie, latanie, pływanie, picie, oddychanie, widze-
nie, słyszenie, rozmnażanie itd.). W przypadku poruszania się i odbierania wrażeń
może pojawić się wątpliwość, czy rośliny też spełniają te czynności. Kwestię tę
pozostawiamy do wyjaśnienia na później. Po krótkiej rozmowie otwieramy
w podręczniku lekcję 2. i porównujemy tekst na ekranie z zapisem na tablicy.

Porządkujemy nasze przykłady (np. picie i jedzenie zaliczymy do odżywiania,
a widzenie i słyszenie – do reakcji na bodźce). Zapisujemy na tablicy takie same

88

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

czynności, jakie wymieniono na ekranie. Jeśli nie wszyscy zgadzają się z twierdze-
niem, że są one charakterystyczne dla każdego żywego organizmu, stawiamy przy
budzących wątpliwości znak zapytania.

Przechodzimy teraz do poznania istoty tych czynności. Zaczynamy od odżywiania.
Dzielimy klasę na trzy grupy. Pierwsza ma za zadanie zapoznanie się z ekranami 1.
i 2., druga – z 1., 3., 4. i 5., a trzecia – z ekranem 6. Po wykonaniu tego zadania
wybrani przez uczniów sprawozdawcy z każdej grupy relacjonują pozostałym, czego
dowiedzieli się o odżywianiu.

Sprawozdawca grupy pierwszej wyjaśnia, jak odżywiają się rośliny. Sugerujemy
sprawdzenie w słowniczku znaczenia terminu „autotrofy” i zachęcamy, aby wszyscy
uczniowie wykonali ćwiczenie interaktywne z ekranu 2.
Przedstawiciel drugiej grupy tłumaczy, na czym polega cudzożywność i jak odży-
wiają się organizmy cudzożywne. Polecamy sprawdzenie w słowniczku terminu
„heterotrofy” i wykonanie ćwiczenia interaktwnego z ekranu 5. (można nagrodzić
ucznia, który pierwszy poprawnie je wykona).
Sprawozdawca trzeciej grupy objaśnia, co to są symbionty i podaje ich przykłady.
Wszyscy oglądają ilustrację symbiontów. Podsumowując, pytamy, po co organizmy
odżywiają się i w jaki sposób to robią. Na tablicy przy wyrazie „odżywianie” zapisu-
jemy: „zdobywanie pokarmu – samożywność, cudzożywność, symbioza”.

Proponujemy teraz uczniom, aby wstrzymali na chwilę oddech. Pozwoli to uświado-
mić uczniom, że powietrze (a właściwie tlen) jest organizmom żywym niezbędne, a
oddychanie to czynność niezwykle ważna. Zadajemy pytanie, do czego potrzebny
jest tlen i proces oddychania. Uczniowie szukają odpowiedzi na ekranie 7. i stwier-
dzają, że podczas oddychania uwalnia się zgromadzona w związkach pokarmowych
(organicznych, np. cukrze) energia. Na tablicy przy wyrazie „oddychanie” zapisuje-
my: „uwalnianie energii”.

Analizujemy uproszczony schemat reakcji oddychania z ekranu 7. Uczniowie wyja-
śniają, w jaki sposób można się przekonać, że podczas oddychania wydalana jest
woda (wypuszczając powietrze na zimną powierzchnię, np. lusterko, szybę, blasz-
kę), a my, jeśli to możliwe, demonstrujemy zmętnienie wody wapiennej pod wpły-
wem wydychanego przez ucznia dwutlenku węgla. Uczniowie stwierdzają, że
substancje zbędne dla organizmu są wydalane. Przechodzimy do ekranu 8.: ucznio-
wie dowiadują się, że w procesach metabolicznych powstają również substancje
szkodliwe. Wydalanie to zatem usuwanie substancji nie tylko zbędnych, ale i szko-
dliwych. Uczniowie obserwują sposoby wydalania u pantofelka, roślin i zwierząt.
Na tablicy, przy wyrazie „wydalanie”, zapisujemy: „usuwanie zbędnych i szkodli-
wych produktów metabolizmu”.

Pytamy następnie, do czego organizmy mogą wykorzystywać uwalniającą się
w oddychaniu energię. Uczniowie bezbłędnie odpowiadają, że do poruszania.
Po obejrzeniu filmu (ekran 9.) krótko rozmawiamy z uczniami o sposobach porusza-

89

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

nia się zwierząt i niektórych organizmów jednokomórkowych. Zastanawiamy się, jak
jest u roślin. Pytamy, czy ktoś widział poruszającą się roślinę (uczniowie czasem
mówią, że rośliny są poruszane wiatrem). Po zapoznaniu się z tekstem i anima-
cją na ekranie 10. wspólnie z uczniami dochodzimy do wniosku, że ruch jest cha-
rakterystyczny również dla roślin. Przy wyrazie „ruch” na tablicy zapisujemy: „zdol-
ność ciała lub jego części do przemieszczania się”.

Zadajemy kolejne pytanie: do czego organizmom potrzebne są substancje odżyw-
cze? Uczniowie z własnych obserwacji i doświadczeń wiedzą, że są one potrzebne do
wzrostu. Korzystając z ekranu 11., zapoznają się z mechanizmem powiększania
rozmiarów ciała i dowiadują się, że czas wzrostu i rozwoju jest charakterystyczny
dla danego organizmu i prowadzi do osiągnięcia dojrzałości.
Na tablicy przy wyrazach „wzrost” i „rozwój” zapisujemy: „wzrost rozmiarów ciała i
osiągnięcie dojrzałości płciowej”.

W ten sposób doszliśmy do następnej podstawowej czynności życiowej – rozmnaża-
nia. Na ekranie 12. oglądamy animację rozmnażania ameby i ilustrację rozmnażania
płciowego na przykładzie kota. Uczniowie zauważają różnicę w wyglądzie potom-
stwa powstałego w wyniku rozmnażania płciowego i bezpłciowego. Podkreślamy, że
rozmnażanie płciowe prowadzi do wymiany materiału genetycznego i możliwo-
ści pojawienia się u organizmów potomnych nowych cech (co widoczne jest na
przykładzie kota). Na tablicy obok wyrazu „rozmnażanie” zapisujemy: „wydawanie
na świat potomstwa, rozmnażanie bezpłciowe, rozmnażanie płciowe”.

Prosimy teraz uczniów o zamknięcie oczu i zasłonięcie uszu, a następnie pytamy,
jak się czuli, gdy nie mogli nic zobaczyć ani usłyszeć. Uczniowie stwierdzają,
że aby wiedzieć, gdzie się znajdują oraz jak wygląda ich otoczenie, muszą mieć
sprawne oczy, uszy, nos itd. Precyzują, że ucho odbiera wrażenia dźwiękowe, oko
reaguje na światło, a nos na zapachy. Pytamy: jak jest w takim razie u ameby lub
pantofelka, a jak u roślin? Uczniowie znajdują odpowiedź na ekranie 13. Upewniamy
się, że wszyscy dobrze rozumieją znaczenie słowa „bodziec” i utrwalamy to poję-
cie, korzystając ze słowniczka (ekran 13.). Na tablicy obok słów „reakcje na bodźce”
zapisujemy: „możliwość odbierania zmian różnych czynników, np. światła, zapachu,
dotyku, dźwięku”.

Zwracamy się do uczniów z pytaniem, jak rozumieją ostatnią podstawową czynność
życiową: przystosowanie do warunków środowiska. W odpowiedzi podają oni przy-
kłady różnych przystosowań (np. ptaków do latania, ryb do pływania, roślin do
rozsiewania) znanych z własnych obserwacji. Te przykłady ukazują rozumienie
terminu „przystosowanie” jako zespołu cech umożliwiających życie w danym środo-
wisku. Uczniowie zaznajamiają się z tekstem na ekranie 14.

Zwracamy uwagę, że przystosowania to również długotrwały proces ewolucyjny
powstawania i gromadzenia określonych cech – np. u pardwy polega ono na nabytej
w procesie ewolucji zdolności do zmiany upierzenia w zależności od pory roku.

90

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Wykonując ćwiczenie interaktywne (ekran 15.), uczniowie mogą się przekonać, że
to bardzo przydatna zdolność. Na tablicy, przy ostatniej czynności życiowej napi-
szemy: „stopniowe, powolne reagowanie na zmieniające się warunki środowiska”.

Podsumowując lekcję, sprawdzamy zapis na tablicy, a uczniowie wyjaśniają,
na czym polega istota czynności życiowych. Następnie przepisują tekst z tablicy do
zeszytów. Na koniec wykonują samodzielnie ćwiczenia 2–9 i dokonują samooceny –
opowiadają, jakie wyniki uzyskali podczas rozwiązywania ćwiczeń.

Temat: Komórka roślinna – najbardziej skomplikowana wśród
komórek

ROZDZIAŁ I: ORGANIZACJA ŻYCIA. LEKCJA 5

Na lekcję tę przynosimy (jeśli to możliwe) kilka liści paproci, niedużą gałązkę krze-
wu (np. ligustru), pokrzywę i parę rękawic.
Zwracamy się do uczniów z pytaniem, czym zajmowali się na ostatniej lekcji.
Otrzymujemy odpowiedź, że poznawali budowę komórki bakteryjnej, zwierzęcej
i

grzybowej. Proponujemy, aby dla przypomnienia wspólnie narysowali na tablicy

dużą komórkę zwierzęcą. Każdy uczeń rysujący wybrane przez siebie organellum
określa, jaką spełnia ono funkcję w komórce. Jeśli ktoś nie pamięta funkcji organel-
li, może je sprawdzić, korzystając z lekcji 4. Na tablicy pojawia się obraz komórki
zwierzęcej i wiadomości o funkcjach jej struktur.

Prosimy uczniów, by wskazali organizmy, których budowy komórkowej jeszcze nie
poznali. Otrzymujemy odpowiedź – roślin. Pytamy więc, czym będziemy zajmować
się na tej lekcji i jak sformułujemy jej temat. Jeden z uczniów zapisuje temat na
tablicy: „Komórka roślinna”.
Upewniamy się, czy nie znając jeszcze budowy komórki roślinnej, możemy już coś
powiedzieć o jej organellach. Uczniowie informują, że powinna ona posiadać jądro,
mitochondria (bo oddycha), wodniczki, być odgraniczona od środowiska zewnętrz-
nego błoną i wypełniona cytoplazmą, podobnie jak komórki innych organizmów.
Wspólnie z uczniami przyglądamy się rysunkowi komórki i uczniowie stwierdzają, że
te organelle są już na nim umieszczone.

Informujemy uczniów, że razem poszukamy teraz różnic między budową komórki
roślinnej i zwierzęcej. Zwracamy się do nich z pytaniem, do jakiej grupy organi-
zmów, pod względem sposobu odżywiania, zaliczamy zwierzęta, większość bakterii i
grzyby, a do jakiej rośliny. Uzyskujemy odpowiedź, że pierwsza grupa to organizmy
cudzożywne, zaś rośliny są organizmami samożywnymi. Prosimy kogoś o wyjaśnie-
nie, co to znaczy „organizm samożywny”. Uczniowie przypominają sobie, że organi-
zmy samożywne przeprowadzają fotosyntezę i posiadają barwnik – u roślin jest
nim chlorofil. Pytamy, gdzie w komórce może być umieszczony chlorofil i w jakiej
ilości. Uczniowie stwierdzają, że musi być go dużo, ponieważ rośliny są bardzo

91

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

zielone. Następnie snują przypuszczenia, gdzie może się on znajdować. Po krótkiej
dyskusji na ten temat polecamy uczniom, aby otworzyli podręcznik, odnaleźli lekcję
5., a w niej ekran 5., na którym zaobserwują model chloroplastu. Dowiadują się, że
jest to miejsce występowania chlorofilu i przebiegu fotosyntezy. Przeprowadzają
również obserwację fotografii chloroplastów w komórkach.

Prosimy, aby na tablicy, na rysunku komórki, któryś z uczniów dorysował owalną
strukturę i podpisał ją innym kolorem kredy: „chloroplast”. Zwracamy uwagę,
że w komórce pojawiło się nowe organellum.

Proponujemy następnie, aby jeden z uczniów spróbował złamać lub rozerwać liść
paproci, drugi gałązkę ligustru, a trzeci – w rękawicach – pokrzywę. Pytamy, czy
to łatwe zadanie. Prosimy, by spróbowali określić te organizmy (twarde, sztywne,
mocne) i co może być przyczyną takiej sztywności. Prosimy uczniów, by spojrzeli
na ekran 2. Widnieje na nim obraz komórki roślinnej ze świecącymi punktami:
chloroplast, ściana komórkowa, wodniczka. Uczniowie wskazują ścianę komórkową
jako przyczynę trudności w przełamaniu roślin. Polecamy, aby kliknęli na napis
„ściana komórkowa” i zapoznali się z budową ściany komórkowej oraz sposobem
łączenia komórek.

Proponujemy, aby uczeń na tablicy dookoła błony komórkowej narysował drugą
otoczkę – ścianę komórkową – i podpisał ją tym samym kolorem, co chloroplast.
Polecamy następnie, aby uczniowie z ekranu 2. wrócili na ekran 1. i odszukali
jeszcze jeden migocący punkt – wodniczkę, a po kliknięciu na niego zaobserwowali
na fotografii rozmiary wodniczek, zawartość jednej z nich oraz poznali ich funkcje.
Wyjaśniamy, że w dojrzałych komórkach roślinnych organelle te zajmują 80%–90%
objętości komórki, co nie zdarza się u zwierząt mających bardzo drobne wodniczki.

Proponujemy, aby uczeń na tablicy, w centrum komórki narysował dużą wodniczkę,
której rozmiary powodują, że inne organelle są wypychane na obrzeża komórki, i
podpisał tym samym kolorem kredy, co dwie poprzednie struktury: „wodniczka”.

W ten sposób na tablicy powstał obraz komórki roślinnej, który porównujemy
z rysunkiem z podręcznika na ekranie 1. Patrząc na ilustrację jeszcze raz, uczniowie
kolejno wymieniają najpierw organelle występujące wyłącznie u roślin i określają ich
funkcje, a następnie omawiają pozostałe struktury. Proponujemy, by w zeszy-
cie narysowali komórkę roślinną i podpisali jej składniki.

Zwracamy uwagę, że to, co uczniowie widzą na ekranie, tablicy i w zeszycie, jest
komórką „teoretyczną”. Pytamy, jak wyglądają prawdziwe komórki i polecamy
uczniom, by otworzyli ekrany 1. i 2. Uczniowie obserwują obrazy komórek roślin-
nych.

Jako podsumowanie nauki o komórkach proponujemy wykonanie ćwiczenia inte-
raktywnego z ekranu 6. Zwracamy się z prośbą, aby uczniowie uważnie przyjrzeli

92

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

się wykonanej przez siebie tabeli i odpowiedzieli, która z opisanych struktur ma
najbardziej skomplikowaną budowę (komórka roślinna). Proponujemy, by dołączyć
tę informację do tematu lekcji. W ten sposób po uzupełnieniu brzmi on następująco:
„Komórka roślinna – najbardziej skomplikowana wśród komórek”.

Następnie informujemy uczniów, że w biologii istnieje odrębna dziedzina wiedzy
zajmująca się wyłącznie komórką. Zachęcamy ich do odnalezienia nazwy tej dzie-
dziny na ekranie 7. Po uzyskaniu odpowiedzi (cytologia), pytamy, od jak dawna w
biologii funkcjonuje określenie „komórka” i kto je wprowadził. Odsyłamy uczniów do
biogramu na ekranie 7. W ten sposób dowiadują się oni, że odkrywcą komórki był
Robert Hooke.

Na zakończenie lekcji proponujemy uczniom zapoznanie się z budową mikroskopu
świetlnego i informacjami o mikroskopie elektronowym. Wyjaśniamy, że urządzenia
te umożliwiają dokładniejsze poznanie komórki.

Informujemy, że na następnej lekcji odbędzie się krótki sprawdzian wiedzy o ko-
mórkach i – w celu utrwalenia oraz sprawdzenia wiedzy – zachęcamy uczniów do
wykonania ćwiczeń umieszczonych po lekcji 5. Jako zadanie domowe dla osób
szczególnie zainteresowanych biologią proponujemy zaznajomienie się z biograma-
mi twórców teorii komórkowej – Schleidena i Schwanna (ekran 7.).

Temat: Grzyby – nierośliny i niezwierzęta

ROZDZIAŁ I: ORGANIZACJA ŻYCIA. LEKCJA 11

Na lekcję przynosimy: hodowlę pleśniaka na chlebie, pieczarki, kapelusz pieczarki
położony dzień wcześniej na białej kartce (wysypują się z niego na kartkę zarodniki)
oraz kilka okazów porostów.

Pytamy uczniów, na jakie królestwa podzielono świat organizmów żywych. Po
uzyskaniu odpowiedzi polecamy im odszukanie w podręczniku lekcji 11.
i

otworzenie ekranu 1. Na podstawie zamieszczonego tam schematu uczniowie

sprawdzają poprawność odpowiedzi. Określamy wówczas cel lekcji. Uczniowie
zapytani, co będzie jej przedmiotem, odpowiadają: grzyby. Polecamy im zapoznanie
się z tekstem na ekranie 1. i zamieszczonymi tam przedstawicielami grzybów.
Upewniamy się, że grzyby nie są ani roślinami ani zwierzętami i zapisujemy temat
lekcji. Informujemy, że jej celem jest zdobycie informacji na temat budowy, odży-
wiania i rozmnażania, a także znaczenia grzybów.

Przypominamy uczniom, że budowę komórki grzyba poznali już na przykładzie
drożdży, które są organizmami jednokomórkowymi. Polecamy, aby przyjrzeli się
wyhodowanemu na chlebie pleśniakowi (jeżeli nie mamy wyhodowanego pleśniaka,
możemy poprzestać na fotografii – ekran 4.). Następnie wyjaśniamy, że pleśnie to

93

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

również grzyby. Korzystając z ekranu 4., uczniowie odpowiadają na pytanie, z czego
zbudowane jest ciało grzybów. Uczniowie wiedzą, że u większości tych organizmów
składa się ono z nitek zwanych strzępkami, zaś strzępki tworzą rozgałęzioną grzyb-
nię.

Pytamy następnie, jak zbudowane jest ciało grzybów kapeluszowych. Uczniowie
odpowiadają, że grzyby te posiadają „nóżkę” i kapelusz. Proponujemy, aby obejrzeli
pieczarkę, przekroili trzon i kapelusz, a później otworzyli podręcznik na ekranie 5. i
zapoznali się z jego treścią. Ustalamy, co uczniowie wiedzą o budowie grzybów.

Zadajemy pytania:

!

Jak zbudowane są drożdże?

Uzyskujemy odpowiedź: z jednej komórki.

!

Jak zbudowany jest pleśniak?

Otrzymujemy odpowiedź: ze strzępek grzybni.

!

Jak zbudowany jest grzyb kapeluszowy?

Uczniowie odpowiadają, że w glebie rozwija się grzybnia, która na powierzchni
tworzy owocnik składający się z trzonu i kapelusza.

!

Jak nazywa się ciało grzybów (zwracamy uwagę, że podobnie jak u glonów
wielokomórkowych, jest ono niezróżnicowane)?

Uczniowie wyjaśniają, że ciało grzybów nazywa się plechą. Jeśli nie pamiętają tego
określenia, odsyłamy ich do ekranu 2., gdzie znajdą odpowiednią informację. Pro-
ponujemy teraz, aby zdobyte wiadomości zilustrować i zapisać na tablicy:

BUDOWA GRZYBÓW

Rysujemy

drożdże

pleśniaka

grzyb kapeluszowy
z grzybnią

Podpisujemy

grzyby jednoko-

mórkowe

strzępki grzybni

owocnik (trzon,
kapelusz), grzybnia
grzyby wielokomór-
kowe

Dla utrwalenia możemy zanotować, że ciało grzybów wielokomórkowych nazywa się
plechą.

Po zapisaniu tych wiadomości informujemy, że strzępki niektórych grzybów są
komórczakami. Uczniowie sprawdzają na ekranie 4., co to jest komórczak.
Zwracamy uwagę, że do królestwa grzybów systematycy zaliczają również porosty.
Wręczamy uczniom okazy porostów, polecamy otworzyć podręcznik na ekranie 11. i
zapoznać się z budową plechy tych organizmów. Uczniowie dowiadują się, że jest
ona zbudowana ze strzępek grzybni i komórek glonu. Wskazują oba składniki

94

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

na ilustracji. Opowiadają, jakie korzyści uzyskuje każdy organizm w tej symbio-
zie. Następnie przyglądają się różnym typom plech (na ekranach 11. i 12.); za-
uważają wyraźne zróżnicowanie kształtów i barw porostów.

Nasze obrazki na tablicy i w zeszytach uzupełniamy o rysunek fragmentu plechy
porostu i podpisujemy go: „plecha – strzępki grzybni i komórki glonu”. W ten spo-
sób zostały zebrane wszystkie informacje o budowie grzybów.
Pytamy teraz, jak odżywiają się te tak różnie zbudowane organizmy. Uczniowie,
korzystając z własnych wiadomości lub z ekranu 2., odpowiadają, że grzyby są
cudzożywne.

Pytamy, jak grzyby zdobywają substancje pokarmowe. W celu sformułowania
odpowiedzi polecamy uczniom skorzystanie z ekranów: 2. i 9. – na których znajdą
informacje o pasożytnictwie, 2.,3. i 8. – gdzie odszukają wiadomości o saprofitach,
a także 9. i 11. – skąd dowiedzą się o symbiontach. Następnie porządkujemy ze-
brane wiadomości. Zadajemy pytanie, jak odżywia się większość grzybów (dokładna
odpowiedź na to pytanie znajduje się na ekranie 8.). Uczniowie stwierdzają, że
większość grzybów to saprofity.

Pytamy dalej, w jaki jeszcze sposób mogą odżywiać się grzyby – dobrze ilustruje to
animacja z ekranu 9. – i uzyskujemy informację, że część grzybów to pasożyty.
Pytamy jeszcze, co przedstawia zdjęcie z ekranu 9. i zdjęcia na ekranie 11. Ucznio-
wie, obejrzawszy te strony, odpowiadają: mikoryzę i porosty. Zadajemy kolejne
pytanie: w jaki sposób grzyby żyjące w mikoryzie i wchodzące w skład porostów
uzyskują substancje pokarmowe? Uzyskujemy odpowiedź, że odbywa się to na
drodze symbiozy.

Uczniowie wspólnie tworzą na tablicy schemat podsumowujący informacje o odży-
wianiu się grzybów i przerysowują go do zeszytów.
Pytamy, czy ktoś z klasy zajrzał do okna Dla ciekawskich, a jeśli tak, to czego się
dowiedział. Po wysłuchaniu informacji o grzybach drapieżnych, prosimy, aby
wszyscy otworzyli to okno. Proponujemy, aby dopisać do naszego schematu także
ten, nowy sposób odżywiania się grzybów. Polecamy następnie, aby uczniowie
otworzyli podręcznik na ekranie 2. i przeczytali notatkę w lewym górnym rogu
ekranu.
Następnie przechodzimy do ekranu 5., na którym uczniowie oglądają spodnią stronę
kapeluszy i wysłuchują informacji o powstających na blaszkach zarodnikach pod-
stawkowych. Podnosimy kapelusz pieczarki, który przygotowaliśmy na lekcję,
a

uczniowie w drobinkach leżących na kartce, rozpoznają zarodniki grzyba.

Na pytanie, do czego służą zarodniki, odpowiadają, że do rozmnażania.
Polecamy teraz uczniom zapoznanie się z animacją na ekranie 3. i na pytanie o to,
jak rozmnażają się jednokomórkowe drożdże, uzyskujemy odpowiedź – przez
pączkowanie.
Wyjaśniamy, że grzyby mogą się również rozmnażać przez fragmentację grzybni.
Proponujemy zebranie i zanotowanie informacji o rozmnażaniu tych organizmów.

95

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Na tablicy piszemy:

!

pączkowanie,

!

fragmentacja grzybni,

!

zarodniki.

Taką samą notatkę uczniowie umieszczają w zeszytach.
Zwracamy się teraz do uczniów z pytaniem, jakie znają grzyby jadalne.
Po wysłuchaniu 2-3 wypowiedzi pytamy o grzyby trujące. Na ogół otrzymujemy
odpowiedź: muchomor i szatan. Polecamy uczniom otworzenie podręcznika na
ekranie 7., przyjrzenie się grzybom jadalnym i trującym oraz zapoznanie się z ich
opisami – szczególnie muchomora sromotnikowego. Odsyłamy wszystkich uczniów
do opisu tego grzyba w Galerii gatunków. Zwracamy uwagę, że każdy kto zbiera
grzyby, powinien potrafić bardzo dobrze rozróżniać gatunki jadalne i trujące.

Pytamy uczniów, jakie znaczenie w przyrodzie mają grzyby. Odsyłamy ich
do ekranów 13., 8.,10.,12. i 9. Korzystając z ekranu 13. i własnych obserwacji,
uczniowie informują, że porosty i inne grzyby są pokarmem zwierząt; na podstawie
ekranów 8. i 10., po przeanalizowaniu uproszczonego schematu krążenia pierwiast-
ków uwalnianych przez grzyby, wyjaśniają, że organizmy te przyczyniają się do
krążenia materii i uczestniczą w tworzeniu gleby. Z ekranu 12. dowiadują się o
pionierskiej roli porostów, a z 9. – o znaczeniu mikoryzy i działaniu grzybów paso-
żytniczych.

Proponujemy zapisanie tych wiadomości na tablicy i w zeszytach (informacje podają
i zapisują kolejno uczniowie):

Znaczenie grzybów w przyrodzie:

!

są pokarmem dla zwierząt,

!

przyczyniają się do krążenia materii,

!

uczestniczą w tworzeniu gleby,

!

polepszają stan lasów (mikoryza),

!

tworzą nowe siedliska – organizmy pionierskie (porosty),

!

pasożytują na roślinach i zwierzętach.

Zadajemy teraz uczniom pytanie o znaczenie grzybów dla człowieka. Przypomina-
my, że niemal w każdym domu używa się drożdży, korzysta z antybiotyków, cza-
sem spożywa piwo. Zachęcamy uczniów do zajrzenia na ekran 10.

Po krótkiej rozmowie na temat wykorzystywania grzybów przez człowieka notujemy
na tablicy i w zeszytach:

Znaczenie grzybów w życiu człowieka:

96

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

!

są pokarmem (źródło witamin i soli mineralnych);

!

są wykorzystywane w przemyśle:

- farmaceutycznym – antybiotyki,
- piekarniczym – pieczywo,
- spożywczym – sery pleśniowe,
- monopolowym – alkohol;

!

jako pasożyty są przyczyną chorób.

Na zakończenie wszyscy czytają i wysłuchują tego, co należy wiedzieć o grzybach
(ekrany 14. i 15.).

Zadnie domowe: prosimy o zapamiętanie cech muchomora sromotnikowego, wyko-
nanie ćwiczeń 3–8, a dla chętnych ogłaszamy minikonkurs na hasło ostrzegające
przed zbieraniem nieznanych grzybów.

Temat: Korzeń, łodyga, liść.

ROZDZIAŁ II:

ŚWIAT ROŚLIN. LEKCJA 16

Na lekcję przynosimy (jeśli to możliwe) kilka roślin zielnych z palowym systemem
korzeniowym i kilka traw.
Nawiązujemy do poprzedniej lekcji, w której uczniowie poznali budowę i rolę tkanek
roślinnych.

Zadajemy pytania:

!

Jaka tkanka okrywa roślinę?

!

Jaka jest głównym materiałem budulcowym?

!

Jaka tkanka usztywnia?

!

Jaka przewodzi wodę i asymilaty?

Po wysłuchaniu i ocenieniu odpowiedzi uczniów informujemy, że na dzisiejszej lekcji
poznają oni rozmieszczenie wymienionych tkanek w organach roślin oraz określą
funkcję tych organów. Demonstrujemy roślinę dwuliścienną lub polecamy otworzyć
w podręczniku lekcję 16. (ekran 1.) i wskazując na korzeń, łodygę i liść, oczekuje-
my od uczniów sprecyzowania tematu lekcji. Może być to bardzo prosty zapis:
„Korzeń, łodyga, liść”.

Prosimy uczniów o otworzenie ekranu 2. i wykonanie ćwiczenia interaktywnego –
będzie to powtórzenie wiadomości z lekcji 14. o budowie zewnętrznej korzenia.
Mając przed sobą ilustrację korzenia ze wspaniałą strefą włośnikową i tekst (ekran

97

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

2.), uczniowie określają funkcje tego organu: utrzymanie rośliny w glebie, pobiera-
nie wody i soli mineralnych, czasami – magazynowanie substancji odżywczych.

Wybieramy dwóch uczniów. Jednemu z nich wręczamy roślinę z palowym, a dru-
giemu – z wiązkowym systemem korzeniowym. Każdy ma opisać korzenie swojej
rośliny. Po wysłuchaniu opisów przytoczonego przez kolegów, wszyscy uczniowie
obserwują system palowy i wiązkowy w podręczniku (ekran 2.), zwracając uwagę
na grupę roślin, w której te systemy korzeniowe występują.

Następną częścią rośliny, której funkcję uczniowie mają określić, jest łodyga. Pole-
camy im otworzyć podręcznik na ekranie 4., przyjrzeć się wielu ilustracjom łodyg
zielnych i znaleźć odpowiedź na pytanie, do czego służy roślinie ten organ. Na
podstawie tekstu oraz ilustracji uczniowie mogą określić rolę łodygi: łączenie korze-
ni z liśćmi, utrzymanie liści, kwiatów i owoców, rozprowadzanie wody, soli mineral-
nych i substancji pokarmowych. Od korzenia poprzez łodygę doszliśmy do liścia.
Uczniowie otwierają podręcznik na ekranie 6. i odpowiadają na pytanie, jakie części
wyróżnia się w liściu i czym jest unerwienie (tzw.„żyłki”).

Zapoznają się z określeniami kształtów i stopnia złożoności liści. Następnie, posłu-
gując się przeglądarką, określają kształt lub złożoność liści:

!

lipa – liść sercowaty,

!

buk – liść jajowaty (elipsoidalny)

!

klon – liść dłoniasto klapowany,

!

kasztanowiec – liść złożony dłoniasto,

!

robinia – liść złożony pierzasto,

!

strzałka wodna – liść strzałkowaty,

!

szczawik zajęczy – liść trójlistowy,

!

babka lancetowata – liść lancetowaty.

Pytamy, do czego liściom potrzebna jest taka – szeroka zazwyczaj – blaszka
i

dlaczego rośliny ustawiają liście w stronę światła. Uczniowie odpowiadają,

że w liściach zachodzi proces fotosyntezy. Jeśli nie udaje się im udzielić odpowiedzi,
odsyłamy ich do ekranu 7. Na ekranie tym znajdują również inne funkcje spełniane
przez liść.

Po określeniu funkcji korzenia, łodygi i liścia proponujemy sformułowanie odpowied-
niej notatki:

LIŚĆ

przeprowadzanie fotosyntezy,

wymiana gazowa,

parowanie wody

ŁODYGA

utrzymanie liści, kwiatów i owoców,

rozprowadzanie wody, soli mineralnych, asymilatów,

łączenie korzeni z liśćmi

98

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

KORZEŃ

pobieranie wody i soli mineralnych,

utrzymanie rośliny w glebie

Przechodzimy teraz do poznania rozmieszczenia tkanek w organach roślin. Zaczy-
namy od korzenia. Polecamy uczniom otworzyć ekran 3., obejrzeć animację i posłu-
chać narracji.
Następnie uczniowie – pod naszym kierunkiem – tworzą na tablicy rysunek nara-
stający przekroju przez korzeń w strefie włośnikowej.
Zaczynamy, podobnie jak w podręczniku, od ryzodermy; poprzez miękisz kory
pierwotnej i śródskórnię dochodzimy do walca osiowego z jego pierwszą warstwą –
okolnicą, a w centrum zaznaczamy na przemian wiązki sitowe i naczyniowe.

Spoglądając na rysunek przekroju, utrwalamy wiadomości. Uczniowie odpowiadają
na pytania:

!

Jaka tkanka otacza korzeń?

!

Co znajduje się pod ryzodermą?

!

Gdzie zlokalizowane są wiązki sitowe i naczyniowe?

!

Jaki jest kierunek przepływu wody? (od włośnika, przez komórki kory pierwot-
nej, komórki przepustowe okolnicy do naczyń).

Drugim analizowanym organem jest łodyga. Uczniowie otwierają podręcznik
na ekranie 5., obserwują animację budowy pierwotnej łodygi i słuchają narracji.
Następnie na tablicy, obok rysunku przekroju poprzecznego korzenia, tworzą rysu-
nek narastający przekroju porzecznego łodygi.

Porównując budowę wewnętrzną tych organów, uczniowie odnajdują różnice:

!

obecność tkanek wzmacniających w korze pierwotnej łodygi,

!

brak wyraźnej granicy między korą pierwotną i walcem osiowym,

!

inna budowa wiązek przewodzących.

Polecamy uważną obserwację wiązek przewodzących roślin jednoliściennych
i dwuliściennych (ekran 5.); pytamy, jaka jest między nimi różnica. Uczniowie
zauważają, że w wiązce sitowo-naczyniowej roślin jednoliściennych nie ma miazgi,
a

w wiązce sitowo-naczyniowej roślin dwuliściennych ta tkanka występuje (tkanka

twórcza). Proponujemy, aby na tablicy uczniowie narysowali rozmieszczenie wiązek
przewodzących u roślin dwuliściennych (regularny pierścień) i jednoliściennych
(rozrzucone na całym przekroju).

Ostatnim poznawanym przez uczniów na tej lekcji organem jest wnętrze liścia.
Otwierają ekran 7. podręcznika i analizują budowę wewnętrzną liścia. Obserwują

99

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

skórkę, miękisz palisadowy, miękisz gąbczasty, aparaty szparkowe. Wyjaśniają, że
widoczna na przekroju rura to wiązka przewodząca. Zapoznają się z funkcją po-
szczególnych tkanek liścia. Następnie znajdujemy razem z uczniami związek budo-
wy liścia z pełnionymi przez niego funkcjami.
Dzielimy klasę na cztery zespoły i sprawdzamy, który zespół najlepiej umie zasto-
sować zdobyte na tej lekcji wiadomości podczas rozwiązywania ćwiczeń. Polecamy
rozwiązać ćwiczenia: 2., 3., 4., 7. i 8.

100

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Temat: Charakterystyka grup ekologicznych roślin

ROZDZIAŁ II: ŚWIAT ROŚLIN. LEKCJA 19

Polecamy uczniom otworzyć w podręczniku ekran 1. lekcji 19. i uruchomić przeglą-
darkę. Krótko rozmawiamy o warunkach panujących na pustyni, w lesie liściastym i
jeziorze. Uczniowie podają czynniki różnicujące te środowiska. Mogą wymienić np.:
temperaturę, nasłonecznienie i dostępność wody. Zwracamy uwagę, że żyjące w
tych samych środowiskach rośliny wykazują wspólne cechy i że na ich podstawie
uczeni wyodrębnili różne grupy ekologiczne roślin. Wyjaśniamy, że kilka takich grup
poznamy na dzisiejszej lekcji. Zapisujemy jej temat.
Proponujemy, by na tablicy jeden z uczniów napisał:

Pustynia

Las liściasty

Wilgotny las

Jezioro

po czym wspólnie ze wszystkimi określamy, jaka jest dostępność wody dla roślin w
tych środowiskach i informacje te wynotowujemy pod odpowiednimi wyrazami.
Następnie, po zapoznaniu się uczniów z podziałem roślin na kserofity, mezofity,
higrofity i hydrofity na ekranie 2., dopisujemy do każdego przykładu środowiska
odpowiedni typ ekologiczny.

Pustynia

Las liściasty

Wilgotny las

Jezioro

niedobór

wody

,

sto procent wilgotności

umiarkowana wilgot-

ność

duża wilgotność

sto procent wilgotności

kserofity

mezofity

higrofity

hydrofity

Uczniowie poznają teraz różne przystosowania kserofitów. Na ekranie 3. obserwują
dwa sposoby wzrostu korzeni tych roślin:

!

rozległy, powierzchniowy,

!

sięgający daleko w głąb gleby.

Na ekranie 4. poznają drogi ograniczania parowania wody:

101

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

!

wytworzenie grubej skórki pokrytej kutyną;

!

wytworzenie włosków na powierzchni liścia;

!

zagłębienie aparatów szparkowych w skórce.

Z ekranu 5. uczniowie dowiadują się, że niektóre kserofity gromadzą wodę w róż-
nych organach.

Po zapoznaniu się uczniów z różnymi sposobami „zachowania się” roślin
w warunkach niedoboru wody, pytamy, na jakie dwie grupy można podzielić ksero-
fity. Uzyskujemy odpowiedź, że na gromadzące wodę i wytwarzające obronę przed
parowaniem. Polecamy sprawdzenie na ekranie 5. nazw roślin gromadzących wodę.
Uzyskawszy odpowiedź (sukulenty), pytamy, jakie gatunki tych roślin są uczniom
najlepiej znane. Uczniowie odpowiadają, że kaktusy. Zachęcamy ich do poznania
różnorodności kaktusów (ekran 5., okno Dla ciekawskich).

Pytamy, jaka grupa ekologiczna roślin występuje w naszych lasach liściastych.
Uczniowie stwierdzają, że mezofity. Otwierają ekran 8. i poznają cechy charaktery-
styczne mezofitów oraz gatunki zaliczane do tej grupy.

Następnie na ekranie 9. obserwują delikatne higrofity i poznają przedstawicieli tego
typu ekologicznego, występujących nielicznie w Polsce.

Ostatnią grupą ekologiczną omawianą na tej lekcji są hydrofity. Uczniowie zapo-
znają się z cechami tych roślin na podstawie animacji (ekran 10.), obserwują rów-
nież przedstawicieli tej grupy.

Wyjaśniamy dalej, że istnieją rośliny mające budowę sukulentową, mimo że podło-
że, na którym żyją jest stosunkowo wilgotne. Polecamy otworzenie ekranu 7.
Uczniowie dowiadują się, że takimi roślinami są np. halofity i poznają gatunki halo-
fitów rosnących w Polsce oraz miejsca ich występowania.

Na koniec dokonujemy wspólnie z uczniami podsumowania nowych wiadomości.
Możemy pewne informacje dopisać do istniejącej tabelki lub wykonać odrębny,
krótki zapis, np.:

Kserofity:

!

ograniczenie transpiracji – np. oleander, żarnowiec, kocanki;

!

gromadzenie wody – np. kaktusy, aloesy, agawy, rozchodnik.

Mezofity:

!

regulowanie transpiracji przez szparki;

!

zrzucanie liści w okresie suszy – np. buk, dąb, grab.

102

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Higrofity:

!

cienka skórka;

!

duża powierzchnia blaszki;

!

intensywna transpiracja;

!

mała odporność na suszę – np. niecierpek.

Hydrofity:

!

cienka skórka;

!

u liści zanurzonych brak aparatów szparkowych;

!

pobieranie wody powierzchnią liści, słaby system przewodzący wodę;

!

słaby system korzeniowy – np. moczarka, grążel żółty.

Pytamy, jakie warunki świetlne panują w lesie, a jakie na łące. Uczniowie bez trudu
określają, gdzie jest więcej światła; odpowiadają na pytanie, gdzie będą rosły
rośliny lubiące światło i lubiące cień. Zwracamy uwagę na rośliny, którym natężenie
światła jest obojętne (macierzanka piaskowa, rozchodnik ostry, szałwia łąkowa).
Zauważamy, że wśród drzew, które prawie zawsze mają wierzchołek korony w
świetle, również mogą występować gatunki cieniolubne i światłolubne, szczególnie
jeśli chodzi o warunki rozwoju siewek. Sosna np. nie lubi zacienienia, a świerk
bardzo dobrze rośnie pod okapem innych drzew. Polecamy otworzyć ekran 11., na
którym uczniowie poznają kilka gatunków roślin światłolubnych (heliofitów), cienio-
lubnych (skiofitów) i obojętnych na intensywność światła.

Pytamy, czy uczniowie pamiętają, gdzie żyją epifity. Po uzyskaniu odpowiedzi (na
drzewach, na wierzchołkach drzew, na gałęziach) zadajemy kolejne pytanie: dla-
czego wybierają takie miejsca, skoro odczuwają tam niedostatek wody. Spodzie-
wamy się odpowiedzi, że w takich miejscach mają za to dobry dostęp do
światła. Polecamy otworzenie ekranu 12. i przyjrzenie się epifitycznym storczykom.
Przy okazji uczniowie mogą zapoznać się z ciekawostką o ogrodach mrówek
nadrzewnych.

Podsumowując wymagania roślin co do natężenia światła, proponujemy, aby
uczniowie sporządzili na tablicy notatkę.

Po wspólnym przeczytaniu i wysłuchaniu tego, co należy zapamiętać z lekcji, prosi-
my uczniów, by wykonali ćwiczenia: 1., 2., 3. i 6. Uczeń, który pierwszy bezbłędnie
rozwiąże wszystkie zadania, uzyskuje ocenę bdb.

103

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Temat: Fotosynteza

ROZDZIAŁ II: ŚWIAT ROŚLIN. LEKCJA 20

Na początek pytamy, na jakie dwie grupy dzielimy organizmy żywe pod względem
sposobu odżywiania. Uczniowie powinni odpowiedzieć, że są to organizmy samo-
żywne i cudzożywne. Zadajemy więc pytanie, które organizmy są samożywne.
Uzyskujemy odpowiedź, że rośliny (możliwe, że ktoś z uczniów wymieni również
niektóre bakterie i glony). Na kolejne pytanie: „w jaki sposób organizmy samożyw-
ne wytwarzają substancje pokarmowe?” powinna paść odpowiedź:: „na drodze
fotosyntezy” (jeżeli uczniowie tego nie pamiętają, polecamy im otworzenie ekranu
1. lekcji 20. podręcznika i przypominamy wiadomości o autotrofach i heterotrofach).
Wyjaśniamy, że na bieżącej lekcji uczniowie dokładniej poznają przebieg fotosynte-
zy i zrozumieją jej istotę. Zapisujemy temat lekcji.

Otwieramy podręcznik na lekcji 20. Korzystając z przeglądarki, uczniowie upewniają
się, czy poprawnie wymienili grupy organizmów samożywnych. Zatrzymujemy się
przy roślinie zielonej. Uczniowie wskazują organ, w którym przebiega fotosynteza
(liść). Pytamy, czy inne zielone części roślin też przeprowadzają fotosyntezę.
Uczniowie sprawdzają trafność swojej odpowiedzi na ekranie 3. Odwołujemy się do
wiedzy uczniów i oczekujemy, że wyjaśnią, w jakim organellum komórkowym
przebiega fotosynteza. Polecamy otworzenie okna na ekranie 3. i obserwację chlo-
roplastu; upewniamy się, czy wszyscy pamiętają, jaki barwnik znajduje się
w

chloroplastach.

Po ustaleniu, w którym organie i którym organellum zachodzi fotosynteza, prosimy
uczniów o otworzenie ekranu 2. i przeanalizowanie pierwszej części schematu.
Odczytując schemat, odpowiadają oni na pytania:

!

Jakie związki nieorganiczne trafiają do liścia i jakimi drogami się do niego
przedostają?

Odpowiedź: woda z gleby, która dochodzi od korzenia przez tkankę przewodzącą
(naczynia), oraz dwutlenek węgla z powietrza, przechodzący przez aparaty szpar-
kowe w skórce do komórek miękiszowych.

!

Co musi dotrzeć do liścia, aby zaszła fotosynteza?

Odpowiedź: energia świetlna.

!

Jakie są produkty tego procesu?

Odpowiedź: cukier i tlen.

Pytamy, do czego potrzebne jest światło i jak powstaje cukier. Uczniowie otwierają
ekran 4., z którego dowiadują się, że fotosynteza składa się z dwóch etapów:

104

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

1) fazy jasnej, zachodzącej przy udziale światła, w której porcja światła, padając na
chlorofil, inicjuje proces;
2) fazy ciemnej, zachodzącej bez udziału światła.

Polecamy uważną, dwukrotną obserwację animacji na ekranie 4.

Wspólnie z uczniami ustalamy zachodzące reakcje:

Faza jasna:

1. Chlorofil pochłania energię świetlną.
2. Pobudzony chlorofil powoduje rozpad cząsteczki wody (fotolizę) i uwalnianie
tlenu.
3. Powstaje przenośnik energii – ATP, a energia świetlna zostaje przekształcona w
energię chemiczną.

Faza ciemna:

1. Dwutlenek węgla, dzięki energii pochodzącej z (powstałego w fazie jasnej) ATP,
łączy się z obecnym w komórce związkiem organicznym (proces asymilacji).
2. Powstaje cukier, a więc energia z ATP zostaje „uwięziona” w cukrze.

Proponujemy zapisanie notatki do zeszytu. Najpierw ogólne równanie fotosyntezy:
dwutlenek węgla + woda + światło = cukier + tlen,
a następnie ustalone etapy tego procesu (faza jasna, faza ciemna).

Kiedy już wiemy, że podczas fotosyntezy w liściach powstaje cukier, pytamy
uczniów, co dalej dzieje się z cząsteczkami powstałymi w chloroplastach. Podpowia-
damy, że niejednokrotnie zjadamy różne części roślin i bywają one słodkie (mar-
chew) lub bogate w skrobię (bulwa ziemniaka, ziarna zbóż). Uczniowie stwierdzają,
że cukier jest transportowany do innych części rośliny.

Polecamy, aby sprawdzili swoje przypuszczenie na ekranie 6. i uważnie przyjrzeli się
animacji. Uczniowie dowiadują się, jak odbywa się transport cukrów i w jakie pro-
dukty zostają one przekształcone (skrobia, tłuszcze, białka).
Proponujemy, aby zapisali teraz w zeszytach, że cukier powstały w fotosyntezie
może być przetwarzany w inne związki organiczne, np. cukry złożone, tłuszcze
i białka (wtórne produkty fotosyntezy).

Zadajemy uczniom pytanie, od czego i w jaki sposób zależy intensywność fotosyn-
tezy. Uczniowie, po przeanalizowaniu wykresów z ekranu 5., odpowiadają, że w
pewnym stopniu od temperatury, stężenia dwutlenku węgla i natężenia światła.

Podsumowując poznawanie przebiegu fotosyntezy, otwieramy znowu ekran 2.,
powtórnie analizujemy schemat, a następnie pytamy, kiedy rośliny uwalniają uwię-

105

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

zioną w cukrze energię. Uczniowie odczytują ze schematu i tekstu informację, że ta
energia jest uwalniana w procesie oddychania.

Staramy się uświadomić uczniom, jak ważnym procesem jest fotosynteza: otwiera-
my ekran 7., a uczniowie zapoznają się z tekstem i filmem.

Po obejrzeniu filmu proponujemy uczniom zanotowanie, czym jest fotosynteza:

Fotosynteza to proces, w którym energia słoneczna jest zamieniana w energię
chemiczną i magazynowana w powstających substancjach pokarmowych. Z tej
energii chemicznej zmagazynowanej w związkach organicznych mogą korzystać
wszystkie inne organizmy.

Wysłuchujemy i czytamy najważniejsze informacje o fotosyntezie (ekrany 8. i 9.), a
potem wspólnie wykonujemy ćwiczenia: 2., 4. i 5.

106

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

LEKCJE PROWADZONE ŚCIŚLE WEDŁUG PLANU ZA-

PROPONOWANEGO W PROGRAMIE eduROM BIOLO-

GIA

KLASA I GIMNAZJUM

KLASA I

Temat: Co łączy krew i kości?
ROZDZIAŁ III: FUNKCJE ORGANIZMÓW ZWIERZĘCYCH A ŚRODOWISKO

LEKCJA 30

Klasa

I gimnazjum

Rozdział III

Funkcje organizmów zwierzęcych a środowisko

Lekcja 31. Temat:

Co łączy krew i kości?

Cele

Wiadomości

Uczeń wie:
– czym charakteryzuje się tkanka łączna;
– że kość i krew zaliczane są do tkanki łącznej;
– co jest istotą bezpostaciową w kości i we krwi;
– że kość jest tkanką żywą ulegającą ciągłej przebu-
dowie;
– jakie są trzy podstawowe rodzaje komórek krwi;
– jaką rolę pełnią erytrocyty, leukocyty i trombocyty.

Umiejętności

Uczeń potrafi:
– wykazać charakterystyczne cechy tkanki łącznej
i porównać ją z innymi tkankami – np. tkanką na-
błonkową;
– porównać krew kręgowców (jej skład i funkcję fi-
zjologiczną) z hemolimfą bezkręgowców.

Postawy

Uczeń rozumie rolę tkanki łącznej w funkcjonowaniu
organizmu jako integralnej całości.
Wiedząc, jak ważną rolę odgrywa w organizmie krew,
szanuje ideę krwiodawstwa.

Ekran 2.

Czy krew i kość to tkanki?
Treści: wprowadzenie do lekcji, utrwalenie pojęcia tkanki łącznej.

107

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Przeprowadza krótkie przypomnienie wiado-

mości z lekcji 10.

Podają możliwie najbardziej precyzyjną defi-

nicję tkanki; wymieniają znane im tkanki.

Wykonują interaktywne ćwiczenie, którego

celem jest utrwalenie informacji, że krew

i kość zaliczane są do tkanek łącznych.

Poleca porównanie dwóch przedstawionych

na ekranie zdjęć tkanek, wskazując na takie

elementy, jak kształt komórek i ich zróżnico-

wanie.

Opisują oglądane zdjęcia tkanek i ustalają,

które z nich przedstawia krew, a które kość.

Ekran 3.

Tkanka łączna
Treści: omówienie roli tkanki łącznej.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Koryguje i uzupełnia wypowiedzi uczniów.

Odczytują wymienione na ekranie funkcje

tkanki łącznej. Zastanawiają się, którym

narządom można te funkcje przypisać – np.

podtrzymywanie ciała – układowi szkieleto-

wemu, ochronę głębiej położonych narządów

– skórze, transport – krwi.

Wyjaśnia rolę obecności w tkance łącznej

włókien białkowych. Wskazuje

na zróżnicowanie postaci tej tkanki.

Wyjaśnia, że tkanka łączna jest wszechobec-

na w organizmie.

Zapoznają się z informacjami o budowie

tkanki łącznej.

Ekran 4.

Klasyfikacja i lokalizacja tkanki łącznej
Treści: zapoznanie się z rozmaitymi rodzajami tkanki łącznej oraz miejscem
ich występowania.

108

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Koryguje i uzupełnia wypowiedzi uczniów.

Pomaga w ustaleniu nazw narządów wew-

nętrznych nie opisanych na rysunku. Przy-

pomina, że tkanką łączną jest także krew.

Analizują ilustrację przedstawiającą lokaliza-

cję poszczególnych rodzajów tkanki łącznej.

Ta bardzo czytelna ilustracja pozwala jedno-

cześnie na przypomnienie lokalizacji narzą-

dów wewnętrznych ssaka.

Wywołują przyciskami dodatkowe informacje

o przedstawionych tkankach.

Ekran 5.

Pierwsza podpora – chrząstka (1)
Treści: omówienie budowy chrząstki oraz miejsc jej występowania

109

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Zapoznają się z charakterystycznymi

cechami budowy chrząstki (pola tekstowe),
porównując opisy z przedstawionym rysun-

kiem.

Pomaga w analizie preparatu mikroskopowe-

go i w formułowaniu prawidłowego opisu

tkanki chrzęstnej.

Po uruchomieniu przycisku „mikroskop” ana-

lizują mikroskopowy obraz chrząstki, odnaj-

dując typowe cechy tej tkanki.

Ekran 6.

Pierwsza podpora – chrząstka (2)
Treści: chrząstka jako podstawowy budulec szkieletu u niektórych zwierząt; miej-
sca występowania chrząstki u większości kręgowców.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Kieruje krótką dyskusją na temat rekinów

i płaszczek – gdzie występują, jakie gatunki

tych zwierząt są uczniom znane. Sygnalizuje

istnienie odrębnej grupy systematycznej: ryb

chrzęstnoszkieletowych. Może otworzyć opis

przedstawiciela rekinów w Galerii gatun-

ków.

Odczytują informację o tym, że szkielety

płaszczek i rekinów są zbudowane wyłącznie

z tkanki chrzęstnej.

Wyjaśnia, jaką funkcję pełni chrząstka

w miejscu swojego występowania (szcze-

gólnie w dyskach międzykręgowych i ru-
chomych stawach). Podkreśla możliwość

szybkiego odbudowywania tej tkanki.

Korzystając z przycisków uruchamiających

kolejne ilustracje, zapoznają się z miejscami

występowania tkanki chrzęstnej u większości

kręgowców. Dowiadują się, że w momencie

formowania się szkielet rozwijających się

zarodków jest zbudowany z chrząstki.

Ekran 7.

Druga podpora – kość (1)
Treści: budowa tkanki kostnej.

110

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Wyjaśnia, jak odpornym na urazy fizyczne

narządem jest kość. Tłumaczy rolę substancji

międzykomórkowej i wskazuje, czym różni się

istota zbita i kość gąbczasta.

Analizują budowę tkanki kostnej

na podstawie przedstawionego rysunku.

Odczytują pierwsze i drugie pole tekstowe,

zawierające informacje na temat

budowy makroskopowej kości

(kość zbita i gąbczasta).

Wyjaśnia, że kość jest tkanką, która podlega

ciągłej przebudowie spowodowanej działaniem

komórek kostnych, stale degradujących

i odbudowujących istotę międzykomórkową.

Przypomina, że jednym z podstawowych

składników substancji międzykomórkowej jest

wapń i w jakich składnikach pokarmowych się

on znajduje.

Odczytują trzecie pole tekstowe, opisujące

cechy charakterystyczne komórek kostnych.

Przyciskiem otwierają ilustrację przedsta-

wiającą komórki kostne.

111

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Ekran 8.

Druga podpora – kość (2)
Treści: budowa kości.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Wyjaśnia, które kości zaliczane są do kości

długich, a które do płaskich. Pomaga

w analizie obrazu szpiku kostnego. Infor-

muje, że szpik kostny może być pobierany

do badań laboratoryjnych u ludzi

z podejrzeniami zaburzeń krwiotworzenia.

Zapoznają się z miejscem występowania

istoty zbitej i gąbczastej na przekroju

kości długiej. Dowiadują się, że w kościach

znajduje się także szpik kostny i że czerwony

szpik kostny jest miejscem powstawania
krwinek czerwonych. Analizują ilustrację

przedstawiającą szpik kostny.

Ekran 9.

Krew – szczególna tkanka
Treści: krew jako tkanka łączna.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Kontroluje i koryguje wnioski uczniów.

Podkreśla, że osocze jest substancją między-

komórkową krwi.

Analizują przedstawione zdjęcia nabłonka

żaby i krwi żaby, porównując budowę tych

tkanek. Odnajdują cechy tkanki łącznej

w krwi.

Ekran 10.

Osocze
Treści: skład i rola osocza krwi.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Omawia rolę osocza jako transportera składni-

ków w nim rozpuszczonych.

Podkreśla rolę niektórych białek osocza – np.
fibrynogenu (jeśli lekcja przebiega w dobrym

tempie, zleca otwarcie słowniczka i odczytanie

informacji na temat tego białka).

Analizują wykres kołowy ilustrujący skład

osocza. Odczytują informacje na temat

składników obecnych w osoczu.

112

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Oglądają zdjęcie wynaczynionej krwi po

odwirowaniu krwinek. Porównują proporcje

osocza i krwinek. Określają kolor osocza.

Ekran 11.

Erytrocyty – najliczniejsze komórki krwi (1)
Treści: ilość erytrocytów w 1 mm3 krwi u wybranych gatunków zwierząt.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Przedstawia zróżnicowanie komórek krwi.

Porównują ilość erytrocytów w 1 mm3 krwi

u wybranych przedstawicieli świata zwierząt.

Ekran 12.

Erytrocyty – najliczniejsze komórki krwi (2)
Treści: budowa i rola krwinek czerwonych, ciągłość procesów krwiotworzenia.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Podkreśla, że zadaniem krwinek czerwonych

jest transport tlenu, wiązanego odwracalnie

przez hemoglobinę. Wyjaśnia, że u ssaków

brak jądra komórkowego w erytrocytach

i charakterystyczny, dwuwklęsły kształt krwi-

nek zapewniają maksymalną wydajność tego

procesu.

Zapoznają się z kształtem krwinek czerwo-

nych.

Pyta o inne konsekwencje braku jądra ko-

mórkowego w krwinkach ssaków i kieruje

przebiegiem dyskusji prowadzonej przez

uczniów.

W wyniku dyskusji dochodzą do wniosku,

że krwinki czerwone ssaków pozbawione

są możliwości dzielenia się (a tym samym

rozmnażania). Muszą więc być ciągle produ-

kowane.

Włączają przycisk narracji i zapoznają się

z miejscami krwiotworzenia u różnych grup

zwierząt. Odczytują informację o czasie

życia krwinek czerwonych.

Ekran 13.

113

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Leukocyty – największe komórki krwi (1)
Treści: wielkość leukocytów, ich ilość w 1 mm3 krwi u wybranych gatunków
zwierząt.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Zapoznają się z kształtem leukocytu (zdjęcie) oraz jego wiel-

kością. Porównują liczbę leukocytów do liczby erytrocytów

w 1 mm

3

krwi człowieka.

Ekran 14.

Leukocyty – największe komórki krwi (2)
Treści: udział leukocytów w obronności organizmu.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Wyjaśnia, że poznane cechy leukocytów zwią-

zane są z ich podstawową funkcją, jaką jest

udział w utrzymywaniu odporności organizmu
i że komórki te rozmieszczone są w całym or-

ganizmie, nie tylko w łożysku naczyniowym.

Zapoznają się z cechami leukocytów,

takimi jak zdolność ruchu i zmiany kształ-

tu. Poznają miejsca powstawania leukocy-

tów.

Podkreśla dwa mechanizmy obrony

organizmu przez leukocyty: bezpośrednie nisz-

czenie drobnoustrojów i wytwarzanie przeciw-

ciał. Uświadamia uczniom, że organizm jest

nieustannie narażony na ataki drobnoustrojów.

Uruchamiają okno animacji i słuchają

narracji.

Ekran 15.

Trombocyty – najmniejsze komórki krwi
Treści: rola płytek krwi w procesie krzepnięcia krwi.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

114

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Poznają cechy trombocytów – ich wielkość

i miejsce powstawania. Porównują ilość

trombocytów z ilością leukocytów

i erytrocytów.

Podkreśla znaczenie procesu krzepnięcia

dla utrzymania krwi w łożysku naczyniowym.

Uruchamiają okno animacji i słuchają

narracji na temat tworzenia skrzepu.

Ekran 16.

Hemolimfa bezkręgowców
Treści: hemolimfa – płyn pełniący funkcje krwi, występujący u bezkręgowców.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Koryguje wnioski uczniów.

Zapoznają się z informacjami

o hemolimfie. Porównują cechy krwi

i hemolimfy.

Wyjaśnia pojęcie barwnika oddechowego.

Uświadamia, że hemolimfa bezkręgowców

może mieć różne zabarwienie.

Odczytują ze słowniczka informacje

o hemocyjaninie.

Ekran 17.

Zapamiętaj
Treści: podsumowanie wiadomości zawartych w treści lekcji.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Samodzielnie analizują poszczególne

punkty podsumowania.

Zadaje dodatkowe pytania dotyczące najważ-

niejszych treści związanych z danym punktem

podsumowania.

Odpowiadają na pytania.

SPRAWDZIAN

Lekcja zawiera siedem zadań sprawdzających wiadomości uczniów. W zależności
od tempa lekcji i stopnia przyswojenia wiedzy, nauczyciel może zlecić samodzielne
wykonanie ćwiczeń wszystkim uczniom (zespołom) i odnotowanie uzyskanych
ocen, wyrażonych w procentach.

115

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Inne rozwiązanie może polegać na podziale klasy na siedem nowych grup
(np. na zasadzie liczenia do siedmiu i grupowania razem jedynek, dwójek itd.).
Każdy zespół wykonuje jedno ćwiczenie, jednocześnie wynotowując informacje
(okno notatek), które stanowią podstawę dla wybranego sposobu rozwiązania
lub przypominają uzyskane na lekcji wiadomości. Wybrani sprawozdawcy przed-
stawiają wyniki wraz z krótkim uzasadnieniem. Następnie nauczyciel odblokowuje
ikonę sprawdzenia wyniku omawianego ćwiczenia. Jeśli wynik jest inny niż 100%,
uczniowie z pozostałych grup wyrażają swoje opinie na temat właściwego rozwią-
zania.

Nr

ćwiczenia

Sposób przedstawienia odpowiedzi

1

Krótki opis charakterystycznych cech przedstawionych na zdjęciach tka-
nek, np.: ścisłe przyleganie komórek do siebie i ich charakterystyczny
kształt w tkance nabłonkowej; duże odległości pomiędzy komórkami krwi;
przypomnienie, że osocze stanowi płynną substancję międzykomórkową
krwi. Określenie, które z tych tkanek zalicza się do tkanki łącznej.

2

Różnice w budowie istoty zbitej i gąbczastej.

3

Rola fizjologiczna szpiku kostnego.

4

Rola chrząstki w budowie szkieletu u zwierząt. Lokalizacja tkanki chrzęst-
nej w szkielecie kręgowców.

5

Wyjaśnienie, dlaczego zdanie zostało uznane za fałszywe lub prawdziwe.

6

Krótka charakterystyka poszczególnych rodzajów krwinek (liczba w 1 mm

3

– rząd wielkości, najważniejsze cechy budowy komórek, rola fizjologiczna).

7

Porównanie kolejnych cech erytrocytów i leukocytów.

DLA CIEKAWSKICH

W lekcji umieszczone jest również okno Dla ciekawskich, pt. Limfa – tkanka
łączna. Przycisk uruchamia stronę, na której znajduje się ilustracja naczyń limfa-
tycznych w otoczeniu naczyń krwionośnych oraz pole tekstowe z podstawowymi
informacjami na temat limfy.

Temat: Układ nerwowy jako odbiorca bodźców ze środowiska

116

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

ROZDZIAŁ III: FUNKCJE ORGANIZMÓW ZWIERZĘCYCH A ŚRODOWISKO.

LEKCJA 34.

Przedmiot

Biologia

Klasa

I gimnazjum

Rozdział III

Funkcje organizmów zwierzęcych a środowisko

Lekcja 34. Temat:

Układ nerwowy jako odbiorca bodźców ze środowiska

Cele

Wiadomości

Uczeń wie:
– że podstawowymi komórkami układu nerwowego są
neurony;
– że układ nerwowy zapewnia organizmowi łączność
ze środowiskiem zewnętrznym oraz odgrywa nadrzędną
rolę w regulowaniu funkcjonowania narządów wewnętrz-
nych;
– że rozwój układu nerwowego związany jest z aktywnym
trybem życia;
– co oznacza pojęcie centralizacji układu nerwowego.

Umiejętności

Uczeń potrafi:
– porównać budowę układu nerwowego stułbi, wypławka
białego, dżdżownicy, pszczoły i ośmiornicy;
– wykazać związek rozwoju wybranych części układu ner-
wowego kręgowców (kresomózgowia i móżdżku) z ich try-
bem życia;
– wymienić kolejne części układu nerwowego kręgowców;
– wyjaśnić rolę kory mózgowej w wykonywaniu wyższych
czynności nerwowych.

Postawy

Uczeń rozumie, że osoby upośledzone umysłowo należy
otaczać opieką.

Nauczyciel przejmuje sterowanie programem na wszystkich stacjach roboczych –
w ten sposób zyskuje możliwość ustawienia odpowiedniej strony w materiale
i kontrolowania tempa przebiegu lekcji. Wybrane fragmenty lekcji przeprowadza
poza programem. Uczniowie są podzieleni na zespoły – ich liczba zależy od do-
stępnych stacji roboczych. Nauczyciel może dzielić materiał zawarty w lekcji po-
między poszczególne zespoły.

Ponieważ w tej lekcji budowa układu nerwowego jest prezentowana u wybranych
przedstawicieli świata zwierząt, nauczyciel może wykorzystać również program
narzędziowy, jakim jest Galeria gatunków.

Ekran 1.

Nauczyciel w kilku zdaniach przypomina rolę układu nerwowego w organizmach

117

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

zwierzęcych.

Ekran 2.

Centrum dowodzenia
Treści: przypomnienie budowy komórek nerwowych (materiał z lekcji 30.).

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Pomaga w prawidłowym nazwaniu

elementów neuronu; ewentualnie włącza

ekran 13. z lekcji 30.

Na przedstawionym rysunku komórki ner-

wowej odnajdują poznane na lekcji 30. ele-

menty (ciało komórki, neuryt, dendryt).

Oglądają mikroskopowy obraz tkanki nerwo-

wej i odnajdują elementy komórki nerwowej.

Inicjuje krótką dyskusję na temat różnorod-

nych bodźców działających ze strony śro-

dowiska zewnętrznego. Uświadamia, że

układ nerwowy otrzymuje również bodźce

pochodzące ze środowiska wewnętrznego.

Wymieniają przykłady bodźców odbieranych

przez układ nerwowy ze środowiska zew-

nętrznego i wewnętrznego.

118

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Ekran 3.

Układ nerwowy jak sieć
Treści: budowa układu nerwowego stułbi.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Pomaga w zebraniu podstawowych wiadomo-

ści o parzydełkowcach.

Przypominają sobie posiadane wiadomości

na temat stułbi (parzydełkowców). Zastana-

wiają się, jakimi czynnościami tych zwierząt

może kierować układ nerwowy.

Przypomina o kierunku przekazywania infor-

macji przez komórki układu

nerwowego. Przypomina pojęcie

synapsy (materiał z lekcji 30.).

Oglądają zdjęcie stułbi i rysunek jej układu

nerwowego. Wyróżniają w nim

ciała komórki i wypustki.

Zastanawiają się nad pojęciem impulsu. Je-

den z uczniów odczytuje głośno

informacje z programu narzędziowego Słow-

niczek.

Ekran 4.

Wpływ trybu życia na rozwój układu nerwowego
Treści: związek rozwoju układu nerwowego z aktywnym trybem życia.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Zadaje pytanie, co oznacza osiadły,

a co aktywny tryb życia. Prosi o podanie

przykładów zwierząt osiadłych i aktywnych.

Wymieniają znane im zwierzęta osiadłe

i takie, które prowadzą aktywny tryb życia.

Wyjaśnia, na czym polega centralizacja ukła-

du nerwowego.

Oglądają żartobliwą animację o roli central-

nego układu nerwowego.

Pomaga w zdefiniowaniu pojęcia receptora.

Zastanawiają się nad pojęciem receptora

w odniesieniu do układu nerwowego.

119

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Ekran 5.

Prymitywny mózg wirka
Treści: budowa układu nerwowego wypławka białego

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Uzupełnia wiadomości uczniów – wymienia

kilku przedstawicieli robaków płaskich; mówi

o miejscu występowania i trybie życia wy-

pławka białego.

Przypominają sobie, co wiedzą na temat ro-

baków płaskich i ich przedstawiciela, którym

jest wypławek biały (wiadomości z lekcji 29.).

Odczytując treści zawarte w polach teksto-

wych, analizują budowę układu nerwowego

wirka – odnajdują skupienie komórek nerwo-

wych w okolicy głowowej, pnie nerwowe

i nerwy poprzeczne.

Ekran 6.

Skomplikowana drabinka dżdżownicy
Treści: budowa układu nerwowego dżdżownicy.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Koryguje i uzupełnia wiadomości uczniów.

Przypominają wiadomości na temat pierścienic

(lekcja 29.).

Oglądają film o budowie układu nerwowego

dżdżownicy, słuchają narracji.

Przeprowadza krótkie powtórzenie wiado-

mości o budowie układu nerwowego

dżdżownicy.

Wskazani przez nauczyciela uczniowie krótko

opisują budowę układu nerwowego dżdżownicy,

stosując w swoich wypowiedziach pojęcia,

które poznali po obejrzeniu filmu (zwoje nad-

przełykowe, podprzełykowe, obrączka około-

przełykowa itd.).

Ekran 7.

Odpowiedzialny mózg

120

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Treści: budowa układu nerwowego owadów.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Podkreśla, jak wysoce wyspecjalizowaną

grupą zwierząt są owady. Przypomina,

co oznacza pojęcie owadów społecznych.

Uświadamia, jak tryb życia owadów wpłynął

na rozwój ich układu nerwowego. Przypomi-

na, że owady mają bardzo dobrze rozwinięte

narządy zmysłów.

Przypominają wiadomości na temat owadów

– znanych przedstawicieli, środowisk życia

(w tym wypadku należy spodziewać się

większej znajomości tematu, niż wynikałoby

to z lekcji 29.).

Oglądają zdjęcie owada, wyróżniając głowę,

tułów i odwłok. Uruchamiają przyciskiem

rysunek układu nerwowego owada.

Odnajdują na nim skupienie komórek nerwo-

wych, tworzące mózg oraz odchodzący

od niego pień nerwowy z widocznymi

zwojami komórek nerwowych.

121

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Ekran 8.

Najinteligentniejsze bezkręgowce
Treści: budowa układu nerwowego głowonogów.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Uzupełnia wiadomości uczniów.

Podkreśla wysoki stopień rozwoju

narządów zmysłów głowonogów.

Przypominają sobie posiadane wiadomości

na temat głowonogów: środowisko życia,

budowa ciała, sposób poruszania się, zna-
nych przedstawicieli. Korzystają z umiesz-

czonego na ekranie zdjęcia mątwy, wyróż-

niając u niej np. oczy, ramiona. Jeden

z uczniów odczytuje głośno informacje o

mątwie, zawarte w programie narzędziowym

Galeria gatunków.

Pomaga uczniom przeanalizować

budowę anatomiczną układu

nerwowego głowonoga.

Analizują rysunek układu nerwowego głowo-

noga, wyróżniając w nim mózg oraz zwoje

wzrokowe i nożne.

Ekran 9.

Budowa anatomiczna układu nerwowego kręgowców
Treści: zapoznanie się z podstawowymi elementami układu nerwowego kręgow-
ców.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Pomaga w zrozumieniu pojęć

ośrodkowego i obwodowego

układu nerwowego.

Analizują przedstawiony rysunek

układu nerwowego człowieka.

Ekran 10.

Pięć części mózgu kręgowców
Treści: budowa mózgu kręgowców

122

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Zapoznają się z nazwami części mózgu krę-
gowców. Kilku uczniów powtarza głośno ko-

lejność ułożenia części mózgu.

Zwraca uwagę na ważne cechy budowy mó-

zgu omawianych gromad kręgowców

(np. u których pojawiają się półkule mózgo-

we, a u których kora mózgowa).

Uruchamiają przeglądarkę i analizują budo-

wę mózgu kolejnych gromad kręgowców.

Ekran 11.

Dwa w jednym
Treści: zapoznanie się z pojęciami układu nerwowego somatycznego i wegetatyw-
nego.

123

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Pomaga w zrozumieniu funkcjonalnego po-

działu układu nerwowego. Wyjaśnia

np. znaczenie pojęcia „autonomia” (autono-

miczny układ nerwowy).

Odczytują informację o dwóch funkcjonalnych

częściach układu nerwowego.

Podkreśla, że pomiędzy obiema częściami

układu nerwowego istnieją ścisłe zależności.

Zastanawiają się nad przykładami czynności

znajdujących się pod kontrolą układu wege-

tatywnego i somatycznego.

Ekran 12.

Zapamiętaj
Treści: podsumowanie wiadomości zawartych w treści lekcji.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Wywołuje krótką dyskusję na temat,

które z treści lekcji uczniowie uważają

za najważniejsze. Poleca przygotowanie

przez każdy zespół własnego projektu pod-

sumowania lekcji, ograniczając

liczbę punktów do 5–7.

Każdy zespół przygotowuje własny projekt

podsumowania lekcji – punkty uczniowie

zapisują w notatniku.

Wybrani przez nauczyciela przedstawiciele

zespołów prezentują swoje propozycje. Od-

bywa się krótka dyskusja związana

z wyborem najlepszego projektu.

Uruchamia ekran Zapamiętaj.

Porównują swoje notatki z treściami przed-

stawionymi na ekranie.

SPRAWDZIAN

Lekcja zawiera dziesięć zadań sprawdzających. Przystępując do jego przeprowadze-
nia, można podzielić uczniów np. na pięć zespołów. Każdy zespół analizuje po dwa
pytania, a następnie wybrany sprawozdawca uzasadnia rozwiązanie.

DLA CIEKAWSKICH

W lekcji umieszczone jest również okno Dla ciekawskich, pt. Mózg ludzki, za-
wierające krótkie informacje na temat mózgu człowieka.

124

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Temat: Odżywianie się zwierząt – podstawowe zasady, proce-

sy, pojęcia

ROZDZIAŁ III: FUNKCJE ORGANIZMÓW ZWIERZĘCYCH A ŚRODOWISKO.

LEKCJA 38.

Klasa

I gimnazjum

Rozdział III

Funkcje organizmów zwierzęcych a środowisko

Lekcja38. Temat:

Odżywianie się zwierząt – podstawowe zasady, procesy, po-
jęcia.

Cele

Wiadomości

Uczeń wie:
– jakie podstawowe związki organiczne znajdują się
w żywych istotach;
– że organizmy odżywiają się materią organiczną;

– na czym polega cudzożywność;

– jakie są podstawowe grupy składników pokarmowych.

Umiejętności

Uczeń potrafi:
– scharakteryzować proces hydrolizy składników pokarmo-

wych i wyjaśnić rolę enzymów w tym procesie;

– przedstawić korelację pomiędzy rodzajem spożywanego

pokarmu a stopniem złożoności budowy układu pokarmo-
wego;

– wymienić kolejne odcinki przewodu pokarmowego zwierząt

i gruczoły trawienne.

Postawy

Uczeń rozumie, że witaminy stanowią niezbędne do życia
składniki pokarmu i że w diecie powinny znajdować się pro-
dukty bogate w te składniki.

Nauczyciel przejmuje sterowanie programem na wszystkich stacjach roboczych – w

ten sposób zyskuje możliwość ustawienia odpowiedniej strony w materiale

i

kontrolowania tempa przebiegu lekcji. Wybrane fragmenty lekcji przeprowadza poza

programem. Uczniowie są podzieleni na zespoły – ich liczba zależy od liczby dostęp-
nych stacji roboczych. Nauczyciel może dzielić materiał zawarty w lekcji pomiędzy
poszczególne zespoły.

Ekran 1.

Nauczyciel przypomina, że pobieranie pokarmu to jedna z podstawowych funkcji
życiowych organizmów.

125

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Ekran 2.

Po co jeść?
Treści: potrzeba dostarczania organizmom żywym składników pokarmowych.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Prowadzi krótką dyskusję, której celem

jest poszerzenie wiadomości przedstawio-

nych w punktach na ekranie – np. w jakich

sytuacjach należy organizmowi dostarczyć

większych ilości energii, co oznacza termin

„metabolizm”, które składniki pokarmu

uczniowie uważają za niezbędne do życia.

Zapoznają się z dowcipnymi rysunkami ilu-

strującymi potrzebę dostarczania składników

pokarmowych.

Podkreśla, że składniki pokarmowe są prze-

twarzane przez organizmy i dopiero w takiej

postaci mogą być wykorzystywane

(rozkład na proste związki chemiczne " bu-

dowa własnych związków chemicznych "

wykorzystywanie).

Jeden z uczniów odczytuje głośno tekst

ekranu o przemianie pokarmów w proste

związki chemiczne.

Ekran 3

.

Żywa przyroda a źródło pokarmu
Treści: podstawowe związki organiczne w żywych organizmach.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Przypomina, że związki chemiczne wystę-

pujące w żywych organizmach

(poza wodą i dwutlenkiem węgla) należą

do związków organicznych.

Zapoznają się z najważniejszymi związkami

chemicznymi znajdującymi się w żywych

organizmach. Analizują wzory przedstawio-

nych związków i ustalają, z jakich pierwiast-

ków składają się związki organiczne.

Przypomina (pyta o) pojęcie organizmu sa-

możywnego i cudzożywnego.

Wymieniają kilka przykładów organizmów

samożywnych i cudzożywnych.

Odczytują informacje o materii organicznej

z programu narzędziowego Słowniczek.

Wymieniają przykłady materii organicznej.

126

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Ekran 4.

Trzy rodzaje pokarmu
Treści: podstawowe właściwości pokarmu roślinnego, zwierzęcego i mineralnego.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Koryguje wypowiedzi uczniów.

Trzech uczniów odczytuje kolejno treść zakładek.

Po każdym czytaniu wszyscy biorą udział w krótkiej

dyskusji, wymieniając te przykłady omawianego

w zakładce rodzaju pokarmu, które można znaleźć

w diecie człowieka.

Ekran 5.

Witamin nie można sobie wyprodukować
Treści: witaminy jako niezbędne składniki pokarmowe.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Przedstawia historię odkrycia witamin:

„Kiedy na początku XX stulecia w ramach

eksperymentów naukowych podawano

zwierzętom pokarm złożony z czystych

białek, cukrów, tłuszczy i oczywiście

wody, zwierzęta te nie rosły. Notowano czę-

ste zgony. Okazało się, że potrzebny jest

jeszcze jakiś składnik diety – niezbędny,

choć występujący w małych ilościach.

W badaniach nad odkryciem witamin wielką

rolę odegrał uczony polskiego pochodzenia,

Kazimierz Funk” (więcej informacji o nim

można znaleźć w programie narzędziowym

Zasłużeni dla biologii).

Odczytują opis witamin. Wymieniają znane

sobie witaminy.

Zapoznają się z treścią pól tekstowych

o witaminach.

127

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Ekran 6.

Trawienie z punktu widzenia chemii
Treści: przebieg hydrolizy cukrów, białek i tłuszczy.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Przypomina i definiuje pojęcie trawienia jako

rozkładu pokarmu na proste związki.

Pomaga w odczytaniu zapisu reakcji che-

micznych.

Odczytują tekst o hydrolizie oznaczony jako

„ważne”. Analizują schematy hydrolizy cu-

krów, tłuszczy i białek. Na uruchamianych
okienkach z zapisami reakcji chemicznych

odnajdują składniki wymienione

na schematach.

Ekran 7.

Enzymy
Treści: enzymy – białka biorące udział w reakcjach chemicznych zachodzących
w żywych organizmach

128

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Tłumaczy rolę enzymu w przebiegu reakcji

chemicznej.

Odczytują definicję enzymu.

Z pomocą nauczyciela analizują wykres krzy-

wej reakcji z udziałem enzymu i bez niego.

Definiuje trawienie jako proces hydrolizy

enzymatycznej.

Ekran 8.

Jak połyka komórka?
Treści: pobieranie pokarmu i trawienie u orzęska

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Przypomina, że każdy organizm potrzebuje

składników odżywczych, by móc właściwie

funkcjonować.

Oglądają film o pobieraniu pokarmów

przez orzęska.

Uświadamia uczniom, że wodniczka pokar-

mowa orzęska (Protista) pełni rolę przewodu

pokarmowego.

Ekran 9.

Układ pokarmowy z jednym otworem
Treści: najprostsze przewody pokarmowe u zwierząt.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Oglądają film o pobieraniu pokarmu przez

stułbię.

129

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Podsumowuje: „U zwierząt wielokomórko-
wych trawienie odbywa się w wyodrębnio-
nym miejscu organizmu – układzie pokar-

mowym. U stułbi, zwierzęcia o bardzo pro-

stej budowie, proces rozpoczyna się w jamie

zwanej gastralną i dobiega końca w wodnicz-

kach wewnątrz komórek. Możemy powie-

dzieć, że organ trawienny jamochłonów

pod względem ewolucyjnym stanowi

w pewnym sensie etap pośredni pomiędzy

wodniczkami pierwotniaków jednokomórko-

wych i układami pokarmowymi zwierząt wy-

żej uorganizowanych.”

Jeden z uczniów, posługując się myszką,

przedstawia na rysunku drogę, jaką poko-

nuje pokarm pokarmu u stułbi.

Ekran 10.

Układ pokarmowy z dwoma otworami
Treści: wykształcone przewody pokarmowe u bezkręgowców i kręgowców.

130

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Wskazuje na wybrane szczegóły układów

pokarmowych. Odpowiada na zadawane

przez uczniów pytania.

Uruchamiają przeglądarkę i zapoznają się

z budową przewodów pokarmowych wybra-

nych zwierząt. Przy pomocy

nauczyciela oceniają stopień złożoności

przedstawionych układów pokarmowych.

Ustalają, czyj układ pokarmowy jest najbar-

dziej skomplikowany.

Jeden z uczniów odczytuje głośno tekst

o związku złożoności układu pokarmowego

z rodzajem spożywanego pokarmu.

Ekran 11.

Gruczoły trawienne
Treści: miejsca produkowania enzymów trawiennych, gruczoły trawienne.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Uświadamia uczniom, że proces trawienia

u większości zwierząt przebiega pozakomór-

kowo – w świetle przewodu pokarmowego –

i że wymaga on współdziałania wielu enzymów

powstających w samym przewodzie pokarmo-

wym oraz w gruczołach trawiennych.

Poznają nazwy gruczołów trawiennych

i ich lokalizację na przykładzie układu po-

karmowego szympansa.

Ekran 12.

Droga przez układ pokarmowy kręgowca
Treści: przebieg trawienia u kręgowców na przykładzie królika.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Pomaga w ustaleniu prawidłowej kolejności

części układu pokarmowego. Krótko infor-

muje, gdzie zachodzi trawienie i na czym

polega w poszczególnych odcinkach prze-

wodu pokarmowego. Tłumaczy pojęcie

wchłaniania jako procesu następującego po

strawieniu pokarmu. Wyjaśnia, gdzie na-

stępuje wchłanianie.

Na rysunku przedstawiającym układ pokar-

mowy królika odnajdują poszczególne części

układu pokarmowego. Zapisują

(w oknie notatek) kolejność ułożenia tych

części (rysują schemat) i najważniejsze pro-

cesy w nich zachodzące. Zaznaczają miejsca,

do których poszczególne gruczoły trawienne

(ślinianki, wątroba i trzustka) wydzielają

enzymy.

131

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Oglądają animację Trawienie u kręgowca.

Ekran 13

Zapamiętaj

Treści: podsumowanie wiadomości zawartych w treści lekcji.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Poleca uczniom zapoznanie się z punktami

zawartymi w podsumowaniu. Pomaga w wy-

jaśnieniu wątpliwości.

W obrębie zespołów uczniowie odczytują

podsumowanie, mają prawo w swoim gronie

przedyskutować treść punktów

w podsumowaniu.

SPRAWDZIAN

Lekcja zawiera 10 pytań i ćwiczeń sprawdzających wiadomości. Nauczyciel poleca
rozwiązanie ćwiczeń w poszczególnych grupach na zasadzie konkursu. Wygrywa
zespół, który osiągnie najwyższy wynik. Podczas rozwiązywania zadań uczniowie
mają zablokowany dostęp do treści lekcji, mogą jednak korzystać ze swoich no-
tatek.

Temat: Różne układy krążenia u zwierząt

ROZDZIAŁ IV: FUNKCJE ORGANIZMÓW ZWIERZĘCYCH A ŚRODOWISKO.
LEKCJA 42.

Klasa

I gimnazjum

Rozdział IV

Czynności życiowe zwierząt

Lekcja42. Temat:

Różne układy krążenia u zwierząt

Cele

132

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Wiadomości

Uczeń wie:
– jaką rolę pełni układ krwionośny i z jakich elemen-

tów się składa;

– jaka jest rola serca w funkcjonowaniu układu

krwionośnego i jaką może mieć ono postać u zwie-
rząt bezkręgowych;

– na czym polega różnica pomiędzy układem krwio-

nośnym otwartym i zamkniętym oraz u jakich
zwierząt układy takie występują.

Umiejętności

Uczeń potrafi:
– porównać sposób funkcjonowania układu krwiono-

śnego zamkniętego i otwartego;

– wykazać różnice w funkcji układu krwionośnego u

owadów i skorupiaków oraz porównać budowę ukła-
dów krwionośnych dżdżownicy, raka, owada i śli-
maka;

– wykazać podobieństwo układu krwionośnego gło-

wonoga do układu krwionośnego kręgowca.

Postawy

Uczeń docenia rolę układu krwionośnego w transpor-
cie różnych substancji w organizmach zwierzęcych.

Nauczyciel przejmuje sterowanie programem na wszystkich stacjach roboczych –
w ten sposób zyskuje możliwość ustawienia odpowiedniej strony w materiale
i kontrolowania tempa przebiegu lekcji. Uczniowie są podzieleni na zespoły – licz-
ba zespołów zależy od liczby dostępnych stacji roboczych (w tym wypadku powin-
ny to być możliwie najmniej liczne grupy – dwu-, maksymalnie trzyosobowe).

Przebieg lekcji umożliwia uczniom samodzielną pracę z programem. Podczas lekcji
nauczyciel wykorzystuje niektóre pytania i ćwiczenia sprawdzające wiadomości
z okna Sprawdź, co potrafisz.

Ekran 2.

Budowa układu krążenia
Treści: podstawowe elementy układu krążenia.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Zapoznają się z zawartością ekranu.

Analizują obrazy krwi i hemolimfy.

133

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Pyta i koryguje poprawność odpowiedzi:

!

Jakie są trzy podstawowe elementy

układu krążenia?

!

Czym różni się hemolimfa od krwi?

!

Co to znaczy „barwnik oddechowy”?

!

Jakie barwniki oddechowe są znane

uczniom?

!

Jakie elementy morfotyczne występują

we krwi?

!

Jak nazywają się elementy przedsta-

wione na obrazach krwi i hemolimfy?

Krótkimi zdaniami odpowiadają

na zadawane pytania.

Ekran 3.

Zamknięty lub otwarty układ krwionośny
Treści: charakterystyka budowy układów krwionośnych otwartego i zamkniętego.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

134

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Przed uruchomieniem animacji ustala, do

jakiej grupy zwierząt należy rozwielitka.

Oglądają animację i wysłuchują narracji

o otwartym układzie krwionośnym.

Pyta i koryguje poprawność odpowiedzi:

!

Czym charakteryzują się naczynia

w otwartym układzie krwionośnym?

!

Jakie jest ciśnienie płynu krążącego

w układzie otwartym?

Odpowiadają na pytania.

Pyta i koryguje poprawność odpowiedzi:

!

Czym charakteryzuje się zamknięty

układ krwionośny?

!

Gdzie zachodzi wymiana substancji

pomiędzy krwią i komórkami ciała?

!

U jakich zwierząt występuje zam-

knięty układ krwionośny?

Oglądają animację i wysłuchują narracji

o zamkniętym układzie krwionośnym.

Jeden z uczniów odczytuje informacje

o sercu.

Ekran 4.

Zamknięty układ krwionośny dżdżownicy
Treści: budowa i funkcje układu krwionośnego dżdżownicy.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Oglądają animację o układzie krwionośnym

dżdżownicy.

Uruchamia pytanie nr 1 i sprawdza wynik.

Ewentualnie jeszcze raz włącza animację.

Wykonują ćwiczenie.

Zadaje pytania:

!

Jaki rodzaj barwnika oddechowego wy-

stępuje u dżdżownicy?

!

Jakie substancje transportuje krew

dżdżownicy?

Odpowiadają na pytania.

Ekran 5.

Krążenie błękitnej krwi u stawonogów
Treści: budowa układu krwionośnego i mechanizmy poruszające krew u raka.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

135

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Sprawdza poprawność wnioskowania

uczniów.

Analizują rysunek układu krwionośnego ra-

ka. Odnajdują serce, aortę przednią

i tylną oraz rozgałęzienia naczyń krwiono-

śnych.

Podkreśla, że ruch hemolimfy u raka jest

spowodowany pracą serca, ruchami odnóży

i ciała tego zwierzęcia, ruchami

oddechowymi. Ocenia poprawność

schematu kierunku przepływu krwi u raka.

Oglądają animację o krążeniu hemolimfy

u raka. Projektują schemat przepływu krwi
u raka (np.: serce " tętnice " naczynia "

zatoki " skrzela " serce).

Jeden z uczniów odczytuje pole tekstowe

z informacjami o hemocyjaninie – barwniku

oddechowym pajęczaków i skorupiaków.

Ekran 6.

Oszczędny układ krążenia
Treści: budowa układu krążenia u owadów.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Zapoznają się z budową układu krążenia

u owadów. Odnajdują aortę grzbietową

odcinek pełniący funkcję serca.

Ocenia poprawność schematu przedstawia-

jącego kierunek przepływu hemolimfy u

owada.

Oglądają animację o krążeniu krwi

u owadów. Projektują schemat przepływu

hemolimfy u owada (np. „serce” " aorta

grzbietowa " zatoki " „serce”).

Jeden z uczniów odczytuje tekst

o hemolimfie owada.

Uruchamia ćwiczenie 6. i po wykonaniu go

przez uczniów sprawdza wynik.

Podkreśla brak udziału hemolimfy owadów

w wymianie gazowej .

Zaznaczają wybraną odpowiedź.

Jeden z uczniów odczytuje tekst

o tchawkach z programu narzędziowego

Słowniczek.

Ekran 7.

Mięczaki – najbliższe kręgowcom
Treści: budowa i funkcjonowanie układu krwionośnego ślimaka i głowonoga.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

136

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Krótko przypomina, że do mięczaków zalicza

się ślimaki, małże i głowonogi.

Wymieniają znanych przedstawicieli ślima-

ków, małży i głowonogów. Jeden z uczniów

odczytuje głośno tekst o barwniku oddecho-

wym u mięczaków.

Pomaga uczniom w ustaleniu szczegółów

budowy wewnętrznej ślimaka.

Analizują budowę wewnętrzną ślimaka. Od-

najdują układ krwionośny, a w nim serce

i naczynia krwionośne.

Zapoznają się z zawartością pola tekstowego

z informacjami o budowie serca.

Ocenia poprawność wykonania schematu

kierunku przepływu hemolimfy u ślimaka.

Zapoznają się z zawartością pola tekstowego

z informacjami o budowie układu krwiono-

śnego. Projektują schemat kierunku prze-

pływu hemolimfyu ślimaka (np. serce "

aorty – przednia i tylna " mniejsze tętnice

" zatoki ciała " zatoki i żyły doprowadzają-

ce " skrzela " naczynia żylne " serce).

Sprawdza wyniki, koryguje odpowiedzi.

Wykonują ćwiczenie 4.

Udziela wskazówek do wykonania sche-

matu budowy układu krążenia u głowono-

ga. Tłumaczy, na czym polega jego podo-

bieństwo do układu krwionośnego kręgow-

ca (odwołuje się do wiadomości o układzie

krwionośnym ryby z ekranu 3.).

Zapoznają się z zawartością pola tekstowego

z informacjami o układzie krwionośnym gło-

wonoga. Projektują schemat układu krążenia

głowonoga (np. serce " aorty " mniejsze

tętnice " sieć naczyń włosowatych " żyły "

skrzela " naczynia żylne " serce).

137

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Na zakończenie lekcji nauczyciel poleca wykonanie ćwiczenia 8. Wyjaśnia wątpli-
wości uczniów (mogą je mieć np. przy pytaniu o dostarczanie wystarczającej ilości
tlenu do komórek organizmu – dlaczego układ otwarty nie spełnia dobrze tego
warunku?).

Ekran 8.

Zapamiętaj
Treści: podsumowanie wiadomości zawartych w treści lekcji.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Odpowiada na pytania uczniów.

Samodzielnie zapoznają się z treścią podsumowania.

Temat: Różnorodność sposobów oddychania zwierząt

ROZDZIAŁ IV: CZYNNOŚCI ŻYCIOWE ZWIERZĄT.
LEKCJA 45.

Klasa

I gimnazjum

Rozdział IV

Czynności życiowe zwierząt

Lekcja 45. Temat:

Różnorodność sposobów oddychania zwierząt

Cele

Wiadomości

Uczeń wie:

– że zadaniem układów oddechowych zwierząt jest

wymiana gazowa;

– że zwierzęta jednokomórkowe i niektóre wieloko-

mórkowe oddychają powierzchnią ciała;

– że narządami oddechowymi charakterystycznymi

dla zwierząt żyjących w wodzie są skrzela, a dla
zwierząt lądowych – płuca.

Umiejętności

Uczeń potrafi:

– wykazać, że rozwój różnorodnych układów odde-

chowych jest związany ze środowiskiem życia
zwierząt;

– scharakteryzować budowę skrzela oraz wskazać

138

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

różnice w budowie układów oddechowych płazów,
gadów, ptaków i ssaków;

– porównać funkcjonowanie tchawek owadów i narzą-

dów oddechowych innych zwierząt.

Postawy

Uczeń rozumie, że sprawność układu oddechowego
wpływa na funkcjonowanie całego organizmu.

Nauczyciel przejmuje sterowanie programem na wszystkich stacjach roboczych –
w ten sposób zyskuje możliwość ustawienia odpowiedniej strony w materiale
i kontrolowania tempa przebiegu lekcji. Wybrane fragmenty lekcji przeprowadza
poza programem. Uczniowie są podzieleni na zespoły w zależności od ilości do-
stępnych stacji roboczych. Nauczyciel może dzielić materiał zawarty w lekcji po-
między poszczególne zespoły.

Ekran 1.

Nauczyciel przypomina, że większość organizmów żyjących na Ziemi uzyskuje
energię do procesów życiowych w reakcjach oddychania tlenowego oraz że orga-
nizmy te pozbawione dostępu tlenu giną. Konieczność ciągłego dostarczania tlenu
i wydalania dwutlenku węgla spowodowała wykształcenie narządów oddechowych.
Różnorodność sposobów oddychania to przejaw wielkich możliwości przystosowy-
wania się zwierząt do warunków panujących w środowisku.

Ekran 2.

Oddychanie tylko powierzchnią ciała
Treści: najprostszy sposób oddychania – dyfuzja gazów przez powierzchnię ciała.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Zadając pytania uczniom, przeprowadza

krótkie powtórzenie wiadomości

o organizmach podobnych do zwierząt nale-

żących do królestwa Protista, których

przedstawicielem jest widoczny na zdjęciu

pantofelek

(materiał z lekcji 7.).

Krótko charakteryzują pierwotniaki (śro-

dowisko życia, budowa, sposób odżywia-

nia się, przedstawiciele). Oglądają zdjęcie

pantofelka i wskazują szczegóły budowy

tego zwierzęcia. Czytają tekst znajdujący

się na stronie.

Przypomina, że wypławek biały należy

do organizmów wielokomórkowych, zbu-

dowanych z tkanek. Zwierzę to nie po-

trzebuje jednak narządów oddechowych

(duża powierzchnia ciała, środowisko

wodne).

Oglądają zdjęcie wypławka białego.

139

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Ekran 3.

Oddychanie tlenem z wody – skrzela
Treści: skrzela – narządy oddechowe zwierząt żyjących w wodzie.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Wyjaśnia, że pierwsze ziemskie organizmy

żyły w wodzie i że organizmy wodne wy-

kształciły narządy pozwalające na pobieranie

tlenu z wody. Podkreśla związek pomiędzy

narządami oddechowymi i układem krążenia,

jaki istnieje u większości zwierząt. Ocenia

poprawność notatek wykonywanych przez

uczniów.

Oglądają film wideo o oddychaniu skrzelami.

Po jego zakończeniu robią krótkie notatki

o skrzelach (3–5 punktów).

Ekran 4.

Oddychanie tlenem z atmosfery – płuca
Treści: podstawowe właściwości pokarmu roślinnego, zwierzęcego i mineralnego.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Wyjaśnia, że opanowanie środowiska lądo-

wego wymagało u organizmów żywych

wykształcenia narządów do oddychania

tlenem atmosferycznym.

Jeden z uczniów odczytuje tekst na temat

płuca.

Podkreśla, że sposób pobierania tlenu jest

związany ze środowiskiem życia – przykład:

ślimaki skrzelodyszne i płucodyszne.

Jeden z uczniów odczytuje tekst o płucach

ślimaków płucodysznych.

Ekran 5.

Czy ryba może mieć płuco?
Treści: narządy oddechowe do oddychania tlenem atmosferycznym u niektórych
ryb.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

140

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Zwraca uwagę na ostatni akapit: narządy

oddechowe do oddychania tlenem atmos-

ferycznym obecne u niektórych ryb wystę-

pują jednocześnie ze skrzelami.

Uruchamia przeglądarkę i prezentuje ga-

tunki ryb (niszczuka, prapłetwiec, piskorz,

węgorz) widoczne na zdjęciach (2–3 zdania

o każdej rybie, w aspekcie treści lekcji).

Zapoznają się z tekstem na stronie.

Oglądają zdjęcia ryb, wysłuchując komenta-

rza nauczyciela.

Ekran 6.

Jak oddycha płaz, a jak gad?
Treści: budowa płuca płaza i gada.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Prosi uczniów o przypomnienie podstawo-

wych wiadomości o płazach.

Wymieniają cechy płazów (ziemnowodne,

rozwój w wodzie, larwy oddychają skrzelami,

dorosłe na ogół płucami i skórą) oraz przed-

stawicieli tych zwierząt.

Oglądają film Oddychająca żaba.

Prosi uczniów o przypomnienie podstawo-

wych wiadomości o gadach.

Wymieniają cechy gadów (lądowe, rozwój

na lądzie, bez przeobrażenia, oddychają

tylko płucami – skóra nieprzepuszczalna

dla gazów) oraz przedstawicieli tych zwie-

rząt. Odczytują pola tekstowe o budowie

płuc i ruchach oddechowych u gadów.

Koryguje poprawność wniosków uczniów.

Podkreśla, że budowa płuc gadów zapewnia

większą powierzchnię wymiany gazowej

Porównują budowę płuca płaza i gada.

Ekran 7.

Co wyróżnia układ oddechowy ptaka?
Treści: budowa układu oddechowego ptaka.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

141

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Pomaga uczniom w analizie rysunku budo-

wy układu oddechowego ptaka.

Jeden z uczniów odczytuje tekst zamiesz-
czony na ekranie. Uczniowie otwierają ry-

sunek przedstawiający układ oddechowy

ptaka – odnajdują tchawicę, płuca i worki

powietrzne.

Ekran 8.

Co wyróżnia układ oddechowy ptaka?
Treści: funkcjonowanie układu oddechowego ptaka.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Wyjaśnia, że budowa płuc ptaka zapewnia

maksymalną wydajność ich funkcjonowania,

a to z kolei umożliwia wysoką intensywność

procesów wytwarzania energii potrzebnej

do latania.

Odczytują tekst o przepływie powietrza

przez płuca ptaków i oglądają animację.

Ekran 9.

Jak oddycha ssak?
Treści: udział przepony w oddychaniu u ssaka.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Ponownie uruchamia ekran 3. i wskazuje

rysunek płuc człowieka. Pomaga uczniom

w analizie szczegółów rysunku.

Uczniowie analizują rysunek płuc,

z pomocą nauczyciela odnajdują podsta-

wowe elementy tego organu. Oglądają na-

stępnie zdjęcie pęcherzyków płucnych.

Wysłuchują narracji o mechanizmie oddy-

chania.

Wykonuje szkic przedstawiający położenie

płuc i przepony u człowieka.

Ekran 10.

Jak oddycha owad?
Treści: oddychanie owadów.

142

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Wyjaśnia, że owady były pierwszymi zwie-

rzętami lądowymi i że wykształciły układ

oddechowy „samodzielny” – nie związany

z układem krwionośnym.

Wysłuchują narracji o oddychaniu u pływaka

żółtobrzeżka.

Pomaga w ustaleniu szczegółów rysunku.

Oglądają rysunek tchawki i analizują jego

szczegóły (przetchlinka, tchawka, mięsień).

Ekran 11.

Kombinacja skrzela z tchawką
Treści: skrzelotchawki owadów – budowa i funkcjonowanie.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Czytają tekst o płucotchawkach.

Wyjaśnia, że ważki i jętki to owady rozpo-

czynające swoje życie w zbiornikach wod-

nych – niektóre larwy tych gatunków prze-

bywają tam 3 lata. Pomaga w odszukaniu

skrzelotchawek na zdjęciach larw.

Oglądają zdjęcia larw ważek i jętek, odnaj-

dują na nich skrzelotchawki.

Okna Dla ciekawskich

Lekcja ta zawiera kilka okien Dla ciekawskich. Znajdują się na nich dodatkowe
informacje przeznaczone dla uczniów bardziej zainteresowanych biologią. Mogą
one stanowić ciekawe uzupełnienie wiadomości o sposobach oddychania u zwie-
rząt, warto więc umożliwić wszystkim uczniom zapoznanie się z nimi.

Szczególnie godne uwagi są okna Zwierzęta oddychające powierzchnią ciała
i Oszczędzanie energii podczas oddychania. Mogą być one zaprezentowane
uczniom na koniec lekcji, jako element podsumowania zdobytych wiadomości.

Z tekstu okna Zwierzęta oddychające powierzchnią ciała uczeń dowiaduje się mię-
dzy innymi, że nawet wśród kręgowców występują gatunki pozbawione płuc, od-
dychające skórą. Warto przy okazji zwrócić uwagę uczniów na rolę skóry w wy-
mianie gazowej człowieka.

Uwaga! Uczeń może mieć problem z wykonaniem zadania 4., znajdującego się

143

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

w zestawie pytań Sprawdź, co potrafisz, jeśli nie zna treści okna Zwierzęta od-
dychające powierzchnią ciała.

W oknie Oszczędzanie energii podczas oddychania wykazana jest różnica w kosz-
tach energetycznych oddychania skrzelami i płucami. Dzięki analizie tego okna
można uświadomić uczniom, że dziennie ludzki organizm traci około 0,5 l wody
wydalanej w postaci pary wodnej znajdującej się w powietrzu wydychanym z płuc.

Ekran 12.

Zapamiętaj
Treści: podsumowanie wiadomości zawartych w treści lekcji.

Wytypowani uczniowie odczytują głośno kolejne punkty podsumowujące treść
lekcji. Przy niektórych z tych punktów nauczyciel inicjuje krótką dyskusję,
w czasie której uczniowie odpowiadają na jego pytania. Udziela też dodatkowych
wyjaśnień.

Przykładowe pytania dodatkowe, zadawane przez nauczyciela:

!

Jakie znasz zwierzęta oddychające powierzchnią ciała?

!

Które zwierzęta nie oddychają przez skórę i dlaczego?

!

U jakich zwierząt występują skrzelotchawki?

!

Dorosła ważka ma tchawki czy skrzelotchawki?

!

Jak oddychają ssaki wodne – wieloryby i delfiny?

SPRAWDZIAN

Lekcja zawiera dziewięć zadań sprawdzających wiadomości. Zespoły uczniów wy-
konują test na zasadzie konkursu. Wygrywa ten zespół, który osiągnie najlepszy
wynik.

Temat: Narządy osmoregulacyjne i wydalnicze u bezkręgow-
ców

ROZDZIAŁ IV: CZYNNOŚCI ŻYCIOWE ZWIERZĄT. LEKCJA 47.

Klasa

I gimnazjum

Rozdział IV

Czynności życiowe zwierząt

Lekcja 47. Temat:

Narządy osmoregulacyjne i wydalnicze
u bezkręgowców

144

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Cele

Wiadomości

Uczeń wie, że:
– pierwotniaki żyjące w morzach i niektóre zwierzęta

wielokomórkowe nie posiadają narządów wydalni-
czych i usuwają szkodliwe metabolity przez po-
wierzchnię ciała;

– u robaków płaskich, pierścienic i skorupiaków wy-

stępują aparaty nefrydialne;

– narządami wydalniczym owadów są cewki Malpi-

ghiego.

Umiejętności

Uczeń potrafi:
– porównać budowę aparatów nefrydialnych wypław-

ka, dżdżownicy i raka,

– wyjaśnić, na czym polega wchłanianie zwrotne.

Postawy

Uczeń rozumie, że zwierzę szybko ginie, kiedy zawo-
dzą mechanizmy wydalania szkodliwych metabolitów.

Nauczyciel przejmuje sterowanie programem na wszystkich stacjach roboczych –
w ten sposób zyskuje możliwość ustawienia odpowiedniej strony w materiale
i kontrolowania tempa przebiegu lekcji. Wybrane fragmenty lekcji przeprowadza
poza programem. Uczniowie są podzieleni na zespoły – liczba grup zależy
od liczby dostępnych stacji roboczych. Nauczyciel może podzielić materiał zawarty
w lekcji pomiędzy poszczególne zespoły.

Ekran 2.

Wydalanie to jedna z najważniejszych funkcji życiowych
Treści: wprowadzenie do lekcji – znaczenie wydalania.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Uświadamia uczniom, że zatrzymanie funkcji wy-
dalania prowadzi nieuchronnie do śmierci organi-

zmu zwierzęcego.

Zapoznają się z tekstem

na ekranie 2.

Ekran 3.

Wydalanie u pierwotniaków
Treści: sposoby wydalania u pierwotniaków.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

145

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Pomaga uczniom w zrozumieniu różnicy po-

między środowiskami, jakim są woda

morska i słodka (różne stężenia soli) –

można tu przypomnieć wiadomości

z ekranu 3. w lekcji 46.

Czytają tekst.

Podkreśla, że wodniczka tętniąca

u słodkowodnych pierwotniaków

to odpowiednik układu wydalniczego

innych zwierząt.

Oglądają film o pracy wodniczki tętniącej

u pierwotniaka.

Ekran 4.

Jak wydala meduza?
Treści: wydalanie u meduzy.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Podkreśla, że parzydełkowce – takie jak

meduzy – to wielokomórkowe organizmy
osiągające nieraz duże rozmiary, lecz nie

posiadające narządów wydalniczych.

Jeden z uczniów odczytuje tekst

o wydalaniu u meduzy. Oglądają

zdjęcia umieszczone w przeglądarce.

146

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Ekran 5.

Aparaty nefrydialne – prawdziwe układy wydalnicze
Treści: budowa układu wydalniczego u wypławka białego.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Wyjaśnia, że aparat nefrydialny to rodzaj

układu wydalniczego bezkręgowców,

który u różnych grup tych zwierząt przyjmuje

odmienne postacie.

Jeden z uczniów czyta głośno tekst

z pierwszego pola tekstowego.

Odczytują samodzielnie pozostałe pola tek-

stowe. Wskazują na rysunku wypławka pro-

tonefrydia i kanały zbiorcze.

Nauczyciel uruchamia kolejno przyciski uka-

zujące szczegóły budowy

protonefrydiów – komórki płomykowe.

Uczniowie odczytują treść pól tekstowych.

Zamyka pola tekstowe.

Koryguje odpowiedzi uczniów.

Wytypowani uczniowie, posługując się mysz-

ką, wskazują kierunek przepływu

płynu tkankowego.

Ekran 6.

Dżdżownice wydalają to, co szkodliwe, a zatrzymują to, co potrzebne
Treści: budowa i funkcjonowanie układu wydalniczego dżdżownicy.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Zwraca uwagę, że chociaż u dżdżownicy

występują aparaty nefrydialne, to są one

związane ściśle z układem krwionośnym

– taki związek istnieje w układach wydal-

niczych kręgowców. Związek z układem

krwionośnym pozwala na wchłanianie

zwrotne potrzebnych substancji – to po-

jęcie należy dobitnie podkreślić. Taki

układ wydalniczy nie tylko usuwa szko-

dliwe substancje, ale również reguluje

ciśnienie osmotyczne hemolimfy.

Analizują układ wydalniczy dżdżownicy,

kolejno odczytując treść pól tekstowych

przy lejku, kanaliku, otworze wydalniczym

i naczyniu krwionośnym.

Ekran 7.

147

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Raki mają otwory wydalnicze na głowie
Treści: budowa układu wydalniczego u raka.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Podkreśla, że u raka spotykamy się

z pęcherzem moczowym służącym

do zbierania produkowanego „moczu”.

Układ wydalniczy tego zwierzęcia także zwią-

zany jest z układem krwionośnym.

Zapoznają się z rysunkiem układu wydalni-

czego raka.

Ekran 8.

Owady i pajęczaki wydalają znikome ilości wody
Treści: układ wydalniczy owadów i pajęczaków.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

148

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Koryguje wypowiedzi uczniów.

Zapoznają się z tekstem na ekranie.

Na prośbę nauczyciela starają się wymienić

najważniejsze cechy układu wydalniczego

owadów i pajęczaków.

Ekran 9.

Zapamiętaj
Treści: podsumowanie wiadomości zawartych w treści lekcji.

Uczniowie samodzielnie zapoznają się z punktami podsumowania.

Ilustracja – kolejne punkty do zapamiętania.

SPRAWDZIAN

Lekcja zawiera sześć zadań sprawdzających wiadomości. Nauczyciel wskazuje
uczniów, którzy wykonują po jednym ćwiczeniu.

Temat: Rozwój prosty i złożony

ROZDZIAŁ IV: CZYNNOŚCI ŻYCIOWE ZWIERZĄT.LEKCJA 51

Klasa

I gimnazjum

Rozdział IV

Czynności życiowe zwierząt

Lekcja 51. Temat:

Rozwój prosty i złożony

Cele

Wiadomości

Uczeń wie:
– co oznaczają pojęcia: rozwój osobniczy, rozwój pro-

sty i złożony, przeobrażenie niezupełne i zupełne;

– jakie są przykłady zwierząt (grup systematycz-

nych), u których te typy rozwoju występują;

– jakie kręgowce zaliczane są do owodniowców i bez-

owodniowców.

149

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Umiejętności

Uczeń potrafi:
– porównać przebieg rozwoju prostego i rozwoju

z przeobrażeniem, a także przebieg przeobrażenia
niezupełnego i zupełnego,

– wyjaśnić rolę błon płodowych w rozwoju zarodka.

Postawy

Uczeń rozumie, że okres rozwoju zarodkowego
i larwalnego to ważny etap rozwoju osobniczego
u zwierząt.

Nauczyciel przejmuje sterowanie programem na wszystkich stacjach roboczych –
w ten sposób zyskuje możliwość ustawienia odpowiedniej strony w materiale
i kontrolowania tempa przebiegu lekcji. Wybrane fragmenty lekcji przeprowadza
poza programem. Uczniowie są podzieleni na zespoły – ich liczba zależy od liczby
dostępnych stacji roboczych. Nauczyciel może dzielić materiał zawarty w lekcji
pomiędzy poszczególne zespoły.

Ekran 2.

Rozwój osobniczy trwa od zapłodnienia do śmierci
Treści: wprowadzenie pojęć rozwoju osobniczego, prostego i złożonego.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Wprowadza pojęcie rozwoju osobniczego.

Uświadamia uczniom, że u większości

zwierząt etap rozwoju osobniczego, pro-

wadzący do uformowania się dorosłego

osobnika, jest skomplikowany i długi –

u niektórych gatunków zajmuje więk-

szość ich życia. Przykładem mogą być

chociażby ważki, których larwy żyją

w zbiornikach wodnych nawet trzy lata,

a dorosłe owady zaledwie kilka tygodni.

Uzupełnia wypowiedzi uczniów.

Zapoznają się z pojęciem rozwoju prostego

(odczytują pole tekstowe). Wymieniają

znane im przykłady zwierząt cechujących

się rozwojem prostym.

Uzupełnia wypowiedzi uczniów. Podaje cie-

kawe przykłady rozwoju złożonego

u zwierząt.

Odczytują tekst o rozwoju złożonym

i wymieniają znane im przykłady zwierząt

cechujących się rozwojem złożonym.

150

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Ekran 3.

Rozwój złożony – przeobrażenie niezupełne
Treści: przeobrażenie niezupełne u owadów.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Jeden z uczniów czyta głośno tekst

o przeobrażeniu zupełnym i niezupełnym.

Wyjaśnia, że przeobrażenie niezupełne może

być czasem mylone z rozwojem prostym,

jednak gdy uczniowie zapoznają się

z rysunkami przedstawiającymi przeobrażenie

niezupełne u konika pospolitego, będą mogli

przekonać się, że widoczne są u niego różnice

pomiędzy postacią larwalną i dorosłą.

Kieruje uwagę uczniów na cechy larwalne

u młodych postaci konika pospolitego

(budowa segmentów tułowia).

W swoich zespołach uczniowie oglądają ko-

lejne etapy przeobrażenia u konika pospoli-

tego. Najpierw uważnie studiują wygląd

postaci dorosłej. Potem na każdej ilustracji

starają się odnaleźć cechy

larwalne (lub dorosłego owada).

Ekran 4.

Rozwój złożony – przeobrażenie zupełne
Treści: przebieg rozwoju zupełnego u owadów.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

151

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Koryguje i uzupełnia

wypowiedzi uczniów.

Korzystając z informacji zawartych w polu

tekstowym, wykonują notatkę o rodzajach

larw u owadów. Odnajdują w tekście pod-

stawowe cechy larw, pozwalające odróżnić

je od postaci dorosłych, takie jak np. inna
liczba odnóży, odmienny sposób odżywia-

nia się, inna budowa ciała. Przy każdej

wymienionej cesze podają przykłady

– np. larwy motyli odżywiają się liśćmi

(narządy gębowe gryzące – uzupełnia na-

uczyciel), a motyle – nektarem kwiatów

(narządy gębowe ssące – uzupełnia na-

uczyciel).

Wyjaśnia, że etap przepoczwarzania się

jest stadium spoczynkowym, w którym za-

chodzą niezwykle ważne zmiany. Narządy

larwalne wręcz rozpadają się (u muchówek

tworzą miękką „kaszę”) – wyjątek stanowi

tu jedynie układ nerwowy i częściowo

tchawki.

Jeden z uczniów odczytuje tekst o etapie

poczwarki.

Nadzoruje pracę uczniów.

Analizują rozwój motyla przedstawiony

w kolejnych oknach przeglądarki. Wykonują

notatki (rodzaj larwy, posiadane odnóża,

sposób odżywiania się, inne cechy larwalne).

Opisują wygląd poczwarki.

Ekran 5.

Larwy płazów oddychają skrzelami
Treści: przeobrażenie u płazów.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

152

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Prosi o wypowiedzi na temat płazów –

ukierunkowuje dyskusję na zagadnienia

związane z rozwojem tych zwierząt.

Wymieniają znane sobie informacje na te-

mat rozwoju płazów (gdzie składane są

jaja, jak nazywa się larwa i czym różni się

od postaci dorosłej).

Oglądają film o rozwoju żaby.

Nadzoruje wykonanie schematu rozwoju

żaby (można nagrodzić ucznia lub zespół,

który pierwszy wykona prawidłowy

schemat).

Wykonują schemat przebiegu rozwoju ża-

by: skrzek " kijanka ze skrzelami ze-

wnętrznymi " kijanka ze skrzelami we-

wnętrznymi " kijanka z kończynami tyl-

nymi " kijanka z kończynami tylnymi

i przednimi " zanik ogona " rozwój płuc

" młoda żabka.

Ekran zawiera okno Dla ciekawskich,

prezentujące krótką informacje o aksolotlu.

Jeśli któryś z uczniów posiada w akwarium

aksolotla, można poprosić go o przedsta-

wienie własnych obserwacji tego interesu-

jącego zwierzęcia.

Wysłuchują opowiadania o aksolotlu lub

czytają tekst znajdujący się w oknie Dla

ciekawskich. Oglądają zdjęcie aksolotla,

na którym odnajdują pierzaste skrzela.

Na zakończenie tego etapu lekcji uczniowie przy pomocy nauczyciela wykonują
schemat sposobów rozwoju zwierząt. Wytypowani uczniowie krótko opisują
(umieszczają na schemacie) etapy poszczególnych typów rozwoju (np. jajo – lar-
wa – osobnik dorosły). W puste miejsca wpisują (lub wymieniają) przykłady
zwierząt – grup systematycznych i ich przedstawicieli – cechujące się określonym
sposobem rozwoju.

ROZWÓJ

PROSTY

ZŁOŻONY

Przeobrażenie niezupełne

Przeobrażenie zupełne

Ekran 6.

Które zwierzęta wytwarzają błony płodowe?
Treści: owodniowce i bezowodniowce.

153

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Podkreśla, że okres rozwoju zarodkowego

to czas bardzo intensywnych przemian,

wymagających dostarczenia zarodkowi

dużych ilości składników odżywczych oraz

zapewnienia ochrony przed czynnikami

ze strony środowiska zewnętrznego.

Zwraca uwagę, że błony płodowe to

wielkie osiągnięcie ewolucyjne.

Nadzoruje prawidłowość schematu wyko-

nywanego przez uczniów.

Odczytują tekst znajdujący się na stronie.

Wykonują schemat podziału kręgowców,

obrazujący sposób ich rozwoju:

Kręgowce

Bezowodniowce Owodniowce
ryby i płazy gady, ptaki, ssaki
rozwój złożony rozwój prosty

Ekran 7.

Gady charakteryzują się rozwojem prostym
Treści: podstawowe cechy rozwoju gadów.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Podkreśla, że gady to kręgowce typowo lą-

dowe – między innymi sposób rozwoju

tych zwierząt jest tego wyrazem.

Jeden z uczniów odczytuje głośno tekst

na stronie.

Ekran 8.

Budowa jaja ptaka
Treści: elementy budowy jaja ptaka.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Poleca wykonanie szkicu jaja ptaka –

pierwszy „etap” na podstawie własnych

obserwacji uczniów; drugi , uzupełniający

– po zapoznaniu się uczniów z tekstem

i rysunkiem na stronie.

Wykonują rysunek budowy jaja ptaka

na podstawie posiadanych przez siebie

wiadomości (białko, żółtko, skorupka wa-

pienna). Następnie zapoznają się z tekstem

i rysunkiem na ekranie i uzupełniają swój

szkic o nowopoznane elementy (skrętki

białkowe, błony pergaminowe, położenie

tarczki zarodkowej).

154

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Ekran 9.

Błony płodowe w jaju ptaka
Treści: zapoznanie się z błonami płodowymi u ptaków.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Otwierają rysunek błon płodowych

ptaka. Wytypowani uczniowie odczytują

głośno informacje o poszczególnych

błonach płodowych.

Ekran 10.

Gniazdowniki i zagniazdowniki
Treści: opieka nad potomstwem u ptaków.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

155

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Wyjaśnia, że u przeważającej większości

bezkręgowców, ryb, płazów i gadów rodzi-

ce nie opiekują się składanymi jajami ani

rozwijającym się z nich potomstwem. Ptaki

natomiast wysiadują swoje jaja,

a wiele gatunków bardzo troszczy się

o swoje młode.

Odczytują zmieszczony na ekranie tekst

o gniazdownikach i zagniazdownikach. Po-

równują wygląd piskląt gniazdowników

i zagniazdowników.

Ekran 11.

Błony płodowe ssaków
Treści: funkcje błon płodowych ssaków.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Przypomnienie niektórych cech rozwoju ssa-

ków.

Wymieniają podstawowe cechy rozwoju

ssaków (żyworodność – wyjątek: stekowce
[mogą zajrzeć do Słowniczka – hasło kol-

czatka], karmienie młodych mlekiem, opie-

ka nad potomstwem).

Wyjaśnia, że sznur pępowinowy występuje

tylko u ssaków. U człowieka w tworzeniu

sznura pępowinowego biorą udział zaniko-

we błony płodowe – omocznia

i pęcherzyk żółtkowy, które otacza fałd

owodni.

Oglądają rysunek błon płodowych ssaka.

Odczytują treść pól tekstowych. Odnajdują

różnice i podobieństwa w funkcjach poszcze-

gólnych błon płodowych ssaków i ptaków,

w razie potrzeby zaglądając

na ekran 9.

Ekran 12.

Zapamiętaj
Treści: podsumowanie wiadomości zawartych w treści lekcji.

Ilustracja – kolejne punkty do zapamiętania.
Uczniowie samodzielnie (w zespołach) odczytują punkty podsumowania.

SPRAWDZIAN

Lekcja zawiera siedem pytań i ćwiczeń sprawdzających wiadomości. Uczniowie
wykonują je indywidualnie, a nauczyciel sprawdza wyniki.

KLASA II

Temat: Układ oddechowy człowieka

ROZDZIAŁ I: MAPA CIAŁA. LEKCJA 8

.

156

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Klasa

II gimnazjum

Rozdział I

Mapa ciała

Lekcja 8. Temat:

Układ oddechowy człowieka

Cele

Uczeń:
– rozumie rolę procesu oddychania w zabezpieczeniu do-

stawy tlenu do organizmu;

– zdaje sobie sprawę, że prawidłowe funkcjonowanie ukła-

du oddechowego jest warunkiem koniecznym dla zacho-
wania czynności całego organizmu;

– wie, z jakich części składa się układ oddechowy i zna

podstawowe cechy ich budowy;

– potrafi wymienić poszczególne elementy układu odde-

chowego i określić, jakie funkcje pełnią one w działaniu
układu oddechowego.

Ekran 2.

Niezbędne do życia powietrze
Treści: oddychanie jako czynność automatyczna.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Rozpoczyna lekcję o układzie oddechowym

pytaniem o dwa znaczenia terminu „oddy-

chanie” (oddychanie jako wymiana gazowa

i oddychanie komórkowe).

Odpowiadają na pytania nauczyciela.

Prosi uczniów o zmierzenie liczby odde-

chów w ciągu minuty; organizuje „zawo-

dy”, kto najdłużej wstrzyma oddech.

Mierzą liczbę swoich oddechów na minutę

oraz sprawdzają, na jak długo mogą

wstrzymać oddech.

Podkreśla, że oddychanie jest czynnością

automatyczną, regulowaną przez układ

nerwowy.

Oglądają film o oddychaniu.

Słuchają definicji układu oddechowego.

Ekran 3.

Ile tlenu zużywamy?
Treści: podstawowe elementy układu oddechowego.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

157

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Pyta, jakie elementy wchodzą w skład

układu oddechowego.

Oglądają rysunek budowy układu odde-

chowego zamieszczony na stronie, następ-

nie otwierają program narzędziowy Ana-

tomia, analizują szczegóły budowy układu

oddechowego i odczytują informacje o nim.

Odpowiadają na pytania nauczyciela.

Pomaga uczniom w analizie wykresów; pyta,
dlaczego ich zdaniem w wydychanym powie-

trzu pozostaje tak dużo tlenu.

Analizują wykresy kołowe przedstawiające

skład powietrza wdychanego i wydychanego.

Ekran 4.

Pojemność płuc
Treści: objętość powietrza w płucach.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Kieruje pracą uczniów.

Otwierają program narzędziowy Anatomia,

analizują szczegóły budowy płuc, odczytują

informację o nich.

Podkreśla, że powietrze oddechowe miesza

się z powietrzem zalegającym, przez co

następuje ogrzanie i nasycenie parą

wodną powietrza wprowadzonego do płuc.

Uświadamia, że regularne ćwiczenia

fizyczne mogą zwiększyć objętość płuc.

Czytają zamieszczone na ekranie wiado-

mości o pojemności płuc. Przez chwilę od-

dychają normalnie, potem biorą kilka,

możliwie najgłębszych wdechów.

Ekran 5.

Kształt nosa
Treści: prawidłowe oddychanie.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Kieruje pracą uczniów.

Otwierają program narzędziowy Anatomia

i analizują szczegóły budowy wewnętrznej

nosa.

Podkreśla, że oddychanie przez nos jest

najbardziej prawidłowym sposobem wpro-

wadzania powietrza do dróg oddechowych.

Mogą w tym przeszkadzać np. wady zgryzu

czy przerośnięte migdałki podniebienne.

Oglądają film o oddychaniu przez nos.

158

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Ekran 6.

Siedlisko głosu
Treści: budowa anatomiczna krtani.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Pomaga uczniom w analizie

budowy krtani.

Otwierają program narzędziowy Anatomia,

analizują szczegóły budowy krtani, jej widok

z przodu i z tyłu, odczytują informację.

Podkreśla, jak ważnym środkiem porozu-

miewania się ludzi jest mowa.

Otwierają przycisk na sylwetce znajdującej

się na ekranie i oglądają przekrój krtani.

Ekran 7.

Rura wdechowo-wydechowa
Treści: budowa anatomiczna tchawicy.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Pomaga uczniom w analizie

budowy tchawicy.

Otwierają program narzędziowy Anatomia,

analizują szczegóły budowy tchawicy, odczy-

tują informację o tym narządzie.

Otwierają przycisk na sylwetce znajdującej

się na ekranie i oglądają przekrój tchawicy

Mówi o roli kaszlu jako mechanizmu

obronnego podczas zakrztuszenia się oraz

pozwalającego na usuwanie zanieczyszczeń

wprowadzanych do organizmu

z wdychanym powietrzem.

Oglądają film o kaszlącym człowieku.

Ekran 8.

Jak zbudowane są płuca?
Treści: budowa anatomiczna płuc.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Podkreśla różnice zachodzące pomiędzy płu-

cem prawym i lewym.

Otwierają przycisk na sylwetce znajdującej

się na ekranie i oglądają budowę morfolo-

giczną płuc. Czytają informacje

na temat budowy płuc.

159

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Nadzoruje pracę uczniów.

Otwierają kolejny przycisk na sylwetce

znajdującej się na ekranie i oglądają prze-

krój przez płuco. Czytają opis obok rysun-

ku.

Podkreśla, że budowa pęcherzykowa

w znacznym stopniu zwiększa powierzchnię

płuc, a tym samym – powierzchnię

wymiany gazowej.

Otwierają następny przycisk i docierają

w ten sposób do rysunku przekroju pęche-

rzyka płucnego. Odczytują informacje na

temat budowy pęcherzyka.

Nadzoruje pracę uczniów.

Oglądają zdjęcie przekroju pęcherzyka

płucnego wykonane w mikroskopie skanin-

gowym. Odnajdują znane elementy budo-

wy pęcherzyka.

Ekran 9.

Krążenie czynnościowe i odżywcze
Treści: krążenie płucne jako integralny element budowy i funkcji płuc.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

160

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Nawiązuje do wiadomości z lekcji o ukła-

dzie krwionośnym (lekcja 6.), w której

omówiono krążenie płucne. Podkreśla,

że płuca mogą pełnić swoją rolę tylko wte-

dy, gdy zachowana jest prawidłowa funkcja

krążenia płucnego, dostarczającego krew

z serca do płuc i odbierającego ją

po zajściu wymiany gazowej.

Oglądają film o wymianie gazowej.

Oglądają powiększony rysunek pęcherzyka

płucnego wraz z jego ukrwieniem.

Odczytują opis pod rysunkiem.

Ekran 10.

Zapamiętaj

Uczniowie wysłuchują narracji podsumowującej wiadomości zdobyte na lekcji.

Ekran 11.

Sprawdź, co potrafisz

Ekran zawiera sześć pytań, które pozwalają ocenić stopień przyswojenia podsta-
wowych wiadomości z lekcji. Nauczyciel zleca uczniom samodzielne wykonanie
ćwiczeń. W zależności od uzyskanych wyników ponownie wraca do zagadnień po-
ruszanych w lekcji lub, jeśli sprawdzian wypada dobrze, prosi uczniów o przeczy-
tanie dodatkowych wiadomości przeznaczonych dla zainteresowanych – o zato-
kach przynosowych i czołowych (ekran 6.).

Temat: Oko i ucho – nasi główni informatorzy

ROZDZIAŁ II: UKŁAD NERWOWO-HORMONALNY.

LEKCJA 12.

Klasa

II gimnazjum

Rozdział II

Układ nerwowo-hormonalny

Lekcja 12. Temat:

Oko i ucho – nasi główni informatorzy

161

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Cele

Uczeń:
– potrafi wymienić elementy anatomiczne oka i opisać ich

funkcje oraz wyróżnić w nim części optyczne i mecha-
niczne;

– umie przedstawić bieg promieni świetlnych w układzie

optycznym oka;

– potrafi wyjaśnić, w jaki sposób powstaje obraz na siat-

kówce i jak z siatkówki dociera informacja do mózgu;

– potrafi doświadczalnie zbadać reakcje źrenicy na zmia-

nę natężenia światła i istnienie plamki ślepej;

– umie opisać budowę ucha i rozpoznać na schemacie

poszczególne jego elementy oraz określić ich funkcje;

– potrafi przedstawić drogę fali dźwiękowej od małżowiny

do ucha wewnętrznego;

– wie, że ucho jest narządem równowagi;

– formułuje hipotezy.

Ekran 2.

Zwierzęta a światło
Treści: narządy wzroku u zwierząt.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Zwraca się do uczniów z pytaniami:
!

Dzięki jakim narządom zmysłu człowiek
zdobywa informacje ze środowiska ze-
wnętrznego?

!

Jaki narząd, waszym zdaniem, dostarcza
człowiekowi najwięcej informacji?

Wymieniają odpowiednie narządy zmysłów;

wypowiadają swoje opinie na temat ilości

informacji odbieranych przez różne narządy.

Zwraca się z prośbą o uruchomienie

ilustracji narządów zmysłu wzroku czterech

organizmów, porównanie obrazu, jaki one

odbierają i określenie, jakie cechy przedmio-

tów rejestruje oko ssaka (barwa, kształt,

odległość).

Korzystając z przycisków, uruchamiają ilu-

stracje, odczytują umieszczone pod nimi

informacje, porównują obrazy powstające

dzięki narządom wzroku u czterech wybra-

nych organizmów. Określają cechy przed-

miotu, jakie rejestruje oko ssaka.

Ekran 3.

Budowa oka człowieka
Treści: elementy budowy oka ludzkiego.

162

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Poleca uczniom, aby zapoznali się z przed-

stawioną na ilustracji budową oka, a na-

stępnie wysłuchali narracji i przeanalizowali

rozmieszczenie poszczególnych elementów

oka (omawiane elementy kolejno zabar-

wiają się).

Odczytują nazwy elementów oka;

słuchając narracji, poznają ich rozmieszcze-

nie.

Zadaje krótkie pytania sprawdzające,

np.: co to jest źrenica, gdzie znajduje się
soczewka, co wypełnia gałkę oczną, co to

jest plamka ślepa.

Udzielają odpowiedzi

na pytania nauczyciela.

Ekran 4.

Jak pracują części oka?
Treści: optyczne i mechaniczne elementy oka.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Prosi uczniów o przypomnienie sobie,

z jakich części optycznych i mechanicznych

składa się mikroskop.

Wymieniają (z pomocą nauczyciela) części

optyczne i mechaniczne mikroskopu.

Wspólnie z klasą zastanawia się,

które elementy oka można zaliczyć

do „optycznych”, a które do „mechanicz-

nych”.

Próbują określić części „optyczne”

i „mechaniczne” oka.

Poleca uczniom zaznajomienie się z tre-

ścią ekranu 4. i zestawienie z nią wcze-

śniej przywołanych pomysłów.

Zapoznają się z treścią ekranu 4. i dokład-

nie rozróżniają elementy optyczne i me-

chaniczne oka.

Dzieli klasę na dwie grupy. Jedna poznaje

cechy charakterystyczne i funkcjonowa-

nie części optycznych oka, a także prze-

prowadza doświadczenie sprawdzające

istnienie plamki ślepej, natomiast druga

poznaje cechy charakterystyczne ele-

mentów mechanicznych i przeprowadza

doświadczenie sprawdzające odruch zwę-

żania źrenicy. Nauczyciel wybiera dwóch

sprawozdawców, którzy przedstawiają

kolegom zdobyte wiadomości i wyniki do-

świadczeń

Grupa II zapoznaje się z cechami charak-

terystycznymi i funkcjonowaniem części

mechanicznych oka oraz przeprowadza do-

świadczenie sprawdzające odruch zwężania

źrenicy. Przedstawiciel grupy prezentuje
kolegom poznane wiadomości i przebieg

wykonanego doświadczenia.

163

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Ekran 5.

Na czym polega widzenie?
Treści: mechanizm widzenia.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Zadaje pytanie: jak to się dzieje, że na takim

małym ekranie (siatkówce) powstają wielkie

obrazy? Następnie razem z uczniami ogląda

film Tajemnice patrzenia i wybranego ucznia

prosi o odpowiedź (już rzetelną) na to pyta-

nie.

Intuicyjnie próbują wyjaśnić to zjawisko.

Oglądają film Tajemnice patrzenia

i znajdują odpowiedź na zadane pytanie.

Odkrywają rolę mózgu w odczytywaniu infor-

macji. Wybrany uczeń udziela odpowiedzi.

Ekran 6.

Budowa oka człowieka
Treści: aparat ochronny oka.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Kieruje rozmową na temat aparatu ochron-

nego oka. Zastanawia się wraz z uczniami,

jaką rolę spełniają łzy.

Określają funkcje powiek, rzęs i brwi. Po-

równują swoje spostrzeżenia z informa-

cjami znajdującymi się na ekranie. Wyja-

śniają, jaką funkcje spełniają łzy.

Poleca wykonanie ćwiczeń 3. i 4. Sprawdza

poprawność wykonanych zadań.

Wykonują ćwiczenia 3. i 4.

Ekran 7.

Natura dźwięku
Treści: słyszenie dźwięków przez człowieka.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Prosi uczniów o zamknięcie oczu i urucha-

mia ilustrację dźwiękową Odgłosy. Propo-

nuje, aby wybrani uczniowie powiedzieli,
w jakie miejsca „przeniosły” ich słyszane

dźwięki.

Uczniowie odpowiadają, dokąd, pod wpływem

dźwięków, przeniosła ich wyobraźnia.

Poleca odczytanie przedziału częstotliwości

dźwięków słyszanych przez człowieka.

Odczytują częstotliwość dźwięków słyszanych

przez człowieka.

164

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Ekran 8.

Ucho – narząd słuchu
Treści: budowa ucha ludzkiego.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Zachęca uczniów, aby dotknęli swoich

małżowin i określili ich kształt oraz gięt-

kość, a także wskazali przewód słuchowy

i określili, do czego oba te elementy im

służą (żeby się o tym przekonać mogą
zatkać ucho albo skierować małżowinę

w stronę dźwięku).

Uczniowie wykonują polecenie: określają

kształt małżowiny, znajdują przewód słucho-

wy zewnętrzny i wyjaśniają, jaką spełnia

on rolę.

Proponuje, aby uczniowie otworzyli ekran

8. i poznali dalsze części ucha.

Zadaje kilka pytań sprawdzających, np.:
!

Co wchodzi w skład ucha wewnętrz-

nego?

!

Czym kończy się przewód słuchowy

zewnętrzny?

!

Co to jest błędnik?

!

Do czego służy trąbka Eustachiusza?

Uczniowie zapoznają się z budową we-

wnętrzną ucha i odpowiadają na pytania

sprawdzające.

Przyglądając się razem z uczniami budowie

wewnętrznej ucha, pyta, co dzieje się z falą

dźwiękową, która dociera do błony bębenko-

wej. Nie korygując odpowiedzi uczniów, prosi

ich o obejrzenie ekranu 9.

Uczniowie wysuwają swoje hipotezy.

Ekran 9.

Jak działa ucho?
Treści: odbieranie dźwięków przez narząd słuchu.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Porównuje wraz uczniami ich hipotezy

z wyjaśnieniami przedstawionymi

na ekranie.

Uczniowie analizują drogę fali dźwiękowej

w uchu, tym samym sprawdzając słuszność

swoich przypuszczeń.

165

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Zwraca uwagę na przekształcenie fali

dźwiękowej w impuls nerwowy, który jest

przesyłany do mózgu.

Ekran 10.

Ucho jako narząd równowagi
Treści: rola narządu równowagi.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Zaznacza, ze ucho jest również narządem

równowagi. Pytając uczniów, jaką rolę

spełnia ten narząd, kieruje ich

do ekranu 10.

Uczniowie zapoznają się z informacjami

przedstawionymi na ekranie 10. i określają

rolę narządu równowagi.

Proponuje uczniom wykonanie ćwiczenia 8.

Uczeń, który pierwszy wykona to ćwiczenie,

uzyskuje pochwałę.

Wykonują ćwiczenie 8.

Ekran 11.

Zapamiętaj

166

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Zadaje pytania, formułując je tak, aby

punkty podsumowania stanowiły odpowie-

dzi na nie. Na zakończenie poleca wykona-

nie ćwiczeń 1., 6. i 7., po czym sprawdza

je i ocenia.

Udzielają odpowiedzi, a następnie

wykonują ćwiczenia.

Temat: Wspomaganie dowódcy układów

ROZDZIAŁ II: UKŁAD NERWOWO-HORMONALNY.
LEKCJA 19.

Klasa

II gimnazjum

Rozdział II

Układ nerwowo-hormonalny

Lekcja 19. Temat:

Wspomaganie dowódcy układów

Cele

Uczeń:

–

rozumie, że układ dokrewny reguluje procesy zachodzące w
organizmie;

–

zna nazwy gruczołów dokrewnych i ich lokalizację w organi-
zmie;

–

wie, jakie hormony one produkują i jaka jest ich rola fizjo-
logiczna;

–

umie wyjaśnić, na czym polega regulacja wydzielania hor-
monów na zasadzie sprzężenia zwrotnego.

Ekran 2.

Ważny pomocnik

Treści: układ hormonalny jako drugi obok układu nerwowego regulator funkcji
organizmu.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Przypomina, że układ nerwowy posiada

zdolność reagowania na bodźce płynące

z otoczenia lub wewnętrznego środowiska

organizmu. Zadaje pytania o receptory

i efektory układu nerwowego. Pyta, jak

przenoszone są impulsy nerwowe.

Wysłuchują nauczyciela. Odpowiadają
na jego pytania dotyczące receptorów

i efektorów układu nerwowego.

Otwierają drugi ekran lekcji i odczytują in-

formacje o układzie hormonalnym jako po-

mocniku układu nerwowego.

167

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Podkreśla różnice w budowie i działaniu

układów nerwowego i hormonalnego.

Oglądają animację o różnicy w funkcjonowa-

niu układów nerwowego i hormonalnego.

Czytają o procesach regulowanych przez

układ hormonalny.

Ekran 3.

Gruczoły i hormony
Treści: gruczoły wydzielania wewnętrznego.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Pomaga uczniom w ustaleniu lokalizacji

gruczołów dokrewnych i dobraniu odpo-

wiedniego słownictwa.

Na ekranie zamieszczona jest lista gruczołów

należących do układu hormonalnego – klik-

nięcie nazwy wywołuje wyróżnienie gruczołu

na sylwetce ludzkiej oraz pojawienie się jego
rysunku w przeglądarce. Uczniowie dokonują

lokalizacji poszczególnych gruczołów oraz

analizują ich budowę.

Podkreśla, że cechą hormonów jest to,

iż wytworzone w jednym narządzie

i przenoszone z prądem krwi wpływają

na funkcje innych narządów i tkanek.

Odczytują informację o tym, dlaczego gru-

czoły wydzielające hormony nazywane

są gruczołami dokrewnymi.

Oglądają model progesteronu i testosteronu.

Ekran 4.

Hormony w akcji
Treści: informacja biologiczna mieści się w receptorze.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Wyjaśnia, że układ hormonalny także

posiada receptory – zlokalizowane w błonie

komórkowej lub wewnątrz komórki. Do-

piero po związaniu się hormonu z recepto-

rem może nastąpić właściwa reakcja. Jeżeli

dojdzie do uszkodzenia receptora

(np. w wyniku mutacji), to – mimo obec-

ności hormonu – reakcja nie nastąpi. Pod-

kreśla różnice pomiędzy receptorami hor-

monów peptydowych i steroidowych.

Oglądają animację ilustrującą wiązanie

się hormonów z receptorami.

168

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Ekran 5.

Działanie hormonów
Treści: regulacja wydzielania hormonów na zasadzie sprzężenia zwrotnego.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Wyjaśnia ogólne zasady regulacji procesów

biologicznych oparte na mechanizmie sprzę-

żenia zwrotnego.

Czytają informację o ciągłości wydzielania

hormonów i o jej regulacji w oparciu
o mechanizm sprzężenia zwrotnego.

Oglądają animację na temat regulowania

wydzielania hormonów.

Mówi, że na drodze sprzężenia zwrotnego

regulowane są także procesy

enzymatyczne.

Analizują schemat regulacji wydzielania hor-

monów na zasadzie sprzężenia

zwrotnego.

169

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Ekran 6.

Dyrygenci
Treści: podwzgórze oraz przysadka mózgowa jako struktury nadrzędne w układzie
hormonalnym.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Wyjaśnia, że skoro układ hormonalny

współpracuje z układem nerwowym,

to musi istnieć struktura układu nerwowe-

go nadrzędna dla układu hormonalnego.

Struktura ta to podwzgórze. Jest ono ściśle

–anatomicznie i funkcjonalnie – związane

z przysadką mózgową – gruczołem do-

krewnym zlokalizowanym w układzie ner-

wowym.

Na rysunku umieszczonym na ekranie lo-

kalizują miejsce podwzgórza i przysadki

mózgowej. Otwierają program narzędziowy

Anatomia i czytają informację o roli pod-

wzgórza jako części układu nerwowego.

Podkreśla, że podwzgórze reguluje (ha-

muje lub stymuluje) wydzielanie hormonów

wytwarzanych przez przysadkę oraz że w

podwzgórzu także wydzielane są hormony
– pełni więc ono funkcję gruczołu dokrew-

nego.

Wysłuchują narracji i jednocześnie oglądają
animowany rysunek o współzależności pod-

wzgórza i przysadki mózgowej.

Ekran 7.

Drobna przysadka mózgowa
Treści: hormony przysadki mózgowej.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Omawia pojęcie hormonów tropowych.

Wyjaśnia, że poprzez ich wydzielanie przy-

sadka reguluje czynność innych gruczołów

dokrewnych i w ten sposób, współpracując
z podwzgórzem, kieruje działaniem układu

hormonalnego.

W programie narzędziowym Anatomia

oglądają rysunek przysadki mózgowej

i czytają informacje o tym narządzie.

Nadzoruje pracę uczniów. Powtarza raz

jeszcze, jakie hormony tropowe wydziela

przedni płat przysadki i które gruczoły do-

krewne one stymulują.

Zapoznają się z ogólnymi wiadomościami

na temat przedniego płata przysadki. Na-

stępnie klikają wymienione na ekranie na-

zwy hormonów. Czytają pojawiające się

informacje o hormonach. Jednocześnie

w przeglądarce oglądają rysunki gruczołów

odpowiadających na stymulację tymi

hormonami lub zdjęcia ilustrujące efekty

działania hormonów (prolaktyny i hormonu

wzrostu).

170

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Podkreśla znaczenie wazopresyny

w regulacji wydalania wody z organizmu.

Przechodzą do wiadomości dotyczących tyl-

nego płata przysadki – dowiadują się, że jest

on „magazynem” wydzielanej przez pod-

wzgórze oksytocyny i wazopesyny; czytają

tekst o roli fizjologicznej tych hormonów.

Ekran 8.

Zapamiętaj

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Proponuje, aby uczniowie sformułowali mak-

symalnie sześć punktów podsumowujących

lekcję.

Po sporządzeniu podsumowania zapoznają

się z ekranem Zapamiętaj i porównują

swoje wnioski z zaproponowanymi przez

autorów podręcznika.

Ekran 9.

Sprawdź, co potrafisz

Lekcja zawiera sześć pytań. W zależności od liczebności klasy, nauczyciel dzieli
uczniów na grupy 3–5 osobowe. Zadaniem tych grup jest samodzielne wykonanie
ćwiczeń, bez zaglądania w materiał lekcji. Grupa, która pierwsza wykona zadania
bezbłędnie, wygrywa ten „mini-konkurs”.

Na ekranie 3. zamieszczono dodatkowe wiadomości dla uczniów zainteresowa-
nych, z których mogą dowiedzieć się, gdzie jeszcze wydzielane są hormony. Jako
zadanie domowe nauczyciel poleca uczniom zebranie informacji o erytropoetynie.

Temat: Działanie układu pokarmowego

ROZDZIAŁ III: FUNKCJONOWANIE I ROZMNAŻANIE SIĘ CZŁOWIEKA.

LEKCJA 22.

Klasa

II gimnazjum

Rozdział III

Funkcjonowanie i rozmnażanie się człowieka

Lekcja 22. Temat:

Działanie układu pokarmowego

171

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Cele

Uczeń:

–

rozumie, że trawienie jest procesem enzymatycznym
i że poszczególne składniki pokarmu są trawione
przez specyficzne enzymy wydzielane przez gruczoły
trawienne;

–

zna nazwy podstawowych enzymów;

–

wie, jakie składniki są trawione w poszczególnych
częściach układu pokarmowego.

Ekran 2.

Pobieranie, trawienie, usuwanie resztek
Treści: przypomnienie budowy układu pokarmowego.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Przypomina, że uczniowie poznali już wcze-

śniej anatomię układu pokarmowego. Pro-

si, żeby wymienili kolejne jego elementy.
Dopiero po ustaleniu wraz z uczniami bu-

dowy układu pokarmowego poleca otwarcie

ekranu 2.

Zapoznają się z poglądowym rysunkiem ukła-

du pokarmowego. Otwierają program narzę-

dziowy Anatomia i odczytują

informacje o układzie pokarmowym.

Ekran 3.

Enzymatyczny rozkład
Treści: trawienie jako enzymatyczny rozkład pokarmów.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Zadaje pytania dotyczące enzymów, od-

wołując się do wiadomości z klasy I.

Wspólnie z uczniami ustala, na czym pole-

ga rola enzymów (umożliwiają reakcje

chemiczne w organizmie) i jaka jest

ich budowa (białka).

Odpowiadają na pytania nauczyciela.

Wyjaśnia, że wiele enzymów działa

wewnątrz komórek. Proces trawienia

zachodzi natomiast w świetle przewodu

pokarmowego. Enzymy biorące udział

w trawieniu składników pokarmowych są
produkowane w gruczołach trawiennych.

Pyta o znane im gruczoły trawienne.

Czytają tekst o enzymach trawiennych.

Na rysunku wyszukują lokalizację

gruczołów trawiennych.

Pyta uczniów o podstawowe składniki po-

karmowe (białka, węglowodany,

tłuszcze).

Odpowiadają na pytania nauczyciela.

172

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Ekran 4.

Rozdrabnianie i żucie
Treści: mechaniczna obróbka pokarmów i trawienie w jamie ustnej.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Podkreśla, że enzymatyczny proces

trawienia poprzedzony jest mechanicznym

rozdrobnieniem pokarmu.

Oglądają film o żuciu i wysłuchują

narracji.

Pyta uczniów, co to jest skrobia

(wielocukier) i w jakich produktach

się ona znajduje. Wspólnie ustalają,

że jest to jeden z podstawowych

składników diety człowieka.

Czytają tekst o trawieniu skrobi – poznają

pierwszy enzym trawienny (amylazę

ślinową). Na rysunku oglądają

rozmieszczenie ślinianek.

Ekran 5.

Co dzieje się w żołądku? (1)
Treści: budowa żołądka.

173

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Tłumaczy, na czym polegają ruchy pery-

staltyczne.

W pierwszej zakładce oglądają animację

o przechodzeniu pokarmu przez przełyk.

Wyjaśnia, że ruchy mięśni żołądka (czyn-

ność motoryczna żołądka)

to następny etap mechanicznego przetwa-

rzania pokarmu, pomagający

w trawieniu.

Analizują przedstawioną na rysunku budo-

wę żołądka (zwieracze, wiele warstw mię-

śni biegnących w różnych kierunkach).

Otwierając znajdujące się na rysunku przy-

ciski, oglądają i analizują cechy

nabłonka, a następnie gruczołów żołądka.

Otwierają program narzędziowy Anatomia

i czytają informacje o żołądku.

Ekran 6.

Co dzieje się w żołądku? (2)
Treści: trawienie w żołądku.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Razem z uczniami ustala, w jakich składni-

kach pokarmu znajdują się białka.

Otwierają drugą zakładkę. Wysłuchują in-

formacji o pepsynie. Oglądają animowany

schemat rozkładu białek na peptydy pod

wpływem działania pepsyny. Wymieniają

składniki pokarmu zawierające białka.

Ekran 7.

Początkowy odcinek jelita cienkiego
Treści: trawienie w dwunastnicy.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Otwierają program narzędziowy Anatomia,
czytają informację o dwunastnicy i oglądają

rysunek przedstawiający ten narząd.

174

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Wyjaśnia, że w dwunastnicy odbywają się

zasadnicze etapy trawienia pokarmów.

Istnieją dwa źródła enzymów działających

na terenie dwunastnicy – są to gruczoły

błony śluzowej dwunastnicy oraz trzustka

Czytają informację o enzymach błony śluzo-

wej dwunastnicy.

Oglądają animowany rysunek i wysłuchują
narracji o wydzielaniu do światła dwunast-

nicy enzymów z trzustki oraz żółci z wątro-

by.

Pomaga w odczytaniu schematów reakcji

chemicznych.

Klikając wymienione na ekranie nazwy en-

zymów trzustki, zapoznają się ze schema-

tami reakcji rozkładu:

•

peptydów na aminokwasy,

•

tłuszczy na glicerol i kwasy tłuszczowe,

•

dwucukrów na cukry proste.

Podkreśla, że z wątroby do dwunastnicy

wydzielana jest żółć, która nie jest

enzymem, natomiast powoduje, że tłuszcze

pokarmowe przybierają postać emulsji

(mikroskopijnych kuleczek) i tylko w takiej

postaci mogą być trawione. Ustala wraz

z uczniami, w jakich składnikach pokarmu

znajdują się tłuszcze.

Ekran 8.

Oczyszczalnia czy magazyn
Treści: rola wątroby.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Kontynuując temat roli wątroby, podkreśla,

że jest to organ niezbędny do życia.

Otwierają program narzędziowy Anatomia,

czytają ogólne informacje o wątrobie

i oglądają rysunki tego organu. Następnie

oglądają zdjęcia wątroby (widok z przodu

i z tyłu) przedstawione na ekranie i odnaj-

dują na nich woreczek żółciowy.

Niektóre punkty omawia nieco szerzej –

np. przypomina (wyjaśnia), co to jest fi-

brynogen i albuminy oraz jaka jest

rola tych białek.

Kolejno odczytują wymienione na ekranie

funkcje wątroby.

Ekran 9.

175

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Trawienie w skrócie
Treści: podsumowanie wiadomości o trawieniu białek, tłuszczy i węglowodanów.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Prosi wybrane osoby o odczytanie tekstu

znajdującego się w zakładce.

Na stronie znajdują się trzy zakładki za-

wierające opis procesu trawienia białek,

tłuszczy i węglowodanów (w którym

odcinku przewodu pokarmowego procesy

te się rozpoczynają i gdzie się kończą, jakie

enzymy biorą w nich udział). Ilustracje po-

kazują odpowiednie części układu pokar-

mowego oraz schematy reakcji rozkładu

enzymatycznego. Uczniowie zapoznają się

z treścią zakładek.

Ekran 10.

Wchłanianie pokarmu
Treści: wchłanianie produktów trawienia w jelicie cienkim.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Poleca uczniom przeczytanie wiadomości

o budowie jelita cienkiego.

Otwierają program narzędziowy Anatomia

i czytają informacje na temat budowy jelita

cienkiego.

Pomaga uczniom w analizie budowy

kosmka jelitowego.

Analizują budowę kosmka jelitowego przed-

stawioną na rysunku. Odnajdują naczynia

krwionośne i limfatyczne.

Przywołuje lekcję 7., na której uczniowie
dowiedzieli się już, że tłuszcze pokarmo-

we wchłanianie są za pośrednictwem

układu limfatycznego. Przypomina, że na

lekcji 6. była też mowa o krążeniu wrot-
nym – żyłą wrotną docierają do wątroby
wchłonięte przez układ pokarmowy sub-
stancje. Może też dodać, że wytwarzana

w wątrobie żółć jest w większej części

wchłaniana z powrotem do wątroby i po-

tem ponownie wydzielana do jelita cien-

kiego.

Uruchamiają narrację o wchłanianiu

w kosmkach jelitowych – animacja rysunku

wskazuje naczynia krwionośne jako miej-

sce wchłaniania aminokwasów i glukozy,

a naczynia limfatyczne jako miejsce wchła-

niania produktów trawienia tłuszczy. Poka-

zuje się także rysunek krążenia wrotnego.

Ekran 11.

Pozbywanie się zbędnych resztek

176

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Treści: defekacja.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Podkreśla, że w jelicie grubym następuje

zwrotne wchłanianie wody. Mówi,

że w stanach biegunkowych proces ten

jest zaburzony i może wówczas dochodzić

do wydalania kilkunastu litrów wody

na dobę, co prowadzi do szybkiego odwod-

nienia organizmu.

Analizują rysunek kanału odbytnicy

i odbytu. Odnajdują położenie zwieracza.

Przypomina, że bakterie i pierwotniaki

żyjące w jelitach to naturalna flora

przewodu pokarmowego, niezbędna do jego

prawidłowego funkcjonowania. Wymienia

pałeczkę okrężnicy E. coli jako pospolitą

bakterię przewodu pokarmowego. Podkreśla,

że zniszczenie naturalnej flory jelitowej pro-

wadzi do zaburzeń ze strony przewodu po-

karmowego (biegunek), dlatego np. podczas

kuracji antybiotykiem należy spożywać jo-

gurty i kefiry, zawierające duże ilości takich

samych bakterii, jakie żyją w jelitach.

Powiększają zdjęcie

bakterii jelitowej.

Ekran 12.

Zapamiętaj

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Do każdego z punktów podsumowujących

treść lekcji zadaje krótkie pytania.

Kolejno wysłuchują punktów podsumowania

i odpowiadają na pytania nauczyciela.

Ekran 13.

Sprawdź, co potrafisz

Lekcję kończy dziewięć pytań. Ponieważ materiał w niej zawarty jest bardzo ob-
szerny, nauczyciel poleca uczniom w domu powtórzenie wiadomości, a na począt-
ku następnej lekcji wykorzystuje te ćwiczenia do przeprowadzenia krótkiego, dzie-
sięciominutowego sprawdzianu.

Na ekranie 8. znajduje się informacja dla uczniów w większym stopniu zaintere-
sowanych tematem, która przypomina, że trzustka to również gruczoł dokrewny

177

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

produkujący insulinę. Można tam też przeczytać o tym, że dawniej obecność cukru
w moczu osoby chorej na cukrzycę stwierdzano organoleptycznie. Na zdjęciach
pokazane są nowoczesne glukometry, służące do badania poziomu glukozy
we krwi.

Temat: Rola składników pokarmowych w życiu człowieka

ROZDZIAŁ IV: ZDROWIE CZŁOWIEKA. LEKCJA 34.

Klasa

II gimnazjum

Rozdział IV

Zdrowie człowieka

Lekcja 34. Temat:

Rola składników pokarmowych w życiu człowieka

Cele

Uczeń potrafi:
– określić istotę procesu odżywiania;

– nazwać podstawowe składniki pokarmowe i opisać ich

funkcje w organizmie oraz wskazać produkty spożyw-
cze, w których występują;

– uzasadnić znaczenie błonnika w diecie, porównać war-

tość kaloryczną produktów spożywczych, wykazać
związek zapotrzebowania energetycznego organizmu z
wykonywaną czynnością, wiekiem lub porą roku;

– odczytywać i interpretować dane umieszczone w tabeli.

Ekran 2.

Pokarm i odżywianie się
Treści: pokarm jako źródło energii.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Kieruje krotką dyskusją na temat znaczenia

energii w życiu organizmów i źródeł,

z których ją pobierają. Pyta również

o sposoby wykorzystania energii przez czło-

wieka.

Wyjaśniają, jakie jest znaczenie energii

dla organizmów. Podają przykłady czynności

i procesów, do których wykonania lub prze-
biegu potrzebna jest energia. Określają po-

karm jako jej źródło.

Poleca uczniom zapoznanie się z treścią

ekranu 2. i sprawdzenie słuszności odpo-

wiedzi.

Zapoznają się z treścią ekranu 2.

i sprawdzają poprawność swoich

odpowiedzi.

178

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Ekran 3.

Co znajduje się w pożywieniu
Treści: podstawowe składniki pokarmowe.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Zwraca się z prośbą o znalezienie

informacji, czego, oprócz energii,

dostarcza człowiekowi pokarm.

Uczniowie odpowiadają, że pokarm jest rów-

nież źródłem materiałów budulcowych.

Wyjaśnia, że wśród składników naszego

pożywienia można wyróżnić trzy

podstawowe grupy: witaminy i sole mine-

ralne, węglowodany i tłuszcze oraz białka.

Proponuje uczniom zaznajomienie

się z rolą tych grup. Następnie zadaje

krótkie pytania sprawdzające, np.: jaka

jest funkcja białek, jaką rolę spełniają wę-

glowodany i tłuszcze, a jaką witaminy

i sole mineralne.

Uczniowie poznają funkcje witamin, soli mi-

neralnych, węglowodanów, tłuszczów oraz

białek, a następnie odpowiadają na pytania

sprawdzające nauczyciela

Ekran 4.

Wartość energetyczna
Treści: zapotrzebowanie na energię pochodząca z pożywienia.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Prosi o przypomnienie, w jakim procesie

ze związków organicznych uwalnia się

energia i gdzie ten proces zachodzi.

Wyjaśniają, ze proces uwalniania energii,

czyli oddychanie, zachodzi w mitochondriach

we wnętrzach komórek.

Poleca zapoznanie się z jednostkami,

w jakich mierzona jest zmagazynowana

w pokarmie energia.

Odczytują informacje na temat jednostek

wyrażających wartość energetyczną po-

karmu.

Pyta, w jakich sytuacjach odczuwamy

większe zapotrzebowanie na energię.

Podają przykłady sytuacji, w których od-

czuwali większe zapotrzebowanie

na pokarm (energię).

179

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Prosi uczniów o określenie,

która z przedstawionych na ilustracjach

sytuacji jest najmniej, a która najbardziej

energochłonna i ile kcal i kJ się w niej zu-

żywa.

Korzystając z przycisku, uruchamiają ilu-

stracje, odczytują wartość zużytej energii

i wskazują czynność najbardziej i najmniej

energochłonną.

Ekran 5.

Liczenie kalorii
Treści: pokarmy wysoko- i niskoenergetyczne.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Kieruje rozmową na temat zapotrzebowa-

nia energetycznego; ustala z uczniami,

od czego ono zależy. Poleca analizę tabeli

i odczytanie wartości zapotrzebowania

energetycznego opisanych grup ludzi. Pro-

ponuje, aby wskazany przez niego uczeń

określił grupy o najwyższym i najniższym

zapotrzebowaniu energetycznym.

Uczniowie wyrażają swoją opinię na temat

zapotrzebowania energetycznego organi-

zmu człowieka. Odczytują wartości

z tabeli, znajdują grupę ludzi o najwięk-

szym i najmniejszym zapotrzebowaniu

energetycznym.

Wyjaśnia, że na etykietach produktów spo-

żywczych podawana jest wartość energe-

tyczna, tj. informacja ilu kcal lub kJ dostar-

cza 100 g produktu. Zachęca do obejrzenia

etykiet różnych artykułów spożywczych

i odczytanie ich wartości energetycznej

oraz wybranie odpowiedniego produktu dla

osoby spożywającej dietę niskokaloryczną.

Korzystając z przycisku, uruchamiają ilu-

stracje przedstawiające etykiety różnych

produktów spożywczych, odczytują z nich

wartość energetyczną i wybierają produkt

dla osoby spożywającej dietę niskokalo-

ryczną.

Ekran 6.

Firma budowlana organizmu
Treści: pokarmy zawierające białka.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Poleca uczniom, aby przypomnieli sobie,

co wiedzą na temat funkcji białek

w organizmie oraz opisali ich budowę.

Przypominają funkcję budulcową białek

oraz, korzystając z informacji na ekranie,

wyjaśniają, że białka są zbudowane

z aminokwasów.

180

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Proponuje uruchomienie przycisku i zaz-

najomienie się z produktami spożywczymi

zawierającymi białka. Poleca wymienienie

tych produktów i wyjaśnienie, dlaczego

w przypadku dzieci i młodzieży nie można

zastąpić białka zwierzęcego białkiem

roślinnym.

Uruchamiają przycisk, wymieniają produkty

zawierające białka. Wyjaśniają, dlaczego

w przypadku dzieci i młodzieży nie można

zastąpić białka zwierzęcego białkiem roślin-

nym.

Poleca wykonanie ćwiczenia 4.

Wykonują ćwiczenie 4.

Prosi wybranego ucznia o przeanalizowanie

tabeli Białka w produktach spożywczych

i wskazanie dwóch produktów o najwięk-

szej i dwóch o najmniejszej zawartości

białka w 100 g produktu.

Wybrany uczeń analizuje tabelę i udziela

odpowiedzi.

Ekran 7.

Pokarmy, w których znajdują się cukry (1)
Treści: pokarmy zawierające węglowodany, skrobię, celulozę oraz błonnik.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Pyta, które składniki pokarmowe są związ-

kami energetycznymi.

Udzielają odpowiedzi – wymieniają węglo-

wodany i tłuszcze.

Wspólnie z uczniami zastanawia się,

w jakich artykułach spożywczych znajdują

się węglowodany i w jakiej postaci wystę-

pują.

Uczniowie zastanawiają się, w jakich pro-

duktach, oprócz słodyczy, mogą występo-

wać węglowodany.

Proponuje poszerzenie wiadomości uczniów

i zaznajomienie się z treścią ekranu,

a następnie prosi o wymienienie produktów

spożywczych, w których występuje skrobia

oraz takich, które zawierają celulozę.

Uruchamiają przycisk, wysłuchują narracji

i oglądają produkty, w których występuje

skrobia oraz celuloza. Udzielają odpowie-

dzi.

Pyta, jaką rolę odgrywa błonnik w procesie

odżywiania.

Określają rolę błonnika w odżywianiu czło-

wieka.

Ekran 8.

Pokarmy, w których znajdują się cukry (2)
Treści: odkładanie się tłuszczu w organizmie.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

181

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Poleca zapoznanie się z treścią ekranu 8.
i przygotowanie odpowiedzi na pytania:

!

Gdzie i kiedy w organizmie człowieka
powstaje glikogen?

!

Dlaczego u wielu ludzi jedzących zbyt
dużo słodyczy odkłada się tkanka tłusz-
czowa?

Odczytują schemat ilustrujący procesy za-
chodzące w wątrobie i odpowiadają na py-

tanie o glikogen. Znajdują również związek
odkładania się tłuszczu z nadmiernym spo-

żywaniem słodyczy.

Ekran 9.

Tłuszcze też są potrzebne
Treści: pochodzenie tłuszczów i ich rola w organizmie.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Prosi o uruchomienie przycisku i obejrzenie

ilustracji produktów zawierających tłuszcze

oraz wymienienie tłuszczów pochodzenia

zwierzęcego i roślinnego .

Uruchamiają przycisk i oglądają ilustracje

produktów spożywczych zawierających

tłuszcze pochodzenia zwierzęcego

i roślinnego. Wymieniają je.

Prosi uczniów o określenie innych, oprócz

energetycznych, funkcji tłuszczów.

Wyjaśniają, że tłuszcze są źródłem witamin

A, D, E, K oraz że składniki te biorą udział

w termoregulacji.

Ekran 10.

Głośna sprawa cholesterolu
Treści: rola cholesterolu w organizmie ludzkim i skutki jego nadmiaru.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Poleca wysłuchanie narracji na temat roli

cholesterolu w organizmie człowieka

i obejrzenie modelu jego cząsteczki.

Wysłuchują narracji i oglądają model chole-

sterolu.

Pyta, dlaczego nadmiar cholesterolu jest

szkodliwy i jak należy się odżywiać, aby nie

dopuścić do przekroczenie normy jego za-

wartości we krwi.

Korzystając z informacji zamieszczonych

na ekranie, tłumaczą, do czego może pro-

wadzić nadmiar cholesterolu we krwi.

Odpowiadają, czego należy unikać

w diecie, aby opóźnić pojawienie się miaż-

dżycy.

Ekran 11.

Witaminy – życie bez nich jest niemożliwe

182

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Treści: rola i podział witamin.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Zachęca do wysłuchania narracji i zapoznania się

informacjami przedstawionymi na ekranie.

Pyta, jakie jest znaczenie witamin dla organizmu
człowieka oraz co stanowi kryterium ich podziału

na dwie grupy.

Wysłuchują narracji i odpowiadają

na pytania.

Ekran 12.

Źródła i działanie witamin
Treści: źródła i działanie witamin

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Proponuje, aby uczniowie obejrzeli ilustrac-

je przedstawiające występowanie witamin

w produktach spożywczych. Następnie pro-

si o wskazanie produktów bogatych w wi-

taminy A, C i D oraz witaminy grupy B.

Uruchamiają ilustracje, przedstawiające wy-

stępowanie witamin w produktach spożyw-

czych. Wymieniają produkty spożywcze za-

wierające witaminy A, C i D oraz witaminy

grupy B.

Poleca przeanalizowanie tabeli, a następnie

udzielenie odpowiedzi na pytania:

!

Jakiej witaminy może brakować

w organizmie, gdy:

•

widoczna jest deformacja kości?

•

obserwuje się wydłużony czas krzepnię-

cia krwi?

•

obserwuje się dużą kruchość naczyń

krwionośnych?

•

widoczne są trudności w zapamiętywa-

niu, ogólne osłabienie?

•

pojawiają się stany zapalne skóry, ane-

mia?

!

O jakie produkty należy wzbogacić

dietę, gdy:

•

ma się kłopoty z widzeniem o zmroku?

•

pojawiają się stany depresyjne?

•

obserwuje się zaburzenia trawienia

i osłabienie pracy serca?

Uczniowie, korzystając z tabeli, udzielają

odpowiedzi na pytania nauczyciela.

Poleca wykonanie ćwiczenia 3.

Wykonują ćwiczenie 3.

Ekran 13.

Świat minerałów w organizmie ludzkim

183

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Treści: zapotrzebowanie organizmu na minerały.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Pyta uczniów, gdzie w organizmie ludzkim

mogą występować minerały (przypomina,

że uczyli się o tym w klasie I i II;

podpowiada, że na pewno mamy jakieś

twarde części). Po wysłuchaniu odpowiedzi

zwraca uwagę na obecność soli mineral-

nych w płynach ustrojowych i innych tkan-

kach, np. mięśniowej czy nerwowej.

Uczniowie wskazują kości i zęby

jako miejsce występowania minerałów.

Poleca wskazanie pierwiastków, których or-
ganizm potrzebuje w większej ilości. Propo-

nuje zapoznanie się z tabelą oraz określenie

funkcji wapnia, fosforu, żelaza i fluoru.

Korzystając z informacji zamieszczonych

na ekranie, wymieniają pierwiastki wyko-

rzystywane przez organizm człowieka

w większej ilości. Określają funkcje przed-

stawionych w tabeli pierwiastków.

Poleca wykonanie ćwiczenia 6.

Wykonują ćwiczenie 6.

Ekran 14.

Życiodajna woda
Treści: woda jako składnik pokarmowy niezbędny do życia.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Prosi o wymienienie poznanych na lekcji

składników pokarmowych.

Wymieniają poznane składniki pokarmowe.

Pyta: jak długo człowiek może wytrzymać bez

pożywienia, a jak długo bez wody? Do czego

organizmom potrzebna jest woda?

Udzielają odpowiedzi; wymieniają procesy,
do przebiegu których potrzebna jest woda.

Poleca uczniom, aby zapoznali się z treścią
ekranu, a następnie podali źródła wody dla

człowieka.

Korzystając z informacji zawartych na ekra-

nie, odpowiadają na pytanie nauczyciela.

Zachęca wybranego ucznia, aby przeanalizo-

wał drogę wody w organizmie człowieka.

Wybrany uczeń, korzystając ze schematu,

analizuje drogę wody w organizmie człowieka.

Ekran 15.

Zapamiętaj

184

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Zadaje pytania:

!

Które związki zaliczamy do energetycz-

nych?
!

Co oznacza wartość energetyczna po-

karmu wyrażona w kcal/100 g ?
!

Jaką rolę w organizmie spełnia błonnik?

!

Cholesterol – dobry czy zły? Uzasadnij.

Uczniowie odpowiadają na pytania,

a następnie zapoznają się z punktami pod-

sumowania przedstawionymi na ekranie.

Poleca wykonanie ćwiczeń: 1., 2., 5. i 7.,

a następnie sprawdza je i ocenia.

Wykonują ćwiczenia: 1., 2., 5., 7.

KLASA III

Temat: Synteza białek

ROZDZIAŁ I: DZIEDZICZENIE CECH. LEKCJA 7

.

Klasa

III gimnazjum

185

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Rozdział I

Dziedziczenie cech

Lekcja 7. Temat

Synteza białek

Cele

Uczeń:

– rozumie, że synteza białek należy do najważniejszych

procesów zachodzących w komórkach wszystkich żywych
organizmów;

– zna rolę mRNA i tRNA i umie opisać budowę tych kwasów

nukleinowych;

– wie, co oznaczają pojęcia transkrypcji i translacji i w ja-

kich regionach komórki procesy te zachodzą;

– potrafi także przedstawić ich przebieg.

Ekran 2.

Genetyczny posłaniec pilnie poszukiwany
Treści: miejsce syntezy białek w komórce.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Krótko przypomina wiadomości o budowie

komórki, zadając pytania o poszczególne jej

organelle.

Odpowiadają na pytania nauczyciela.

Odnajdują organelle na modelu komórki;

opisują morfologię rybosomu przedstawio-

nego na ekranie.

Zadaje pytanie: jaka substancja – zdaniem

uczniów – może transportować informację

genetyczną z jądra do cytoplazmy?

Wymieniają swoje poglądy na temat gene-

tycznego „posłańca”.

Ekran 3.

Transkrypcja – przepisywanie informacji genetycznej
Treści: proces syntezy mRNA.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

186

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Wyjaśnia, że polimerazy to rodzina enzy-
mów zdolnych do syntezy kwasów nukle-
inowych. Informuje, co jest potrzebne do

zajścia reakcji syntezy kwasu nukleinowe-

go. Tłumaczy, na czym polegała ważność

odkrycia polimerazy RNA i co to znaczy, że

enzym ten „zależy od DNA”.

Odczytują informację o odkryciu polimerazy

RNA zależnej od DNA.

Wyjaśnia, że hipoteza informacyjnego RNA

wkrótce się potwierdziła. Informuje,

że mRNA może przenikać do cytoplazmy
przez pory w błonie jądrowej. Tłumaczy,

że związek ten jest stosunkowo nietrwały

i że to właśnie było powodem, iż najpierw

odkryto enzym, który go syntetyzuje.

Odczytują informację o hipotezie informacyj-

nego RNA.

Po obejrzeniu przez uczniów filmu, spraw-

dza stopień ich rozumienia przebiegu pro-

cesu transkrypcji. Zadając pytania, ponow-

nie powtarza regułę komplementarności

zasad, obowiązującą podczas syntezy

mRNA.

Czytają definicję transkrypcji, a następnie

oglądają film animowany o przebiegu tego

procesu.

Ekran 4.

Genetyczna koniczyna
Treści: budowa tRNA.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Zadając pytania, przypomina poznane

wcześniej cechy kodu genetycznego.

Wyjaśnia, że elementy odczytujące kod

muszą rozpoznawać poszczególne „litery”

tego kodu – czyli trójki nukleotydów.

Odpowiadają na pytania nauczyciela.

Oglądają rysunek budowy tRNA, znajdujący

się na ekranie. Analizują elementy budowy

tRNA. Odnajdują antykodon i miejsce

wiążące aminokwas. Odczytują

tekst o tRNA.

Ekran 5.

Translacja – tłumaczenie informacji genetycznej
Treści: przebieg procesu syntezy białka.

187

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Odczytują definicję translacji. Oglądają

film animowany o przebiegu tego procesu.

Słuchając narracji, wyróżniają etapy przebie-

gu translacji – inicjację, elongację

i terminację. Po zakończeniu filmu zadają

nauczycielowi pytania, mające rozwiać

ich wątpliwości.

Jeszcze raz omawia wraz z uczniami

przebieg translacji. Uzgadniają wspólnie,

jakie procesy mają miejsce w kolejnych

jej etapach. Rysuje na tablicy schemat

przebiegu translacji.

Ponownie oglądają film

o przebiegu translacji.

Ekran 6.

Strażnicy translacji
Treści: rola rybosomów w syntezie białka.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Odczytują wiadomości o udziale rybosomów

w syntezie białka.

Podkreśla, że możliwość powstawania poli-

somów pozwala na syntezę wielu kopii tego

samego białka i że w ten sposób komórki

„oszczędzają” na syntezie RNA.

Analizują rysunek polisomów, widoczny

na ekranie.

Ekran 7.

Losy białka po translacji
Treści: modyfikacja potranslacyjna.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

188

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Wyjaśnia, że białka po zakończeniu

translacji muszą przejść procesy dalszych

przemian, aby uzyskać właściwą aktywność,

oraz dotrzeć do miejsc swojego przeznacze-

nia. Może podać przykład przeciwciał, które

muszą wydostać się na powierzchnię limfo-

cytu.

Odczytują wiadomości o kierowaniu białek

i modyfikacji potranslacyjnej. Używają pro-

gramu narzędziowego Słowniczek

do poszerzenia wiadomości o sekwencjach

kierujących i modyfikacji potranslacyjnej.

Nauczyciel zadaje pytania o insulinę, przy-

pominając tym samym podstawowe wia-
domości poznane na wcześniejszych lek-

cjach (gdzie powstaje insulina i jaka

jest jej rola).

Oglądają animację o modyfikacji potransla-

cyjnej insuliny. Odczytują informację

o konformacji przestrzennej ze Słowniczka.

Jako ciekawostkę podaje fakt, że pomiary

ilości C-peptydu są wykorzystywane

do oceny wytwarzania insuliny u chorych

leczonych insuliną podawaną w zastrzykach.

Ekran 8.

Zapamiętaj

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Przy każdym odczytywanym przez uczniów

punkcie podsumowania zadaje dodatkowe

pytania.

Kolejno odczytują punkty podsumowujące

treść lekcji.

Ekran 9.

Sprawdź, co potrafisz

Lekcja zawiera siedem pytań, na które uczeń powinien bez trudu udzielić odpo-
wiedzi, jeżeli przyswoił sobie podstawowe wiadomości z lekcji.
Nauczyciel zleca uczniom samodzielne wykonanie ćwiczeń. W zależności
od uzyskanych wyników, ponownie wraca do zagadnień poruszanych na lekcji lub,
jeśli sprawdzian wypadł dobrze, prosi uczniów o przeczytanie dodatkowych wia-
domości przeznaczonych dla zainteresowanych – o samolubnym DNA (ekran 5.)
oraz o wpływie antybiotyków na procesy translacji (ekran 6.).

Temat: Ewolucja człowieka

ROZDZIAŁ II: ZMIENNOŚĆ GENETYCZNA A EWOLUCJA. LEKCJA 14.

189

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Klasa

III gimnazjum

Rozdział II

Zmienność genetyczna a ewolucja

Lekcja 14. Temat:

Ewolucja człowieka

Cele

Uczeń:
– rozumie, że człowiek należy do świata zwierząt i że można mu

przyporządkować stanowisko systematyczne;

– zna przedstawicieli człekokształtnych;

– wie, że do człowiekowatych, poza człowiekiem współczesnym,

zaliczane są także znane kopalne formy ludzkie;

– wie, że kolebką ludzkości była Afryka;

– zna przebieg ewolucji człowieka;

– potrafi wymienić kolejno pojawiające się formy ludzkie oraz

przypisać im odpowiednie umiejętności, świadczące o rozwoju
ewolucyjnym.

Ekran 2.

Dlaczego właśnie ssaki?
Treści: ssaki jako zwierzęta o wysoko rozwiniętym układzie nerwowym.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Przypomina, że pierwsze ssaki pojawiły się

już w epoce dinozaurów.

Oglądają film o historii życia na Ziemi.

Wraz z uczniami analizuje cechy ssaków,

które umożliwiły tej grupie zwierząt dyna-

miczny rozwój ewolucyjny.

Wymieniają cechy ssaków. Odczytują tekst

na ekranie.

Podkreśla wysoki rozwój mózgu ssaków,

a wśród nich – człowieka.

Oglądają w małej przeglądarce rysunki mó-

zgów: rekina, żaby, aligatora, gęsi, szympan-

sa, człowieka.

Ekran 3.

Naczelne – rząd, do którego należysz (1)
Treści: drzewo rodowe naczelnych.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Zadaje pytania na temat stanowiska człowie-
ka w przyrodzie; pyta, jakie zwierzęta należą

do człekokształtnych.

Uczniowie odpowiadają na pytania. Anali-

zują drzewo rodowe naczelnych, przedsta-

wione na ekranie. Powiększają zdjęcia

współczesnych naczelnych i czytają podpi-

sy, zawierające informacje o każdym z tych

190

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

zwierząt.

Ekran 4.

Naczelne – rząd, do którego należysz (2)
Treści: człowiek jako istota należąca do świata zwierząt.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Podkreśla, że człowiek należy do rodziny

człowiekowatych, do której zaliczane

są także wszystkie formy przedludzkie.

Otwierają tabelę, w której zamieszczono

systematykę człowieka; porównują swoje

dotychczasowe wiadomości z informacjami

w niej zawartymi.

Oglądają film Ewolucja naczelnych.

Czytają tekst na ekranie; analizują

znajdujący się tu wizerunek dryopiteka.

191

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

kran 5.

Na dwóch nogach
Treści: australopiteki – pierwsze istoty dwunożne.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Wyjaśnia uczniom, że dwunożność to cecha

charakteryzująca człowieka. Opowiada

o kierunkach zmian w budowie szkieletu,

jakie towarzyszyły rozwojowi dwunożności.

Analizują znajdującą się na ekranie mapę

Afryki, na której zaznaczono obszar występo-

wania najstarszych hominidów

oraz stanowiska znalezisk australopiteków.

Pomaga uczniom w rozszyfrowywaniu odnale-

zionych fragmentów szkieletu „Lucy”.

Powiększają zdjęcie fragmentów szkieletu

„Lucy” – starają się ustalić, które jego części

zostały odnalezione.

Oglądają rysunek wyobrażający australopi-

teki – opisują cechy tych hominidów.

Ekran 6.

Od australopiteka do Homo erectus
Treści: kolejne etapy ewolucji człowieka.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Pomaga uczniom w wyciągnięciu prawidło-

wych wniosków z analizy rysunków form

przedludzkich.

Analizują wizerunki australopiteka, Homo

habilis i Homo erectus przedstawione

na stronie. Zwracają uwagę na zmianę syl-

wetki, zmianę proporcji kończyn w stosunku

do długości ciała, zmiany w kształcie czaszki.

Razem z uczniami ustala, jak przebiegał

ten etap ewolucji człowieka.

Za pomocą wskazanych przycisków kolejno

uruchamiają następne poziomy informacji

– dokładne rysunki głów hominidów wraz

ze znajdującymi się obok opisami, posze-

rzającymi wiedzę o tych formach przed-

ludzkich. Powiększają i rysunki i odczytują

podpisy.

Ekran 7.

Europejczyk w każdym calu, czyli neandertalczyk
Treści: życie neandertalczyków.

192

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Podkreśla, że neandertalczyk

był człowiekiem bardzo już bliskim człowie-

kowi współczesnemu. Może też przekazać

uczniom kilka dodatkowych informacji o tych

hominidach – np. o tym, że budowa ich ciał

wskazuje na przystosowanie do chłodnego

klimatu.

Odczytują tekst o pochodzeniu neandertal-

czyków.

Powiększają rysunek przedstawiający nean-

dertalczyków. Oglądają go i komentują, wy-

mieniając uwagi na temat wyglądu

i ubioru neandertalczyków.

Razem z uczniami ustala zakres

umiejętności neandertalczyka.

Wysłuchują nagrania, z którego dowiadują

się o zachowanych pozostałościach z epoki

neandertalskiej. Dowiadują się dzięki temu,

że neandertalczycy wytwarzali dzieła sztuki

i grzebali swoich zmarłych.

W małej przeglądarce oglądają malowidła

naskalne neandertalczyków.

Ekran 8.

Pożegnanie z Afryką
Treści: wyodrębnienie się człowieka współczesnego.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Wyjaśnia, że tytuł ekranu jest nawiązaniem

do teorii naukowej, wedle której wszyscy

ludzie żyjący obecnie na świecie pochodzą

od afrykańskich przodków.

Oglądają ilustrację o tym, jak rozwijał się

intelekt gatunku Hominidae – od Homo

erectus, potem Homo habilis aż do Homo

sapiens. Dowiadują się o stopniowym udo-

skonalaniu przez hominidy mowy i umie-

jętności używania ognia, o udomowieniu

zwierząt, najstarszych obrzędach pogrze-

bowych, wytwarzaniu dzieł sztuki.

Otwierają przycisk Galerii gatunków

i odczytują wiadomości na temat Homo sa-

piens.

Ekran 9.

Ludzie z Cro-Magnon.
Treści: życie ludzi z Cro-Magnon

193

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Wyjaśnia, że nieznane są przyczyny wygi-

nięcia neanderalczyków i nie zachowały się

żadne ślady walki z ludźmi z Cro-Magnon,

którzy przybyli do Europy z Afryki i że jest

prawdopodobne, iż dochodziło do krzyżo-

wania się neandertalczyków i Homo sa-

piens.

Odczytują wiadomości o ludziach

z Cro-Magnon.

Podkreśla wyższy poziom intelektu

ludzi z Cro-Magnon w stosunku

do neandertalczyków.

Wysłuchują narracji o ludziach

z Cro-Magnon, jednocześnie oglądając ry-

sunek przedstawiający bezpośrednich

przodków dzisiejszych Europejczyków.

Ekran 10.

Jeden gatunek – odmienne rasy
Treści: rasy ludzkie.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Podkreśla, że istnieje tylko jeden gatunek

ludzki, a różnice rasowe dotyczą głównie

wyglądu, oraz że obecnie różnice

te zacierają się w wielu miejscach świata.

Czytają tekst o hipotezie powstania ras jako

efektu działania czynników środowiska.

Czytają charakterystyki ras ludzkich

i oglądają zdjęcia ich przedstawicieli.

Ekran11.

Proces ewolucji trwa
Treści: ciągłość procesu ewolucji.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Zadając pytania, np. o czynniki mutagenne

występujące w środowisku, prowokuje krótką

dyskusję o tym, czy ewolucja nadal trwa, czy

też proces ten już się zakończył.

Wymieniają poglądy na zachodzący obecnie

proces ewolucji. Przytaczają przykłady,

które – ich zdaniem – mogą świadczyć o

wciąż postępujących zmianach ewolucyjnych.

Wysłuchują ilustrowanego zdjęciami na-

grania o działalności człowieka wpływającej

na zmiany w środowisku, o tworzeniu

zmienionych genetycznie organizmów.

194

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Wymieniają swoje opinie na temat dalszego

kierunku ewolucji człowieka.

Ekran 12.

Zapamiętaj

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Zapoznają się z treścią punktów podsumo-

wujących wiadomości.

Ekran 13.

Sprawdź, co potrafisz

Lekcja zawiera sześć pytań. Nauczyciel poleca rozwiązanie tych zadań w domu.

Na ekranie 7. znajduje się informacja dla zainteresowanych, z której można do-
wiedzieć się o badaniach DNA wyizolowanego z kości neandertalczyków.

Temat: Jakimi jednostkami ekolog mierzy środowisko?

ROZDZIAŁ III: ORGANIZMY WPŁYWAJĄ NA SIEBIE WZAJEMNIE. LEKCJA 17.

Klasa

III gimnazjum

Rozdział II

Organizmy wpływają na siebie wzajemnie

Lekcja 17. Temat:

Jakimi jednostkami ekolog mierzy środowisko?

Cele

Uczeń potrafi:

–

wyjaśnić pojęcie osobnika;

–

zdefiniować populacje i podać jej przykłady;

–

wykazać, które osobniki należą do tego samego
gatunku oraz wyjaśnić, że gatunki nadal powstają,
a także giną;

–

określić wymiary niszy ekologicznej;

–

wskazać optimum, maksimum i minimum niszy
ekologicznej w zakresie wybranego wymiaru;

–

odczytywać dane z wykresu słupkowego i interpre-
tować je.

Ekran 2.

195

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Osobnik
Treści: pojęcie osobnika; cechy osobnicze.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Przypomina wiadomości z poprzedniej lek-
cji; zadaje pytania:

!

Co jest przedmiotem badań ekologa?

!

Co nazywamy środowiskiem?

!

Jakie czynniki środowiska oddziałują

na organizmy?

Poleca uczniom zaznajomienie się

z definicją osobnika (ewentualne spraw-

dzenie jej w Słowniczku) i poznanie cech

osobniczych „żółtodzioba”; sprawdza, jak

uczniowie rozumieją wprowadzone pojęcie.

Odczytują definicje osobnika, wysłuchują

nagrania, a następnie wyjaśniają pojęcie

i określają cechy osobnika – „żółtodzioba”.

Ekran 3.

Osobniki razem to populacja
Treści: pojęcie populacji.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Wyjaśnia, że nasz „żółtodziób” nie wystę-

puje na łąkach, polach ani w miastach,

lecz zamieszkuje lasy – np. Dwumilowy

Las i Puszczę Południową. Proponuje

przyjrzenie się położeniu tych lasów oraz

wskazanie możliwości kontaktowania się

ze sobą „żółtodziobów” z obu miejsc.

Pyta, czym jest populacja i ile populacji

„żółtodzioba” możemy obserwować

na ekranie.

Oglądają położenie Dwumilowego Lasu

i Puszczy Południowej. Informują, ile pta-
ków zamieszkuje w każdym z tych lasów.

Odkrywają, że są to dwie odrębne grupy,

które nie mogą swobodnie się ze sobą

kontaktować.

Prosi wybranego ucznia o odczytanie de-

finicji populacji; sprawdza, czy wszyscy

rozumieją to pojęcie. Zachęca uczniów do

znalezienia własnych przykładów popula-

cji.

Podają definicję populacji i własne jej przy-

kłady.

Ekran 4.

Wszystkie populacje razem to gatunek

196

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Treści: pojęcie gatunku.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Prosi uczniów o uruchomienie przycisku

i obejrzenie ilustracji, a następnie wyja-

śnienie, czym różnią się od siebie przed-

stawione na nich organizmy.

Korzystając z przycisku, uruchamiają ilu-

stracje, porównują przedstawione

na nich organizmy, znajdując podobień-

stwa i różnice między nimi.

Pyta, po czym rozpoznajemy, że dwa lwy

należą do tego samego gatunku, a lew

i tygrys – nie.

Podają jak największą liczbę cech, na pod-

stawie których dwa lwy zalicza się

do tego samego gatunku.

Prosi uczniów o odczytanie definicji ga-

tunku; zwraca uwagę na ważne kryte-

rium, jakim jest zdolność krzyżowania

i wydawania płodnego potomstwa.

Uczniowie odczytują definicje gatunku oraz

informacje o zdolności osobników

do krzyżowania.

Zachęca uczniów do zaznajomienia się

z przypadkiem dwóch gatunków kaczek –

sterniczek: jamajskiej i białogłowej – opi-

sanych w oknie Dla ciekawskich.

Sprawdza, czy uczniowie zapamiętali

definicję gatunku.

Poznają ciekawą historię dwóch gatunków

kaczek; dowiadują się, że w przyrodzie

ciągle powstają nowe gatunki i nie zawsze

łatwo można je wyróżnić. Podają definicję

gatunku.

Ekran 5.

Nisza ekologiczna
Treści: pojęcie niszy ekologicznej.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Prosi o wymienienie czynników biotycznych

i abiotycznych środowiska.

Wymieniają czynniki biotyczne i abiotyczne

środowiska.

Poleca uczniom, aby odczytali definicję

niszy ekologicznej, a następnie spróbowali

określić jeden z wymiarów niszy

ekologicznej „żółtodzioba” – tj. zakres tem-

peratur, w którym żółtodziób

występuje latem.

Odczytują definicję niszy ekologicznej.

Oczekuje, że na podstawie analizy mapy

wyciągną odpowiednie wnioski.

Analizują mapę występowania „żółtodzioba”

latem w zależności od wysokości temperatu-

ry. Wnioskują, że „żółtodziób” ma określony

zakres temperatur, w którym odbywa lęgi.

197

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Ekran 6.

Wymiary niszy ekologicznej
Treści: określanie wymiarów niszy ekologicznej.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Proponuje, aby uczniowie spróbowali okre-
ślić – na podstawie wykresu słupkowego –
niszę ekologiczną „żółtodzioba” w zakresie
wielkości dziupli.

Zadaje pytania:

!

Poniżej jakiej średnicy dziuple nie są

zajmowane i dlaczego?

!

Powyżej jakiej średnicy dziuple nie są

zajmowane i dlaczego?

!

Które dziuple są zajmowane najczęściej

– a więc są optymalne?

Uczniowie odczytują wartości średnicy

dziupli i liczbę ptaków je zasiedlających,

po czym uzasadniają przyczyny wyborów

„żółtodzioba”. Wskazują optymalną

wielkość dziupli dla ptaka.

Poleca zapoznanie się z różnymi wymiarami

niszy ekologicznej, które mają wpływ
na osobniki. Zwraca uwagę, że każdy

wymiar ma swoje optimum oraz maksimum

i minimum, poza którymi osobnik nie może

już skorzystać z niszy, a nawet może zginąć.

Odczytują wymiary niszy ekologicznej,

które mają znaczenie dla osobnika.

Proponuje, aby uczniowie wskazali

minimum i maksimum dla zakresu tempera-

tur w okresie

lęgowym „żółtodzioba” oraz rozmiarów dziupli

Uczniowie znajdują odpowiednie wartości.

Ekran 7.

Zapamiętaj

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Zadaje pytania:

!

Co to jest osobnik?

!

Co nazywamy populacją?

!

Jakie cechy mają osobniki należące do tego sa-

mego gatunku?

!

Co to jest nisza ekologiczna?

!

Jakie są wymiary niszy ekologicznej?

!

Podaj przykład optimum, minimum i maksimum

wybranego przez siebie wymiaru niszy ekologicz-
nej dla znanego ci gatunku.

Korzystając z ekranu udzielają od-

powiedzi.

Poleca wykonanie ćwiczeń i sprawdza je.

Wykonują ćwiczenia.

198

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Temat: Organizmy wpływają na siebie wzajemnie

ROZDZIAŁ III: ORGANIZMY WPŁYWAJĄ NA SIEBIE WZAJEMNIE. LEKCJA 20.

Klasa

III gimnazjum

Rozdział III

Organizmy wpływają na siebie wzajemnie

Lekcja 20. Temat:

Ekologia zjadania

Cele

Uczeń potrafi:
– określić, czym jest roślinożerność;

– podać przykłady obrony roślin przed roślinożercami

oraz przystosowań roślinożerców do zjadania pokarmu
roślinnego;

– wyjaśnić zależności między liczebnością roślin i roślino-

żerców;

– przedstawić korzyści płynące ze współpracy roślinożer-

ców;

– zdefiniować drapieżnictwo;

– opisać sposoby unikania drapieżców i wykazać zależno-

199

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

ści w liczebności drapieżców i ofiar.

Ekran 2.

Roślinożerność
Treści: roślinożerność i jej wpływ na populacje roślin.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Pyta uczniów, czym mogą żywic się organi-

zmy cudzożywne. Wyjaśnia,

że ekolodzy badają oddziaływania między

zjadającymi i zjadanymi. Przykładami

takich oddziaływań są np. roślinożerność

i drapieżnictwo.

Wyjaśniają, co może być pokarmem organi-

zmów cudzożywnych.

Zadaje pytania:
!

Czym jest roślinożerność?

!

Jak roślinożercy wpływają na populacje

roślin?

Odpowiadają na pytania nauczyciela. Wysu-

wają swoje hipotezy na temat

wpływu roślinożerców na populacje

roślin.

Po wysłuchaniu wypowiedzi uczniów propo-

nuje, aby uruchomili oni ekran 2.

i zweryfikowali swoje hipotezy.

Czytają tekst na ekranie i wysłuchują

narracji na temat wpływu roślinożerców

na populacje roślin.

Ekran 3.

Rośliny wciąż mają się dobrze
Treści: rola organizmów roślinożernych w przepływie energii i obiegu materii.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Kieruje dyskusją na temat zalet i wad po-

karmu roślinnego.

Podają zalety i wady pokarmu roślinnego.

Prosi uczniów o wysłuchanie narracji

i wyjaśnienie, dlaczego nie zjedzono do-

tychczas wszystkich roślin. Pyta, jaką rolę

odgrywają roślinożercy w przepływie ener-

gii i obiegu materii.

Wyjaśniają, dlaczego roślinożercy nie zdo-

łali dotąd zjeść wszystkich roślin. Określają

funkcje, jakie spełniają roślinożercy, będąc

pośrednikami między roślinami i innymi

zwierzętami.

Ekran 4.

200

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Jak roślina może uniknąć zjedzenia?
Treści: sposoby obrony roślin przed zjadaniem.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Zadaje pytanie:

!

Jakie rośliny są dla nas nieprzyjazne

i czego nie lubimy w tych roślinach?

!

Do czego służą roślinom parzące włoski,

kolce i ciernie?

Proponuje, aby uczniowie poznali więcej

sposobów obrony roślin przed zjadaniem,

zaprezentowanych na ekranie.

Uczniowie podają przykłady roślin kłujących,

parzących, o gorzkim smaku.

Wyjaśniają, do czego służą te struktury.

Oglądając ilustracje, poznają różnorodne

sposoby obrony roślin przed zjadaniem.

Poleca wykonanie ćwiczenia 3. i sprawdza

je.

Wykonują ćwiczenie 3.

Ekran 5.

Sposoby na rośliny
Treści: przystosowanie roślinożerców do spożywania pokarmu roślinnego.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Odwołując się do wiedzy z klasy I, ocze-

kuje od uczniów podania kilku przykładów

przystosowań roślinożerców do zjadania

pokarmu roślinnego.

Uczniowie podają znane sobie przykłady przy-

stosowań.

Zachęca uczniów do uzupełnienia

wiadomości przez zapoznanie się z treścią

ekranu 5., a następnie prosi o wymienienie
wszystkich poznanych na tej lekcji przykła-

dów przystosowań roślinożerców do po-

karmu roślinnego.

Korzystając z wiadomości zamieszczonych

na ekranie, wymieniają poznane przykłady

przystosowań roślinożerców.

Ekran 6.

Jak roślinożerca z roślinożercą
Treści: współpraca między roślinożercami.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

201

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Prosi uczniów o zaznajomienie się z tre-

ścią ekranu i przygotowanie wyjaśnienia,

dlaczego na afrykańskich sawannach ro-

ślinożercy żywiący się podobnymi, a cza-

sem tymi samymi gatunkami roślin, mają

wystarczającą ilość pokarmu.

Po obejrzeniu ilustracji i odczytaniu wyja-

śnień, potrafią wytłumaczyć, na czym polega

współpraca między tymi

zwierzętami.

Poleca wykonanie ćwiczenia 7

i sprawdza je.

Wykonują ćwiczenie 7.

Ekran 7.

Równowaga roślinożerców i roślin
Treści: współzależność liczebności populacji roślinożerców i roślin.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Rozpoczyna krótką rozmowę na temat wza-

jemnych oddziaływań roślinożerców

i roślin.

Uczniowie w dyskusji zauważają

wzajemny wpływ na liczebność populacji

u roślinożerców i roślin.

Proponuje wysłuchanie nagrania i obejrzenie

ilustracji, a następnie wybiera dwóch

uczniów, którzy rysują na tablicy wykres

zmiany liczebności populacji jeleni

i populacji roślin.

Wysłuchują narracji, obserwują ilustracje,

a następnie uważnie przyglądają się pracy

swych kolegów przy tablicy – proponują

ewentualne poprawki.

Zachęca uczniów do wykonania

ćwiczenia 6. i sprawdza je.

Wykonują ćwiczenie 6.

Ekran 8.

Liczba roślinożerców a urodzaj pokarmu
Treści: związek liczebności populacji roślinożerców na danym terytorium z ilością
dostępnego pokarmu.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Prosi uczniów, aby, po zaznajomieniu się

z treścią ekranu, wyjaśnili:

!

co wpływa na liczebność krzyżodzioba –

ptaka Północy;

!

jaka jest przyczyna jego pojawiania się

co kilka lat w Europie Zachodniej i Środ-
kowej.

Znajdują związek wzrostu liczebności

ptaków z obfitością nasion na północy konty-

nentu oraz migracji krzyżodzioba na południe

z niedostatkiem pożywienia.

202

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Ekran 9.

Drapieżnictwo
Treści: selekcyjna rola drapieżników.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Poleca uczniom znalezienie różnic między

roślinożernością a drapieżnictwem. Pyta,

w jakim przypadku zmniejszenie liczebno-

ści populacji drapieżnika wpływa

na zmniejszenie liczebności populacji ofia-

ry, a kiedy zależność

taka nie występuje.

Znajdują różnice między roślinożernością

a drapieżnictwem (inne niż rodzaj

pokarmu!). Wyjaśniają selekcyjną rolę dra-

pieżników i tłumaczą, kiedy liczebność ofiar

jest ściśle zależna od liczebności drapieżni-

ków, a kiedy takiej zależności

nie zauważa się.

Ekran 10.

Jak przechytrzyć drapieżnika?
Treści: sposoby obrony zwierząt przed drapieżnikami.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Prosi uczniów o zapoznanie się ze sposo-

bami obrony ofiar przed drapieżnikami.

Zachęca ich do otwarcia okna Dla cie-

kawskich i znalezienia innych przykła-

dów zwierząt stosujących opisane

na ekranie metody.

Korzystając z przycisku, uruchamiają ilu-

stracje i zapoznają się ze sposobami obro-

ny zwierząt przed drapieżnikiem. Wymie-

niają przykłady zwierząt stosujących

te metody.

Ekran 11.

Zapamiętaj

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

203

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Przeprowadza podsumowanie lekcji i za-
daje pytania:
!

Co nazywamy roślinożernością?

!

Co to jest drapieżnictwo?

!

Dlaczego rośliny nie giną, mimo że

stanowią pokarm dla zwierząt?

!

Jak populacje roślinożerców i drapież-

ców wpływają na populacje organi-
zmów, którymi się odżywiają?

Uczniowie zapoznają się z punktami podsu-

mowania przedstawionymi na ekranie

i odpowiadają na pytania.

Poleca wykonanie ćwiczeń: 2., 1. i 5.,

a następnie sprawdza je i ocenia.

Wykonują ćwiczenia.

204

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Temat: Przyroda jest w stanie dynamicznej równowagi

ROZDZIAŁ IV: PRZYRODA JEST W STANIE DYNAMICZNEJ RÓWNOWAGI.
LEKCJA 27

.

Klasa

III gimnazjum

Rozdział IV

Przyroda jest w stanie dynamicznej równowagi

Lekcja 27. Temat:

Obieg materii w przyrodzie

Cele

Uczeń potrafi:
– przedstawić obieg wody, węgla, tlenu, azotu i fosforu

w przyrodzie;

– wykazać wpływ działalności człowieka na obieg węgla

i fosforu oraz wpływ stosowania nawozów w rolnictwie
na proces eutrofizacji zbiorników wodnych;

– porównać obiegi węgla i fosforu, wykazać ścisły zwią-

zek obiegu węgla i tlenu, uzasadnić znaczenie korzy-
stania z detergentów nie zawierających fosforanów;

– przytoczyć argumenty na poparcie swoich hipotez.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Proponuje krótkie przypomnienie wiadomo-

ści z poprzedniej lekcji i oczekuje odpowie-

dzi na pytania:

!

Co jest źródłem energii dla ekosyste-

mów?

!

Jaka jest droga energii w ekosystemie?

Informuje, że na bieżącej lekcji uczniowie
poznają „losy” materii w przyrodzie. Pyta,

jaki związek chemiczny najpowszechniej

występuje w organizmach żywych. Prosi

o otwarcie lekcji i zatrzymanie się przy

ekranie 2.

Udzielają odpowiedzi na pytania

nauczyciela i otwierają ekran 2.

Ekran 2.

Woda żywa (1)
Treści: woda jako podstawa życia na Ziemi.

205

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Poleca uczniom, aby w oparciu o treść

ekranu wymienili miejsca występowania

wody na Ziemi, a następnie określili jej rolę

dla organizmów żywych.

Po zapoznaniu się z treścią ekranu 2., wy-

mieniają miejsca występowania wody

na Ziemi, określają jej rolę dla organizmów

żywych.

Pyta, jak sobie radzą z brakiem wody zwie-

rzęta pustynne. Zachęca uczniów

do zapoznania się z treścią okna Dla cie-

kawskich.

Na podstawie wiadomości umieszczonych

w oknie Dla ciekawskich, opisują sposoby

funkcjonowania zwierząt pustynnych.

Ekran 3.

Woda żywa (2)
Treści: obieg wody w przyrodzie.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Proponuje wysłuchanie nagrania

i przeanalizowanie ilustracji obiegu wody

w przyrodzie. Prosi wybranego ucznia,

aby opisał cykl hydrologiczny. Pyta o czas

pełnego obiegu wody. Zadaje pytanie:

jakie jeszcze organizmy można by umieścić

w tym cyklu?

Wysłuchują narracji i analizują obieg wody

w przyrodzie. Wybrany uczeń opisuje cykl

hydrologiczny, a później wszyscy wspólnie

określają czas pełnego obiegu wody.

Następnie podają przykłady organizmów,

które również biorą udział w cyklu hydrolo-

gicznym.

Poleca otwarcie okna Dla ciekawskich,

a następnie prosi uczniów o wyjaśnienie,

które organizmy mają największy udział

w wędrówce wody przez ekosystem.

Z tekstu umieszczonego w oknie Dla cie-

kawskich dowiadują się, w jakim stopniu

różne organizmy żyjące w biocenozie wy-

parowują wodę. Wskazują tę grupę organi-

zmów, która wyparowuje jej najwięcej.

Ekran 4.

Tlen – rośliny przekształcają atmosferę
Treści: rola procesu fotosyntezy w obiegu tlenu w przyrodzie.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

206

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Kieruje krótką dyskusją na temat pocho-

dzenia tlenu znajdującego się w atmosfe-

rze. Zachęca następnie uczniów do obej-

rzenia animacji i wysłuchania narracji,

dzięki którym mogą oni zweryfikować

swoje hipotezy.

Korzystając z wiadomości zdobytych

na lekcjach o historii życia na Ziemi, biorą

udział w dyskusji. Dochodzą do wniosku,

że największe znaczenie dla obiegu tlenu

w przyrodzie ma fotosynteza.

Uruchamiają przycisk i oglądają animację,

słuchając narracji. Utwierdzają się

w poglądzie, że duża część tlenu obecnego

w atmosferze pochodzi z przebiegającej

bez przerwy fotosyntezy.

Poleca wybranemu uczniowi odczytanie in-

formacji, do czego organizmy wykorzystują

tlen.

Odwołując się do znanych uczniom proce-

sów fotosyntezy i oddychania, prosi

o wyjaśnienie, z krążeniem jakiego pier-

wiastka związane jest krążenie tlenu.

Uczniowie, korzystając ze schematu umiesz-

czonego na ekranie, udzielają wyjaśnień.

Ekran 5.

Azot – z azotanów do białek
Treści: źródła i rola azotu dla organizmów żywych.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Prosi uczniów, by zastanowili się,

do budowania jakich związków organizmy

potrzebują azotu.

Uczniowie, na podstawie informacji znaj-

dujących się na ekranie i własnych wiado-

mości, wymieniają związki organiczne, w

których występuje azot.

Proponuje, aby jeden z uczniów odczytał

informację, skąd organizmy czerpią azot.

Poleca przeanalizowanie schematu obiegu

azotu w przyrodzie, a następnie zadaje pyta-

nia:

!

Co jest źródłem azotu dla roślin?

!

Które organizmy mają zdolność wykorzy-

stywania azotu atmosferycznego?

!

W jakiej formie azot jest pobierany przez

zwierzęta?

!

Jakie organizmy uwalniają azot ze związ-

ków organicznych do atmosfery?

Analizują schemat obiegu azotu

w przyrodzie, a następnie, na jego podsta-

wie, udzielają odpowiedzi na pytania na-

uczyciela.

Ekran 6.

Węgiel – rdzeń żywej materii
Treści: obieg węgla w przyrodzie.

207

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Prosi uczniów o przypomnienie, z jakim cy-

klem związany jest obieg węgla

w przyrodzie.

Wskazują pierwiastek, którego cykl jest zwią-

zany z obiegiem węgla.

Poleca, aby na podstawie animacji

uczniowie wskazali naturalne źródła dwu-

tlenku węgla w atmosferze.

Oglądają animację; wymieniają naturalne

źródła dwutlenku węgla w atmosferze.

Prosi uczniów, aby opisali cykl węgla

w przyrodzie. Podkreśla, że część węgla

wbudowanego w związki organiczne

nie wraca do atmosfery, lecz zostaje

uwięziona – często na bardzo długi czas.

Poleca uruchomienie ilustracji i udzielenie

odpowiedzi na pytanie: w jakiej postaci

węgiel może być uwięziony i pozostawać

w ziemi?

Opisują obieg węgla w przyrodzie. Oglądają

ilustracje i na ich podstawie wymieniają

różne postaci materii, w której występuje

uwięziony węgiel.

Pyta, w jaki sposób człowiek przyspiesza

powrót węgla do obiegu.

Wyjaśniają, jakie działania człowieka prowa-

dzą do szybszego powrotu węgla

do obiegu.

Ekran 7.

Fosfor – z fosforanów do DNA i ATP (1)
Treści: obieg fosforu w przyrodzie.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Informuje uczniów, że ostatnim obiegiem

pierwiastka w przyrodzie, jaki poznają,

będzie obieg fosforu. Stawia pytanie:

w których związkach i tkankach

występuje ten pierwiastek? W celu

znalezienia odpowiedzi, poleca uczniom

obejrzenie ilustracji znajdujących się

na ekranie.

Uczniowie, korzystając z informacji zamiesz-

czonych na ekranie, wymieniają związki

i tkanki zawierające fosfor. Poznają model

ATP i DNA.

Poleca wybranemu uczniowi odczytanie in-

formacji, w obrębie jakich elementów przyro-

dy odbywa się obieg fosforu, a także

w jakiej postaci pierwiastek ten krąży.

208

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

Ekran 8.

Fosfor – z fosforanów do DNA i ATP (2)
Treści: obieg fosforu w przyrodzie.

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Prosi uczniów o uruchomienie animacji,

obejrzenie jej i uważne wysłuchanie na-

grania. Następnie wybiera dwóch

uczniów, z których jeden opisuje krążenie

fosforu w ekosystemach lądowych,

a drugi – w ekosystemach wodnych.

Uczniowie zapoznają się z animacją przed-

stawiającą obieg fosforu w przyrodzie. Je-

den spośród uczniów opisuje krążenie tego

pierwiastka w ekosystemach lądowych,

a drugi – w ekosystemach wodnych.

Poleca uruchomienie programu narzę-

dziowego Słowniczek i zapoznanie się

z terminem „eutrofizacja”. Kieruje krótką

rozmową na temat wpływu rolnictwa

na zawartość niektórych pierwiastków

w glebie.

Poznają termin „eutrofizacja”. Wyjaśniają,

w jaki sposób intensywne rolnictwo zmie-

nia zawartość niektórych pierwiastków

w glebie.

Zachęca, aby na podstawie znajomości

obiegów fosforu i wody uczniowie poszu-

kali związku między nawożeniem gleb

a eutrofizacją zbiorników wodnych.

Uczniowie znajdują oczekiwaną zależność.

Potwierdzają swoje przypuszczenia, od-

czytując informacje z ekranu.

Prosi o porównanie obiegów węgla i fos-

foru.

Uczniowie porównują obiegi węgla i fosforu

i znajdują analogie miedzy nimi.

Ekran 9.

Zapamiętaj

Czynności nauczyciela

Czynności uczniów

Prosi uczniów, aby kolejno odczytali punkty

podsumowania. Poleca następnie samodzielne

rozwiązanie wszystkich zadań.

Sprawdza i ocenia wykonanie ćwiczeń.

Odczytują podsumowanie i wykonują ćwi-

czenia.

209

PRZYK

ŁA

D

OWE SCEN

A

RIUS

ZE LEKC

JI

III

210

IV

ed

uLAN

IV. eduLAN

CO TO JEST eduLAN?

EduLAN to program eduROM w wersji sieciowej, przeznaczonej dla szkolnych pra-
cowni komputerowych i dostosowanej do ich wymagań. EduLAN w dużym stopniu
uwzględnia rolę dydaktyczną nauczyciela i umożliwia mu znaczny wpływ na
pracę ucznia.

Oto możliwości stwarzane przez eduLAN:

Sterowanie pracą uczniów ze stanowiska nauczyciela w pracowni szkolnej –
oprogramowanie pozwala nauczycielowi m.in. na synchroniczne sterowanie pracą
uczniowskich stacji roboczych, podgląd stanu wybranej stacji roboczej i przeniesie-
nie sterowania do wybranej stacji roboczej. Niektóre z dostępnych funkcji:

!

przejęcie sterowania (mysz i klawiatura) programem na wszystkich stacjach
roboczych (np. w celu ustawienia odpowiedniej strony w materiale lub w celu
zademonstrowania czegoś na ekranie);

!

zablokowanie dostępu do przycisku sprawdzenia ćwiczenia (i do Raportu wyni-
ków);

!

podgląd wybranej stacji roboczej (ekranu);

!

przydzielenie sterowania do jednej wybranej stacji roboczej (wywołanie ucznia
do tablicy); rezultat pracy ucznia widoczny jest na ekranach pozostałych stacji
roboczych, a także na komputerze nauczyciela;

!

głosowanie – gdy „wywołana do tablicy” osoba wykona zadanie, pozostali
uczniowie głosują, czy zadanie jest rozwiązane poprawnie czy nie;

!

na wszystkich komputerach widoczne jest odpowiednie okno pokazujące staty-
stykę odpowiedzi.

Organizowanie pracy grupowej uczniów – przeprowadzania różnego rodzaju
gier między zespołami w klasie na podstawie materiału ćwiczeniowego programu
eduROM, np.:
nauczyciel dzieli klasę na zespoły (co najmniej dwa, maksymalna liczba
to liczba komputerów w pracowni), wszyscy na czas rozwiązują ćwiczenia; wygrywa
ten zespół, który pierwszy uzyska 100% z danego zakresu materiału (np. ćwiczenia
z jednej lekcji); odpowiednie okno ze statystyką wyników poszczególnych zespołów
jest na bieżąco widoczne na każdej stacji roboczej.

211

ed

uLAN

IV

Dokonywanie oceny pracy uczniów – monitorowanie postępów osiąganych przez
uczniów w toku nauki, syntetyczne zarządzanie wynikami prac uczniów związanych
z ich działalnością z programem eduROM. System zapewnia nauczycielom nie tylko
wgląd w uzyskiwane przez uczniów wyniki, ale także daje możliwość zwrotnej
komunikacji z uczniami i korygowania przesyłanych prac. W ten sposób eduLAN
tworzy praktyczną implementację idei wirtualnej szkoły:

!

wyniki uczniów i stany poszczególnych stron trzymane są na serwerze; aplika-
cja nauczyciela potrafi wyświetlić te wyniki dla poszczególnych uczniów indywi-
dualnie dla różnych zakresów materiałów – lekcja, ćwiczenie;

!

raporty z wynikami zawierają procentowe wyniki dla każdego ćwiczenia
czy lekcji i określają stopień opanowania danej partii materiału przez uczniów.
Raporty pozwalają szybko zorientować się w poziomie całej grupy
oraz wskazać te obszary, które wymagają jeszcze powtórzenia i utrwalenia.

Przekazywanie uczniom swoich uwag i wskazówek drogą elektroniczną –
wysłanie wiadomości tekstowej do jednego lub wszystkich komputerów (na ekranie
komputera ucznia pojawia się wówczas okno z wiadomością od nauczyciela).

WYMAGANIA TECHNICZNE

Wymagania techniczne dla wersji jednostanowiskowej

Aby praca z programem w wersji jednostanowiskowej przebiegała prawidłowo,

komputer powinien spełniać następujące wymagania techniczne:

!

komputer PC z procesorem Pentium

®

166 MHz,

!

system operacyjny Microsoft

®

Windows 95/98/2000,

!

32 MB pamięci operacyjnej,

!

30 MB wolnego miejsca na dysku,

!

karta graficzna pracująca w rozdzielczości 800x600 i tysiącami kolorów,

!

napęd CD-ROM,

!

mikrofon,

!

modem (w wypadku korzystania z portalu eduNET).

Wymagania techniczne dla wersji sieciowej

Prawidłowy przebieg pracy z programem eduLAN w wersji wielostanowiskowej

wymaga spełnienia następujących warunków:

!

karta graficzna pracująca w jednakowej rozdzielczości (800x600 lub więcej) na
wszystkich komputerach;

!

połączenie komputerów siecią TCP/IP;

212

IV

ed

uLAN

!

wydzielony komputer, na którym zostanie zainstalowany materiał
z płyt CD-ROM – serwer plików (20 GB wolnego miejsca na jednym dysku);

!

wydzielony komputer, na którym zostanie zainstalowany program eduROM
i który będzie przeznaczony dla nauczyciela;

!

stanowiska uczniów oraz stanowisko nauczyciela powinny pracować
w systemie operacyjnym Microsoft

®

Windows 95/98/2000 lub Millennium.

INSTALACJA

Płyta instalacyjna umożliwia zainstalowanie eduROM-u w wersji jednostanowisko-

wej lub sieciowej.

Instalacja jednostanowiskowa

Jeśli w komputerze włączona jest opcja „Autoodtwarzanie”, to po włożeniu dysku
instalacyjnego do stacji CD-ROM instalacja rozpocznie się automatycznie.
W przeciwnym razie należy postąpić tak jak poniżej:

!

z katalogu głównego uruchomić program SETUP.EXE;

!

kliknąć przycisk OK., aby rozpocząć instalację;

!

postępować zgodnie z instrukcjami wyświetlanymi na ekranie.

Instalacja sieciowa

Instalacja sieciowa odbywa się w dwóch etapach:

I etap

Instalację wersji sieciowej rozpoczynamy na komputerze, który będzie serwerem
plików.
Aby zainstalować program eduROM na komputerze, należy:

!

umieścić dysk instalacyjny w napędzie CD-ROM;

!

uruchomić program SETUP.EXE z dysku instalacyjnego z katalogu NETWORK;

!

program SETUP.EXE ma za zadanie skopiowanie instalatora wersji sieciowej
eduROM i instalatora materiału do katalogu wybranego przez użytkownika;

!

katalog ten musi znajdować się na dysku o dużej pojemności, gdyż do niego
zostanie skopiowany materiał kursu;

!

użytkownicy sieci powinni mieć pełne prawa dostępu do tego katalogu,
w szczególności do prawa zapisu;

!

instalator utworzy w menu „Start” grupę „eduROM”, w której będzie znajdował
się skrót „Instalator materiału”.

Następnym krokiem będzie przekopiowanie materiału z płyt CD-ROM do katalogu
utworzonego w punkcie A. Do tego celu służy program „Instalator materiału” (pod-

213

ed

uLAN

IV

czas jego uruchamiania płyta instalacyjna nie musi się znajdować w napędzie CD-
ROM). Po uruchomieniu „Instalatora materiału” zostanie wyświetlone okienko z
komunikatem: „Proszę włożyć dysk z materiałem kursu eduROM do napędu: D:".
W

tym wypadku dysk D: jest napędem CD-ROM. Napęd CD-ROM jest wykrywany

automatycznie.

II etap

Kolejny etap to instalacja programu eduROM na wszystkich komputerach w klasie.
Istnieją dwie możliwości instalacji programu:
1) instalacja wersji sieciowej do pracy w klasie z udziałem nauczyciela;
2) instalacja wersji sieciowej jednostanowiskowej do pracy bez udziału na-
uczyciela poprzez wykorzystanie zasobów sieciowych.

EduROM instalujemy, uruchamiając program setup.exe z zasobu sieciowego udo-
stępnionego w pkt A. Jeżeli komputer, na którym są zainstalowane pliki z materia-
łem, ma być również stacją roboczą (pracować w sieci eduLAN to instalacji progra-
mu należy dokonać przez zasób sieciowy.

UWAGA: W razie zawieszania się programu podczas próby wejścia do materiału
kursu z tego komputera (może się to zdarzyć na niektórych komputerach) – prosi-
my o telefoniczny kontakt z naszym serwisem w celu otrzymania specjalnego kodu
usuwającego ten efekt.

Należy pamiętać, aby wszystkich instalacji dokonywać na

komputerach z systemami Microsoft

®

Windows 95/98/2000 lub Millennium.

MODUŁ NAUCZYCIELSKI

Opis funkcjonalności wersji sieciowej

Wersja sieciowa eduROM to oprogramowanie przeznaczone dla szkolnych pracowni
komputerowych i dostosowane do ich wymagań. EduROM w wersji sieciowej w
dużym stopniu uwzględnia rolę dydaktyczną nauczyciela i umożliwia mu
znaczny wpływ na pracę ucznia. Oto oferowane możliwości:

Sterowanie pracą uczniów ze stanowiska nauczyciela w pracowni szkolnej

Specjalne okno sterowania pracą uczniów pozwala nauczycielowi m.in. na synchro-
niczne sterowanie pracą uczniowskich stacji roboczych, podgląd stanu wybranej
stacji roboczej i przeniesienie sterowania do wybranej stacji roboczej.

Rozpoczyna-

214

IV

ed

uLAN

jąc pracę z programem eduROM w wersji sieciowej, należy pamiętać
o zachowaniu kolejności uruchamiania programu. W pierwszej kolejności program
zawsze uruchamia nauczyciel, a dopiero potem uczniowie.

Niektóre z dostępnych funkcji:
wyboru materiału (klasy, przedmiotu), na podstawie którego będzie prowadzona
lekcja, zawsze dokonuje nauczyciel;

!

nauczyciel może przejąć sterowanie programem na wszystkich stacjach
(ikona T na dolnym pasku narzędziowym), np. w celu ustawienia odpowiedniej
strony w materiale lub zademonstrowania czegoś na ekranie;

!

nauczyciel może zablokować uczniom dostęp do przycisku sprawdzenia ćwicze-
nia i do Raportu wyników – (ikona √ na pasku narzędziowym danego kompu-
tera blokuje dostęp do sprawdzania ćwiczeń pojedynczemu uczniowi,
a √ w dolnym pasku narzędziowym blokuje dostęp do wyników wszystkim
uczniom);

!

nauczyciel może obserwować wybraną stację roboczą (ekran) – (ikona dziurki
od klucza w pasku narzędziowym konkretnego ucznia);

!

nauczyciel może przydzielić sterowanie do wybranej stacji roboczej („wywoła-
nie” ucznia do tablicy) – (ikona U w pasku narzędziowym konkretnego kompu-
tera);

!

rezultat pracy ucznia widoczny jest na ekranach pozostałych stacji roboczych i
na komputerze nauczyciela;

!

nauczyciel może zorganizować głosowanie (ikona dwóch słupków w dolnym
pasku narzędziowym); gdy „wywołana do tablicy” osoba wykona zadanie, po-
zostali uczniowie głosują, czy zadanie jest rozwiązane poprawnie czy nie; od-
powiednie okno pokazujące statystykę odpowiedzi może widzieć tylko nauczy-
ciel lub nauczyciel i wszyscy uczniowie;

!

nauczyciel może przydzielić uprawnienia nauczycielskie innym osobom.

215

ed

uLAN

IV

Wybór materiału

Okno wyboru materiału – tylko nauczyciel ma możliwość wyboru strefy,
z której będzie prowadził zajęcia.

Sterowanie pracą uczniów

Okno sterowania klasą, które umożliwia
nauczycielowi:

!

obserwowanie pracy konkretnego ucznia;

!

blokowanie dostępu do przycisku sprawdze-
nia wyników wszystkim uczniom lub jedne-
mu z nich;

!

przydzielenie sterowania do wybranej stacji
roboczej; uczeń – przejmując sterowanie –
powinien rozpocząć pracę od strony głównej
programu;

!

zablokowanie jednego lub wszystkich kom-
puterów.

Za pomocą tego okna nauczyciel może
również:

!

przejąć sterowanie wszystkimi komputera-
mi, np. w celu prezentacji i wytłumaczenia
jakiegoś zjawiska;

!

przesyłać wiadomości tekstowe;

!

organizować głosowanie i pracę grupową.

216

IV

ed

uLAN

Opis ikon

pasek narzędziowy konkretnego komputera (np. Krzysztofa Małeckiego)

1 – numer komputera;

A – nazwa grupy, do której został przydzielony dany uczeń;

!

– zmienianie grupy;

√ – blokowanie sprawdzania wyników konkretnemu uczniowi;

"

– blokowanie komputera konkretnego ucznia;

U – przekazanie sterowania do konkretnego komputera;

[ikona dziurki od klucza] – możliwość podejrzenia konkretnego komputera.

dolny pasek narzędziowy:

T – przejęcie przez nauczyciela sterowania wszystkimi komputerami;

G – praca grupowa;

# – wysyłanie wiadomości tekstowych;

– głosowanie;

√ – blokowanie sprawdzania wyników we wszystkich stacjach;

"

– blokowanie wszystkich komputerów.

Głosowanie

Okno głosowania, na którym widoczne są
procentowe wyniki głosowania przeprowa-
dzonego wśród uczniów. Okno to może być
widoczne tylko na ekranie komputera na-
uczyciela lub – po wciśnięciu ikony pokaż
wszystkim – na ekranach komputerów
wszystkich uczniów. Ikona pokaż wszyst-
kim ukaże się dopiero po zakończeniu gło-
sowania i wskazaniu poprawnej odpowiedzi
przez nauczyciela

217

ed

uLAN

IV

PRACA GRUPOWA UCZNIÓW

Możliwość organizowania pracy grupowej uczniów – przeprowadzania różnego
rodzaju gier między zespołami w klasie na podstawie materiału ćwiczeniowego
programu eduROM, np.:
nauczyciel dzieli klasę na zespoły (co najmniej dwa, maksymalna liczba uczestników
to liczba komputerów w pracowni), wszyscy na czas rozwiązują ćwiczenia; wygrywa
ten zespół, który pierwszy uzyska 100% z danego zakresu materiału (np. ćwiczenia
z jednej lekcji); odpowiednie okno ze statystyką wyników poszczególnych zespołów
jest na bieżąco widoczne na każdej stacji roboczej.

Praca grupowa

Okno pracy grupowej wyświetlające
procentowe wyniki poszczególnych
grup. Okno to może być widoczne
tylko na ekranie komputera nauczy-
ciela lub – po wciśnięciu ikony pokaż
wszystkim – na ekranach kompute-
rów wszystkich uczniów.

Dokonywanie oceny pracy uczniów

Monitorowanie postępów osiąganych przez uczniów w toku nauki, syntetyczne
zarządzanie wynikami prac uczniów, związanych z ich działalnością z programem
eduROM. System zapewnia nauczycielom nie tylko wgląd w uzyskiwane przez
uczniów wyniki, ale także daje możliwość zwrotnej komunikacji z uczniami i kory-
gowania przesyłanych prac. W ten sposób wersja sieciowa programu eduROM
tworzy praktyczną implementację idei wirtualnej szkoły:

!

wyniki uczniów i stany poszczególnych stron przechowywane są na serwerze;

!

aplikacja nauczyciela potrafi wyświetlić i wydrukować te wyniki dla poszczegól-
nych uczniów indywidualnie z uwzględnieniem różnych zakresów materiału –
lekcja, ćwiczenie;

!

raporty z wynikami zawierają procentowe wyniki dla każdego ćwiczenia czy
lekcji i określają stopień opanowania danej partii materiału przez uczniów. Ra-

218

IV

ed

uLAN

porty pozwalają szybko zorientować się w poziomie całej grupy oraz wskazać te
obszary, które wymagają jeszcze powtórzenia i utrwalenia.

Raporty wyników

– ikona zmiany użytkownika, występuje tylko w aplikacji nauczyciela i umożli-

wia:

!

przeglądanie wyników poszczególnych uczniów;

!

usuwanie wyników uczniów z wybranego przedmiotu;

!

przydzielanie oraz usuwanie uprawnień nauczycielskich.

Przekazywanie uczniom uwag i wskazówek drogą elektroniczną

Wysłanie wiadomości tekstowej do jednego lub wszystkich komputerów (na ekranie
komputera ucznia pojawia się wówczas okno z wiadomością od nauczyciela); w ten
sposób nauczyciel ma możliwość kierowania pracą konkretnego ucznia (personaliza-
cja i indywidualizacja procesu nauczania) lub wszystkich uczniów jednocześnie.

219

ed

uLAN

IV

Wysyłanie wiadomości tekstowych do wszystkich uczniów lub wybranego

ucznia

Okno elektronicznej
wymiany wiadomo-
ści tekstowych,
które nauczyciel
może wysyłać do
uczniów, uczniowie
do nauczyciela i
uczniowie między
sobą.

APLIKACJA UCZNIA

W aplikacji każdego ucznia znajduje się pasek narzędziowy, który informuje
o

działaniach nauczyciela.

Pasek narzędziowy zawiera ikony, które świecąc na czerwono, sygnalizują:

S

– przydzielenie użytkownikowi sterowania wszystkimi komputerami;

T

– przejęcie przez innego użytkownika sieci sterowania wszystkimi komputerami;

G

– pracę grupową;

"

– zablokowanie komputera;

√

– zablokowanie na komputerze użytkownika sprawdzania wyników;

220

IV

ed

uLAN

#

– wysyłanie wiadomości tekstowych – jest to jedyna opcja w pasku narzędzio-

wym, którą uczeń może sam wywołać.