Fantastyka naukowa

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Fantastyka naukowa
– opowieści o przyszłości i teraźniejszości.
Analiza wybranych powieści.

To raczej temat nie dla wszystkich, lecz dla miłośników science fiction. Pewno wtedy
wybierzesz ten temat, jeśli do tego szczególnego „plemienia” należysz. Warto, bo – jak
się okaże – będziesz miał okazję jeszcze wiele nowego dowiedzieć się o swoim ulubio-
nym gatunku. Pamietaj, że ważne będzie uzasadnienie wyboru: ważne, bo wielu polo-
nistów nie lubi tej literatury!

Literatura fantastycznonaukowa sytuuje się albo poza obrębem tzw. literatury wyso-

kiej albo, co najwyżej, na granicy między literaturą popularną (trywialną) a tą, którą
można znaleźć w uczonych podręcznikach historii literatury. I niesłusznie! Oczywiście
zdecydowaną większość utworów tego typu zaliczyć trzeba do kultury popularnej czy
wręcz masowej, ale przecież wszyscy żyjemy w świecie kultury masowej i nawet autorzy
dzieł kultury wysokiej muszą się jakoś odnieść do świata, w którym żyjemy. Poza tym
w obrębie science fiction można odnaleźć arcydzieła – choćby w twórczości Stanisława
Lema czy Phillipa K. Dicka. I o tym postaraj się przekonać komisję!

Inne możliwe sformułowania tematu

• Od Juliusza Verne’a do Stanisława Lema – analizując wybrane utwory,

przedstaw ewolucję powieści science fiction.

• Tematy i formy prozy science fiction: analiza wybranych przykładów.

PREZENTACJA

Strategie wstępu

To, co najważniejsze na początku, to określenie zakresu pojęcia science fiction. Samo
wyrażenie jest w naszej kulturze rodzajem oksymoronu – nauka kojarzy się raczej z ra-
cjonalnością, metodami badawczymi, suchością wykładu; fantastyka zaś z marzyciel-
stwem, zmyśleniem, nieracjonalnością. Termin ten utworzył w 1926 roku Hugo Gerns-
bach, redaktor Amazing Stories, pierwszego pisma drukującego konsekwentnie literaturę
tego typu. Zwrócić należy zatem uwagę na trudne czasem do uchwycenia różnice między
science fiction a fantasy, science fiction a utopią czy antyutopią: odpowiednie defi-
nicje można znaleźć w Słowniku terminów literackich. Na użytek tej prezentacji posłu-
żymy się sformułowaniem Ryszarda Handkego, który zauważył, że minimum, które musi
spełniać tekst zaliczany do s.f., to „choćby pozory naukowości i wszystko, co cudowne
musi mieć naukowe i technologiczne pseudomotywacje”.

• Ta definicja pozwala nam zaliczyć podróż Twardowskiego na Księżyc do baśni, pod-

róż bohaterów Juliusza Verne’a – do początków s.f. W pierwszym przypadku mamy
do czynienia z motywacją fantastyczno-magiczną; w drugim – lot ów możliwy był dzięki
skonstruowaniu działa nowego typu.

Możesz zacząć od przytoczonej definicji s.f. sformułowanej przez Ryszarda Hand-

kego po to, by dokonać subtelnych rozróżnień między s.f., utopią, antyutopią czy
fantasy.

Bibliografia podmiotu

Na początek trochę historii, poda-
jemy króciutkie streszczenia pier-
wowzorów gatunku, bo do wszyst-
kich na pewno nie dotrzesz!

• Cyrano de Bergerac

Cyrano de Bergerac

Cyrano de Bergerac
(właśc. Savinien de Cyrano),

(właśc. Savinien de Cyrano),

Tamten świat (1649).

Bohater tej utopijnej powieści
wznosi się ponad ziemską atmos-
ferę za pomocą skomplikowanego
aparatu: jest to złożony ze szkla-
nych rurek wypełnionych rosą pas,
który umożliwia wykorzystanie
przyciągania słonecznego do od-
bycia podróży na Księżyc. Miesz-
kańcy tego globu przyjęli podróż-
nika nieufnie, duch Sokratesa zaś
umożliwił mu powrót na Ziemię.
To bodaj pierwszy przykład zasto-
sowania motywacji pseudonauko-
wej do objaśnienia fantastycznej
podróży, dlatego też powieść ta
traktowana jest jako prekursorska
dla literatury science fiction.

• Adam Mickiewicz,

Adam Mickiewicz,

Historia przyszłości

Niezwykłe, nigdy nieskończone
dzieło, znane tylko z fragmentów
i z relacji. Informacje o nim mamy
przede wszystkim z listu Antoniego
Edmunda Odyńca. Opowieść mia-
ła zaczynać się od 2000 roku i obej-
mować dwa wieki. Europa była za-
grożona przez Chińczyków. Ludz-
kość za pomocą wielkich balonów
utrzymywała „stosunki z planetami”
(zamieszkałymi zapewne), „ziemia
ma być pokryta siecią dróg żela-
znych. Jaka szkoda, że Mickiewicz
nie chciał dokończyć tego dzieła:
być może za ojca nowoczesnej
science fiction byłby uważany nie
Juliusz Verne, ale właśnie Mickie-
wicz. Zadziwisz komisję, wspomi-

Zadziwisz komisję, wspomi-

nając o tym projekcie!

Prezentacje maturalne

Ucz się z

• Inny wielki pisarz s.f., George Herbert Wells, uważał, że twórczość Verne’a „doty-

czyła prawie zawsze aktualnych możliwości odkrywczych czy wynalazczych (…). Za-
interesowania jego miały praktyczny charakter, pisał on i utrzymywał, że to czy tamto
można zrealizować, choć współcześnie było to jeszcze mrzonką. Pomagał czytelniko-
wi uzmysłowić sobie, w jaki sposób można by tego dokonać, a także, ile by z tego było
uciechy, pożytku czy szkody”.

Możesz też zacząć od określenia genezy s.f. i jej związków – podobieństw i różnic z fan-
tastyką innego rodzaju (np. baśniową czy romantyczną).

Lub też – zacząć do stwierdzenia, że s.f. to próba realizacji najstarszego ludzkiego

marzenia: zdobycia wiedzy o przyszłości. Science fiction to próba zobaczenia tej przy-
szłości w świecie zdominowanym przez naukę i technikę.

Zacznij od analizy pojęcia science fiction. To paradoksalne i oksymoroniczne (na-

uka + fikcja). Możesz przez to wskazać wewnętrzną sprzeczność s.f. – jak można „na-
ukowo” mówić o przyszłości, czyli o tym, czego nie ma (choć zapewne będzie).

Strategie rozwinięcia

Od optymizmu do pesymizmu: wizje świata w literaturze science fiction. W takim
ujęciu interesować Cię będzie historia science fiction – jako realizacji pewnej idei, ale
i przecież pewnej formy literackiej.

Początki literatury tego typu związane są z fascynacją możliwościami ludzkiego ro-

zumu, z wiarą w postęp i w to, że rozwój nauki i techniki rozwiąże podstawowe problemy
ludzkości. Jednocześnie taka optymistyczna wizja przybiera często formę powieści przy-
godowej. Wynalazki techniczne umożliwiają realizację marzenia o odkrywaniu nowych
lądów czy światów, o docieraniu tam, gdzie człowiek jeszcze nie dotarł, pełnią więc tę
samą funkcję, jaką w Podróżach Guliwera pełniły okręty, których katastrofa pozwoliła
tytułowemu bohaterowi utworu Jonathana Swifta znaleźć się w światach fantastycznych
(Krainy Liliputów, olbrzymów, uczłowieczonych koni). Mamy więc do czynienia z jed-
nej strony ze starym jak świat schematem przygodowo-awanturniczym, z drugiej – z nie-
zachwianą wiarą w siłę ludzkiego umysłu.

Optymiści

• Cyrano de Bergerac w Tamtym świecie opowiada o podróży na Księżyc, a pomysł

latającego aparatu, pozwalającego wznieść się ponad ziemską atmosferę, z całą pew-
nością związany jest z osiągnięciem klasycznej fizyki siedemnastowiecznej – np. teo-
rią Newtona o uniwersalnym prawie grawitacji.

W przyszłościowej fantazji Mickiewicza – o ile możemy sądzić z rekonstrukcji

dokonanej na podstawie listu Antoniego Edmunda Odyńca – poeta, niewątpliwe za-
fascynowany możliwościami techniki, zbliżył się do utopii technokratycznej, tzn. ta-
kiej, która główny czynnik ukształtowania się szczęśliwego społeczeństwa przyszłości
widzi w rozwoju urządzeń technicznych.

• Juliusz Verne opisał w swoich powieściach wielką ilość technologii i wynalazków

technicznych, które w rzeczywistości powstały w czasach późniejszych (m.in. telefon,
telewizję, łódź podwodną, samolot, użycie elektryczności jako środka napędu pojaz-
dów czy produkcję sztucznych diamentów – w Gwieździe Południa). Jednak francu-
ski pisarz starał się opierać w swoich przewidywaniach na osiągnięciach współcze-
snej mu nauki.

Juliusz Verne był wielkim optymistą – choć w dwóch najważniejszych powieś-

ciach, tzn. w 20 000 mil podmorskiej żeglugi i w Tajemniczej wyspie, wierze w inte-
lektualne możliwości człowieka towarzyszy już zwątpienie w jego wartości moralne.
Jak się okazuje – sam rozwój nauki i techniki nie musi przynosić szczęścia.

Powieści Verne’a to rodzaj hymnu na cześć ludzkiej pomysłowości i wynalazczoś-

ci. Pisarz wierzył w niemal nieograniczone możliwości nauki i techniki. Wykreował
postać człowieka, który śmiało kroczy na drodze poznania, wykazuje się sprytem i przed-
siębiorczością, rozwiązuje problemy nie tylko techniczne, ale potrafi być zaradny
w sprawach bardziej przyziemnych.

Bibliografia podmiotu

• Mary Wollstonecraft Shelley,

Mary Wollstonecraft Shelley,

Frankenstein, czyli Nowy Pro-
meteusz (1818).

Romantyczna opowieść o uczo-
nym, który wykorzystując osiągnię-
cia chemii i fizyki (elektryczność!),
stworzył z martwych ciał potężną
istotę człekopodobną i ożywił ją.
Rzecz o niebezpieczeństwach na-
uki i ludzkich marzeniach stworze-
nia życia, wielokrotnie ekranizowa-
na. Twór Frankensteina stał się
ważnym bohaterem kultury maso-
wej. Przez wielu znawców powieść
Mary Shelley uważana jest za po-
czątek literatury s.f.

• Juliusz Verne,

Juliusz Verne,

Wyprawa do wnętrza Ziemi

– jak się okazuje najłatwiejszą
drogą do wnętrza naszej planety
są kratery wulkanów, które prze-
chodzą przez całą Ziemię.

• Juliusz Verne,

Juliusz Verne,

Wokół Księżyca

– wystarczy wynaleźć nowy model
działa i skonstruować pocisk,
w którym można odbywać podró-
że kosmiczne, by dostać się na
Księżyc.

• Juliusz Verne,

Juliusz Verne,

20 000 mil podmorskiej żeglugi

– tajemniczy kapitan Nemo w swo-
im Nautilusie odkrył już prawie
wszystko, ale powieść nie wyraża
zachwytu nad człowiekiem i jego
zdolnościami.

• Herbert George Wells,

Herbert George Wells,

Pierwsi ludzie na Księżycu

–

– dopełnienie księżycowej opo-

wieści Juliusza Verne’a, a zara-
zem polemika z nią. Pytanie
o przyszłą ewolucję rodzaju ludz-
kiego – mimo rozmaitych naiw-
ności – istotne do dziś.

• Herbert George Wells,

Herbert George Wells,

Wehikuł czasu

– jesteśmy, bagatela, w roku
802701, kiedy rasa ludzka podzie-
liła się na świętujących Elojów i ha-
rujących pod powierzchnią ziemi
Morloków. Znów pytanie o konse-
kwencje ewolucji społecznej i bio-
logicznej.

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Charakterystyczne dla współczesnej fantastyki jest odejście od wiary w dobro-

czynne skutki postępu technicznego. Nadzieję pokłada się raczej w naukach podsta-
wowych (matematyka) i społecznych (psychologia społeczna, socjologia).

• Izaak Asimow, Fundacja – Harry Sheldon, geniusz matematyczny, twórca nauki

zwanej psychohistorią, która pozwala nie tylko przewidzieć przyszłość, ale także w pew-
nym stopniu kształtować ją, mając wiedzę o nieuchronności rozpadu najpotężniejsze-
go w dziejach Kosmosu imperium, za pomocą subtelnych manipulacji doprowadził
do przechowania wiedzy naukowej w czasach upadku cywilizacji.

Pesymiści

• Romantyczna pisarka angielska, Mary Wollstonecraft Shelley, w swej słynnej po-

wieści Frankenstein, czyli Nowy Prometeusz pokazuje, bodaj po raz pierwszy w lite-
raturze, możliwe niebezpieczeństwa rozwoju nauki. Oto uczony, który wykorzystał
swoją wiedzę dla powtórzenia Boskiego aktu stworzenia życia. Jest to jednak akt
uzurpacji: człowiek, który chce być Bogiem, może stworzyć tylko karykaturę człowie-
ka. Historia istoty stworzonej przez doktora Frankensteina musi skończyć się trage-
dią i dla niej samej (kiedy uświadamia sobie własną potworność i odmienność od
ludzi), i dla uczonego, który przekroczył granice dozwolone człowiekowi.

• George Herbert Wells zbliża się w swoich powieściach do antyutopii. Znawcy pro-

blematyki określają jego twórczość mianem fantastyki cywilizacyjnej w przeciwień-
stwie do fantastyki naukowo-technicznej Verne’a. Według francuskiego pisarza ba-
dania naukowe prowadzą do całkowitego ujawnienia prawd, Wells zaś, odkrywając
przyszłość, nie znajduje wyjaśnienia tajemnicy, staje przed nieznanym, nie wyjaśnia –
raczej stawia nowe pytania i dostrzega nowe problemy.

Wells pisał gorzko:
„Wszystko ta przeklęta nauka (…). Flirtujemy z nią, wyłudzamy od niej podarunki.
A ledwie ich tkniemy, zostajemy w niespodziewany sposób pogruchotani. Namięt-
ności nasze stare, broń nowa”.

A zatem rozwój cywilizacji prowadzi do głębokiej ewolucji biologicznej, ale agre-
sywność istot myślących jest wiecznie ta sama.

W głośnej Wojnie światów opowiada o inwazji Marsjan na Ziemię, postrzegając

spotkanie cywilizacji jako nieuchronny, niszczący konflikt; w Pierwszych ludziach
na Księżycu interesują go kwestie ewolucji biologicznej istot myślących. Są nimi w tej
powieści Selenici, wyglądem zewnętrznym przypominający wielkie owady, które żyją
w ściśle zorganizowanej społeczności. W świecie tym jednostki rozwijają tylko te or-
gany, które są użyteczne społecznie. I tak: jeśli któryś Selenita zdradza talent np. do
matematyki, to rozwija swój mózg do monstrualnych rozmiarów, reszta ciała zaś ule-
ga atrofii. Pracownicy fizyczni posiadają świetnie rozwinięte mięśnie, ale ich intelekt
jest godny pożałowania.

• Jerzy Żuławski w swojej trylogii księżycowej ukazuje dwa pesymistyczne scenariu-

sze. Wśród księżycowych osadników dochodzi do regresji biologicznej, intelektualnej
i cywilizacyjnej: ewolucja gatunku ludzkiego zmienia kierunek. Na Ziemi z kolei
ewolucja doprowadziła do pełnej uniformizacji społecznej: kontrola przez automaty
spowodowała zanik wartości wyższych i zanik tożsamości jednostki (brr!).

• Stanisław Lem, poza najważniejszymi utworami (np. Astronauci z 1951 r.), w których

wizja postępu technicznego łączy się z doskonaleniem moralnym i społecznym czło-
wieka (ale to utwory w istocie socrealistyczne), raczej pesymistycznie widzi przyszłość
rodzaju ludzkiego.

W Powrocie z gwiazd znajdziemy klasyczne motywy antyutopijne (jak np. w trze-

ciej części trylogii Jerzego Żuławskiego).

Najciekawszym jego utworem jest Solaris, w którym Lem postawił pytanie o gra-

nicę ludzkiego poznania. I pokazał jego ograniczenia. W istocie nie możemy zrozu-
mieć, czym jest naprawdę ocean. Nie wiemy, czy jest bytem świadomym, nie możemy
pojąć jego intencji – pojawienie się tworów mogło być próbą porozumienia się z ludź-

Bibliografia przedmiotu

• Ryszard Handke, Polska proza

fantastycznonaukowa. Problemy
poetyki. Napisana trudnym ję-
zykiem, ale podstawowa dla te-
matu praca teoretyczna.

• Stanisław Lem, Fantastyka i fu-

turologia. Niezwykle uczona (tzn.
skrajnie trudna) i niezwykle bo-
gata w sensy rozprawa klasyka
s.f. Popis erudycji i krytyka po-
ziomu artystycznego i myś-
lowego większości utworów tego
nurtu.

• Antoni Smuszkiewicz, Zaczaro-

wana gra. Zarys dziejów polskiej
fantastyki naukowej. Przystępny
i atrakcyjny wykład – wart pole-
cenia wszystkim miłośnikom s.f.

• Andrzej Niewiadomski, Polska

fantastyka naukowa. Przewodnik
1945 – 1985. Podstawowe kom-
pendium wiedzy o s.f.

• Stanisław Bereś, Rozmowy ze

Stanisławem Lemem. Lektura
podstawowa.

• Małgorzata Szpakowska, Dysku-

sje ze Stanisławem Lemem. Dla
„lemologii” (jest już chyba taka
dziedzina nauki) dzieło funda-
mentalne.

Prezentacje maturalne

Ucz się z

mi, mogły one być darem, narzędziem eksperymentu, zabawką, czy wreszcie pojawiły
się bez celu. Na żadne z pytań, które stawia natura nie możemy odpowiedzieć. Nie
wiemy nawet, czy to są pytania. Według Lema nauka ma granice, których nigdy nie
przekroczy. Staje przed problemami, których nigdy nie rozwiąże. Świat pozostanie
zagadką. A my, ludzie, pozostaniemy samotni w kosmosie.

• W Dziennikach gwiazdowych czy Cyberiadzie Lem mówi to samo, wykorzystując

jednak obrazowanie groteskowe. Niezwykłe przygody Ijona Tichego, kosmicznego
globtrotera, nie różnią się zbyt od przygód barona Münchhausena, który, jak wiado-
mo, sam siebie wydobył z bagna, ciągnąc się za włosy. Świat jest nie do pojęcia, a jeśli
już – to tylko jako absurdalna i komiczna zarazem rzeczywistość.

Główny bohater Dzienników gwiazdowych to „słynny gwiazdokrążca, kapitan da-

lekiej żeglugi galaktycznej, łowca meteorów i komet, niestrudzony badacz i odkryw-
ca osiemdziesięciu tysięcy trzech globów, doktor h. C. Uniwersytetów Obojga Nie-
dźwiedzic, członek Towarzystwa Opieki nad Małymi Planetami i wielu innych towa-
rzystw, kawaler orderów mlecznych i mgławicowych”.

Uwaga:

jak zapewnia w uczonym wstępie do opowieści Ijona Tichego profesor Tarantoga,
autorem dzienników jest sam astronauta, nie zaś – jak mówią uporczywe plotki –
maszyna o nazwie LEM.

Strategie zakończenia

Zakończ cytatem z Jerzego Szaniawskiego, wybitnego dwudziestowiecznego dramaturga:

Choćby zdarzenia z bajki działy się na dnie mórz czy w gwiazdach, zawsze będzie w nich
prawda naszych ziemskich spraw…

Kiedy Hugo Gernbach, redaktor pierwszego w dziejach magazynu powieściowego
s.f. (Amazing Stories), wymyślił termin science fiction, zapewne nie przypuszczał, że
ten, tak paradoksalnie nazwany, nurt literatury osiągnie taką popularność. I choć
zgodzić się trzeba ze Stanisławem Lemem, że ogromną większość literatury s.f. na-
leży zaliczyć do trywialnej kultury rozrywkowej, to przecież twórczość samego auto-
ra Solaris daleko wykracza poza rozrywkę. I nie tylko jego nazwisko odnaleźć moż-
na w uczonych podręcznikach historii literatury. A poza tym: rozrywka to również
jakaś wartość.

Możesz wreszcie pokazać literaturę s.f. jako próbę ukazania ludzkich marzeń i lę-

ków, nadziei i pesymistycznych przeczuć… W tym widać jej uniwersalność.

Bibliografia podmiotu

• Jerzy Żuławski, Na srebrnym globie (1903); Zwycięzca (1910); Stara Ziemia

– trylogia księżycowa, dzieło niezwykłe, słabo pamiętane, a wybitne.

•

Na srebrnym globie – grupa śmiałków wyrusza w pocisku na Księżyc, jak u Ver-
ne’a. Ale dalej jest zupełnie inaczej. Główny bohater, Jan Korecki, samotnie żyje
wśród skarlałych fizycznie i intelektualnie potomków wcześniejszych wypraw, któ-
rych społeczność jest w pierwotnym stadium cywilizacji. Selenici darzą Starego
Człowieka uwielbieniem, przeradzającym się stopniowo w kult religijny, który może
stać się początkiem odrodzenia księżycowej społeczności.

•

Zwycięzca – minęło siedem wieków od przybycia pierwszych ludzi na Księżyc.
Losy Selenitów ukształtowały się na wzór historii ziemskiej: panują tu podziały
klasowe, wyzysk i religijny fanatyzm, toczą się okrutne kolonialne wojny z rdzen-
nymi mieszkańcami Księżyca, Szernami. Wybuchają bunty i rewolucje. Przybyły
z Ziemi Marek, młody poszukiwacz przygód, został przez Selenitów obwołany

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Zwycięzcą – Mesjaszem, jednak nie spełnia ich nadziei. Jako fałszywy Mesjasz
zostanie ukrzyżowany jak Chrystus: „wkopano słupiec ogromny, a rozdzianego z szat
fałszywego Zwycięzcę… do słupa przytroczono”.

•

Stara Ziemia to obraz losów ludzkości na Ziemi, rozgrywających się w tym samym
czasie co historia Marka na Księżycu (tzn. w XXVII wieku). Europę zaludnia zde-
generowane społeczeństwo, które osiągnęło niezwykle wysoki poziom rozwoju tech-
nicznego, ale, poddane kontroli automatów, wyzbyło się wartości wyższych. Efek-
tem tego jest uniformizacja społeczna: zanik poczucia indywidualności i kryzys
tożsamości jednostki (przypomina to późniejsze antyutopie – np. My Jewgienija
Zamiatina, Nowy, wspaniały świat Aldousa Huxleya czy Rok 1984 George’a
Orwella).

Ekranizacji utworu swego stryjecznego dziada (Na srebrnym globie Jerzego Żuławskie-
go) podjął się w latach 70. XX wieku Andrzej Żuławski, jednak ze względów cenzural-
nych produkcja nie została dokończona. W końcu lat 80. reżyser z materiałów, które
udało się uratować, zmontował film – jednak mamy do czynienia z „nieudanym arcy-
dziełem”. Film ma znakomite zdjęcia, oddziałuje niezwykłą siłą ekspresji, ale jest wy-
raźnie utworem nieskończonym.

Teraz już bliżej współczesności:

• Stanisław Lem, Dzienniki gwiazdowe (1957). Cykl opowiadań mistrza s.f. o wypra-

wach Ijona Tichego.

Przeżywa on niezwykłe przygody – podlega zwielokrotnieniu w pętli czasowej po-
wstałej pod wpływem kosmicznych wirów grawitacyjnych, skutkiem czego spotyka
samego siebie w różnych momentach czasu. Chcąc upolować kurdla, potwornej wiel-
kości istotę żyjącą na jednej z planet, czyni z siebie przynętę, posypawszy się wcześ-
niej szczypiorkiem. Na planecie Indiotów obserwuje działanie Machiny zwanej Do-
browolnym Upowszechniaczem Porządku Absolutnego, której obywatele – poszuku-
jący ładu doskonałego – oddali władzę. Machina wywiązuje się z zadania doskonale,
przerabiając wszystkich mieszkańców w identyczne krążki, które układa w geome-
tryczne, regularne wzory. Z Podróży dwudziestej dowiadujemy się, że powstanie życia
na Ziemi i jego ewolucja to efekt zaniedbań i intryg pracowników instytutu powoła-
nego do korygowania dziejów. Ijon Tichy, chcąc uśmierzyć ambicjonalne konflikty
pośród uczonych instytutu, zsyła najbardziej krewkich w różne epoki: i tak prof. Lat-
ton staje się Platonem, a dr Harry S. Totteles – Arystotelesem.

• Stanisław Lem, Powrót z gwiazd (1961). Dwaj astronauci po 127 latach przebywa-

nia w kosmosie, co przy „zwolnieniu procesów biologicznych” równało się tylko dzie-
sięciu latom ich życia, wracają na Ziemię, całkowicie odmienioną, pełną cudów tech-
niki, niebywałego komfortu życia i niezwykłych rozrywek, ale też zadziwiającej bier-
ności ludzi, ich psychicznej martwoty. Ład i bezkonfliktowość osiągnięto za pomocą
środków farmakologicznych (tzw. betryzowanie).

• Stanisław Lem, Solaris (1961). To szczytowe osiągnięcie światowej literatury fan-

tastycznonaukowej i zarazem najpopularniejszy utwór polskiego pisarza (dwukrotnie
ekranizowany – m.in. przez Andrzeja Tarkowskiego). Akcja powieści rozgrywa się na
stacji badawczej na planecie Solaris, dokąd przybywa psycholog Kris Kelvin (narrator
powieści). Nieco wcześniej załoga stacji przeprowadziła eksperyment, który sprowo-
kował żywy ocean solaryjski (ów ocean był jakąś zdumiewającą formą życia rozumne-
go) do stworzenia „mimoidów”, person – lub zjaw czy omamów – odpowiadających
tłumionym przeżyciom psychicznym uczonych, czego efektem były samobójstwa ba-
daczy. Kelvin próbuje zrozumieć tajemnicę oddziaływania tej solaryjskiej, niepojętej
dla człowieka inteligencji, ale jemu samemu pojawia się replika Harvey, dawnej
ukochanej, która popełniła samobójstwo. Wywołuje ona u psychologa skrajne emo-
cje: obrzydzenie, poczucie winy, ale i powracającą miłość. W końcu uczonym udaje
się skonstruować maszynę niszczącą fantomy (anihilator), zaś kopia Harvey, przeży-
wająca dramat swojego „nieczłowieczeństwa”, zgadza się – wbrew woli Kelvina – na
swoje unicestwienie.

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Po Lemie

• Frank Herbert, Diuna. Powieść, która zapoczątkowała tzw. ekologiczną s.f. Opo-

wieść z pogranicza fantasy (rycerze, czarownice, magia, czerwie przypominające
smoki itd.), która jest całkiem poważną refleksją nad relacjami człowieka i natury
(od konfliktu, przez bezwzględną eksploatację natury, aż po współpracę z nią) i de-
likatnej równowadze pomiędzy składnikami środowiska przyrodniczego. Lektura
pasjonująca!

• Isaac Asimov, Fundacja. Wielotorowy, najsłynniejszy cykl s.f., opowieść o polityce

rozgrywającej się w wymiarze transcendentalnym, o nieuchronnym końcu najwyżej
nawet rozwiniętych cywilizacji i wreszcie o psychohistorii, czyli zastosowaniu praw
matematyki do przewidywania przyszłości. Znakomite i dające wiele do myślenia
dzieło klasyka naukowej fantastyki.

• Janusz Zajdel, Limes interior. Książka już legendarna w kręgach polskich mi-

łośników s.f., najlepszy bodaj przykład fantastyki socjologicznej (tzw. social s.f.).
Rzecz dzieje się w Argolandzie, mieście-świecie, w którym osiągnięto niezwykle
wysoki poziom rozwoju cywilizacyjnego, a wszyscy obywatele osiągnęli poziom
wykształcenia, zwany wyższym. Zdecydowaną większość prac wykonują maszyny
sterowane przez centralny komputer, który określa również sposób życia ludzi.
W istocie okazuje się, że poziom rozwoju uczynił ludzi – poza nielicznymi wyjąt-
kami – właściwie istotami zbędnymi do podtrzymywania poziomu życia. Te stano-
wiska pracy, które wymagają pracy ludzkiej, potrzebują jednak jednostek o naj-
wyższych kwalifikacjach umysłowych. Selekcji dokonuje komputer, periodycznie
egzaminuje wszystkich obywateli i według uzyskanych przez nich wyników inteli-
gencji określa ich społeczną przydatność (m.in. prawo do pracy). Ludzkość Argo-
landu podzielona jest na siedem klas intelektualnych – najinteligentniejsi to ze-
rowcy, najsłabsi umysłowo – szóstacy. Ponieważ za osiągnięcie wyższej klasy otrzy-
muje się dodatkowe wynagrodzenie i nieosiągalne dla niższych klas przywileje,
rozwinął się proceder liftowania, tzn. podnoszenia swej kategorii umysłowej przez
wykorzystanie pomocy liftera, superinteligentnego specjalisty, który potrafi oszu-
kać komputer.

Sposoby uatrakcyjnienia wypowiedzi

• Możesz zrobić planszę, na której zaprezentujesz

podstawowe utwory s.f.

• Możesz zaprezentować ilustracje z książek s.f.

(szczególnie polecane ilustracje Daniela Mroza do
wydań Lema z lat sześćdziesiątych).

• Możesz zaprezentować fragmenty filmów, które są

ekranizacją powieści s.f.

• Dobre wrażenie może zrobić np. słownik terminów

kosmicznych Lema.

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Przykładowy plan prezentacji

O co może zapytać komisja?

Jakie są związki między fantastyką naukową a baśnią (albo innymi rodzajami
fantastyki)?

Proponowana odpowiedź

Przytocz cytowaną opinię Ryszarda Handkego i rozwiń ją – najprościej jak można
– ilustrując przykładami z literatury. Wskazana jest tu prostota wykładu – uwzględ-
nij to, że komisja może nie mieć zielonego pojęcia o kwestiach technicznych.

Jakie znasz pisma drukujące literaturę s.f.?

Proponowana odpowiedź

Wystarczy, że się powołasz na Nową Fantastykę, ale przed prezentacją należało-
by przejrzeć kilka numerów. Możesz wspomnieć też o fanzinach i o konwentach
(zjazdach) miłośników s.f.

Czym wyjaśnisz popularność literatury s.f.?

Proponowana odpowiedź

Po pierwsze, mówi ona o przyszłości, a kto nie chciałby jej poznać? Po drugie,
mówi o ważnych problemach współczesności (np. konsekwencje rozwoju nauki
i techniki, biotechnologia, rzeczywistość wirtualna, przeludnienie etc.). Po trze-
cie, często posługuje się formami literatury popularnej, rozrywkowej (np. po-
wieści przygodowej, awanturniczej, podróżniczej), co pozwala przyjemnie spę-
dzić czas.

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu

Wstęp: geneza literatury s.f. Wskazanie żywotności i różnorodności tego gatunku.

Kolejność prezentowanych argumentów

główne tendencje w rozwoju s.f.:

• optymistyczne wizje rozwoju cywilizacji (głównie Juliusz Verne)

• pesymistyczne wizje rozwoju cywilizacji

•

Mary Wollstonecraft Shelly Frankenstein, czyli Nowy Prometeusz – uczony
jako nieudany Bóg

•

Herbert George Wells: paradoksy ewolucji

•

Jerzy Żuławski i jego trylogia księżycowa: młodopolskie niepokoje w ko-
stiumie s.f.

•

Stanisław Lem: paradoksy rozwoju i granice poznania

Wnioski

Wyjaśnienie przyczyn popularności literatury s.f.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Antologia BION Wybór radzieckich opowiadań fantastyczno naukowych
Fantastyka naukowa
Antologia Bion Wybór radzieckich opowiadań fantastyczno naukowych
STWORY FANTASTYCZNE, materiały do pracy z autyzmem, Pomoce naukowe, 400 PLASTYCZNE
Biblioteki naukowe gromadzenie
Pojęcie badań naukowych prezentacja
Fantastic Fotos 1
Zakład Medycyny Sądowej jako instytucja naukowa
ZESZYTY NAUKOWE NR 2 PROBLEM SAMODZIELNOŚCI FINANSOWEJ
Levy J Grand Russian Fantasie
Nowa Marchiwa prowincja zapomniana wspólne korzenie materiały z sesji naukowych Gorzów Wlkp zes
fantastyka 1983 02 (osloskop net) EYSUMLI3CQZEUUUE3G4HMELKUEEJV5F7XZ5UQHQ
Bezpieczeństwo energetyczne Polski oczami naukowca i praktyka

więcej podobnych podstron