2szczotka

A. Szczotka

Prokuratura

i Prawo 2, 2009

Anna Szczotka

Dost

p do akt sprawy w post

powaniu przygo-

towawczym

Streszczenie

Przedstawiony artykuł podejmuje problematyk

dost

pu do akt sprawy

w post

powaniu przygotowawczym. Potrzeba zaj

cia stanowiska, mimo

istniej

cych wcze

niej publikacji dotycz

cych tego tematu, narodziła si

w zwi

zku z orzeczeniem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 czerwca

2008 r. Trybunał poruszył bowiem szereg kwestii niezwykle istotnych i rzuca-
j

cych nowe

wiatło na instytucj

dost

pu do akt sprawy w post

powaniu

przygotowawczym. Celem artykułu jest w szczególno

ci konfrontacja insty-

tucji dost

pu do akt w post

powaniu przygotowawczym z konstytucyjnym

prawem do obrony. Główna teza artykułu brzmi zatem,

e unormowany

w art. 156 § 5 k.p.k. dost

p do akt sprawy w post

powaniu przygotowaw-

czym nie spełnia standardów konstytucyjnych i konwencyjnych.

Wyrokiem z dnia 3 czerwca 2008 r., wydanym w sprawie o sygn. akt

K 42/07 z wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich, Trybunał Konstytucyjny
orzekł, i

art. 156 § 5 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks post

powa-

nia karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 ze zm.) w zakresie, w jakim umo

liwia

arbitralne wył

czenie jawno

ci tych materiałów post

powania przygoto-

wawczego, które uzasadniaj

wniosek prokuratora w przedmiocie tymcza-

sowego aresztowania, jest niezgodny z art. 2 oraz art. 42 ust. 2 w zw.
z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

Jak podkre

lił Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu powy

szego orze-

czenia, brzmienie zakwestionowanej regulacji umo

liwia w praktyce dowoln

interpretacj

przez organ prowadz

cy post

powanie przygotowawcze oko-

liczno

ci decyduj

cych o wyra

eniu zgody na udost

pnienie podejrzanemu

i jego obro

cy akt b

okre

lonych materiałów tego post

powania i pozo-

staje w sprzeczno

ci ze standardami prawidłowej legislacji i okre

lono

prawa. Przestrzeganie tych standardów jest za

szczególnie istotne, je

eli

chodzi o ograniczenia konstytucyjnych praw i wolno

ci, zwłaszcza o tak

podstawowym charakterze jak prawo do obrony.

Dost

p do akt sprawy w post

powaniu...

Prokuratura
i Prawo 2, 2009

Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie zagadnienia udost

pnia-

nia akt sprawy podejrzanemu w toku post

powania przygotowawczego

w oparciu o stanowisko Trybunału Konstytucyjnego wyra

one w wyroku

z dnia 3 czerwca 2008 r. Za spraw

bowiem ww. orzeczenia Trybunału Kon-

stytucyjnego przepis reguluj

cy powy

kwesti

, tj. art. 156 § 5 k.p.k.,

wprawdzie nie utracił mocy obowi

zuj

cej, jednak, co podkre

lił Trybunał

Konstytucyjny, powinien spowodowa

zmian

w jego stosowaniu, polegaj

na wyeliminowaniu takiej mo

liwo

ci jego interpretacji, która jest niezgod-

na z Konstytucj

. Maj

c powy

sze na uwadze, warto zatem jeszcze raz

powróci

do tematu dost

pu do akt sprawy w post

powaniu przygotowaw-

czym, wskazuj

c jednocze

nie w szczególno

ci na te jego aspekty, które

zostały zaakcentowane przez Trybunał Konstytucyjny. W pierwszej cz

ęś

artykułu omówiony zostanie przepis kodeksu post

powania karnego regulu-

cy dost

p do akt w post

powaniu przygotowawczym podejrzanego i jego

obro

cy, w drugiej cz

ęś

ci wskazane zostan

najwa

niejsze aspekty konsty-

tucyjnie i konwencyjnie zagwarantowanego prawa do obrony, które mog

naruszane przez te regulacje, i w ko

cu, w ostatniej cz

ęś

ci stanowi

cej

podsumowanie pracy, problem dost

pu do akt w post

powaniu przygoto-

wawczym oraz zasada prawa do obrony zostan

ze sob

skonfrontowane,

przede wszystkim na gruncie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia
3 czerwca 2008 r., ale tak

e wcze

niejszego orzecznictwa Europejskiego

Trybunału Praw Człowieka.

III

Prawo podejrzanego oraz jego obro

cy do dost

pu do materiału dowo-

dowego uzna

na za uprawnienie do korzystania z tej samej wiedzy

i tych samych materiałów procesowych, jakie posiada organ prowadz

post

powanie. Jego zakres obejmuje zarówno dost

p do dokumentów pro-

cesowych zwi

zanych z czynno

ciami procesowymi, w których podejrzany

brał udział, jak i tych, w których nie uczestniczył. W pierwszym przypadku
mo

e słu

podejrzanemu równie

informacj

o tym, czy zapis czynno

był wierny z rzeczywisto

i ewentualnie umo

liwi

podj

cie działa

w celu

jej przywrócenia. W drugim dostarcza informacji co do ich przebiegu i skut-
ków dokonanych czynno

ci.

Prawo dost

pu do akt sprawy nie jest jednak prawem nieograniczonym.

Ograniczenia dotycz

zarówno całkowitego wył

czenia dost

pu do niektó-

Wyrok TK z dnia 3 czerwca 2008 r., K 42/07.

A. Szczotka

Prokuratura

i Prawo 2, 2009

rych materiałów czy informacji, jak te

uzale

nienia od decyzji organów,

a tak

e sposobu korzystania z udost

pnionych materiałów. Wył

czony jest

całkowicie dost

p do materiałów zawieraj

cych informacje obj

te tajemnic

stwow

. Pełn

liwo

ść

zaznajomienia si

z dokumentami w aktach

sprawy ma podejrzany tylko odno

nie do protokołów tych czynno

ci, w któ-

rych on sam uczestniczył lub miał prawo uczestniczy

, oraz odno

nie do

dokumentów pochodz

cych od niego lub sporz

dzonych z jego udziałem

(art. 157 § 3 k.p.k.)

Kwesti

dost

pu podejrzanego oraz jego obro

cy do akt sprawy, a zara-

zem jego ograniczenia, w toku post

powania przygotowawczego reguluje

art. 156 § 5 k.p.k., zgodnie z którym, je

eli ustawa nie stanowi inaczej,

w toku post

powania przygotowawczego stronom, obro

com, pełnomocni-

kom i przedstawicielom ustawowym udost

pnia si

akta, umo

liwia sporz

dzanie odpisów i kserokopii oraz wydaje odpłatnie uwierzytelnione odpisy
lub kserokopie tylko za zgod

prowadz

cego post

powanie przygotowaw-

cze. Za zgod

prokuratora akta w toku post

powania przygotowawczego

mog

w wyj

tkowych przypadkach udost

pniane innym osobom.

Przepis powy

szy okre

la kr

g osób, które mog

uzyska

dost

p do akt

(strony, obro

cy, pełnomocnicy i przedstawiciele ustawowi, w wyj

tkowych

wypadkach – inne osoby), zakres korzystania z akt post

powania (udost

nienie, umo

liwienie sporz

dzenia odpisów i kserokopii oraz wydawanie

odpłatnie uwierzytelnionych odpisów lub kserokopii) oraz warunki formalno-
proceduralne udost

pnienia akt (mog

udost

pniane tylko za zgod

prowadz

cego post

powanie przygotowawcze)

Przepis art. 156 § 5 k.p.k. nie wskazuje

adnego terminu do zło

enia

wniosku o udost

pnienie akt sprawy. Tym samym uprawnienie podejrzanego

i jego obro

cy do

Ŝą

dania udost

pnienia akt sprawy obejmuje etap od

przedstawienia zarzutu popełnienia przest

pstwa do zako

czenia post

po-

wania przygotowawczego.

śą

danie udost

pniania akt na podstawie art. 156

§ 5 k.p.k. nie zostało tak

e obwarowane jakimikolwiek warunkami, a zatem

podejrzany nie musi spełni

adnych pozytywnych przesłanek umo

liwiaj

cych uzyskanie dost

pu do akt sprawy

Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu swojego orzeczenia wskazał, i

ustawodawca w

adnym z przepisów kodeksu post

powania karnego nie

sprecyzował, co nale

y rozumie

przez zawarte w art. 156 § 5 k.p.c. sformu-

łowanie „akta sprawy s

dowej”. W tym miejscu podnie

ść

nale

y, i

przepis

P. W i l i

s k i, Odmowa dost

pu do akt sprawy w post

powaniu przygotowawczym, Proku-

ratura i Prawo 2006, nr 11, s. 75.

Wyrok TK z dnia 3 czerwca 2008 r., K 42/07.

Ibidem.

J. S k o r u p k a, Udost

pnianie akt sprawy podejrzanemu, Prokuratura i Prawo 2007, nr 5,

s. 65.

Dost

p do akt sprawy w post

powaniu...

Prokuratura
i Prawo 2, 2009

art. 156 § 5 k.p.k. nie zawiera poj

cia „akta sprawy s

dowej”. Okre

leniem

„akta sprawy s

dowej” posłu

ył si

ustawodawca wył

cznie w art. 156 § 1

k.p.k., okre

laj

c ogólne reguły udost

pnienia akt na etapie post

powania

dowego. Zasadne w

tpliwo

ci Trybunału, dotycz

ce braku okre

lono

poj

cia „akta sprawy s

dowej” w kontek

cie akt przekazanych s

dowi wraz

z wnioskiem w przedmiocie tymczasowego aresztowania, wynikaj

c nie

z tre

ci art. 156 § 5 k.p.k., lecz ewentualnie ł

cznie z przepisów art. 156 § 1

i 5 k.p.k. Tymczasem Trybunał przyj

ł,

e kwesti

zasad dost

pu do akt

sprawy w post

powaniu w przedmiocie zastosowania lub przedłu

enia sto-

sowania tymczasowego aresztowania reguluje art. 156 § 5 k.p.k., przeto
zakres znaczeniowy poj

cia „akta sprawy s

dowej” u

ytego w art. 156 § 1

k.p.k. zdaje si

nie mie

kszego znaczenia przy rozstrzyganiu przedsta-

wionego Trybunałowi zagadnienia

. Trybunał Konstytucyjny w swoim orze-

czeniu nie wskazał wykładni poj

cia akt sprawy zawartego w art. 156 § 5

k.p.k. Trybunał wskazał jedynie, i

zgodnie z praktyk

stosowan

przez s

powszechne okre

lenie „akta w toku post

powania przygotowawczego”

obejmuje zarówno „wła

ciwe” akta sprawy, o których mowa w art. 250 § 3

i art. 263 § 6 k.p.k., przysłane s

dowi wraz z wnioskiem o zastosowanie

przedłu

enie tymczasowego aresztowania, jak i akta „aresztowe”, tj.

wniosek prokuratora w przedmiocie tymczasowego aresztowania wraz
z zał

czonymi do niego dokumentami

. Znany jest te

pogl

d, i

w zakresie

dowodów, które stanowi

podstaw

wniosku o tymczasowe aresztowanie,

akta sprawy przesłane przez prokuratora wraz z wnioskiem w przedmiocie
tymczasowego aresztowania stanowi

akta sprawy s

dowej w rozumieniu

art. 156 § 1 k.p.k., co do udost

pniania których nie ma potrzeby uzyskiwania

zgody na ich udost

pnienie (art. 156 § 5 k.p.k.). Dopiero w pozostałym za-

kresie s

to akta post

powania przygotowawczego, na udost

pnienie któ-

rych wymagana jest zgoda prowadz

cego post

powanie przygotowawcze.

Uzasadnieniem powy

szego pogl

du jest przyj

cie, i

post

powanie

w przedmiocie tymczasowego aresztowania stanowi post

powanie s

dowe,

a zatem akta sprawy, które prokurator przesyła s

dowi wraz z wnioskiem

o tymczasowe aresztowanie, nale

y uzna

za akta sprawy s

dowej

Odmowa dost

pu do akt post

powania przygotowawczego wydana na

podstawie art. 156 § 5 k.p.k. mo

e mie

ró

ny zakres. Uzna

bowiem nale-

e skoro organ prowadz

cy post

powanie przygotowawcze wyrazi

mo-

e zgod

na dost

p do akt sprawy, to mo

e równie

wyrazi

w odniesieniu

P. K a r d a s, P. W i l i

s k i, O niekonstytucyjno

ci odmowy dost

pu do akt sprawy w po-

powaniu w przedmiocie tymczasowego aresztowania, Palestra 2008, nr 7–8, s. 28.

Wyrok TK z dnia 3 czerwca 2008 r., K 42/07.

J. S k o r u p k a, W kwestii dost

pu tymczasowo aresztowanego do wniosku przedmiocie

tymczasowego aresztowania oraz akt sprawy w post

powaniu przygotowawczym na margi-

nesie orzecze

dów powszechnych, Palestra 2008, nr 7–8, s. 37.

A. Szczotka

Prokuratura

i Prawo 2, 2009

do cz

ęś

ci akt albo niektórych ich fragmentów. Zatem odmowa dost

pu do

akt mo

e obejmowa

cały zgromadzony materiał procesowy, poszczególne

fragmenty akt albo te

konkretne jego elementy – protokoły przesłucha

opinie, ekspertyzy

. Wydaje si

e tylko w nielicznych sprawach zajd

prze-

słanki pozwalaj

ce na odmówienie podejrzanemu dost

pu do cało

ci akt

sprawy, natomiast w wi

kszo

ci wypadków odmowa b

dzie mogła by

ogra-

niczona jedynie do cz

ęś

ci akt, a nawet poszczególnych dokumentów

Odno

nie odmowy dost

pu do akt sprawy, nale

y wskaza

, i

ustawo-

dawca w

aden sposób nie uregulował podstaw odmowy udost

pniania po-

dejrzanemu i jego obro

cy akt sprawy w toku post

powania przygoto-

wawczego

. W art. 156 § 5 k.p.k. nie zostały okre

lone

adne przesłanki

odmowy udost

pnienia akt, jak cho

by „interes

ledztwa”. Z przepisu po-

szego nie wynika równie

, na jakiej podstawie winno by

oparte przeko-

nanie prowadz

cego post

powanie przygotowawcze o udost

pnieniu b

odmowie udost

pnienia podejrzanemu akt sprawy

. Trybunał Konstytucyjny

wskazał na nadmiern

ogólno

ść

sformułowania art. 156 § 5 k.p.k., co prze-

dziło o uznaniu jego niezgodno

ci z zasad

poprawnej legislacji zawartej

w art. 2 Konstytucji RP. W uzasadnieniu swojego wyroku Trybunał Konstytu-
cyjny podniósł, i

byłoby po

Ŝą

dane wprowadzenie przez ustawodawc

przepisu art. 156 § 5 k.p.k. przesłanek ograniczaj

cych arbitralne stosowa-

nie zawartej w nim regulacji. Powinny one polega

na doprecyzowaniu prze-

pisów dotycz

cych dost

pu do akt w zwi

zku z zastosowaniem lub przedłu-

eniem tymczasowego aresztowania w taki sposób, aby oskar

ony (jego

obro

ca) miał mo

liwo

ść

efektywnej obrony i podwa

enia zasadno

ci zasto-

sowania

rodka zapobiegawczego. Jednocze

nie Trybunał podkre

lił, i

samo doprecyzowanie art. 156 § 5 k.p.k., polegaj

ce na dodaniu do tego

przepisu przesłanek odmowy dost

pu do dokumentów w postaci klauzul

ogólnych (np. dobra wymiaru sprawiedliwo

ci), nie gwarantowałoby osobie

tymczasowo aresztowanej dost

pu do akt spraw w sposób zgodny ze stan-

dardami wyznaczonymi przez Europejski Trybunał Praw Człowieka

Nale

y jednak zgodzi

ze stanowiskiem, i

prowadz

cy post

powanie

przygotowawcze nie powinien odmawia

zgody na przejrzenie akt przez

P. W i l i

s k i, Odmowa dost

pu do akt sprawy w post

powaniu przygotowawczym, Proku-

ratura i Prawo 2006, nr 11, s. 79.

J. S k o r u p k a, Udost

pnianie akt sprawy podejrzanemu, Prokuratura i Prawo 2007, nr 5,

s. 73.

M. W

s e k - W i a d e r e k, Dost

p do akt sprawy oskar

onego tymczasowo aresztowa-

nego i jego obro

cy w post

powaniu przygotowawczym – standard europejski a prawo pol-

skie, Palestra 2003, nr 3–4, s. 65.

J. S k o r u p k a, Udost

pnianie akt sprawy podejrzanemu, Prokuratura i Prawo 2007, nr 5,

s. 65.

Wyrok TK z dnia 3 czerwca 2008 r., K 42/07.

Dost

p do akt sprawy w post

powaniu...

Prokuratura
i Prawo 2, 2009

strony, je

eli mo

e to nast

bez wyrz

dzenia istotnej szkody interesom

prowadzonego

ledztwa (dochodzenia)

Odmowa wgl

du do akt sprawy wydawana jest w formie zarz

dzenia

wraz z jego pisemnym uzasadnieniem osoby prowadz

cej post

powanie

przygotowawcze. Uzasadnienie zarz

dzenia powinno spełnia

warunki

okre

lone w art. 424 § 1 k.p.k., tj. wskazanie, jakie fakty uznano za udowod-

nione lub nieudowodnione, na jakich w tej mierze oparto si

dowodach

i dlaczego nie uznano dowodów przeciwnych, oraz wyja

nienie podstawy

prawnej zarz

dzenia. Przede wszystkim jednak uzasadnienie powinno

wskazywa

na te okoliczno

ci sprawy, które stały na przeszkodzie udost

nienia akt sprawy. Odmowa udost

pniania akt została poddana kontroli in-

stancyjnej. Na zarz

dzenie w przedmiocie odmowy udost

pniania akt

w post

powaniu przygotowawczym, zgodnie z art. 159 k.p.k., przysługuje

stronom za

alenie do prokuratora bezpo

rednio przeło

onego. Je

eli zarz

dzenie o odmowie udost

pnienia akt wydał prokurator, za

alenie na jego

zarz

dzenie rozpoznaje prokurator bezpo

rednio przeło

ony. Je

eli nato-

miast zarz

dzenie wydał nieprokuratorski organ prowadz

cy post

powanie

przygotowawcze, za

alenie rozpoznaje prokurator sprawuj

cy nadzór nad

tym post

powaniem

. W za

aleniu podejrzany mo

e zakwestionowa

nie

tylko zasadno

ść

samego rozstrzygni

cia, ale tak

e jego uzasadnienie,

wskazuj

c brak podstaw do decyzji

Decyzja o odmowie udost

pnienia akt sprawy ma charakter incydental-

ny, wydawana jest ona stosownie do aktualnego stanu post

powania. Po-

dejrzany w ka

dej chwili mo

e ponowi

wniosek o udost

pnienia akt. Wcze-

niejsza odmowa, cho

by podtrzymana przez prokuratora bezpo

rednio

przeło

onego b

sprawuj

cego nadzór nad post

powaniem przygoto-

wawczym, nie stanowi bowiem przesłanki negatywnej do wyst

pienia z ko-

lejnym wnioskiem o udost

pnienie akt. Wydanie zarz

dzenia uwzgl

dniaj

cego wniosek podejrzanego nie wymaga te

zmiany, ani uchylenia wcze-

niejszego zarz

dzenia w tej kwestii. Wydaniu postanowienia w drugiej in-

stancji równie

nie towarzyszy zakaz ponownego

Ŝą

dania, ani te

nie korzy-

sta ono z powagi rzeczy os

dzonej

Wskaza

ponadto nale

y, i

obowi

zuj

cy kodeks post

powania karnego

nie zawiera odmiennych uregulowa

dost

pu podejrzanego i jego obro

do akt post

powania przygotowawczego w sytuacji, kiedy podejrzany jest

F. P r u s a k, Komentarz do kodeksu post

powania karnego, Warszawa 1999.

P. H o f m a

s k i, E. S a d z i k, K. Z g r y z e k, Kodeks Post

powania Karnego, t. IV:

Komentarz. Aktualizacje, Wydawnictwo C. H. Beck 2008.

P. W i l i

s k i, Odmowa dost

pu do akt sprawy w post

powaniu przygotowawczym, Proku-

ratura i Prawo 2006, nr 11, s. 82.

J. S k o r u p k a, Udost

pnianie akt sprawy podejrzanemu, Prokuratura i Prawo 2007, nr 5,

s. 66.

A. Szczotka

Prokuratura

i Prawo 2, 2009

tymczasowo aresztowany. Zatem przewidziane przez kodeks post

powania

karnego incydentalne procedury aresztowe, w ramach których odbywa si

kontrola zasadno

ci tymczasowego aresztowania, nie skutkuj

adnym

uprzywilejowaniem podejrzanego tymczasowo aresztowanego w dost

pie do

akt sprawy w porównaniu z podejrzanym odpowiadaj

cym z wolnej stopy

Czynno

ść

polegaj

ca na udost

pnieniu akt sprawy stosownie do art. 156

§ 5 k.p.k. nie wymaga spisania protokołu. Mo

e on by

jednak spisany, gdy

przeprowadzaj

cy t

czynno

ść

uzna to za konieczne. Mo

liwe jest tak

udokumentowanie tej czynno

ci w formie notatki urz

dowej

Prawo do obrony to podstawowe prawo podejrzanego w procesie kar-

nym, nale

Ŝą

ce do sfery praw człowieka, przewidziane w Konstytucji RP

i gwarantowane przez kodeks post

powania karnego oraz Konwencj

o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolno

ci (dalej: Konwencja

Europejska). Prawo do obrony jest zatem fundamentaln

zasad

procesu

karnego, ale tak

e elementarnym standardem demokratycznego pa

stwa

prawnego

. Zasada prawa do obrony podniesiona została do rangi zasady

konstytucyjnej. Umieszczenie powy

szej zasady w przepisach Konstytucji

powoduje,

e zasada ta nabiera szczególnej doniosło

ci dla całego systemu

prawa, w tym dla norm karnoprocesowych. Zasada prawa do obrony znajduje
ponadto swoje miejsce w traktatach mi

dzynarodowych reguluj

cych zagad-

nienia praw człowieka, w tym równie

w Powszechnej Deklaracji Prawa Czło-

wieka czy Mi

dzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych

Zgodnie z art. 42 ust. 2 Konstytucji RP ka

dy, przeciw komu prowadzone

jest post

powanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach po-

powania; Mo

e on w szczególno

ci wybra

obro

lub na zasadach

okre

lonych w ustawie korzysta

z obro

cy z urz

du.

Podkre

nale

e prawo do obrony wyst

powa

winno we wszystkich

stadiach post

powania, a wi

c zarówno w stadiach przedjudykacyjnych, jak

i przed organami orzekaj

cymi, w tym i przed s

dami, wszystkich instancji.

We wszystkich tych stadiach wyst

puje ono w takim samych pełnym zakre-

sie, niezale

nie od tego,

e nie wszystkie z tych stadiów mog

czy

M. W

s e k - W i a d e r e k, Dost

p do akt sprawy oskar

onego tymczasowo aresztowa-

nego i jego obro

cy w post

powaniu przygotowawczym – standard europejski a prawo pol-

skie, Palestra 2003, nr 3–4, s. 66.

J. S k o r u p k a, Udost

pnianie akt sprawy podejrzanemu, Prokuratura i Prawo 2007, nr 5,

s. 67.

Wyrok TK z dnia 3 czerwca 2008 r., K 42/07.

Wyrok SN z dnia 4 lutego 2003 r., IV KK 379/02, LEX nr 75448.

Dost

p do akt sprawy w post

powaniu...

Prokuratura
i Prawo 2, 2009

takim czy innym orzeczeniem

. Ponadto, zgodnie ze stanowiskiem S

Najwy

szego, nie formalne postawienie zarzutu popełnienia przest

pstwa,

lecz ju

pierwsza czynno

ść

organów procesowych skierowana na

ciganie

okre

lonej osoby czyni j

podmiotem prawa do obrony

W pi

miennictwie karnoprocesowym powszechnie przyjmowane jest roz-

ró

nienie prawa do obrony na obron

materialn

i formaln

. Zasada prawa

do obrony obejmuje zatem zarówno prawo do obrony materialnej, tj. podej-
mowanie przez jak

kolwiek osob

wszelkich czynno

ci procesowych w celu

ochrony interesów oskar

onego w procesie, jak i prawo do obrony formalnej,

czyli korzystanie z pomocy obro

cy przez oskar

onego. Obrona materialna

polega przede wszystkim na składaniu wniosków o przeprowadzenie dowo-
dów oraz innych wniosków procesowych, których uwzgl

dnienie wyjdzie na

korzy

ść

oskar

onemu, przytaczaniu argumentów na jego rzecz oraz kontrar-

gumentów przeciwko tezom oskar

enia, składaniu wyja

nie

oraz komento-

waniu przeprowadzonych dowodów i wnoszeniu

rodków zaskar

enia

(obrona czynna, aktywna). Do obrony materialnej zaliczy

równie

nale

prawo wgl

du w akta sprawy. Obron

materialn

cechuje wi

c to,

e ka

e j

wykonywa

na rzecz oskar

onego, a działalno

ść

ta ma granice wy-

znaczone przez przepisy prawa. Form

obrony materialnej jest równie

mil-

czenie i bierne zachowanie si

oskar

onego (obrona bierna)

Jak wielokrotnie podkre

lał Trybunał Konstytucyjny

, prawo do obrony

nie jest prawem absolutnym. Ograniczenia tego prawa podlegaj

ocenie

przez pryzmat art. 31 ust. 3 Konstytucji, który formułuje kumulatywnie uj

przesłanki dopuszczalno

ci ogranicze

w korzystaniu z konstytucyjnych

praw i wolno

ci. S

to: ustawowa forma ograniczenia, istnienie w pa

stwie

demokratycznym konieczno

ci wprowadzenia ograniczenia, funkcjonalny

zwi

zek ograniczenia z realizacj

wskazanych w art. 31 ust. 1 warto

(bezpiecze

stwo pa

stwa, porz

dek publicznym, ochrona

rodowiska,

zdrowia i moralno

ci publicznej, wolno

ci i praw innych osób) oraz zakaz

naruszania istoty danego prawa lub wolno

ci. Stwierdzenie,

e ograniczenia

mog

ustanawiane tylko wtedy, gdy s

konieczne w demokratycznym

stwie, nakazuje rozwa

, czy wprowadzona regulacja jest w stanie do-

prowadzi

do zamierzonych przez ni

skutków, czy regulacja ta jest nie-

dna dla ochrony interesu publicznego, z którym jest poł

czona, oraz czy

P. S a r n e c k i, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, t. III, pod red. L. G a r -

l i c k i e g o, Warszawa 2003.

Wyrok SN z dnia 9 lutego 2004 r., KK 194/03.

S. W a l t o

, Naczelne zasady procesu karnego, Warszawa 1999, s. 119.

Wyrok TK z dnia 3 czerwca 2008 r., K 42/07; a tak

e: wyrok TK z dnia 24 marca 2003 r.,

P 14/01; wyrok TK z dnia 6 marca 2007 r., SK 54/06; orzeczenie TK z dnia 26 kwietnia
1995 r., K 11/94; wyrok TK z dnia 28 czerwca 2000 r., K 34/99.

A. Szczotka

Prokuratura

i Prawo 2, 2009

efekty wprowadzonej regulacji pozostan

w proporcji do ci

ęŜ

arów nakłada-

nych przez ni

na obywatela.

Podstawowym aktem mi

dzynarodowym reguluj

cym zagadnienie prawa

do obrony jest Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wol-
no

, która w art. 6 ust. 3 stanowi, i

dy oskar

ony o popełnienie czynu

zagro

onego kar

ma co najmniej prawo do posiadania odpowiedniego cza-

su i mo

liwo

ci do przygotowania obrony oraz do bronienia si

osobi

cie lub

przez ustanowionego przez siebie obro

, a je

li nie ma wystarczaj

cych

rodków na pokrycie kosztów obrony – do bezpłatnego korzystania z pomo-

cy obro

cy wyznaczonego z urz

du, gdy wymaga tego dobro wymiaru spra-

wiedliwo

ci. Uprawnienia zawarte w art. 6 ust. 3 Konwencji Europejskiej

tradycyjnie uznaje si

za podstawowe prawa oskar

onego, tworz

ce stan-

dard tzw. minimum praw oskar

onego, cho

, jak si

wskazuje, nie jest to

z pewno

lista wyczerpuj

ca.

Trybunał Konstytucyjny orzekł, i

art. 156 § 5 k.p.k. w zakresie, w jakim

umo

liwia arbitralne wył

czenie jawno

ci tych materiałów post

powania

przygotowawczego, które uzasadniaj

wniosek prokuratora w przedmiocie

tymczasowego  aresztowania,  narusza  konstytucyjnie  zagwarantowane  pra-
wo  do  obrony  zagwarantowane  podejrzanemu  w  art.  42  ust.  2  Konstytucji
RP.  Wskaza

nale

y, i

Trybunał nie wykluczył całkowicie mo

liwo

ci od-

mowy udost

pniania tych materiałów, pod warunkiem jednak, i

nie b

dzie

ona miała arbitralnego charakteru

Trybunał Konstytucyjny przyznał jednocze

nie, i

co do zasady słusznie

post

powanie przygotowawcze – odmiennie ni

post

powanie s

dowe – nie

jest oparte na zasadzie pełnej jawno

ci akt sprawy. Mo

liwo

ść

osi

gni

cia

celów post

powania przygotowawczego warunkowana jest bowiem, mi

dzy

innymi, zachowaniem w tajemnicy pewnych informacji, dowodów itd.

. Po-

mimo jednak dominowania w post

powaniu przygotowawczym zasady taj-

ci, powinno

prowadz

cego to post

powanie jest przede wszystkim

poszanowanie prawa do obrony podejrzanego oraz zasady kontradyktoryj-
no

ci post

powania

W miejsce wynikaj

cej z powszechnie przyjmowanej dot

d wykładni

art. 156 § 5 k.p.k. zasady tajno

ci akt sprawy, od której odst

pstwo uzale

Dz. U. z 1993 r., Nr 284, poz. 61.

P. K a r d a s, P. W i l i

s k i, O niekonstytucyjno

ci odmowy dost

pu do akt sprawy

w post

powaniu w przedmiocie tymczasowego aresztowania, Palestra 2008, nr 7–8, s. 26.

Postanowienie TK z dnia 27 stycznia 2004 r., SK 50/03.

J. S k o r u p k a, Udost

pnianie akt sprawy podejrzanemu, Prokuratura i Prawo 2007, nr 5,

s. 73.

Dost

p do akt sprawy w post

powaniu...

Prokuratura
i Prawo 2, 2009

nione było od zgody prowadz

cego post

powanie, Trybunał przyj

ł wykład-

wskazuj

na zasad

„wewn

trznej jawno

ci” tej cz

ęś

ci materiałów

zgromadzonych w aktach przekazanych s

dowi w trybie art. 250 § 3 k.p.k.

lub art. 263 § 6 k.p.k., która stanowi uzasadnienie wniosku prokuratora
w przedmiocie tymczasowego aresztowania

Podstawowym uzasadnieniem dla ograniczenia dost

pu do akt sprawy

w post

powaniu przygotowawczym jest d

ąŜ

enie do efektywno

ci post

po-

wania, eliminowanie sytuacji, w których przedwczesne ujawnienie posiada-
nych informacji mo

e oznacza

zniweczenie wysiłków i niepowodzenie

w gromadzeniu dowodów popełnionego lub zarzucanego przest

pstwa

Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu swojego wyroku wskazał jednak, i

przepis art. 156 § 5 k.p.c. nie spełnia kryterium proporcjonalno

ci. Reguluj

kolizj

dzy dwiema warto

ciami – efektywno

post

powania przygo-

towawczego i skuteczno

obrony osoby aresztowanej – umo

liwia nad-

mierne ograniczenie praw jednostki, mo

e nawet wkraczaj

c w istot

konsty-

tucyjnego prawa do obrony

. Organ procesowy winien zatem w bardzo wni-

kliwy sposób wywa

– z jednej strony chronione Konstytucj

RP oraz

standardami mi

dzynarodowymi interesy i prawa podejrzanego, a z drugiej

strony interes skutecznego

cigania w post

powaniu przygotowawczym

Odmawianie dost

pu do akt niew

tpliwie wkracza w sfer

prawa do

obrony, co nabiera szczególnego znaczenia w sytuacji stosowania (przedłu-

ania) najsurowszego

rodka zapobiegawczego, jakim jest tymczasowe

aresztowanie. Teza ta zachowuje swoj

aktualno

ść

, mimo

e na gruncie

post

powania karnego mo

na wskaza

przepisy, które umo

liwiaj

oskar

nemu i jego obro

cy uzyskanie cz

ęś

ciowej wiedzy na temat materiału dowo-

dowego, zebranego na danym etapie post

powania przygotowawczego

Trybunał Konstytucyjny wskazał bowiem, i

zagwarantowany w art. 157

§ 3 k.p.k. dost

p do protokołów tych czynno

ci, w których podejrzany sam

uczestniczył lub miał prawo uczestniczy

, oraz odno

nie do dokumentów

pochodz

cych od niego lub sporz

dzonych z jego udziałem nie umo

liwia

w sposób wystarczaj

cy realizacji prawa do obrony w sytuacji zastosowania

rodka zapobiegawczego w postaci tymczasowego aresztowania

, w tym

celu konieczne jest bowiem bezpo

rednie zapoznanie si

przez aresztowa-

P. K a r d a s, P. W i l i

s k i, O niekonstytucyjno

ci odmowy dost

pu do akt sprawy

w post

powaniu w przedmiocie tymczasowego aresztowania, Palestra 2008, nr 7–8, s. 26.

P. W i l i

s k i, Odmowa dost

pu do akt sprawy w post

powaniu przygotowawczym, Proku-

ratura i Prawo 2006, nr 11, s. 79.

Wyrok TK z dnia 3 czerwca 2008 r., K 42/07.

J. S k o r u p k a, Udost

pnianie akt sprawy podejrzanemu, Prokuratura i Prawo 2007, nr 5,

s. 73.

Wyrok TK z dnia 3 czerwca 2008 r., K 42/07.

Ibidem.

A. Szczotka

Prokuratura

i Prawo 2, 2009

nego (jego obro

) z materiałami post

powania przygotowawczego, uza-

sadniaj

cymi wniosek prokuratora.

Dost

p podejrzanego do akt sprawy jest niezwykle istotnym gwarantem

rzetelno

ci post

powania. Rzetelny proces karny wymaga bowiem, aby

oskar

yciel ujawnił podejrzanemu wszystkie istotne dowody przemawiaj

za i przeciw oskar

eniu. Skuteczna obrona jest bowiem niemo

liwa, albo co

najmniej niezwykle utrudniona, je

eli oskar

ony pozbawiony zostanie mo

li-

ci dost

pu do zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego. Brak

wiedzy o informacjach, które posiada organ procesowy, oznacza brak mo

liwo

ci skutecznej reakcji na wynikaj

ce z nich konsekwencje. St

d uzna

nale

y, i

prawo dost

pu do materiału dowodowego jest jednym z istotnych

elementów prawa do obrony

Maj

c na wzgl

dnie, i

post

powanie w przedmiocie tymczasowego

aresztowania umo

liwia pozbawienie wolno

ci podejrzanego, musi ono za-

pewni

mu obron

realn

i efektywn

, a nie iluzoryczn

i abstrakcyjn

W toku tego post

powania tymczasowo aresztowany musi mie

liwo

ść

przedstawienia i obrony własnego stanowiska. Obrona b

dzie za

mogła by

uznana za realn

i efektywn

, je

eli podejrzany b

dzie znał dowody i oko-

liczno

ci stanowi

ce podstaw

wniosku prokuratora

Przyj

ta przez Trybunał koncepcja przes

dza zatem o braku podstaw

prawnych do nieuwzgl

dnienia wniosku podejrzanego lub jego obro

o dost

p do tej cz

ęś

ci materiałów post

powania przygotowawczego, które

stanowi

uzasadnienie wniosku o zastosowanie lub przedłu

enie stosowa-

nia tymczasowego aresztowania. W obowi

zuj

cym stanie prawnym ozna-

cza to konieczno

ść

zapewnienia podejrzanemu i obro

cy mo

liwo

ci dost

pu do tej cz

ęś

ci akt. Standardem staje si

zatem, zgodnie z zasad

równo

broni, zapewnienie podejrzanemu, wobec którego zło

ono wniosek o zasto-

sowanie albo przedłu

enie tymczasowego aresztowania, dost

pu do tych

dowodów i okoliczno

ci, które stanowi

uzasadnienie tego wniosku

Odno

nie do orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego wskaza

tak

e nale-

y, i

zajmuj

c stanowisko w przedmiocie niekonstytucyjno

ci art. 156 § 5

k.p.k., Trybunał zaw

ził znacznie jego zakres, odnosz

c si

w sentencji swo-

jego wyroku jedynie ogólnie do samej dopuszczalno

ci ograniczenia do akt

sprawy wył

cznie w ramach post

powania w przedmiocie zastosowania lub

przedłu

enia stosowania tymczasowego aresztowania. Przepis art. 156 § 5

P. W i l i

s k i, Odmowa dost

pu do akt sprawy w post

powaniu przygotowawczym, Proku-

ratura i Prawo 2006, nr 11, s. 74.

J. S k o r u p k a, W kwestii dost

pu tymczasowo aresztowanego do wniosku przedmiocie

tymczasowego aresztowania oraz akt sprawy w post

powaniu przygotowawczym na margi-

nesie orzecze

dów powszechnych, Palestra 2008, nr 7–8, s. 37.

P. K a r d a s, P. W i l i

s k i, O niekonstytucyjno

ci odmowy dost

pu do akt sprawy

w post

powaniu w przedmiocie tymczasowego aresztowania, Palestra 2008, nr 7–8, s. 27.

Dost

p do akt sprawy w post

powaniu...

Prokuratura
i Prawo 2, 2009

k.p.k. dotyczy natomiast dost

pu do akt w toku całego post

powania przygo-

towawczego, bez wzgl

du na stosowanie wobec podejrzanego

rodka za-

pobiegawczego w postaci tymczasowego aresztowania. Jednocze

nie jed-

nak uzasadnienie wyroku wskazuje na to,

e stwierdzaj

c zasadno

ść

zarzu-

tów dotycz

cych braku przesłanek odmowy, Trybunał uznał ten argument za

wystarczaj

cy do ogólnej dyskredytacji regulacji przewiduj

cej mo

liwo

ść

odmowy dost

pu w odniesieniu do art. 2 Konstytucji RP. Ponadto Trybunał

w swoim orzeczeniu nie odniósł si

do kwestii organu decyduj

cego o do-

pie do akt sprawy, w szczególno

ci za

ustalaj

cego zakres ujawnionego

podejrzanemu materiału dowodowego, a tak

e nie rozstrzygn

ł problemu

organu wła

ciwego i trybu kontroli decyzji o udost

pnieniu lub odmowie

udost

pnienia pewnej cz

ęś

ci materiału dowodowego

Mimo jednak powy

ej wskazanych w

tpliwo

ci zawartych w orzeczeniu

Trybunału, wyrok z dnia 3 czerwca 2008 r. jest niew

tpliwie przełomowy

z punktu widzenia gwarancji procesowych. Ujawniaj

ce si

w kontek

cie tego

wyroku zagadnienia wskazuj

na konieczno

ść

nowelizacji obowi

zuj

cych

przepisów przes

dzaj

c w pewnej cz

ęś

ci zakres przyszłego rozwi

zania

Z powy

szym orzeczeniem Trybunału Konstytucyjnego koresponduje

równie

orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, który stoi

na stanowisku, i

z potrzeby zagwarantowania przeprowadzenia skuteczne-

ledztwa mo

e wynika

konieczno

ść

utrzymania w tajemnicy cz

ęś

ci ze-

branych podczas

ledztwa informacji w celu zapobiegni

cia wpływaniu na

dowody przez podejrzanych i zakłócaniu przebiegu procesu; Jednak

e, ów

słuszny sk

din

d cel nie mo

e zosta

osi

gni

ty kosztem istotnych ograni-

cze

praw do obrony. W zwi

zku z tym, informacje wa

ne z punktu widzenia

oceny zgodno

ci z prawem aresztowania danej osoby nale

y udost

pni

wła

ciwy sposób obro

cy podejrzanemu

. Europejski Trybunał Praw Czło-

wieka nie stawia zatem wymogu udost

pnienia tymczasowo aresztowanemu

cało

ci materiałów post

powania przygotowawczego. Jednak

e podejrzany

i jego obro

ca powinien mie

dost

p do akt tego post

powania w zakresie

niezb

dnym do efektywnego podwa

ania zasadno

ci i legalno

ci areszto-

wania

Realizacja uprawnienia zagwarantowanego w art. 6 ust. 3 Konwencji Eu-

ropejskiej b

dzie sprowadzała si

nie tylko do mo

liwo

Ŝą

dania podania

mu ustnie podstaw zarzutu oraz sporz

dzenia na pi

mie uzasadnienia po-

stanowienia o przedstawieniu zarzutu, ale tak

e do poznania dowodów

zgromadzonych przez organy

cigania. Z kolei to uprawnienie, ł

cznie

z uprawnieniem, do posiadania mo

liwo

ci do przygotowania obrony, obej-

Ibidem, s. 29.

Ibidem, s. 32.

Wyrok ETPCz z dnia 25 czerwca 2002 r., sprawa nr 24244/94.

Postanowienie SA we Wrocławiu z dnia 23 sierpnia 2007 r., II AKz 412/07.

A. Szczotka

Prokuratura

i Prawo 2, 2009

muje prawo podejrzanego do

Ŝą

dania udost

pnienia mu zebranego materia-

łu dowodowego, w tym akt post

powania przygotowawczego

Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 czerwca 2008 r. polemi-

zuje z dotychczas dominuj

cym pogl

dem w orzecznictwie, zgodnie z któ-

rym odmowa dost

pu do akt sprawy w post

powaniu przygotowawczym nie

narusza prawa do obrony

. W uzasadnieniu swojego wyroku Trybunał

przedstawił jednak w sposób bardzo rzetelny i precyzyjny te aspekty odmo-
wy dost

pu do akt sprawy, które niew

tpliwie naruszaj

prawo do obrony.

wietle powy

szego, nie ulega wi

c w

tpliwo

ci,

e dotychczasowa linia

orzecznicza, a tak

e praktyka polegaj

ca w przewa

cej cz

ęś

ci spraw na

odmowie dost

pu do akt sprawy powinny ulec zmianie. Wydaje si

e naj-

odpowiedzialno

Trybunał Konstytucyjny obarczył organ prowa-

cy post

powanie przygotowawcze, w którego gestii ci

gle pozostaje re-

alizowanie dost

pu do akt sprawy w post

powaniu przygotowawczym. Wo-

bec faktu, i

przepis art. 156 § 5 k.p.k. nie utracił mocy obowi

zuj

cej, zada-

niem organu prowadz

cego post

powanie przygotowawcze b

dzie takiego

jego stosowanie, które zagwarantuje podejrzanemu realizacj

jego konstytu-

cyjnych i konwencyjnych praw, w tym przede wszystkim prawa do obrony.

Access to case files in pre-trial proceedings

Abstract

This article discusses the access to the case files in pre-trial proceedings.

The need for touching upon this problem, despite many relevant publications

J. S k o r u p k a, Udost

pnianie akt sprawy podejrzanemu, Prokuratura i Prawo 2007, nr 5,

s. 69.

W postanowieniu z dnia 4 wrze

nia 2007 r. S

d Apelacyjny w Krakowie orzekł, i

nie ma

racji obro

ca podejrzanego, zarzucaj

e odmówienie mu dost

pu do akt

ledztwa naru-

sza równo

ść

stron i uniemo

liwia mu obron

. Nie ma takiego naruszenia, bowiem wła

nie

Ŝą

danie dost

pu do akt narusza równo

ść

, skoro podejrzany nie ma obowi

zku wyjawienia

wszystkich posiadanych wiadomo

ci o badanych zdarzeniach. Ujawnienie dowodów dla sto-

sowania aresztowania obezwładniałoby

ledztwo, które wszak dopiero dowody gromadzi, by

udowodni

czyny podejrzanego (II AKz 384/07, KZS 2007, nr 9, poz. 45). W innym orzecze-

niu z dnia 13 pa

dziernika 2005 r. S

d Apelacyjny w Krakowie postanowił, i

„Prawo do rze-

telnego procesu nie oznacza uprawnienia obro

cy do dost

pu do materiałów

ledztwa na

dym jego etapie, lecz polega na wiedzy o okre

lonych w ustawie czynno

ciach

led-

czych, prawie do uczestniczenia w niektórych z nich i prawie do zaznajomienia si

z cało

materiałów, gdy post

powanie podlega uko

czeniu” (II AKz 366/05, KZS 2005, nr 10, poz.

29).