I.
ISTOTA BEZPIECZEŃSTWA, BEZPIECZEŃSTWO NARODOWE I
MIĘDZYNARODOWE
1. Istota bezpieczeństwa
Bezpieczeństwo, podobnie jak sprawiedliwość, szczęście czy miłość, generalnie jest
pojęciem powszechnie zrozumiałym, aczkolwiek dotąd jednoznacznie nie zdefiniowanym,
ponieważ zawiera duży ładunek odniesień subiektywnych. Może być ono postrzegane z
różnych punktów widzenia, np.: profesjonalnego, sytuacyjnego czy osobistego
[1]
.
Przedstawiciele każdego zawodu postrzegają bezpieczeństwo w kategoriach ich zakresu
odpowiedzialności i doświadczeń. Inaczej widzi je żołnierz, policjant, biznesmen, strażak,
rolnik, kolejarz, pilot, kierowca autobusu czy np. piosenkarz. Postrzeganie bezpieczeństwa w
kategoriach sytuacyjnych jest bliższe generalnemu ujęciu, gdyż dotyczy wszystkich ludzi bez
względu na zawód i wykształcenie i zależy wyłącznie od sytuacji, w jakiej przebywa dana
osoba czy społeczeństwo, chociaż nie wyczerpuje to nadal całości zagadnienia.
Osobiste pojmowanie bezpieczeństwa zależy od wieku, wiedzy, doświadczenia,
wyobraźni, pozycji i akceptacji społecznej, poziomu zrealizowania odbioru otoczenia itd..
Każdy człowiek chce być bezpieczny w czasie pokoju i w okresie wojny, w pracy, w domu,
na ulicy, w podróży i w miejscu zamieszkania, w dzień i w nocy, w młodości, wieku
dojrzałym i na starość, prowadząc interes, oszczędzając i pożyczając pieniądze oraz w innych
sytuacjach. Marzeniem każdego jest życie w warunkach gwarantujących spokojny rozwój w
poczuciu, że w chwilach próby zawsze nadejdzie skuteczna pomoc.
Pojęcie "bezpieczeństwo” znane jest ludzkości od bardzo dawna. Występuje ono w
wielu dyscyplinach naukowych: politologii i nauce o stosunkach międzynarodowych, prawie,
ekonomii, socjologii, historii i psychologii. Jednak nawet współcześnie w czasach rozwoju
wielu dyscyplin naukowych bezpieczeństwo stanowi (szczególnie często w praktyce) złożony
i trudny problem.
Definicje leksykalne utożsamiają bezpieczeństwo z brakiem zagrożenia i poczuciem
pewności. Według Słownika języka polskiego bezpieczeństwo to "stan niezagrożenia,
spokoju, pewności"
[2]
.
Należy podkreślić, że etymologia słowa "bezpieczeństwo" w wielu językach (także w
polskim) uwydatnia pierwotność poczucia zagrożenia w stosunku do poczucia pewności
swego zabezpieczenia ("bez pieczy", czyli bez wystarczającej ochrony i analogicznie
"securitas" = sine cura [łac.]. W wielu publikowanych leksykonach bezpieczeństwo określa
się bardzo podobnie: stan i poczucie pewności, wolność od zagrożeń.
Nie istnieje jedna, wspólnie uzgodniona i przyjęta definicja bezpieczeństwa w
stosunkach międzynarodowych. Wychodzi się jednak najczęściej od określenia go jako
„wolności
od
zagrożeń,
strachu
lub
ataku”.
Jest,
więc
bezpieczeństwo
przeciwieństwem niebezpieczeństwa, które określa się jako „poczucie zagrożenia ze strony
niestabilnego porządku, w którym żyjemy. Bezpieczeństwo jest w tym aspekcie swobodą
działania, której nie towarzyszy poczucie zagrożenia, a więc i stanem umysłu, który
determinowany jest przez określoną formę porządku międzynarodowego. Najogólniej rzecz
ujmując jest ono zawsze warunkiem przetrwania.
Aspekty postrzegania niebezpieczeństw
Stosunkowo duży zakres znaczeniowy przypisuje bezpieczeństwu R. Zięba
[3]
. „W
znaczeniu ogólnospołecznym bezpieczeństwo obejmuje zaspokojenie potrzeb: istnienia,
przetrwania, pewności, stabilności, całości, tożsamości (identyczności), niezależności,
ochrony poziomu i jakości życia. Bezpieczeństwo, będąc naczelną potrzebą człowieka i grup
społecznych, jest zarazem podstawową potrzebą państw i systemów międzynarodowych; jego
brak wywołuje niepokój i poczucie zagrożenia”.
Zwraca uwagę w tym rozumieniu znaczenie przypisywane nie tylko przetrwaniu, lecz
także niezależności oraz gwarancjom jakości życia, co znacznie poszerzać może zakres
potencjalnych zagrożeń dla bezpieczeństwa i środków eliminowania tychże.
Szwajcarski politolog Daniel Frei, istoty bezpieczeństwa upatruje właśnie w analizie
obiektywnych i subiektywnych aspektów zagrożenia. „W uproszczeniu, jego model
objaśniania bezpieczeństwa przedstawia się następująco:
-
stan braku bezpieczeństwa jest wówczas, gdy występuje duże rzeczywiste zagrożenie,
a postrzeganie tego zagrożenia jest prawidłowe (adekwatne);
-
stan obsesji występuje wtedy, gdy nieznaczne zagrożenie jest postrzegane jako duże;
-
stan fałszywego bezpieczeństwa ma miejsce wówczas, gdy zagrożenie zewnętrzne jest
poważne, a postrzegane bywa jako niewielkie;
-
stan bezpieczeństwa występuje wtedy, gdy zagrożenie zewnętrzne jest nieznaczne, a
jego postrzeganie prawidłowe”
[4]
.
Bezpieczeństwo w tym rozumieniu ma duży związek ze stanem percepcji społecznej i w
gruncie rzeczy cała definicja na nim się opiera.
Bardzo uogólnioną definicję autorstwa Daniela Lernera zawiera wydany przez
UNESCO Słownik nauk społecznych (A Dictionary of the Social Sciences, London 1964).
„W najbardziej dosłownym znaczeniu bezpieczeństwo jest rzeczywiście identyczne z
pewnością (safety) i oznacza brak zagrożenia (danger) fizycznego albo ochronę przed nim”.
Istotnymi aspektami bezpieczeństwa są więc: brak zagrożenia i poczucie pewności.
Mogą być one zarówno obiektywne, jak też subiektywne, a co za tym idzie - wymierne i
niewymierne. W przypadku definicji Daniela Freia stan bezpieczeństwa ma miejsce jedynie
wówczas, gdy nie występują jednocześnie: rzeczywiste zagrożenie (czynnik obiektywny) i
jego poczucie (czynnik subiektywny).
Bezpieczeństwo negatywne i pozytywne
Definiowane w wąskim znaczeniu (brak zagrożeń dla przeżycia) bezpieczeństwo jest
celem negatywnym. W dzisiejszym świecie ma ono jednak zapewnić realizację minimum
pozostałych potrzeb społecznych, a nie być tylko gwarancją fizycznego przetrwania. Stąd
konieczność uwzględniania w definicjach bezpieczeństwa pozytywnych aspektów istnienia
(trwania, przeżycia).
W związku z powyższym można wyróżniać także bezpieczeństwo zewnętrzne (brak
zagrożeń ze strony innych podmiotów) oraz bezpieczeństwo wewnętrzne (stabilność
wewnętrzna). Dążenie do zapewnienia bezpieczeństwa polega w tym rozumieniu „[…] na
tworzeniu optymalnych warunków wewnętrznego bezkonfliktowego rozwoju istotnych
składników danego systemu, jak i eliminowaniu jego ewentualnego zewnętrznego zagrożenia
przez przyczynianie się do takiego ukształtowania otoczenia zewnętrznego, które by sprzyjało
harmonijnemu, symbiotycznemu rozwojowi szerszego organizmu lub systemu”
[5]
.
Bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne splatają się integralnie w ogólne bezpieczeństwo
danego podmiotu.
Bezpieczeństwo jako stan i proces
Bezpieczeństwo jest naczelną potrzebą człowieka i grup społecznych, a zarazem
najważniejszym ich celem. Ma ono zaspokoić ich potrzeby trwania, rozwoju, spokoju, rów-
nowagi, dobrobytu i zadowolenia. Brak tak rozumianego bezpieczeństwa wywołuje niepokój i
poczucie zagrożenia. Stopień bezpieczeństwa ma natomiast wpływ na stopień wzajemnego
zaufania
[6]
.
Bezpieczeństwo może być definiowane nie tylko jako określony cel, lecz również jako
następstwo. Oznacza to, że nie zdajemy sobie sprawy z tego, czym ono jest, dopóki nie
zagraża nam jego utrata. Rozumienie to wyraźnie zbliża się, więc do badania stanu
bezpieczeństwa rzeczywistego.
Wspólną cechą większości definicji bezpieczeństwa jest określanie go mianem procesu.
Bezpieczeństwo jest nie tyle określonym stanem rzeczy, ile ciągłym procesem społecznym, w
ramach którego podmioty działające starają się doskonalić mechanizmy zapewniające im
poczucie bezpieczeństwa
[7]
. Szczególnie w stosunkach międzynarodowych bezpieczeństwo
stanowi proces o zmiennej dynamice i intensywności, którą wyznaczają współzależności,
zgodności i sprzeczności interesów państw i systemów międzynarodowych. Bezpieczeństwo
podlega prawom ruchu systemów społecznych i jako takie powinno być ujmowane w sposób
dynamiczny z zastosowaniem reguł dialektyki. W związku z powyższym często podkreśla się
dwoistą istotę bezpieczeństwa, które jest zarazem stanem i procesem. Dynamizm kategorii
bezpieczeństwa w naturalny sposób wiąże się ze zmiennością warunków otoczenia, postępem
cywilizacyjnym i zakresem potrzeb poszczególnych podmiotów.
Zatem, bezpieczeństwo posiada dwa zasadnicze składniki: gwarancje nienaruszalnego
przetrwania danego podmiotu oraz swobody jego rozwoju. Podstawę bezpieczeństwa określa
już pierwszy z wymienionych składników, dając możliwość fizycznego trwania.
Bezpieczeństwo ograniczone jednak wyłącznie do tego składnika ma cechy negatywne,
bowiem warunkiem zaistnienia pozytywnie rozumianego bezpieczeństwa są ponadto
swobody rozwoju danego podmiotu. Zaznaczyć przy tym należy, że dla klasyfikowania
bezpieczeństwa w jego pozytywnym aspekcie konieczne jest zespolenie obu wymienionych
składników. Wyróżnione dwa główne składniki bezpieczeństwa podlegają zmianom do-
konującym się w następstwie naturalnego rozwoju dziejowego, jak również są zależne od
konkretnych okoliczności (w zależności od miejsca) i podmiotu, którego dotyczą. Stąd
obserwujemy wzrost przedmiotowego i przestrzennego zakresu bezpieczeństwa oraz jego
zmienność w czasie.
Istotą opartego na gwarancjach nienaruszalnego przetrwania i swobodach rozwojowych
bezpieczeństwa jest pewność. Pewność jest warunkiem obu tych składników, a może być ona
obiektywna lub subiektywna. Zatem, bezpieczeństwo w syntetycznym ujęciu można określić
jako obiektywną pewność gwarancji nienaruszalnego przetrwania i swobód rozwojowych.
2. Bezpieczeństwo narodowe
Najstarszą formułę w naukach o stosunkach międzynarodowych stanowi pojęcie
bezpieczeństwa narodowego, które w zasadzie jest utożsamiane z bezpieczeństwem państwa.
Specjaliści nauk o stosunkach międzynarodowych wyprowadzają to pojęcie z kategorii
egzystencjalnych potrzeb i interesów społeczności ludzkich zorganizowanych w organizacje
państwowe. Potrzeby i interesy bezpieczeństwa narodu są realizowane przez organy
państwowe.
Według Encyclopaedia Britannica bezpieczeństwo narodowe oznacza „zabezpieczenie
narodu przed groźbą podboju przez zewnętrzną potęgę”. Według zaś Dictionnaire
Diplomatique bezpieczeństwo państwa jest traktowane jako „taki układ okoliczności, który
sprawia, że państwo nie będzie przedmiotem żadnego ataku, a przynajmniej, że atak
skierowany przeciwko niemu nie będzie miał żadnych szans powodzenia”. Także i w polskim
piśmiennictwie naukowym jest ono określane podobnie. Dla przykładu, Ryszard Zięba w
Leksykonie pokoju
[8]
przedstawia je jako „termin oznaczający poczucie pewności państwa w
środowisku międzynarodowym, brak jego zagrożenia oraz ochronę przed zagrożeniem [...].
Jest to tzw. egzystencjalna potrzeba, która wyrasta z obiektywnych warunków bytowania
narodów i z relacji między nimi. Potrzeba ta stwarza przesłanki dążeń praktycznych do jej
zaspokojenia, stając się interesem egzystencjalnym”. Bezpieczeństwo wymienia się jako
jeden z najbardziej żywotnych interesów państw i społeczności międzynarodowej.
Szersze definicje bezpieczeństwa wskazują ponadto na możliwe rodzaje zagrożeń oraz
różnorodność chronionych wartości. Autorzy raportu (Study on Concepts..., 1985) dla
Sekretarza Generalnego Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ) na temat
bezpieczeństwa przyjęli, że „bezpieczeństwo jest stanem, w którym państwa uznają brak
występowania groźby ataku militarnego, presji politycznej czy nacisku gospodarczego,
uniemożliwiających ich rozwój”. Amerykańscy autorzy Morton Berkowitz i P.G. Bock
definiują bezpieczeństwo narodowe jako „zdolność narodu do ochrony jego wewnętrznych
wartości przed zagrożeniami zewnętrznymi”. Quincy Wright określa je jako „warunki, w
których napaść czy obawa przed napaścią na terytorium, kulturę lub instytucje państwa jest
nieprawdopodobna”. Podobnie wypowiada się Maxwell D. Taylor - „Bezpieczeństwo
narodowe [...] jest nie tylko ochroną naszego narodu i terytorium przed fizyczną napaścią,
lecz również ochroną - za pomocą różnych środków - żywotnych interesów ekonomicznych i
politycznych, których utrata zagroziłaby żywotności i podstawowym wartościom państwa”.
Alfons Klafkowski stwierdza, że: „W pojęciu bezpieczeństwa splatają się misternie dwa
wątki: polityczny i prawny. Wątek polityczny - to obrona niepodległości państwa, jego
suwerenności, a więc bezpieczeństwo jest definiowane przez elementy braku poczucia za-
grożenia tych podstawowych wartości, lub też braku ich zagrożenia. Wątek prawny - to w
języku Karty Narodów Zjednoczonych niezdefiniowany »pokój i bezpieczeństwo«, a w
układach sojuszniczych - to przyjaźń, współpraca i pomoc wzajemna jako gwarancje
nienaruszalności granic i nietykalności terytorium [...]”
[9]
. W rozumieniu tym dostrzec można
pozytywne aspekty bezpieczeństwa mieszczące się w ramach przykładów rozumienia wątku
prawnego. Zaznaczyć jednak należy, że akty prawne często ograniczają się do negatywnego
definiowania bezpieczeństwa, oraz że praktyka polityczna nierzadko rozmija się z szeroko
formułowanymi deklaracjami prawnymi.
W definicjach bezpieczeństwa, w zależności od „szkoły teoretycznej” i konkretnej
potrzeby, eksponuje się różne elementy i aspekty. Choć bezpieczeństwo jest pojęciem
wieloznacznym, to pewne jego treści - jeśli nie w samych definicjach, to w ich rozwinięciu
czy objaśnieniach - w zasadzie powtarzają się. B. Balcerowicz
[10]
stwierdza na przykład, że
bezpieczeństwo można traktować jako:
naczelną (egzystencjalną) potrzebę państwa (i innych podmiotów życia społecznego);
cel działalności (funkcjonowania) państwa;
stan, w którym brak jest jego zagrożeń podstawowych wartości państwa i narodu;
poczucie pewności państwa w środowisku międzynarodowym;
stan, równowagi między zagrożeniami a potencjałem obronnym;
zdolność narodu do ochrony jego wartości przed zagrożeniami;
stan i proces społeczny, zmierzający do ciągłego samodoskonalenia (ulepszania)
środków i mechanizmów zapewniających bezpieczeństwo.
Z zaprezentowanych definicji bezpieczeństwa narodowego wynika już zasadniczy
wniosek, że jest ono traktowane jako szczególnej wagi interes. Jego złożoność wymaga
jednak przedstawienia w szerszy sposób poglądów badaczy tej problematyki.
Interes narodowy w zakresie bezpieczeństwa
Pojmowanie bezpieczeństwa narodowego pozostaje w ścisłej zależności do sposobu
określania żywotnych interesów narodowych. Te formułowane są na podstawie determinant
geopolityki, bieżących i perspektywicznych potrzeb państw, ich cech kulturowych,
doświadczeń historycznych itd., a więc - czynników zarówno bardziej, jak i mniej
wymiernych, działających z różnym stopniem intensywności i w ogólnym swym
oddziaływaniu przesądzających o dookreślaniu wyróżniającej się specyfiki jednych państw w
stosunku do drugich, choć w gruncie rzeczy istota ich żywotnych interesów (szeroko
rozumiane bezpieczeństwo) pozostaje zbliżona. W zakresie bezpieczeństwa interesy te ukie-
runkowane są podobnie i w przełożeniu na kierunki działań lub zachowań są nimi:
- obrona (przetrwanie fizyczne, bezpieczeństwo wojskowo-polityczne),
- nacjonalizm (ochrona tożsamości narodowej):
a) mocarstwowo-ekspansywny ("wielkość narodu"),
b) narodowotwórczy i obronny (w państwach postkolonialnych),
- wewnętrzne i zagraniczne interesy gospodarcze (dobrobyt, ewentualnie ekspansja),
- wartości ideologiczne, preferowane przez klasę lub grupę rządzącą (tożsamość
ustrojowa)
[11]
.
Żywotne interesy narodowe, obejmując zarówno ochronę fizycznego trwania (obrona
niepodległości i suwerenności, w tym integralności terytorialnej, trwałości instytucji
państwowych, tożsamości narodu itd.), jak i swobód rozwojowych (nieskrępowany rozwój
społeczno-gospodarczy i kulturalny, podnoszenie poziomu życia, osiąganie dobrobytu itd.),
stanowią w istocie zasadnicze składniki bezpieczeństwa narodowego.
Bardzo istotną cechą kategorii interesu narodowego jest przy tym duża swoboda (oparta
w przeważającej mierze na subiektywnym postrzeganiu sytuacji, jak też indywidualnych
dążeniach) oceny stanu i potrzeb bezpieczeństwa państwa. Inną, nie mniej ważną, jego cechą
jest nadawanie mu przez narody i państwa pierwszorzędnej roli. W tym rozumieniu suma ży-
wotnych interesów narodowych jest determinantem tego, że „państwo jest skłonne rozpocząć
wojnę natychmiast lub w ostateczności”.
Zdaniem wielu, w tym Johna Garnetta, żywotne interesy narodowe mają przewagę po-
nad interesami międzynarodowego bezpieczeństwa i pokoju (Theories of Peace..., 1970, s.
35). Jest to zrozumiałe, gdyż pierwszoplanowym celem państw i narodów jest zapewnienie
bezpieczeństwa przede wszystkim sobie. Oczywistą jest ponadto odpowiedzialność rządów
wobec własnych społeczeństw, nie zaś wobec społeczności międzynarodowej (można nawet
postawić tezę, że to właśnie dla zagwarantowania bezpieczeństwa społeczności ludzkich
powstały państwa).
Prymat narodowych interesów bezpieczeństwa nie wyklucza jednak, że niekiedy
państwa dla realizacji ważnych (żywotnych na ogół, choć niekiedy związanych także z
zaspokajaniem aspiracji w zakresie prestiżu międzynarodowego) celów podejmują działania
nawet w gruncie rzeczy ryzykowne dla swego bezpieczeństwa. Słusznie, więc zauważa
Stanisław Bieleń, pisząc: „Nawet tak żywotne interesy, jak bezpieczeństwo narodowe, są
niekiedy przejściowo przesuwane z wierzchołka hierarchii, gdy rządy uznają potrzebę
zwiększenia ryzyka w poszukiwaniu innych celów, w jakimś momencie ocenianych
wyżej”
[12]
. Głównym celem pozostaje jednak ochrona żywotnych wartości. Jest to pogląd
szeroko upowszechniony, gdyż: „Bezpieczeństwo narodowe to w zasadzie to samo, co
bezpieczeństwo osobiste: zarówno brak obaw o życie narodu, jak i o jego terytorialny stan
posiadania”
[13]
. Jest to bezpieczeństwo podmiotu zbiorowego, lecz odrębnego.
Głównym interesem utożsamianym z bezpieczeństwem, co wyraża m. in. Robert E.
Osgood, jest narodowe przetrwanie. Według amerykańskich politologów, grupy ludzi w
poszukiwaniu bezpieczeństwa ukształtowały się w państwa narodowe, a nacjonalizm powstał
jako rezultat wysiłków, aby postawić bezpieczeństwo państwa ponad wszystkimi innymi
wartościami.
Przyjąć można, że przetrwanie jest podstawową wartością wewnętrzną, która
gwarantowana jest w ramach bezpieczeństwa narodowego. "Wola przetrwania państwa, czyli
zachowania własnej egzystencji i tożsamości, a więc suwerenności i integralności
terytorialnej, realizuje się w polityce zagranicznej przede wszystkim poprzez wspólne
wszystkim państwom, bez względu na epokę i system wewnętrzny, stałe dążenie do
optymalnego bezpieczeństwa”
[14]
.
Utrzymanie bezpieczeństwa jest, więc głównym celem polityki zagranicznej
(oczywiście także wewnętrznej i obronnej) każdego państwa, która w stosunkach
międzynarodowych służyć ma zabezpieczaniu żywotnych potrzeb oraz wartości państwa i
społeczeństwa. Realizację tego celu warunkują czynniki charakteru wewnętrznego i
zewnętrznego.
Zakres przedmiotowy bezpieczeństwa narodowego
Od niepamiętnych czasów bezpieczeństwo państw utożsamiane było z ich siłą
wojskową, co znalazło praktyczny wyraz w rozwiniętym wyścigu zbrojeń. Obecnie odchodzi
się jednak słusznie od koncepcji, w której bezpieczeństwo jest przede wszystkim utożsamiane
z siłą militarną.
Coraz powszechniej przyjmuje się, iż jest ono korelatem stosunków międzynarodowych
jako całości. Opinię tę podziela współcześnie większość badaczy. Według Adama Daniela
Rotfelda „stanowią o nim - obok czynników wojskowych - także polityczne, gospodarcze i
ideologiczne oraz konsensus społeczny [...]”
[15]
. Według Richarda Ullmana „definiowanie
bezpieczeństwa narodowego wyłącznie (lub nawet przede wszystkim) w kategoriach mili-
tarnych niesie ze sobą głęboko fałszywy obraz rzeczywistości”. Proponuje on własną
definicję: „zagrożenie dla bezpieczeństwa narodowego stanowi działanie lub ciąg wydarzeń,
które zagrażają drastycznie i w stosunkowo krótkim okresie jakości życia mieszkańców
danego państwa lub niosą ze sobą istotne zagrożenie ograniczenia możliwości dokonywania
wyborów politycznych przez rząd państwa lub prywatne instytucje pozarządowe (osoby
prywatne, grupy, korporacje) w ramach danego państwa”
[16]
. Rozumienie to wyraźnie już
akcentuje żywotną potrzebę ochrony swobód rozwojowych państwa i narodu.
Tak, więc pojęcie bezpieczeństwa narodowego traktowane jest współcześnie znacznie
szerzej niż w przeszłości. Coraz powszechniejsze stają się opinie takie, jak ta: „Na pojęcie
bezpieczeństwa składają się dziś - obok aspektów wojskowych i politycznych - czynniki
gospodarcze i technologiczne, zasoby surowcowe oraz polityka w zakresie ekologii,
demografii, spraw społecznych i humanitarnych. Koncepcje bezpieczeństwa należy poszerzyć
o sprawy związane z zachowaniem narodowej tożsamości oraz zapewnieniem właściwego
udziału w rozwoju cywilizacyjnym współczesnego świata. Zyskał na znaczeniu również
»ludzki wymiar« bezpieczeństwa, czyli poszanowanie podstawowych praw i swobód
obywatelskich”. Zgodnie z powyższym: „Bezpieczeństwo współcześnie jest czymś więcej niż
synonimem biologicznej egzystencji narodu i istnienia państwa; zawiera w sobie określone
osiągnięcia lub aspiracje dotyczące sposobu i poziomu życia, a także kryteria ustrojowe
[...]”
[17]
. Spektrum wartości podlegających ochronie w ramach bezpieczeństwa narodowego
ciągle się powiększa.
Wartości podlegające ochronie
Analizując zakres interesów narodowych (państwowych) w ramach spektrum
bezpieczeństwa rozróżniać można szereg różnorodnych wartości, jakie zawarte są w jego
obrębie. Poza ochroną fizycznego trwania państwa i narodu (wartości nadrzędnej w stosunku
do pozostałych) obejmują one całą gamę cech warunkujących swobodny rozwój, wśród
których (poza wcześniej wyliczonymi wartościami w ramach interesu narodowego) są także i
takie, które daleko idą w swym rozmachu. Amerykańscy teoretycy zaliczają w skład pojęcia
bezpieczeństwa narodowego takie wartości, jak: „suwerenność i niezawisłość państwa
(ochrona jego instytucji politycznych), przeżycie ludności, istniejący system społeczno-
gospodarczy, a zdaniem niektórych także panująca, prestiż międzynarodowy państwa i
narodu, interesy własnych obywateli za granicą, dobrobyt, postęp gospodarczy, istniejący
standard życia, rozwój handlu itp.”. Zauważyć można w tych rozumieniach nie tylko rysujący
się wyraźny związek pomiędzy bezpieczeństwem narodowym a swobodami rozwojowymi, w
tym swobodami jednostek, ale również i potencjalne niebezpieczeństwa, jakie mogą wynikać
z pozbawionego realizmu maksymalistycznego traktowania tych pozytywnych w swej istocie
pryncypiów bezpieczeństwa (np. prestiż międzynarodowy państwa i narodu, interesy
obywateli za granicą).
Według Józefa Kukułki „Do podstawowych wartości, które składają się na
bezpieczeństwo narodowe, zalicza się przede wszystkim:
-
przetrwanie (państwowe, etniczne i biologiczne), któremu każde państwo gotowe jest
poświęcić inne wartości, gdyż tracą one sens w przypadku zagrożenia przetrwania
samego podmiotu;
-
integralność terytorialną (w sensie fizycznym, narodowym i państwowym);
-
niezależność polityczną (w sensie ustrojowym, samowładności i swobody afiliacji);
-
jakość życia (w sensie poziomu życia, szczebla rozwoju społeczno-gospodarczego i
systemu kulturalnego), która wymaga dużo zdrowego rozsądku, aby nie była zbyt
maksymalistycznie traktowana.
Zagrożenie którejkolwiek z czterech wymienionych wartości prowadzi do ograniczania
żywotnych interesów państw, a tym samym oznacza zmniejszenie bezpieczeństwa
narodowego”
[18]
.
Rozwinięcie tego rozumowania odnaleźć można także w Leksykonie pokoju, gdzie
Ryszard Zięba wylicza:
-
przetrwanie państwa jako niezależnej jednostki politycznej, narodu jako wyróżnionej
grupy etnicznej, biologiczne przeżycie ludności [...];
-
integralność terytorialna, która w potocznym rozumieniu jest uważana za główny
korelat bezpieczeństwa;
-
niezależność polityczna (w sensie ustrojowym, samowładności i swobody afiliacji);
-
jakość życia (w sensie poziomu życia, szczebla rozwoju społeczno-gospodarczego,
systemu kulturalnego, perspektyw dalszego rozwoju) (Leksykon pokoju... s. 29-30).
I w tym rozumieniu istotne znaczenie odgrywa, więc jakość życia, stając się ważnym
składnikiem bezpieczeństwa narodowego, akcentującym pozytywny sposób rozumienia
bezpieczeństwa.
Stosunkowo pełne definicje bezpieczeństwa narodowego przedstawili Adam Daniel
Rotfeld i Zbigniew Berent. Zdaniem tego pierwszego: „Bezpieczeństwo można określić jako
brak zagrożenia i poczucia zagrożenia podstawowych dla danego narodu wartości. Są to:
wartości polityczne (przede wszystkim suwerenność narodu, jego niepodległy byt i
niezależność w zagwarantowanych, stabilnych granicach), ideologiczne (ustrój, cele i formy
organizacji życia społecznego), gospodarcze [...] oraz kulturalno-cywilizacyjne”
[19]
. Zbigniew
Berent definiuje bezpieczeństwo narodowe podobnie, choć z tą różnicą, że brak w nim
wyodrębnienia wartości ideologicznych, wprowadzone zostały wartości społeczne, a ponadto
bardziej sprecyzowane określenia: wartości polityczne [...], gospodarcze (niezależność
decyzyjna w sprawach gospodarczych, możliwość optymalnego rozwoju społeczno-
gospodarczego, prowadzenie korzystnej wymiany handlowej), społeczne (pokój społeczny,
poszanowanie praw ludzkich i obywatelskich, wolność i demokracja życia społeczno-
politycznego, kontrolne mechanizmy poczynań władzy) oraz kulturalno-cywilizacyjne
(zapewnienie swobodnego rozwoju duchowego i tożsamości narodowej, brak indoktrynacji
politycznej i ideologicznej, wpajającej społeczeństwu wartości obce dla kręgu kulturowego,
do którego ono należy, możliwość społecznej, politycznej i kulturalnej samorealizacji
jednostki)
[20]
.
Stosunkowo najpełniejsze definicje bezpieczeństwa narodowego formułować można,
więc opierając się na braku zagrożenia podstawowych dla danego państwa (i narodu)
wartości. Zagrożenie dla którejkolwiek z nich powoduje zmniejszenie bezpieczeństwa
narodowego.
Dynamizm, subiektywizm i względność bezpieczeństwa
Wyróżniając bardzo szerokie spektrum wartości związanych z bezpieczeństwem
narodowym przyjąć trzeba, że wielość i złożoność relacji między nimi komplikuje
dokonywanie jednoznacznych ocen stanu bezpieczeństwa danych podmiotów, a zwłaszcza
przewidywanie jego trwałości. Słusznie, więc zauważa Adam Daniel Rotfeld, że: „Podobnie
jak o stanie bezpieczeństwa nie stanowi w sposób wyłączny żaden z wymienionych aspektów,
tak również ich suma nie daje jeszcze pojęcia o stanie bezpieczeństwa państwa”
[21]
. Przyjmuje
się, że na bezpieczeństwo narodowe składają się relacje i sprzężenia między wszystkimi jego
elementami składowymi. Bezpieczeństwo ma, bowiem charakter procesu, w którym wszys-
tkie jego składowe (mniej lub bardziej wymierne, mające charakter zarówno zmiennych
zależnych, jak i niezależnych) podlegają licznym zmianom, uwarunkowanym tak sytuacją
wewnętrzną państw, jak i sytuacją międzynarodową. W związku z tym obserwuje się
zmienność w zakresie priorytetów bezpieczeństwa. Są one przy tym często trudno wymierne,
determinowane wieloma czynnikami subiektywnymi, jak np. tradycja. Zmienność
bezpieczeństwa narodowego w czasie jest również warunkowana (być może przede
wszystkim) dokonującym się coraz szybciej postępem naukowo-technicznym, który w pewnej
mierze także i osłabia stopień bezpieczeństwa państw oraz zmusza do stałego przewidywania
ewentualnych przyszłych zagrożeń.
Należy przyjąć, że poczucie bezpieczeństwa określane jest zarówno przez czynniki
obiektywne i wymierne, jak i czynniki subiektywne, trudno wymierne i nie zawsze
racjonalne. Rola tych drugich bywa równie ważna jak pierwszych, a niekiedy nawet większa,
bowiem, przeświadczenie o zagrożeniu jest impulsem działania co najmniej równie silnym,
jak zagrożenie realne, które - nawiasem mówiąc - dosyć często bywa nie doceniane, a czasem
również przeceniane. Do pewnego stopnia subiektywizm poczucia bezpieczeństwa jest, więc
zjawiskiem obiektywnym, nierozerwalnie związanym z postrzeganiem zagrożeń
[22]
.
Istnieje przy tym względność bezpieczeństwa narodowego, wykluczająca absolutne
bezpieczeństwo danego państwa w środowisku międzynarodowym. Względność ta związana
jest z dynamiką zmian w stosunkach międzynarodowych i zmianami priorytetów w zakresie
bezpieczeństwa państw. Nie ma absolutnego bezpieczeństwa narodowego, gdyż żaden kraj
nie czuje się zwolniony z troski o polepszanie swego bezpieczeństwa. Żaden kraj nie jest
pewien pokoju, choć wszystkie wypowiadają się przeciwko wojnie.
W warunkach dynamiki międzynarodowych układów sił absolutne bezpieczeństwo
wydaje się po prostu nierealne do osiągnięcia. Absolutne bezpieczeństwo wymagałoby, lub
ściślej mówiąc zakładałoby pełne zneutralizowanie wszystkich potencjalnych przyczyn i
źródeł, które mogłyby zagrozić bezpieczeństwu narodowemu danego państwa. Urzeczywist-
nienie takiego bezpieczeństwa nie jest jednak możliwe i ostatecznie nie oczekuje się tego
[23]
.
Można więc mówić o bezpieczeństwie względnym, opartym na przewadze sił, na mocy
wewnętrznej i dobrej polityce zagranicznej. Rozwój zbrojeń (zwłaszcza nuklearnych)
udowodnić miał w przyszłości, że nawet przewaga sił nie zapewnia pełnego bezpieczeństwa.
W wieku nuklearnym wszystkie państwa są bardziej lub mniej podatne na rażenie, stąd
poziom bezpieczeństwa, do którego aspirują największe mocarstwa, niewiele różni się od
tego, jaki miały najsłabsze państwa w wiekach poprzednich. Podkreślić należy więc rosnącą
współzależność państw w zakresie ich bezpieczeństwa.
Jak słusznie zauważa Adam Daniel Rotfeld „ [...] model analizy zjawiska określanego
jako bezpieczeństwo narodu obejmuje - obok czynników obiektywnych i subiektywnych -
również trudno wymierne czynniki czasoprzestrzenne, odnoszące się do przyszłości i nie
ograniczone ściśle pod względem terytorialnym”
[24]
. Problematykę tą poruszają w szeroki
sposób Andrzej Czarnocki i Ziemowit Jacek Pietraś, charakteryzując zakresy bezpieczeństwa
narodowego: a) zmienność w czasie, b) wielopłaszczyznowość, c) jego zakres przestrzenny.
Zmienność bezpieczeństwa narodowego w czasie jest warunkowana przede wszystkim
dokonującym się coraz szybciej postępem naukowo-technicznym, który w pewnej mierze
osłabia stopień bezpieczeństwa państw oraz zmusza do stałego przewidywania ewentualnych
przyszłych zagrożeń. Wielopłaszczyznowość bezpieczeństwa narodowego to możliwość
rozróżniania bezpieczeństwa: militarnego, politycznego, ekonomicznego, ekologicznego, a
także jego płaszczyzny kulturowej, ideologicznej i innych. Przestrzenny zakres
bezpieczeństwa narodowego związany jest z historycznym procesem przesuwania się
przestrzennego zasięgu bezpieczeństwa państw, co oznacza poszukiwanie przez państwa
bezpieczeństwa poza ich własnymi granicami.
3. Bezpieczeństwo międzynarodowe
Koncepcje bezpieczeństwa narodowego (oparte na założeniach obrony polityczno-
terytorialnego status quo) zaczęto opracowywać w okresie działania Ligi Narodów wraz z
formułowaniem wspólnych międzypaństwowych interesów ochrony pokoju, uznawanego
coraz powszechniej za największą wartość społeczności międzynarodowej. Wówczas pojęcie
bezpieczeństwa międzynarodowego uniezależniało się coraz bardziej od strategicznego
bezpieczeństwa narodowego i pozwalało na racjonalny wybór między powszechnymi
(bardziej ważnymi) a partykularnymi (mniej ważnymi) wartościami. Założenie prymatu
bezpieczeństwa międzynarodowego bywa jednak często w praktyce sprzeczne z narodowymi
(państwowymi) potrzebami w tym zakresie, co powoduje szereg perturbacji w stosunkach
międzynarodowych
[25]
.
Definicje bezpieczeństwa międzynarodowego
Pojęcie „bezpieczeństwo międzynarodowe” określane jest rozmaicie. Alastair Buchan
zdefiniował je jako „stan, w którym zakazy i hamulce wobec prowadzenia wojny są silniejsze
niż bodźce; hamulce te oddziałują z równą siłą na wszystkie strony każdego sporu, którego
przedmiotem są ambicje i ideologie państw”. Jest to, więc bezpieczeństwo w jego
negatywnym (wąskim, ograniczonym wyłącznie do aspektu fizycznego trwania i braku
zagrożeń zbrojnych) rozumieniu
[26]
.
Według wydawanego przez Międzynarodową Akademię Dyplomatyczną w
Paryżu Dictionnaire
Diplomatique (T.2,
bdw,s.
696)„Idea
bezpieczeństwa
międzynarodowego wyraża właściwe każdemu narodowi, każdemu państwu, pragnienie bycia
zabezpieczonym w razie agresji i opiera się na posiadanej przez państwo pewności, że nie
będzie zaatakowane lub, że w razie napaści otrzyma natychmiastową i skuteczną pomoc ze
strony innych państw”. Takie pojmowanie istoty bezpieczeństwa, uwzględniające wyłącznie
aspekt siły militarnej, jest również zawężające.
Według autorów Studium o koncepcjach bezpieczeństwa przygotowanego w ONZ
bezpieczeństwo międzynarodowe oznacza stan zapewniający państwom wolność od napaści
militarnej, presji politycznej czy przymusu gospodarczego, a tym samym stwarzający
możliwości ich swobodnego rozwoju. Zawarta tam definicja brzmi: „Międzynarodowe
bezpieczeństwo stanowi, zatem wynik i sumę bezpieczeństwa każdego i wszystkich państw -
członków wspólnoty międzynarodowej; odpowiednio do tego międzynarodowe
bezpieczeństwo nie może być zapewnione bez pełnej współpracy międzynarodowej. Niemniej
bezpieczeństwo jest raczej pojęciem względnym niż absolutnym”. Podkreślając względność
bezpieczeństwa międzynarodowego autorzy tej definicji zauważają jednak konieczność
postrzegania go w jego pozytywnym (szerokim, wykraczającym poza jedynie fizycznego
trwania aspekt) znaczeniu.
Ryszard Zięba w Leksykonie pokoju określa bezpieczeństwo międzynarodowe jako
„termin oznaczający taki układ stosunków międzynarodowych, który zapewnia wspólne
bezpieczeństwo państw danego systemu międzynarodowego”. Należy zaznaczyć, że
określenie to wymaga przyjęcia za punkt wyjścia pozytywnego rozumienia bezpieczeństwa,
gdyż tylko wówczas przetrwaniu towarzyszyć może swobodny rozwój państw oraz rozwój
pokojowej współpracy międzynarodowej.
Ludwik Ehrlich uważa, że bezpieczeństwo międzynarodowe oznacza taki stan, gdy: „l.
między członkami społeczności międzynarodowej będzie istniało przyjacielskie porozumienie
[...]; 2. żadne państwo, ani duże, ani małe, nie będzie musiało obawiać się agresji ze strony
innego państwa, skierowanej przeciwko całości terytorialnej czy niezawisłości politycznej”. I
w tym przypadku zauważyć można brak zaakcentowania swobód rozwoju, choć przyjąć też
można, że przyjacielskie porozumienie między członkami społeczności międzynarodowej
może stymulować pokojową współpracę stwarzającą swobody rozwojowe dla
poszczególnych państw.
Według Radovana Vukadinovića „bezpieczeństwo międzynarodowe miałoby
oznaczać, że wszyscy członkowie wspólnoty międzynarodowej jako całości czują się
bezpieczni oraz że w międzynarodowym systemie politycznym istnieją takie stosunki, bądź
takie mechanizmy, które umożliwiają zagwarantowanie i praktyczne zapewnienie
bezpieczeństwa wszystkim państwom”, gdyż bezpieczeństwo międzynarodowe „jest
zasadniczym warunkiem wstępnym istnienia i rozwoju wspólnoty międzynarodowej” (tamże).
Choć definicja ta opiera się raczej na ogólnym powtarzaniu terminu „bezpieczeństwo” i
niedostatecznie akcentuje jego pozytywne, twórcze znaczenie, to jednak odnaleźć już w niej
można pewien akcent położony na fakt, że bezpieczeństwo międzynarodowe warunkuje
istnienie i rozwój wspólnoty międzynarodowej.
Włodzimierz Malendowski uważa, że: „Może ono przejawiać się w tym, że wszyscy
członkowie społeczności międzynarodowej mają poczucie bezpieczeństwa, a ponadto istnieją
warunki, mechanizmy i stosunki wzajemne, które zapewniają bezpieczeństwo ogółowi
członków społeczności międzynarodowej”. Mimo, iż nie jest to wyraźnie stwierdzone,
poczucie bezpieczeństwa (często przecież subiektywne) łączy się w tym rozumieniu z
konkretnymi warunkami (mechanizmy i stosunki wzajemne), nadającymi bezpieczeństwu
międzynarodowemu bardziej wymierny i obiektywny charakter
[27]
.
Zakres bezpieczeństwa międzynarodowego i jego otwartość
Bezpieczeństwo międzynarodowe ma ciągle powiększający się zakres uwarunkowań i
oddziaływania w stosunkach międzynarodowych. Marian Dobrosielski wiąże kategorię
bezpieczeństwa międzynarodowego z procesem historycznym, stwierdzając, że musi ona
pozostać „pojęciem otwartym”.
Adam Daniel Rotfeld twierdzi, że: „Bezpieczeństwo międzynarodowe oznacza stan i
proces, w którym zarówno poszczególne państwa, jak i społeczność międzynarodowa jako
całość mogą swobodnie urzeczywistniać wytyczone przez siebie cele rozwoju - bez
zewnętrznego zagrożenia natury wojskowej, politycznej lub gospodarczej”
[28]
. Aspekt swobód
rozwojowych jest obok zagadnienia przetrwania decydujący dla definiowania bezpieczeństwa
międzynarodowego, gdyż poprzez swobody realizowania przez społeczność międzynarodową
jej celów - zakłada, ale i umożliwia, rozwój pokojowej współpracy międzynarodowej.
Powszechny jest pogląd, że bezpieczeństwo międzynarodowe jest korelatem
stosunków międzynarodowych jako całości. Stefanowicz określa, że „Bezpieczeństwo
międzynarodowe jest pojęciem zbiorczym, złożonym, na które składają się środki i instytucje
bezpieczeństwa wojskowego (środki kontroli zbrojeń, rozbrojenia, budowy zaufania,
samoobrony itd.), politycznego (środki pokojowego rozstrzygania sporów, „rozbrojenia
moralnego”, pokojowego współistnienia, układy regionalne, sankcje, środki kontroli przez
ujawnianie itd.), ekonomicznego (środki i instytucje nowego międzynarodowego ładu
ekonomicznego, eliminacji barier, wzmocnienia wymiany handlowej, budowy zaufania
ekonomicznego, walki z protekcjonizmem itd.), kulturalno-cywilizacyjnego (środki i
instytucje rozwijania tożsamości narodowej, dziedzictwa kulturalnego, koncepcji wspólnego
dziedzictwa ludzkości, praw człowieka, pacyfistyczna działalność organizacji, ludzi dobrej
woli, religii, wyznań, środki i instytucje budowy pokojowej świadomości itd.)”
[29]
. Zatem,
obejmuje ono swym zakresem szereg płaszczyzn składających się na całość stosunków
międzynarodowych.
Dynamizm bezpieczeństwa międzynarodowego
Bezpieczeństwo międzynarodowe należy traktować jako zmienny w czasie i
przestrzeni proces, a nie jako stan osiągnięty raz na zawsze. Jego istotą są w głównej mierze
oddziaływania państw na rzecz ochrony swego bezpieczeństwa, tworzące swoistą wypadkową
ich interesów w tym zakresie. Zazwyczaj stwierdza się, iż: „Siłą sprawczą tego procesu są
indywidualne i grupowe oddziaływania państw zmierzające do ochrony ich bezpieczeństwa i
umacniania pokoju międzynarodowego”
[30]
. Dodać jednak należy, że istotnym determinantem
zmian w zakresie bezpieczeństwa międzynarodowego są w oczywisty sposób również
działania obliczone na wywołanie niepokoju w stosunkach międzynarodowych, osłabienie
bezpieczeństwa określonych podmiotów stosunków międzynarodowych, a nawet rozbicie
ładu pokojowego, jak i pokojowo nawet przebiegające obiektywne procesy zmian
międzynarodowych układów sił. W procesie bezpieczeństwa wzrasta przy tym rola środków
pozamilitarnych.
Przyjmuje się najczęściej, że głównym warunkiem stabilności bezpieczeństwa
międzynarodowego jest odpowiednio wystarczający stopień uzgodnienia interesów państw
danej wspólnoty międzynarodowej. Uważa się, bowiem, że współcześnie nie jest możliwe
prowadzenie skutecznej polityki bezpieczeństwa w izolacji. Stąd termin „bezpieczeństwo
międzynarodowe” określić można jako „wzajemną zależność państw w kwestiach ich
bezpieczeństwa”. Powoduje to konieczność współpracy międzynarodowej (tzw. pozytywne
obowiązki związane z pojęciem bezpieczeństwa międzynarodowego), która w najbardziej
efektywny sposób (nie wykluczając jednak użycia siły przeciwko ewentualnemu agresorowi
gdyby było to konieczne) przyczynia się do „budowania” zaufania, a tym samym umacniania
bezpieczeństwa międzynarodowego
[31]
. Potwierdzają to postanowienia Karty NZ i „Deklaracji
o umocnieniu bezpieczeństwa międzynarodowego”, przyjętej na XXV sesji Zgromadzenia
Ogólnego ONZ. Bezpieczeństwo międzynarodowe jest, więc zarówno środkiem chroniącym
bezpieczeństwo narodowe poszczególnych państw, jak i pokój międzynarodowy, będąc
szczególną wartością dla społeczności międzynarodowej.
Bezpieczeństwo międzynarodowe a bezpieczeństwo narodowe
Wielu autorów uważa, że: „w żadnym razie nie należy przeciwstawiać bezpieczeństwa
narodowego bezpieczeństwu międzynarodowemu, to znaczy strukturom i mechanizmom
umożliwiającym zagwarantowanie i praktyczne zapewnienie względnego bezpieczeństwa
wszystkim państwom”
[32]
. W coraz większym stopniu, związek między bezpieczeństwem
międzynarodowym a narodowym wynika z konieczności. Poparcie bezpieczeństwa
międzynarodowego może stanowić pogłębianie bezpieczeństwa narodowego. Państwa
pozbawione strachu są, bowiem stabilne i pokojowe wobec państw obawiających się o
utrzymanie swego miejsca w społeczności międzynarodowej. Jest to wynikiem
współczesnego wzrostu współzależności między państwami, internacjonalizacji różnych sfer
życia społecznego.
Przyjmuje się ogólnie, iż istotę bezpieczeństwa międzynarodowego „stanowi zespół
warunków, norm i mechanizmów, które zapewniają każdemu państwu (danego systemu
międzynarodowego czy regionu) poczucie bezpieczeństwa i możliwości niezagrożonego
istnienia oraz rozwoju bez nacisków z zewnątrz”
[33]
. W zestawieniu obu wymiarów
bezpieczeństwa (narodowe i międzynarodowe) szerszy zakres treści przyznaje się
bezpieczeństwu międzynarodowemu, traktowanemu jako specyficzna jakość nie będąca po
prostu tylko sumą bezpieczeństw narodowych.
Podsumowując, bezpieczeństwo międzynarodowe określić można jako wartość, ale
zarazem warunki zapewniające nie tylko przetrwanie narodów, państw i ogółem społeczności
międzynarodowej, lecz także ochronę ich pozostałych zasadniczych wartości, do których
należą, ale zarazem są determinantami, swobodny rozwój i pokojowa współpraca
międzynarodowa - aspekt pozytywny. Warunki te odnieść należy kompleksowo do wielu
dziedzin życia społecznego i stosunków międzynarodowych (płaszczyzny: polityczna,
militarna, ekonomiczna, socjalna, etniczna, ekologiczna, humanitarna i inne). Nawiązując do
zaproponowanej, bardzo skrótowej definicji bezpieczeństwa narodowego, utożsamiającej je z
pewnością (możliwością) realizacji żywotnych interesów, stwierdzić można w tym
skrótowym kontekście, że bezpieczeństwo międzynarodowe jest tożsame ze względną (jako
jedyną możliwą) zgodnością (niesprzecznością) realizacji żywotnych interesów przez
podmioty stosunków międzynarodowych. Jest w swej istocie swoistą wypadkową
oddziaływania uczestników stosunków międzynarodowych w zakresie realizacji ich interesów
bezpieczeństwa i wyrazem ich współzależności w tym aspekcie. Głównym warunkiem
ochrony bezpieczeństwa jest, więc istnienie jak największej liczby wspólnych interesów (stąd
duża rola powiązań integracyjnych).
Bezpieczeństwo międzynarodowe ma dynamiczny charakter, zależny od
zmieniających się różnych uwarunkowań (głównie od zmiennych międzynarodowych
układów sił), będąc również kategorią względną (brak absolutnego bezpieczeństwa),
opierającą się przy tym nie tylko na obiektywnych realiach, lecz także na subiektywnych
ocenach zagrożeń poszczególnych uczestników życia międzynarodowego. Jego zakres
przedmiotowy, jak i przestrzenny systematycznie wzrasta, co związane jest nie tylko z
postępem m.in. technik wojskowych, ale i nowymi problemami, jakie współcześnie stają
przed ludzkością. W związku z tym obserwuje się wzrost zależności państw w zakresie ich
bezpieczeństwa. Bezpieczeństwo odgrywa w stosunkach międzynarodowych rolę
pierwszorzędną warunkując realizację różnorodnych potrzeb zbiorowości ludzkich
zorganizowanych w społeczeństwa. Jego zapewnienie ma zasadnicze znaczenie dla
utrzymania w świecie pokoju oraz rozwoju pokojowej współpracy międzynarodowej (o czym
szerzej w kolejnym podrozdziale)
[34]
.
Relacje miedzy bezpieczeństwem ogólnym, narodowym i międzynarodowym
Oceniając zaprezentowane w trzech wymiarach definicje bezpieczeństwa
(bezpieczeństwo ogólne, narodowe i międzynarodowe) zauważyć można historyczną
dezaktualizację niektórych z nich, ale zarazem ewolucję pojęcia „bezpieczeństwo” od
najbardziej prostych i negatywnych w swym znaczeniu definicji (brak zagrożeń dla
fizycznego przetrwania) do coraz bardziej złożonych i pozytywnych, uwzględniających coraz
to nowe aspekty ludzkich, narodowych i międzynarodowych potrzeb w zmieniającym się
świecie. Stwierdzić przy tym należy, że wielość poglądów na temat bezpieczeństwa w nauce
doprowadziła do swoistej inflacji rozmaitych definicji bezpieczeństwa (wielu wręcz
banalnych) w zagranicznym i polskim piśmiennictwie. Pojęcie „bezpieczeństwo” zyskało
trwałe miejsce w nauce o stosunkach międzynarodowych i jest w jej ramach jednym z
najczęściej używanych terminów.
W większości publikowanych propozycji rozumienia bezpieczeństwa nie dostrzega się
w dostatecznym stopniu istotnego aspektu współzależności trzech zasadniczych wymiarów
bezpieczeństwa. Ogarniając swym zakresem różne dziedziny życia społecznego,
bezpieczeństwo splata się tymczasem również w zasadniczych swych wymiarach:
jednostkowym, narodowym i międzynarodowym.
Istnieje między nimi silny związek i zróżnicowane relacje, co wymaga bardziej
wnikliwej analizy. Punktem wyjścia tych rozważań jest zazwyczaj założenie, że
bezpieczeństwo człowieka (ludzi) składa się na bezpieczeństwo narodu, bezpieczeństwo
narodów zaś na bezpieczeństwo międzynarodowe. Istnieje przy tym oddziaływanie
bezpieczeństwa międzynarodowego na bezpieczeństwo narodów, a tego na bezpieczeństwo
człowieka. W tak zarysowanym modelu analitycznym (relacje pionowe) widoczny jest
bezpośredni styk (bezpośrednie relacje i zależności) między bezpieczeństwem jednostkowym
a narodowym oraz między bezpieczeństwem narodowym a międzynarodowym. W
zestawieniu tym brak jest jednak bezpośredniego odniesienia między bezpieczeństwem
międzynarodowym a jednostkowym, co jest błędne. Ponadto błędem jest generalizacja
trójstopniowych prostych zależności istnienia lub braku bezpieczeństwa w następstwie
kolejnego (niejako hierarchicznego) oddziaływania na siebie jego poszczególnych wymiarów.
Stąd, więc właściwsze wydaje się zbudowanie innego modelu przedstawiającego
analizowane zależności w układzie poziomym. Istotą wyróżnionych wymiarów
bezpieczeństwa jest to, że:
są one odrębne (do pewnego stopnia autonomiczne),
w dużym stopniu warunkują się,
po części zawierają się w sobie.
Odrębność tych wymiarów w analizowanym modelu jest oczywista. Wymiary
narodowy i międzynarodowy są powszechnie formułowane w literaturze przedmiotu oraz w
praktyce politycznej. Wyróżnienie dodatkowo wymiaru ogólnego (jednostkowego) jest
uzasadnione poprzez możliwość istnienia bezpieczeństwa narodowego danego państwa przy
jednoczesnym braku bezpieczeństwa jego obywateli (system represji, braku swobód, łamania
praw człowieka itd.). Tym bardziej możliwy jest taki stan w przypadku sprzyjającego danemu
państwu stanu bezpieczeństwa międzynarodowego (bezpieczeństwo zewnętrzne państwa).
Wymiar ogólny, jednostkowy bezpieczeństwa w dużym stopniu identyfikować można z
uznanym przez społeczność międzynarodową zespołem praw i wolności człowieka
(zawierającym w sobie analizowane uprzednio dwa zasadnicze składniki bezpieczeństwa:
fizyczne przetrwanie i swobody rozwoju).
Odrębność wyróżnionych wymiarów bezpieczeństwa potwierdza fakt, że możliwe jest
na przykład bezpieczeństwo międzynarodowe bez poszanowania bezpieczeństwa określonych
narodów lub odwrotnie oraz bezpieczeństwo państwa bez gwarancji bezpieczeństwa
człowieka lub odwrotnie, jak również bezpieczeństwo międzynarodowe nie uwzględniające
jednostkowego bezpieczeństwa poszczególnych ludzi (w tym grup narodowościowych i
etnicznych) lub odwrotnie. Jednak tak rozumiane bezpieczeństwo (choć bywa, że możliwe dla
poszczególnych podmiotów) jest ułomne i tylko iluzoryczne. Kwestią czasu pozostaje
ujawnienie się jego negatywnych skutków. Choć często tak negatywnie pojmowanemu
bezpieczeństwu nie towarzyszy wojna (są opinie, że nawet zabezpiecza ono często przed nią),
to pozostaje ono nadal konfliktogenne ze względu na poczucie niesprawiedliwości i krzywd,
jakie wywołuje wśród ludzi, narodów i państw
[35]
.
Wyróżnione wymiary bezpieczeństwa w dużym, więc stopniu warunkują się, a przy
tym po części zawierają w sobie. W tym uwarunkowaniu istnieją bezpośrednie relacje nie
tylko między bezpieczeństwem jednostkowym a narodowym oraz między bezpieczeństwem
międzynarodowym a narodowym, ale również między jednostkowym i międzynarodowym
wymiarem bezpieczeństwa, które także zawierają się w sobie. Ideałem bezpieczeństwa w jego
pozytywnym rozumieniu jest oczywiście obszar lub sfera nałożenia się na siebie wszystkich
wyróżnionych wymiarów bezpieczeństwa, co jednak jest trudne kompleksowo do osiągnięcia
i pozostaje ideą.
[1]
J. Gołębiewski, Bezpieczeństwo Narodowe RP, PO-OC, Warszawa, 1999 r, nr 4, s.195
[2]
Słownik języka polskiego, PWN wyd. IX, Warszawa 1994, t. I, s. 147
[3]
R. Zięba, Pojęcie i istota bezpieczeństwa państwa w stosunkach międzynarodowych, Sprawy
Międzynarodowe, 1989, z. 10, s. 50
[4]
D. Frei, International Crises and Crisis Management, Westmead 1978, [w:] R. Zięba, op.cit., s. 51-52
[5]
M. Dobrosielski, Problemy współczesnych stosunków międzynarodowych, Sprawy Międzynarodowe,
Warszawa 1973, z. 12, s. 14, [w:] J. Stańczyk, Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa, Warszawa 1996, s. 18
[6]
J. Kukułka, Bezpieczeństwo a współpraca europejska: współzależności i sprzeczności interesów, Sprawy
Międzynarodowe, 1982, nr, 7, s. 30
[7]
R. Zięba, Pojęcie, istota bezpieczeństwa państwa w stosunkach międzynarodowych, Sprawy
Międzynarodowe, 1989, nr, 10, s. 49-70
[8]
Leksykon pokoju, KAW, Warszawa 1987, s. 29
[9]
A. Klafkowski, Przedmowa w: J. Stefanowicz, Bezpieczeństwo współczesnych państw, PAX, Warszawa1984,
s. 7
[10]
B. Balcerowicz, Obrona państwa średniego, Warszawa 1997
[11]
J. Stefanowicz, Bezpieczeństwo współczesnych państw, PAX, Warszawa 1984, s. 16
[12]
S. Bieleń, Modele bezpieczeństwa międzynarodowego w nauce brytyjskiej, Sprawy Międzynarodowe, 1983,
z. 10, s.110
[13]
L. W. Farnsworth, R. B. Gray (eds), Security in a World of Change. Readings and Notes on International
Relations. Belmont 1969, s. 5., [w:] J. Stańczyk, Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa, Warszawa 1996, s.
23
[14]
A. Czamocki, Z. J. Pietraś, Współistnienie państw. Wstąp do międzynarodowych stosunków politycznych.
UMCS. Międzyuczelniany Instytut Nauk Politycznych. Lublin 1988, s. 96
[15]
A. D. Rodfeld, Poszukiwanie środków budowy zaufania w Europie, Sprawy Międzynarodowe, 1986, z. 7-8,
s. 15
[16]
R. H. UIlman, Redefining security, International Security, vol. 8, no. 1, Summer 1983, s. 146, [w:] J.
Stańczyk, Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa, Warszawa 1996, s. 24
[17]
J. Stefanowicz, Bezpieczeństwo współczesnych państw, PAX, Warszawa 1984, s. 15
[18]
J. Kukułka, Bezpieczeństwo a współpraca europejska: współzależności i sprzeczności interesów, Sprawy
Międzynarodowe, 1982, nr, 7, s. 34
[19]
A. D. Rotfeld, Europejski system bezpieczeństwa in statu nascendi, PISM, Warszawa l990, s. 18
[20]
Z. Berent, Pokój międzynarodowy i bezpieczeństwo - próba definicji, Sprawy Międzynarodowe, 1988, z. 6, s.
120
[21]
Międzynarodowe czynniki bezpieczeństwa Polski, red. A. D. Rotfeld, PWN, Warszawa 1986, s. 15
[22]
J. Stefanowicz, Bezpieczeństwo współczesnych państw, PAX, Warszawa 1984, s. 12
[23]
Tamże, s.18-19
[24]
Międzynarodowe czynniki …, op. cit., s. 19
[25]
J. Stańczyk, Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa, Warszawa 1996, s. 31
[26]
Tamże, s. 38
[27]
Tamże, s. 39
[28]
A. D. Rotfeld, Europejski system bezpieczeństwa in statu nascendi, PISM, Warszawa 1990, s. 30
[29]
Z. Berent, Pokój międzynarodowy i bezpieczeństwo - próba definicji, Sprawy Międzynarodowe, 1988, z. 6, s.
116
[30]
R. Zięba, Pojęcie, istota bezpieczeństwa państwa w stosunkach międzynarodowych, Sprawy
Międzynarodowe, 1989, nr, 10, s. 69
[31]
Tamże, s.68
[32]
R. Vukadinović, Międzynarodowe stosunki polityczne, PWN, Warszawa 1980, s. 261-262
[33]
R. Zięba, Pojęcie, istota …, op.cit., s.68
[34]
J. Stańczyk, Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa, ISP PAN, Warszawa 1996, s.42
[35]
J. Stańczyk, Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa, ISP PAN, Warszawa 1996, s.48