ZŁOTY WIEK W POLSCE
SZLACHECKI FOLWARK PAŃSZCZYZNIANY
Za panowania dynastii Andegawenów umocniła się uprzywilejowana pozycja
szlachty. Za rządów Jagiellonów nastąpiło dalsze polityczne i gospodarcze
ugruntowanie dominacji szlachty w państwie. W 1423 r. na mocy statutu warckiego
szlachta uzyskała możliwość przejmowania dochodowych i nowoczesnych gospodarstw
sołtysich (rugowanie tzw. krnąbrnych sołtysów). Wojewodowie posiadali kontrolę
cen. jakości i miar w miastach (tzw. taksy wojewodzińskie), co osłabiało
polskie mieszczaństwo i rzemieślników. Od 1454 r., w myśl przywilejów
nieszawskiego i piotrkowskiego, szlachta miała możliwość przywożenia z
zagranicy towarów i dóbr bez ograniczeń. Od sejmu w Piotrkowie w 1496 r.
mieszczanie i plebs mieli zakaz posiadania dóbr ziemskich na prawie rycerskim,
ograniczono możliwość opuszczania wsi przez chłopów do jednego dnia w ciągu
roku za zgodą pana. W 1520 r. sejmy w Toruniu i Bydgoszczy wprowadziły
formalnie pańszczyznę, czyli darmową pracę chłopa na polu pana, w wysokości 1
dnia w tygodniu z łana kmiecego (szlachta przejęła wzory z zakładanych
wcześniej folwarków i wprowadzania pańszczyzny w dobrach klasztornych).
Niebawem wysokość pańszczyzny znacznie wzrosła. Z czasem szlachta żądała
odrabiania pańszczyzny tzw. dwojgiem (podwójna ilość rąk do pracy w tym samym
czasie) a nawet trojgiem. Została też potwierdzona zasadajurysdykcji (odbywania
sądów) szlachty nad chłopem w dobrach prywatnych.
Folwark pańszczyźniany, czyli duże dochodowe gospodarstwo szlacheckie
wykorzystujące darmową pracę chłopów, był nastawiony przede wszystkim na
produkcję zboża i hodowlę. Pierwsze folwarki powstały w XV w. w dobrach
klasztornych. Gwałtowny rozwój tej formy gospodarowania nastąpił w XVI i XVII
w., szczególnie od momentu uzyskania bezpośredniego dostępu do morza w 1466 r.
i pojawienia się koniunktury, czyli zapotrzebowania na produkty spożywcze w
Europie Zachodniej. W rozwoju gospodarczym Europy tego okresu nastąpił dualizm
(dwutorowość): na Zachodzie nastąpił rozwój gospodarczy i przemysłowy związany
z napływem kruszców z Nowego Świata i przestawianiem się gospodarki na nowe
tory kapitalistyczne - nakład, manufaktura; na Wschodzie, m.in. w
Rzeczypospolitej, rozwój rolnictwa. W tych warunkach zwiększała się
atrakcyjność folwarku. Folwark szlachecki był bardzo dochodowym
przedsięwzięciem i przynosił szlachcicowi około 60-80% dochodu w całym jego
budżecie. Rozwój folwarku trwał do XVIII w. Początkowo folwarki były zakładane
w Wielkopolsce i na Pomorzu Gdańskim, ale z czasem, systematycznie w XVI, XVII
i XVIII w. folwark objął pozostałe części Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
i'7R
ROZWÓJ PARLAMENTARYZMU OD XV DO XVII WIEKU
W ciągu XIV i XV w. szlachta polska otrzymała od władców najważniejsze
przywileje stanowe - petne prawo do posiadanej ziemi, nietykalność osobistą i
majątkową i inne. Szlachta uzyskała również przywilej udziału w zjazdach
ziemskich zwanych sejmikami i w sejmach walnych. Przywileje szlacheckie
pozwoliły jej wspólnie z królem rządzić naszym państwem. Inne stany -
mieszczanie i chłopi nie miały tych uprawnień.
Za Kazimierza Wielkiego rola zjazdów ogólnopaństwowych była niewielka. Szerzej
działały wiece i zjazdy dzielnicowe, prowincjonalne (dla Wielkopolski i
Małopolski). Pierwotnie w zjazdach wspólnie z królem uczestniczyli dostojnicy i
urzędnicy królewscy i ziemscy. Kiedyjednak na zjazdy zaczęła przybywać
szlachta, przedstawiciele duchowieństwa i miast (XIV w.), można mówić o
powstaniu sejmu czyli zjazdu powszechnego. Z takich to zjazdów wykształcił się
w XV w. sejm walny, polski parlament. Uważa się, że narodziny polskiego
parlamentaryzmu związane są z ograniczeniem władzy królewskiej przez stany i
wprowadzeniem w Polsce systemu elekcyjnego (elekcja Jagiełły 1386). Początków
sejmu walnego niektórzy historycy ustroju dopatrują się jeszcze w I poł. XV w.
Początkowo kluczową rolę odgrywała Rada Królewska (dostojnicy duchowni i
świeccy). Z niej później wykształcił się senat. Urzędnicy ziemscy byli
reprezentantami ziem, a szlachta nie sprawująca urzędów miała niewielkie
znaczenie. Od połowy XV w., od 1454 r.- przywileje cerekwicko-nieszawskie -
szlachta otrzymała prawo wyrażania zgody na zwoływanie pospolitego ruszenia i
naktadanie podatków. Od tej pory rola sejmików wzrastała, a 2 poł. XV w.
przyniosła ugruntowanie się równoległej pozycji sejmików ziemskich, zjazdów
prowincjonalnych i sejmów walnych. To właśnie na ten okres przypadło
kształtowanie się demokracji szlacheckiej, czyli wzrost znaczenia szlachty
zebranej na sejmikach ziemskich. Wiąże się to także ze wzrostem zamożności
średniej szlachty (folwark pańszczyźniany) i działaniami podejmowanymi przez
nią w celu ograniczenia praw innych stanów (mieszczaństwo, chłopi), a także
możnowładztwa. W dalszej kolejności średnia szlachta podjęła walkę o
współrządzenie z królem w państwie, walcząc w XVI w. z grupą możnowładztwa.
Momentem przełomowym w polskim parlamentaryzmie był rok 1493. Na zjeździe w
Piotrkowie oddzielnie zaczęły obradować izba poselska - posłowie szlacheccy i
senat - członkowie dawnej Rady Królewskiej. Król był jakby trzecią oddzielną
"izbą" obrad. Datę tę przyjmuje się za powstanie parlamentu w Polsce. Sejm
walny składał się z trzech tzw. stanów sejmujących: króla - zwoływał sejm
walny, naznaczał termin, miejsce i tematykę obrad; senatu - należeli do niego
członkowie dawnej Rady Królewskiej (biskupi i arcybiskupi Kościoła
katolickiego, wojewodowie, kasztelanowie i najwyżsi urzędnicy: kanclerz,
podskarbi i marszałek); izby poselskiej (posłów szlacheckich wybieranych na
sejmikach ziemskich). W 1569 r. na wspólnym sejmie Litwy i Korony w Lublinie
liczba posłów w izbie poselskiej ukształtowała się w wysokości 170 a w senacie
- 140 senatorów W 1505 r. kanclerz Jan Łaski na sejmie w Radomiu doprowadził do
uchwalenia konstytucji Nihil novi (nic nowego) -jakiekolwiek zmiany w prawie
były uzależ
nione od wspólnej zgody izby poselskiej i senatu. Zasada ta stała się podstawą
parlamentaryzmu polskiego, uzależniając wprowadzenie jakichkolwiek zmian w
państwie od zgody sejmu walnego. Jednocześnie izba poselska stała się
równoprawnym partnerem wobec króla i senatu.
Do kompetencji sejmu walnego należało: uchwalanie podatków, wyrażanie zgody na
pospolite ruszenie, ustalanie głównych kierunków w polityce zagranicznej
państwa, kontrola ministrów, prawo do nobilitacji czyli obdarowywania
szlachectwem. Tylko na sejmie walnym można było podejmować konstytucje sejmowe,
czyli zmieniać prawo polskie.
Początkowo sejmy walne były zwoływane nieregularnie, przez króla. On określał
tematykę obrad, ich czas i miejsce. W 1573 r. przyjęto zasadę zobowiązującą
króla do zwoływania sejmu raz na 2 lata na 6 tygodni - sejm zwyczajny. Król
mógł zwołać sejm wcześniej, przed upływem dwóch lat, na 2 tygodnie - sejm
nadzwyczajny (ekstraordynaryjny). W Polsce w parlamencie zasiadali
przedstawiciele szlachty. Reprezentanci mieszczan Krakowa, Wilna, Lwowa,
Kamieńca Podolskiego, Lublina (tzw. ablegaci) przysłuchiwali się obradom, ale
nie mieli prawa głosu.
W XVI i na początku XVII w. decyzje na sejmach zapadały większością głosów, a
sejm walny funkcjonował sprawnie. W 1652 r. poseł Władysław Siciński po raz
pierwszy sam jeden sprzeciwił się przedłużeniu (prolongacie) obrad sejmowych
ponad termin 6 tygodni - uniemożliwienie uchwalenia konstytucji. Dopiero sejm w
1669 r. został zerwany, jeszcze przed upływem terminu zakończenia obrad,
przypadek ten można uznać za początek instytucji liberum veto. W XVIII w.
większość sejmów była zrywana, niektóre nawet jeszcze przed wyborem marszałka
sejmowego.
W XVI-XVlII w. w Polsce szlacheckiej nastąpił rozwój i wzrosło znaczenie
sejmików szlacheckich - był to element polskiego parlamentaryzmu. Sejmiki
przedsejmowe - szlachta wybierała posłów na sejm walny i zaopatrywała ich w
odpowiednie instrukcje poselskie. Sejmiki relacyjne zbierały się po sejmie
walnym, szlachta wysłuchiwała relacji z sejmu podejmując lub odrzucając
ostatecznie decyzje zawarte w konstytucjach sejmowych. W XVIII w. król wobec
zrywania sejmów walnych, odwoływał się często do sejmików relacyjnych, podczas
których podejmowano decyzje dotyczące polityki całego państwa - okres rządów
sejmikowych. Sejmiki elekcyjne - szlachta wybierała sędziów do sądów ziemskich.
Sejmiki deputackie - powstały w 1578 r., wybierano sędziów do najwyższego sądu
w państwie - Trybunału Koronnego i Litewskiego (pełniły rolę sądów apelacyjnych
- ostatecznych). Sejmiki kapturowe - od 1572 r., w czasie bezkrólewia strzegły
bezpieczeństwa i pokoju wyłaniając tzw. sądy kapturowe.
SUKCESY I PORAŻKI
RUCHU EGZEKUCYJNEGO SZLACHTY
Panowanie dwóch ostatnich Jagiellonów, Zygmunta I Starego (1506-1548) i
Zygmunta II Augusta (1548-1572), to w polityce wewnętrznej naszego państwa
okres rywalizacji starych rodów możnowładczych i nowej, średniej szlachty. Na
przetomie XV i XVI w. do dużego znaczenia doszła średnia szlachta - wzrost
potęgi gospodarczej tej grupy (rozwój folwarku szlacheckiego) i wzrost jej
znaczenia politycznego (liczne przywileje stanowe). Król Aleksander
Jagiellończyk (1501-1506) i Zygmunt Stary faworyzowali stare rody możnowładcze
nadając im liczne urzędy i dobra ziemskie - królewszczyzny. Młoda, średnia
szlachta zaczęła upominać się o swoje prawa i domagać od króla współpracy z
nią.
Na początku XVI w. kanclerzem Królestwa został Jan Łaski, rzecznik interesów
młodej szlachty, która rozpoczęła walkę z możnowładztwem. Na sejmie kanclerz
Laski wystąpił z projektem zakazu odstępowania i sprzedaży królewszczyzn bez
zgody senatu i izby poselskiej. Domagał się także zakazu łączenia w jednych
rękach niektórych urzędów i godności (tzw. zasada incompatibilitate.s).
W 1505 r. na sejmie w Radomiu została uchwalona konstytucja Nihil novi (nic
nowego). Wprowadzała ona zasadę, że król i jego następcy bez zgody senatu i
izby poselskiej nie ustanowią "nic nowego". Był to wielki sukces średniej
szlachty, która od tej pory stała się pełnoprawnym elementem funkcjonowania
państwa polskiego.
W 1506 r. zostały wydane przez Łaskiego tzw. "statuty askiego" - zebrane prawo
pisane. Celem autora było ujednolicenie i centralizacja państwa. Prawa te stały
się podstawą prawną ruchu średnioszlacheckiego - ruchu egzekucji praw od połowy
wieku szlachta prowadziła walkę o ich przestrzeganie i wykonywanie. Domagała
się, by król zgodnie z konstytucjami sejmu piotrkowskiego z 1504 r. nie
rozdawał królewszczyzn bez zgody sejmu walnego, oraz, by możnowładztwo zwróciło
dobra bezprawnie otrzymane. Ruch egzekucji dóbr stawiał sobie za cel odebranie
bezprawnie rozdanych królewszczyzn i zwiększenie dochodów królewskich. Już od
lat 20. XVI w. szlachta domagała się zwołania sejmu sprawiedliwości i przyjęcia
na nim zasady egzekucji praw i dóbr. Zwolennicy reform w Polsce wystąpili z
żądaniami obciążenia duchowieństwa podatkami, przekazania części dóbr
kościelnych na obronę państwa, zakazania odbywania sądów duchownych nad
świeckimi, niewysyłania opłat do Rzymu. Między innymi te warunki postawiła
szlachta królowi w 1537 r. pod Lwowem przy okazji wyprawy na Wołoszczyznę. Król
żądań nie przyjął, a szlachta wywołała rokosz - tzw. wojna kokosza. Tam też
szlachta jeszcze raz przedstawiła hasła obozu egzekucyjnego: kodyfikacji, czyli
zebrania, spisania i przestrzegania praw pisanych po polsku, reformy skarbu
przez odebranie bezprawnie przetrzymywanych królewszczyzn, uwolnienia szlachty
od ciężarów ponoszonych na rzecz Kościoła, ściślejszego połączenia z Koroną
Litwy, Prus Królewskich, Mazowsza i księstw śląskich, przeprowadzenia reform
wojskowych i ustrojowych.
Król nie przyjął żądań szlacheckich, otaczał się możnowładztwem. Sytuacja w
kraju uległa zaognieniu w 1548 r., gdy rządy objął Zygmunt II August. Szlachta
była niechętna królowi, co było związane z jego potajemnym małżeństwem z
Barbarą Radziwiłłówną. Spowodowało to odsunięcie programu reform, a w kraju
rozprzężenie, brak pieniędzy, złe działanie wymiaru sprawiedliwości. Punktem
kulminacyjnym konfliktu króla ze szlachtą był sejm 1559 r. Szlachta nie
uchwaliła podatków na ojnę, a obrażony król wyjechał na 4 lata na Litwę i nie
zwoływał sejmu. Tymczasem hasła humanizmu i reformacji umocniły obóz reform.
Szlachta, obok dawnych żądań, domagała się także reformy kościelnej
(wprowadzenia Kościoła narodowego), rewindykacji dóbr królewskich,
uporządkowania sądow
nictwa, usprawnienia aparatu fiskalnego (finansowego) i wojskowego, unifikacji
państwa. Celem akcji szlachty było wzmocnienie władzy króla przy jednoczesnym
jej współudziale w rządach. Zygmunt August, zmuszony trudnościami (wojna z
Moskwą), musiał szukać poparcia u szlachty polskiej.
W 1562 r. na sejmie piotrkowskim został ogłoszony program egzekucji dóbr. Dobra
królewskie rozdane bezprawnie po 1504 r. miały być oddane, oszacowane
(określenie ich wartości), przeprowadzona weryfikacja granic i dochodów. Dochód
z królewszczyzn został podzielony na równe części, a jedna czwarta z dochodów
przypadających monarsze, tzw. kwarta, miałabyćprzeznaczananawojsko kwarciane.
Kolejne sejmy lat 1563-1564, 1565, 1566, 1567 są nazywane sejmami
egzekucyjnymi. Nie udało się odebrać wszystkich królewszczyzn z rąk magnaterii,
nie spełniono do końca programu egzekucji dóbr. Nie złamano przywilejów
gospodarczych magnaterii. Dzięki powołaniu specjalnych komisji lustracyjnych i
rozdawaniu dóbr na sejmie dobra królewskie stały się państwowe.
Do sukcesów ruchu egzekucyjnego szlachty można zaliczyć: ściślejsze zespolenie
ziem Rzeczypospolitej, połączenie Korony i Litwy trwałą unią realną,
ugruntowanie się w Polsce demokracji szlacheckiej i samorządu, wprowadzenie
wolności religijnej i równouprawnienia politycznego wyznawców różnych wyznań
chrześcijańskich, przeprowadzenie niezbędnych reform administracyjnych,
skarbowych i wojskowych, wzmocnienie pozycji izby poselskiej w sejmie walnym.
ISLWtI:dH
PAŃSTW TURECKIE
CHANAT
Rzeczpospolita Obojga Narodów w 1569 roku
Przedwczesna śmierć Zygmunta II Augusta, zwolennika ruchu egzekucyjnego i rządy
kolejnych królów elekcyjnych osłabiły sitę ruchu średniej szlachty. Utworzenie
w 1578 r Trybunału Koronnego, w którym zasiadali przedstawiciele szlachty, a
sam Trybunał był najwyższym sądem w Koronie a od 1581 r. na Litwie (Trybunał
Litewski) i powołanie stałego wojska, piechoty wybranieckiej, było ostatnim
osiągnięciem obozu egzekucyjnego szlachty.
PIERWSZE BEZKRÓLEWIA 1 ICH ZNACZENIE
Ugruntowanie się ustroju demokracji szlacheckiej, ustroju, jaki panował w
Polsce od XVI do XVIII w., nastąpiło ostatecznie w czasie dwóch pierwszych
bezkrólewi.
7 VII 1572 r. zmarł bezpotomnie Zygmunt August, ostatni król z dynastii
Jagiellonów. Doszło do poważnego kryzysu w państwie, ponieważ król nie
pozostawił żadnych wskazówek co do formy elekcji, miejsca i osób uprawnionych
do udziału w wyborze nowego monarchy. Napięcie w kraju potęgowały spory między
szlachtą a magnaterią i skomplikowana sytuacja międzynarodowa.
Szlachta zawiązała konfederacje, związki w ziemiach i województwach, tzw.
kaptury, których członkowie dbali o porządek i bezpieczeństwo publiczne.
Powołano sądy kapturowe, w których zasiadała szlachta. W sprawie powołania
osoby interrexa, czyli międzykróla, katolicy przeforsowali kandydaturę prymasa
Jakuba Uchańskiego, w kolejnych elekcjach praktyka ta została potwierdzona.
Protestanci wywalczyli, że marszałek wielki koronny Jan Firlej, a w przyszłości
jego następcy, miał od nowych władców odbierać przysięgę. W wyniku
długotrwałych dyskusji zaakceptowano propozycję Piotra Zborowskiego o
dopuszczeniu do elekcji całej szlachty i głosowaniu większością głosów, elekcja
viritim. Zasady te zostały przyjęte na sejmie konwokacyjnym w styczniu 1573 r.
w Warszawie, na którym wyznaczono termin i miejsce elekcji, uchwalono tekst
Konfederacji Warszawskiej, pokój religijny w państwie.
W kwietniu i maju 1573 r. pod Warszawą we wsi Kamień na sejmie elekcyjnym
doszło do wyboru króla. Nieoczekiwanie został nim książę francuski Henryk
Walezy, brat króla Francji Karola IX. Król-elekt był aktywnym uczestnikiem nocy
św. Bartłomieja, dlatego z obawy przed prześladowaniami religijnymi i dążeniem
do absolutyzmu szlachta ułożyła warunki objęcia władzy i panowania Henryka w
Rzeczypospolitej - artykuty henrykowskie, które były podstawą ustroju
Rzeczypospolitej, stałe i niezmienne, przysięgali na nie wszyscy królowie
elekcyjni. Były podstawą prawną funkcjonowania naszego państwa i demokracji
szlacheckiej. Gwarantowały: wolną elekcję, konieczność zwoływania sejmu walnego
przez króla raz na dwa lata na 6 tygodni, a w razie potrzeby wcześniej na 2
tygodnie, wyrażanie przez sejm walny akceptacji na zwoływanie pospolitego
ruszenia, nakładanie ceł i podatków, współdecydowanie przez Senat o polityce
zagranicznej państwa, a szczególnie o wojnie i pokoju, ustanowienie instytucji
senatorów-rezydentów w liczbie szesnastu, którzy mieli doradzać królowi i
kontrolować go, opłacanie przez króla pospolitego ruszenia za granicami państwa
i utrzymywanie przez władcę wojska
kwarcianego, przestrzeganie Konfederacji Warszawskiej o tolerancji religijnej,
prawo szlachty do rokoszu - wypowiedzenia posłuszeństwa królowi, gdyby nie
przestrzegał wszystkich artykułów henrykowskich i praw Rzeczypospolitej.
W Paryżu król-elekt zaprzysiągł jeszcze osobiste zobowiązania wobec
Rzeczypospolitej - pacta conventa. Panowanie w Polsce Henryka Walezego nie
trwało długo, już w nocy z 18 na 19 czerwca 1574 r. król potajemnie opuścił
Kraków, udał się do Francji. Po rocznym oczekiwaniu na władcę ogłoszono
bezkrólewie, czyli interregnum i termin nowej elekcji.
Druga elekcja utwierdziła organizację naszego państwa w czasie bezkrólewia, w
przeciwieństwie do pierwszej została rozbita. Magnaci opowiedzieli się za
cesarzem Maksymilianem II Habsburgiem, szlachta i część senatorów była tej
kandydaturze przeciwna z obawy przed rządami absolutnymi Habsburga a także z
obawy rozpoczęcia wojny z Turcją, którą wybór Maksymiliana mógł spowodować. 12
grudnia 1575 r. prymas Jakub Uchański ogłosił królem polskim Maksymiliana II
Habsburga. W trzy dni później, 15 grudnia, szlachta i część senatorów wybrała
królem tzw. Pia.sta, rodzimego kandydata - Annę Jagiellonkę, siostrę Zygmunta
Augusta, dodając jej za męża księcia Siedmiogrodu, Stefana Batorego. Pospolite
ruszenie szlacheckie pod Jędrzejowem poparło Annę i Stefana Batorego, Kraków
opanowali zwolennicy Batorego. Na początku 1576 r. Stefan Batory, koronowany
wspólnie z Anną na króla Polski, potwierdził artykuty henrykowskie w pełnym
brzmieniu z punktem o tolerancji religijnej.
RZECZPOSPOLITA
. .
ZA PIERWSZYCH KROLOW ELEKCYNYCH
WOJNY O INFLANTY W XVI WIEKU
Wiek XVI w stosunkach litewsko-moskiewskich, to dalsza rywalizacja o
zjednoczenie ziem ruskich, w 2 połowie powstał problem starań Moskwy o zdobycie
dostępu do Bałtyku. Dla gospodarczych interesów Litwy najważniejsze było
niedopuszczenie Moskwy do morza i przez to kontrolowanie handlu Wielkiego
Księstwa Moskiewskiego z zachodem przez porty litewskie. Zdobycie portów nad
Bałtykiem dawało Moskwie możliwość bezpośrednich kontaktów z Europą Zachodnią
bez pośrednictwa portów litewskich. Znajdujące się w lnflantach i Estonii
państwo Zakonu Kawalerów Mieczowych w XVI w., podobnie jak wcześniej zakon
krzyżacki w Prusach, przechodziło głęboki kryzys gospodarczy, społeczny i
polityczny. Reformacja w Inflantach miała wielu zwolenników. Na ziemiach Zakonu
Kawale