Rozdział XIII :

Przeobrażenia cywilizacyjne w XVIII wieku
rewolucja przemysłowa

W XVIII wieku Europa i pozostający z nią w różnych relacjach świat przechodzą dwa
procesy, które nazywa się przewrotami: umysłowy, związany z ideami oświecenia oraz
przemysłowy, który był rezultatem przemian społeczno-ekonomicznych. Ów drugi przewrót,
cywilizacyjny, nazywany jest też często "rewolucją przemysłową", tak dalece przeobraził on w
wielu krajach (a na początku w Anglii) gospodarkę, społeczeństwo, wpływał na politykę, a także
odcisnął swe piętno na kulturze, sam pozostając w związku z ideologią epoki.

Rewolucja czy przewrót?

Jeżeli w odniesieniu do XVIII wieku użyjemy engelsowskiego określenia "rewolucja
przemysłowa" (wprowadzonego do nauki w jego Położeniu klasy robotniczej w Anglii, 1845), to
przy tej okazji nasuwa się szersze pytanie: w jakim rozumieniu możemy w historii mówić o
rewolucji? Czy jest to gwałtowna przemiana istniejącego stanu rzeczy, niszcząca dotychczasowe
struktury i budująca nową sytuację przeciwstawną dotychczasowej (np. "dół" społeczny staje się
"górą")? Tak przecież wyglądały skutki wielu znanych nam rewolucji (francuskiej,
bolszewickiej...). Ale przecież równie często mówimy o rewolucyjnych zmianach oznaczających
"tylko" gwałtowne przyspieszenie i pogłębienie zachodzących już procesów. Znajdujemy na to
przeciwstawne do rewolucji określenia
ewolucja, reforma. Tak przecież przechodzimy od jednej
do drugiej z umownych w naszej cywilizacji epok historycznych. Nie jest to rewolucja, a jednak
ideologia jednej epoki może być antytezą drugiej (średniowiecze-renesans, renesans-barok, barok-
oświecenie). Może więc mówiąc o widocznych zmianach należy zauważyć proces przechodzenia
od zmian ilościowych w jakościowe? Liczba elementów "nowych" tak się zwiększa, że w pewnym
momencie powodują one powstanie "nowej jakości", różniącej się wyraźnie od sytuacji
wcześniejszej. "Nowe" może też powstawać poprzez ubywanie elementów "starego". Dajmy
przykład anegdotyczny
głowy łysej i owłosionej: przy ilu set tysiącach włosów, liczonych
dokładnie, co do sztuki, mężczyzna jest jeszcze "owłosiony", a od której liczby włosów już łysy?
Wiemy przecież, że ogólnie
"na ogląd" - potrafimy to stwierdzić, ale określonej granicy,
momentu przełomu, wskazać nie umiemy. Ów problem, wcale nie żartobliwie traktowany,
pokazuje Johann Huizinga w swej Jesieni średniowiecza, wskazując jak dalece na przełomie epok
przenika się chronologicznie "nowe" ze "starym".
W dyskutowanym w historiografii przypadku "rewolucji przemysłowej", gdy szukać się
będzie jej wyznaczników, uzna się za nie np. rosnącą gwałtownie w porównaniu z okresem
wcześniejszym liczbę wynalazków wprowadzanych do praktyki gospodarczej. Dla naszych
rozważań musimy przyjąć inne rozwiązanie
wyróżnić dwa znaczenia rewolucji. Pierwsze,
szersze, metaforyczne, uznaje że jest to wszelka szybka i głęboka zmiana w różnych dziedzinach
życia (naukowa, techniczna, przemysłowa, obyczajowa itd.). Drugie
węższe, odnosi się ściśle do
sfery polityczno-społecznej i wskazuje na fakt gwałtownej zmiany ustroju politycznego i
organizacji społecznych, odbywającą się przy znacznym udziale społeczeństwa posługującego się
środkami pozaprawnymi (J. Szacki, J. Baszkiewicz). Z tych sformułowań wyraźnie wynika co
mamy począć z "naszym" terminem "rewolucji przemysłowej". Trzeba przyjąć owo szersze
rozumienie tego pojęcia, bardziej przenośne, akcentując fakt przyspieszenia i pogłębienia procesów
powodujących radykalne zmiany, przede wszystkim gospodarcze, ale związane z przemianami w
funkcjonowaniu życia społecznego. W tym sensie mówimy też, w "złagodzonej" formie o
"przewrocie przemysłowym" w XVIII wieku.
Wśród historyków nie ma zgodności co do ścisłej chronologii przewrotu przemysłowo-
technicznego, a zwłaszcza jego początków. Mówi się często ogólnie o drugiej połowie XVIII
stulecia, ale też wskazuje, że obejmuje on również początek wieku XIX, a dla wielu krajów jest
procesem aktualnym. Dla Anglii szerokie ramy czasowe owego przełomu to lata 1760-1830.
Przyjmuje się jednak, że dla XVIII wieku najbardziej dynamiczne zmiany społeczno-gospodarcze,
zwane właśnie rewolucją przemysłową, dokonały się w latach 1770-1800.

Powszechnodziejowe przesłanki przemian społeczno-gospodarczych.

Mimo że przyspieszenie procesów gospodarczych i społecznych najbardziej było widać w
Anglii, przesłanki owego przewrotu, w różnych krajach przesunięte w czasie, mają charakter
powszechny. Wynikał on ze znacznie intensywniejszego niż wcześniej rozwoju gospodarki
towarowo-pieniężnej, który powodował kapitalizowanie się stosunków produkcji. Mówiliśmy już o
tym procesie w odniesieniu do XVI wieku. W XVIII stuleciu już nie tylko w Anglii, ale i w innych
krajach (Francji, Niderlandach, Szwecji) struktury społeczne szybko przeobrażały się, ewoluując
od systemu feudalnego (stanowego) do systemu kapitalistycznego (klasowego). Ewolucja ta
oznaczała, że dotychczasowe spetryfikowane struktury stawały się krępującym gorsetem dla
nowych, prężnych warstw społecznych (mieszczaństwa, średniej szlachty, organizatorów
produkcji, kupców), nie mających współmiernych do ich uczestnictwa i aktywności w szeroko
rozumianym życiu publicznym - praw politycznych. Niemałą rolę odgrywała tu ideologia
oświecenia, poddająca krytyce istniejące stosunki polityczne i społeczne, propagująca prawa
natury, wolność człowieka, nowe racjonalne i wyzbyte uprzedzeń spojrzenie na świat, w tym także
nową myśl ekonomiczną (zob. rozdz. następny).
Od połowy XVIII wieku obserwuje się, po okresie względnej stagnacji, wyraźny przyrost
demograficzny w najznaczniejszych krajach Europy, ale tendencja wzrostowa ma charakter
ogólnoświatowy (0,6 % przyrostu ludności rocznie, populacja na świecie zbliżała się do miliarda
ludzi). Następuje sprzężenie zwrotne: polepszenie warunków życia, wyżywienia, stanu
zdrowotnego, zmniejszenie się liczby epidemii, śmiertelności niemowląt, powoduje znaczący
przyrost ludności. Ten z kolei (co pokazuje przykład Anglii) był równocześnie skutkiem przewrotu
przemysłowego.
Rewolucja przemysłowo-techniczna oznaczała proces zastępowania ręcznej pracy ludzkiej,
wykonywanej prostymi narzędziami, przez coraz bardziej skomplikowane urządzenia mechaniczne
- maszyny, ale także wykorzystywanie nowych surowców i technologii
owoców przyspieszonej
ludzkiej wynalazczości. Umożliwiało to masową produkcję różnych wyrobów, ale wymagało
nowych form organizacji pracy i produkcji. Powodowało upadek dawnego rzemiosła i tradycyjnego
chłopskiego rolnictwa, a powstawanie innych rzesz pracowników
robotników najemnych.
Rolnictwo i w stosunkach własności i w ulepszanych sposobach produkcji przeobrażało się w
dziedzinę gospodarki produkującą na zysk, dla pieniądza (a nie dla własnych potrzeb). Wolna siła
robocza stanie się podstawą do powstawania nowych przedsiębiorstw, nabierających charakteru
przemysłowych fabryk. Ludność przenosiła się ze wsi do miast
uległ zintensyfikowaniu proces
urbanizacji.
Przyspieszenie gospodarcze, osiągnięte w dużej mierze dzięki postępowi technicznemu,
pozostawało w ścisłym związku ze stosunkami międzynarodowymi, z rywalizacją o kolonie, z
walką o podział świata, o surowce i rynki zbytu. Kształtował się rynek ogólneuropejski, a wraz z
poszerzającymi się kontaktami Starego Kontynentu (a właściwie jego ekspansją) z innymi
częściami globu
powstawał rynek ogólnoświatowy. Procesy gospodarcze przebiegające w
najbardziej rozwiniętych krajach miały dalekosiężne skutki nie tylko dla całej Europy, ale także dla
daleko od niej leżących stref geograficznych.

Rewolucja przemysłowo-techniczna w Anglii.

Wszystkie te zjawiska i procesy najwcześniej i najsilniej wystąpiły w Anglii. Tam proces
rozwoju kapitalizmu był najbardziej zaawansowany. Przekształcił on wpierw stosunki na wsi, jako
że przemiany w rolnictwie warunkowały rewolucję przemysłowo-techniczną. Owa rewolucja
agrarna
bo tak nazywają ją historycy
polegała zarówno na zmianach form własności, jak i na
postępie w technice produkcji, a prowadziła do zmiany roli tej dziedziny gospodarki w życiu kraju.
Z drobnych gospodarstw chłopskich, które nie mogły wytrzymać kapitalistycznej konkurencji, z
ziem gromadzkich i nieużytków powstawały wielkie i średnie gospodarstwa rolne. Nową politykę
"grodzeń" (nie na pastwiska, jak w XVI wieku, ale na produkcję rolną) popierało państwo. Wielcy i
średni właściciele ziemscy, landlordowie i yeomani (ci drudzy, jako farmerzy również dzierżawili
ziemię), korzystając z rosnących cen na żywność, produkowali ją z wielkim zyskiem na rynek i na
eksport. Wolny rynek najmu, cechujący się dużą podażą siły roboczej powodował, że praca
robotników rolnych była tania.
Rolnictwo angielskie już od pierwszej połowy XVIII wieku szybko się unowocześniało.
Wprowadzono płodozmian, rozszerzano produkcję zbożową (uprawiano coraz więcej pszenicy), a
jej wydajność wzrosła kilkakrotnie. Dużą rolę w polepszeniu wyżywienia odgrywała rozwijająca
się hodowla; udoskonalano stale odmiany zwierząt. Pasze zielone i rośliny okopowe (buraki,
ziemniaki) pozwalały gromadzić karmę dla bydła na zimę (i dzięki temu nie wybijać zwierząt przed
jej nadejściem) i zapewnić w ten sposób konsumentom świeże (a nie solone) mięso również o tej
porze roku.
W produkcji pozarolniczej zasadnicze znaczenie miały wynalazki i usprawnienia
wprowadzone w trzech ważnych dziedzinach: w hutnictwie, włókiennictwie i energetyce.
W hutnictwie do wyrobu żelaza zamiast drewna (coraz mniej było lasów) zaczęto
wykorzystywać węgiel kamienny, który po procesie odgazowania stawał się koksem stosowanym
w dużych piecach do wytopu surówki żelaza, uzyskiwanej szybciej, z większą wydajnością i
dającej lepiej kowalne żelazo (piece pudligowe). W miejsce pracochłonnego kucia żelaza młotami
wprowadzono walcowanie go. Nowe technologie obróbki metali (świdry, wiertarki, obrabiarki)
pozwalały wykonywać z żelaza coraz bardziej skomplikowane, a przy tym trwałe elementy, od rur i
belek do maszyn, mostów i kadłubów statków. Zwiększające się zastosowanie węgla (pięciokrotny
wzrost w XVIII wieku) powodowało, że wokół kopalń skupiały się teraz zakłady produkcji
hutniczej i żelaznej, a wkrótce wszystkich gałęzi przemysłu. Ośrodki gospodarcze i skupiska
ludności przeniosły się z południa i wschodu kraju ku centrum i północy.
W przemyśle włókienniczym rewolucja polegała przede wszystkim na mechanizacji pracy.
Mimo że w Anglii aż do końca XVIII wieku podstawowe znaczenie w gospodarce pozarolniczej
miało sukiennictwo, największe i najszybsze zmiany dokonywały się w przemyśle bawełnianym.
Znamienną cechą postępu w tej dziedzinie był swoisty wyścig o wydajność między
przędzalnictwem (wytwarzaniem nici ze skręconych włókien służących do wyrobu tkanin) a
tkactwem (a więc wyrobem tkanin z przędzy). Wynalazek "latającego czółenka" w warsztacie
tkackim (1733), rozpowszechniony w latach 60. spowodował, że zaczęło brakować przędzy, a jej
cena rosła. Mechaniczna przędzarka wózkowa (jenny), która wyparła tradycyjny kołowrotek,
przywróciła w latach 80. równowagę w produkcji włókienniczej, a do jej napędzania zaczęło służyć
koło wodne. Kiedy jednak wkrótce weszła w użycie nowa maszyna przędzalnicza, powstała z
kombinacji poprzednich (i dlatego zwana "mułem"
mule), z kolei tkactwo nie nadążało za
przędzalnictwem, w którym nowe wynalazki dwustukrotnie zwiększyły wydajność. Ten
specyficzny wyścig będzie trwał w XIX wieku. Mechanizacja przyniosła załamanie się
opłacalności produkcji drobnej, chałupniczej. Zastosowanie napędu wodnego spowodowało, że w
pobliżu rzek zaczęły powstawać wielkie zakłady przędzalnicze (a także tkackie), przetwarzające
nie tylko bawełnę, ale zajmujące się także tradycyjnym w Anglii sukiennictwem.

Właśnie koło poruszane wodą było do końca XVIII wieku podstawowym źródłem energii w
produkcji przemysłowej. Z rewolucją techniczną tego okresu łączymy często maszynę parową, nad
którą (początkowo jako pompą) pracowano już od końca XVII stulecia. Opatentowany wynalazek
Jamesa Watta z 1769 roku wywołał przewrót w całej gospodarce, pozwalał lokalizować zakłady
produkcyjne w najdogodniejszym miejscu, niezależnie od warunków naturalnych będących
źródłem energii. Należy jednak zauważyć, że praktycznie rola maszyny parowej zaznaczy się w
pełni dopiero na przełomie XVIII i XIX wieku. Jednak już w "naszym" okresie, w latach 1769-
1787 zastosowano ją w kopalniach do wind i pomp odwadniających, do napędzania miechów,
młotów i walców hutniczych, do pompowania wody do wodociągów miejskich, do poruszania
młynów parowych i maszyn przędzalniczych (E. Kaczyńska, K. Piesowicz).
Wraz ze zmianami centrów produkcyjnych, z ożywieniem gospodarczym i ze wzrostem
zamożności wielu ludzi, rozwijał się w Anglii chłonny i ruchliwy rynek wewnętrzny towarów
rodzimych i importowanych. Panowała zasada wolnego handlu i swobodnej, kapitalistycznej
konkurencji. Sprzyjała mu poprawiająca się sieć komunikacyjna, zarówno dróg kołowych, jak i
kanałów służących żegludze śródlądowej. Zwiększała się rola handlu zamorskiego Anglii w
porównaniu z wymianą towarową z Europą. Ustawy państwowe dawały przywileje producentom
brytyjskim kosztem kolonii. Równocześnie importowano surowce (drewno, rudę, bawełnę, towary
kolonialne). Rozwinęły się angielskie porty oceaniczne (Liverpool, Plymouth, Bristol) oraz flota
handlowa. Anglia prowadziła interesy z "całym światem", dysponowała mobilnym kapitałem, a
symbole tej aktywności stanowiły londyńska City i Bank Anglii.
Była już mowa o związku rewolucji przemysłowej z przemianami społecznymi. Jej
konsekwencje to ruina małych gospodarstw chłopskich, pauperyzacja drobnych wytwórców,
kupców-nakładców, upadek rękodzielniczych warsztatów chałupniczych w mieście i na wsi
(pracujących w nich zwano w Anglii "manufakturzystami"). Wywoływało to bezsilne bunty
rzemieślników (niszczenie maszyn i zakładów produkcyjnych), powiększało rzesze ludzi
oferujących swe ręce do pracy, a wkrótce, w XIX wieku, będzie główną przyczyną powstania
fabrycznego proletariatu (ze znaczącym udziałem kobiet i dzieci). Z drugiej strony kształtowała się
warstwa przedsiębiorców przemysłowych (kupców, mieszczan, ludzi różnej proweniencji,
przedsiębiorczych, ale nierzadko nie do końca uczciwych), dysponujących kapitałem zarabianym i
lokowanym w różnych gałęziach gospodarki. Rewolucja przemysłowo-techniczna zmieniała
oblicze Anglii, koncentrując w nowych centrach gospodarczych rozproszoną dotąd wytwórczość,
tworząc wokół nich nowe skupiska ludności.
Oświeceniowa Europa z zainteresowaniem obserwowała zachodzące w Anglii procesy. W
dobrym tonie było odbyć podróż na Wyspy Brytyjskie. Ale na podobnie zaawansowane przemiany
na kontynencie było jeszcze za wcześnie. Natomiast boom angielski, ze względu na ciągle istotne
więzy ekonomiczne Nowego Świata z dawną Koroną, wpłynął na gospodarkę Stanów
Zjednoczonych. Mówiliśmy o tym w poprzednim rozdziale. Sama rewolucja przemysłowa
natomiast, która w różnym stopniu i w różnym czasie ogarnie kolejne połacie globu przynosząc
postęp cywilizacyjny, uznawana jest za jeden z najważniejszych przełomów w dziejach
nowożytnych, chociaż do dzisiaj nie objęła ona jeszcze całego świata. I dlatego wiele jej
znamiennych przejawów wspomnianych wyżej, w różnych krajach, możemy obserwować
współcześnie.