3

Do Czytelnika słów kilka o epoce nowożytnej
i pożytkach studiowania historii

.

10

Część I

NOWE HORYZONTY –
POWSTANIE NOWOŻYTNEGO ŚWIATA

Wiedza słów, wiedza obrazów – humanizm
i Odrodzenie

1. Ku wielkim zmianom

.

14

2. Dlaczego Italia?

.

15

3. Co to jest Odrodzenie?

.

18

4. Giganci Odrodzenia

.

21

5. Poznaj samego siebie – literatura Odrodzenia

.

24

6. Najszlachetniejsza ze wszystkich sztuk – postęp cywilizacyjny

w XVI w.

.

26

7. Wizerunek człowieka poczciwego – humanizm renesansowy

w Polsce

.

29

8. Renesans wawelski

.

33

9. Złoty wiek Rzeczypospolitej – mecenat i kultura

z dala od Krakowa

.

39

10. Takie będą Rzeczypospolite, jakie ich młodzieży chowanie –

o szesnastowiecznej szkole

.

41

Rozłam zachodniego chrześcijaństwa – reformacja
i odnowa katolicka

1. Przykład Apostołów? – okoliczności wybuchu reformacji

.

47

2. Luter przeciwko odpustom

.

49

3. Pożar się rozszerza – reformacja luterańska

.

50

4. Genewski przykład – reformacja kalwińska

.

54

SPIS TREŚCI

I

II

4

5. Paryż wart jest mszy – reformacja we Francji

.

55

6. Rewolta poddanych – kalwinizm w Niderlandach

.

56

7. Zbuntowana monarchia – reformacja w Anglii

.

58

8. Poza Kościołem nie ma zbawienia – sobór trydencki

.

60

9. Reforma trydencka

.

61

10. Kontrreformacja

.

63

11. Państwo bez stosów – pierwszy etap reformacji w Polsce

.

64

12. Państwo bez stosów – drugi etap reformacji w Polsce

.

66

13. Uczona i wymowna pobożność – reforma trydencka

w Polsce

.

69

14. Sarmackie Ateny – reformacja, kontrreformacja i kultura

narodowa

.

71

15. Chrześcijaństwo wschodnie – unia brzeska

.

72

16. Mozaika wyznaniowa polsko-litewskiej

Rzeczypospolitej

.

74

Poza horyzont – wielkie podróże i odkrycia geograficzne
Europejczyków

1. Cywilizacje pozaeuropejskie – Azja i Afryka

.

78

2. Cywilizacje pozaeuropejskie – Ameryka

.

80

3. W poszukiwaniu korzeni i złota – Portugalczycy wyruszają

na oceany

.

82

4. Zamiar, który zdawał się niemożliwy – odkrycie

Ameryki

.

85

5. Po złoto i sławę – podbój Ameryki

.

87

6. Nowy i Stary Świat

.

91

7. Utrapienia i rozkosze żeglarzy – życie codzienne

w wyprawach zamorskich

.

94

Pieniądz krąży coraz szybciej – gospodarka Europy
i Polski w XVI w.

1. Rewolucja cen

.

98

2. Kto zyskał? – skutki rewolucji cen

.

100

3. Kto stracił? – skutki rewolucji cen

.

102

4 Skowaliście ojcowskie granaty na pługi – polska szlachta zakłada

folwarki

.

104

5. Kto do Gdańska wie drogę z żytem a z popioły – produkcja

folwarczna i wywóz płodów rolnych

.

107

6. Gdańsk i inne miasta

.

109

7. Rzeczpospolita w przemianach gospodarczych Europy

.

112

Europa w świecie, Rzeczpospolita w Europie

1. A ty, szczęśliwa Austrio, żeń się – polityka Habsburgów

w XVI w.

.

115

2. Imperium, w którym nie zachodziło słońce, i zmierzch

uniwersalizmu cesarskiego

.

117

3. W cieniu półksiężyca – Europa a ekspansja turecka

.

119

SPIS TREŚCI

SPIS TREŚCI

III

IV

V

5

4. Wuj i siostrzeniec – Polska a Prusy Zakonne w początkach

XVI w.

.

121

5. W walce o porty Bałtyku – kwestia inflancka w drugiej połowie

XVI w.

.

123

6. Władcy, terytoria, stany – wzmocnienie rządów królewskich

w szesnastowiecznej Europie

.

126

„Nic o nas bez nas” – demokracja szlachecka
w Rzeczypospolitej XVI w.

1. Nic nowego bez wspólnej zgody wszystkich – podstawy demokracji

szlacheckiej

.

130

2. Poddać króla prawu – ruch egzekucyjny

.

131

3. Chęci wielkie ku pożytkowi Rzeczypospolitej – sejmy

egzekucyjne

.

133

4. Jedno nierozdzielne i nieróżne ciało – unia lubelska

.

134

5. Bez króla, pana zwierzchniego mieszkając – trudne

bezkrólewie

.

136

6. Pierwsza wolna elekcja

.

137

7. Rozdwojone elekcje 1575 i 1587 r.

.

138

8. Rzeczpospolita Obojga Narodów – państwo

i społeczeństwo

.

140

Część II

WIEK ROZUMU

W manufakturze, obserwatorium i na operowej scenie – gospo-
darka i kultura Europy w XVII w.

1. Każdy ma prawo handlować – kolonie Europejczyków

w XVII w.

.

148

2. Kompanie i manufaktury – organizacja handlu

i produkcji

.

151

3. Oto źródło wielkości i potęgi państwa – rynek kapitałowy

i merkantylizm

.

154

4. Miasto i wieś

.

156

5. Myślę, więc jestem – poznawanie świata

.

158

6. Aby wszystko było fikcyjne, ale zdawało się rzeczywiste – sztuka

barokowa

.

161

7. Na operowej scenie – teatr i muzyka w epoce Baroku

.

165

8. Z wizytą w Amsterdamie – sztuka i życie codzienne kraju

mieszczan i protestantów

.

166

Europa w XVII w. – różne wzory organizacji państwa
i społeczeństwa

1. Podobna do potwora – Rzesza Niemiecka po wojnie

trzydziestoletniej

.

171

VI

I

II

6

2. Państwo to ja – rządy absolutne Ludwika XIV we Francji

.

174

3. Od absolutyzmu do monarchii konstytucyjnej – Anglia

w XVII w.

.

176

4. Bez grozy nie można utrzymać państwa – Wielkie Księstwo

Moskiewskie w XVI–XVII w.

.

179

„Kto ojczyźnie swej służy, sam sobie służy” –
polsko-litewska Rzeczpospolita w XVII w.

1. W walce z państwem carów

.

184

2. Przeciw nawałom z Północy – wojny szwedzkie

.

188

3. W kleszczach Hohenzollernów – Brandenburgia i Prusy Książęce

a Rzeczpospolita

.

194

4. Powstanie kozackie – problem wewnętrzny

i międzynarodowy

.

195

5. Pod grozą półksiężyca – Rzeczpospolita w wojnach

z Turkami

.

198

6. Królestwo i Rzeczpospolita – kryzys państwa i społeczeństwa

w XVII w.

.

201

Między Wschodem i Zachodem – kultura barokowa polsko-
-litewskiej Rzeczypospolitej

1. W kościołach, pałacach i dworkach – mecenat i architektura

epoki Baroku

.

211

2. Między Wschodem i Zachodem – kultura polska doby

Baroku

.

216

3. Pan na zagrodzie równy wojewodzie – sarmatyzm i sarmackie

obyczaje

.

218

4. Nauka wszędzie człowieka zdobi – rodzina i wychowanie

młodzieży

.

223

Część III

WIEK OŚWIECENIA

Wolność czynienia użytku z rozumu – cywilizacja XVIII w.

1. Eksplozja demograficzna w XVIII w.

.

230

2. Prymat Anglii – rewolucje agrarna i przemysłowa

.

231

3. Pozwólcie im działać – liberalizm gospodarczy

.

234

4. Miej odwagę posługiwać się swym własnym rozumem – przełom

umysłowy Oświecenia

.

235

5. Wolność jest darem nieba – idee Oświecenia i władza

polityczna

.

237

6. Duch badawczy – odkrycia i wynalazki oświeceniowe

.

240

7. W stylu polskim i angielskim – sztuka i obyczajowość epoki

Oświecenia

.

241

SPIS TREŚCI

SPIS TREŚCI

III

IV

I

7

Rosja, Prusy, Austria i Rzeczpospolita do połowy XVIII w.

1. Przyspieszona europeizacja – Rosja w XVIII w.

.

247

2. Państwo zmilitaryzowanego absolutyzmu – Prusy

w XVIII w.

.

251

3. Wszystko dla ludu, nic dzięki ludowi – reformy w monarchii

Habsburgów w XVIII w.

.

254

4. Jedni do Sasa, drudzy do Lasa – rządy Wettinów w polsko-

-litewskiej Rzeczypospolitej

.

256

5. Nie rządem Polska stoi – polityczne skutki rządów saskich

.

260

6. Za króla Sasa jedz, pij i popuszczaj pasa – gospodarka i kultura

czasów saskich

.

262

Wolność, ale czy równość? – rewolucje amerykańska
i francuska

1. Kolonie angielskie w Nowym Świecie

.

267

2. Zjednoczyć się lub umrzeć – konflikt kolonii z metropolią

.

268

3. Życie, Wolność, Szczęście – wojna o niepodległość

.

271

4. My, Naród Stanów Zjednoczonych... – konstytucja nowego

państwa

.

274

5. Stan trzeci tworzy naród – wybuch rewolucji we Francji

.

276

6. Nie ma już odtąd żadnej szlachty – od monarchii konstytucyjnej

do republiki

.

278

7. Biada wrogom rewolucji – terror jakobiński i zmiany

społeczne

.

281

8. Naprzód dzieci Ojczyzny – zwycięstwa armii rewolucyjnej

i rządy Dyrektoriatu

.

283

Odrodzenie w upadku – Rzeczpospolita w dobie reform
stanisławowskich

1. Poniatowski na tronie – ostatnia elekcja

w Rzeczypospolitej

.

288

2. W obronie wiary i wolności – konfederacja barska i pierwszy

rozbiór

.

289

3. Daremny gest Rejtana – sejm rozbiorowy i jego

postanowienia

.

292

4. Cztery sprężyny szczęśliwości państwa – przemiany gospodarczo-

-społeczne czasów porozbiorowych

.

294

5. Królewska nauk i sztuk siedziba – Warszawa czasów

stanisławowskich

.

299

6. Wolni od hańbiących obcej przemocy nakazów – okoliczności

zwołania Sejmu Wielkiego

.

305

7. Poznawszy zadawnione rządu naszego wady – stronnictwa

polityczne w sejmie i pierwsze reformy

.

306

8. Los nas wszystkich od konstytucji narodowej zawisł – druga

kadencja sejmu i uchwalenie Konstytucji 3 maja

.

307

II

III

IV

8

„Finis Poloniae” – targowica, insurekcja i likwidacja państwa
polskiego

1. Z samych panów zguba Polaków – konfederacja targowicka

i wojna w obronie konstytucji

.

313

2. Przeciw „zarazie jakobińskiej” w Rzeczypospolitej

– drugi rozbiór

.

315

3. Wolność przeciw despotyzmowi – okoliczności wybuchu

powstania kościuszkowskiego

.

315

4. Ci, co nie wiedzieli, że ojczyznę mają – bitwa pod Racławicami

i uniwersał połaniecki

.

318

5. Insurekcja w Warszawie

.

319

6. Wolność – Równość – Całość – Niepodległość – działania

wojenne w drugiej fazie powstania

.

321

7. Finis Poloniae – trzeci rozbiór Polski

.

325

„Dał nam przykład Bonaparte...” – Europa i Polacy
w czasach napoleońskich

1. Wielka kariera małego generała – Francja od konsulatu

do cesarstwa

.

327

2. Jeszcze Polska nie umarła... – Legiony Polskie

we Włoszech

.

329

3. Wasz stwórca się zjawił – ekspansja napoleońskiej Francji

i zmiany w Europie

.

331

4. Co nam obca moc wydarła, szablą odbijemy... – Księstwo

Warszawskie

.

334

5. Bitwa! gdzie? w której stronie? – schyłek epopei napoleońskiej

i klęska w Rosji

.

338

6. Koniec epoki napoleońskiej

.

341

Część IV

WIEK PARY

Nie tylko para – rozwój gospodarczy i przemiany
społeczne Europy i Ameryki w pierwszej połowie XIX w.

1. Tworzyć zobopólne bogactwo – poznawanie świata,

komunikacja i wynalazki naukowo-techniczne w pierwszej połowie
XIX w.

.

346

2. Między erą rolniczą i erą przemysłową – przemiany demograficzne

i gospodarcze w Europie w pierwszej połowie XIX w.

.

352

3. Blaski i cienie kapitalizmu

.

355

4. Lekarstwa na nędzę i recepty na szczęście – socjalizm,

komunizm i liberalizm

.

360

5. W królestwie ducha – Europa romantyków

.

364

SPIS TREŚCI

SPIS TREŚCI

VI

I

V

9

Jeden kontynent, dwa światy – ład międzynarodowy
i siły go rozsadzające w pierwszej połowie XIX w.

1. Restauracja, czyli pokusa „świętego” spokoju

.

368

2. Żandarmi Europy – główne zasady polityki mocarstw

w latach 1815–1830

.

371

3. „Młoda Europa”

.

375

4. Praga i Budapeszt – budzenie się naszych południowych

sąsiadów

.

377

5. Gmach restauracji kruszy się – niepodległość Grecji

.

378

6. Wolność wiedzie lud na barykady – pierwsze rewolucje

w Europie

.

380

7. Domena wolności – Stany Zjednoczone i wyzwalanie się państw

Ameryki Południowej

.

382

Podzielone społeczeństwo – Polacy pod trzema
zaborami 1815–1830

1. Trzy zabory, wiele światów

.

387

2. Liberalny eksperyment – Królestwo Polskie

w latach 1815–1830

.

390

3. Naród żyje tak długo, jak długo żyje jego kultura – życie duchowe

i artystyczne Polaków

.

394

4. Wsi spokojna, wsi wesoła?

.

397

5. Początki „epoki pary” w Królestwie Polskim

.

399

6. Hej, kto Polak, na bagnety! – powstanie listopadowe

1830/1831 r.

.

401

7. Na paryskim bruku – Wielka Emigracja

.

406

Wiosna Ludów

1. Przed „trzęsieniem ziemi” – przyczyny Wiosny Ludów

.

412

2. Wiosna Ludów w krajach Europy

.

413

3. Za naszą i waszą wolność – rewolucja na Węgrzech

.

416

4. Słowianie i Włosi w dobie Wiosny Ludów

.

418

5. Synowie jednej matki Ojczyzny – próby powstańcze na ziemiach

polskich w 1846 r.

.

419

6. Wiosna Ludów na ziemiach polskich

.

421

Źródła cytowanych fragmentów

.

424

Indeks

.

426

Źródła fotografii

.

432

II

III

IV