WIAT BEZ BARIER
Pomoce techniczne
dla niewidomych
Artykuł opisuje podstawowe grupy i rodzaje pomocy technicznych przeznaczonych dla osób niewidomych i słabowidz -
cych. Poza bie cym stanem techniki przedstawia tendencje wiatowe oraz przykłady nowatorskich zastosowa .
d wieków ludzie, jako cywilizowane istoty, pomagają swo- urządzenia, których nie można zakwalifikować do żadnej z po-
Oim bliz
nim, którzy z jakichś powodów są słabsi lub mniej wyższych grup.
sprawni. O pomocach dla grupy niewidomych pomyślano już Osoby słabowidzące chętnie nabywają elektroniczne powięk-
wieki temu. W XIX wieku, kiedy powstało pismo Braille a, ist- szalniki i lupy elektroniczne. Pomoce te stanowią niezbyt dobrze
niały już instytuty (Ludwik Braille został przyjęty do takiego in- znaną przez optyków i okulistów alternatywę dla okularów i in-
stytutu w roku 1819!). nych lup optycznych, które przy głębokich wadach wzroku nie
W XIX wieku pismo Braille a dało niewidomym możliwość wystarczają. Dzięki zastosowaniu elektronicznej obróbki obra-
uczestniczenia w życiu społecznym poprzez czytanie książek zu można osiągnąć efekty niedostępne w urządzeniach optycz-
i wymianę korespondencji. Dzisiejszy świat po rewolucji tech- nych: podwyższenie kontrastu obrazu, zamianę kolorów, wyświe-
nicznej i informatycznej stawia niewidomym nowe wyzwania, tlanie monochromatyczne, jednakże w innych kolorach niż jest
daje im również nowe możliwości. Pomoce techniczne prze- to w oryginale i wreszcie powiększenia nieosiągalne przyrząda-
znaczone dla niewidomych pozwalają im zachować niezależ- mi optycznymi. Powiększenia stosowane w urządzeniach elektro-
ność w wielu wymiarach: dzięki mówiącej wadze czy glukome- nicznych sięgają nawet 60 razy, choć należy pamiętać, że w prak-
trowi nie muszą liczyć na pomoc widzących w codziennych za- tyce takie wielokrotności stosowane są tylko w szczególnych sy-
jęciach domowych. Dzięki udz
więkowionemu (i ubrajlowione- tuacjach lub schorzeniach.
mu) komputerowi mogą uczyć się i pracować, a dzięki udz
wię- Powiększalniki elektroniczne to urządzenia stacjonarne, zwy-
kowionemu telefonowi komórkowemu czy organizerowi osobi- kle wyposażone w wygodny stolik XY (miejsce do położenia ory-
stemu mogą wymieniać się informacjami, czytać czy wreszcie ginału pod kamerą skonstruowane odpowiednio, żeby można by-
grać w czasie podróży. Nie da się przecenić roli internetu, któ- ło go łatwo przesuwać we wszystkich kierunkach), a nawet w sto-
ry ułatwia poznawanie świata każdemu, a niepełnosprawni zy- lik poruszany automatycznie. Do niedawna należało dobrać urzą-
skują na tym najbardziej. dzenie do wady wzroku, kierując się kryteriami powiększenia
Kiedy mowa o niewidomych, trzeba wyjaśnić, że pojęcie to czy dodatkowych funkcji (np. zakrywania zbędnych linii tekstu
obejmuje także grupę osób słabowidzących. Na świecie używa na ekranie). Obecnie większość powiększalników elektronicz-
się pojęcia  legally blind ( niewidomy w świetle prawa ), które nych posiada tak bogate funkcje i zakres powiększeń, że prze-
obejmuje w ok. 80% osoby, które trochę widzą. Nie należy jednak znaczone są dla szerokiego kręgu odbiorców, choć zawsze trzeba
wyciągać z tego twierdzenia mylnych wniosków. Osoba słabowi- pamiętać, że istnieją modele luksusowe i oszczędne. Do rozwią-
dząca wygląda często jakby nie miała problemów z widzeniem  zań oszczędnych należą takie, które składają się tylko z kamery
może na przykład poruszać się z pozoru bez problemu, ale z po- umieszczonej w obudowie, którą można trzymać w ręku, oraz ze
wodu wady wzroku, która powoduje niewyraz
ny obraz i to tylko złącza przekazującego obraz do domowego telewizora lub moni-
w ograniczonym obszarze, nie zauważy przeszkody umieszczo- tora komputerowego.
nej nisko nad ziemią lub na wysokości swojej głowy. Może być Lupy elektroniczne to urządzenia przenośne. Zaawansowane
całkowicie niezdolna do czytania zwykłego pisma. Inny słabowi- lupy miewają prawie tyle samo funkcji co powiększalniki stacjo-
dzący może czytać niewielkie litery, jednak wada, jaką posiada, narne, jednakże nie posiadają wygodnego stolika i albo całe urzą-
uniemożliwi mu orientację wzrokową w przestrzeni ze względu dzenie przesuwa się nad oryginałem, albo też lupa ma kamerę na
na wąski zakres widzenia. przewodzie. Kamerę przesuwa się po oryginale na rolkach, w któ-
re zwykle jest wyposażona. Również zakres powiększeń lup jest
akt, że istnieje tyle różnych wad wzroku powoduje trud- mniejszy niż w przypadku powiększalników.
Fność w doborze pomocy technicznych. Ze względu na prze-
znaczenie i funkcje można wyróżnić pomoce optoelektronicz- zięki miniaturyzacji urządzeń komputerowych i zaawan-
ne (dla słabowidzących), urządzenia mówiące różnego zasto- Dsowanej technologii dz
więku opracowano szereg sposo-
sowania (od wagi mówiącej, po urządzenie lektorskie czyta- bów głosowej komunikacji z użytkownikiem. Wykorzystuje
jące np. książki), specjalne odtwarzacze dz
więkowe oraz sa- się je powszechnie w urządzeniach dla niewidomych. Jeśli ja-
modzielne urządzenia brajlowskie czy wreszcie pomoce kom- kieś urządzenie mówi, to albo posiada nagrane przez człowie-
puterowe, czyli takie, które umożliwiają lub ułatwiają niewi- ka fragmenty komunikatów, które składa w wypowiedzi, albo
domemu używanie komputera. Istnieją oczywiście także inne też ma wewnątrz syntezator mowy, który potrafi wypowiedzieć
dowolne zdanie w danym języku. Do niedawna te dwie metody
odczytu były łatwe do odróżnienia, bo mowa syntetyczna była
his article describes main groups and types of technical
gorszej jakości od nagrywanej. Dzisiaj tej różnicy nie można do-
Taids for visually impaired people. The author describes
strzec tak łatwo.
state of the art technology, trends and examples of new tech-
Przykładami prostych urządzeń z tej grupy są mówiące ci-
nology implementation.
śnieniomierze, urządzenia identyfikujące przedmioty domowe
40 REHABILITACJA W PRAKTYCE 4/2006
 WIAT BEZ BARIER
czy testery kolorów. Do identyfikacji przedmiotów stosuje się
nagrania dokonywane przez samego użytkownika (przykleja-
na lub przywiązywana do przedmiotu etykieta zawiera układ
elektroniczny, który jest bezprzewodowo rozpoznawany przez
urządzenie wyglądające podobnie do dyktafonu; po zbliżeniu
do etykiety urządzenie wypowiada uprzednio nagrany komu-
nikat  np.  cukier ). Testery kolorów to urządzenia rozpozna-
jące kolory na powierzchni, do której się je zbliży; tekst infor-
mujący o kolorze wypowiadany przez tester koloru został na-
grany przez producenta.
Istnieje rodzina tzw. urządzeń lektorskich czytających tekst
drukowany (a więc dowolny tekst np. z gazety czy książki). Po-
siadają one syntezator mowy, a oprócz tego skaner i odpowiednie
oprogramowanie rozpoznające tekst drukowany.
Specjalne odtwarzacze dz
więkowe dla niewidomych mają
funkcje podobne do zwykłych odtwarzaczy CD czy mp3 dla wi-
dzących, opracowano jednak specjalny format (o nazwie DAISY)
przydatny osobom niewidomym. Format ten pozwala przeglądać
Nowoczesny terminal brajlowski Alva BC640
strukturę nagrania i przesuwać się po frazach, rozdziałach, pod-
rozdziałach itp. Pozwala też stosować zakładki i inne udogodnie-
nia, a urządzenia obsługujące ten format najczęściej oznajmiają
komunikaty głosem. Istnieją też urządzenia umożliwiające doko-
nanie nagrania w tym formacie  nawet bezpośrednio z mikrofo-
nu, a więc np. na sali wykładowej.
Dla osób całkowicie niewidomych niezastąpionym medium
jest pismo Braille a. Chociaż rozwój technologii pozwala na słu-
chanie książek, gazet czy nawet tekstu w internecie, trzeba jed-
nak pamiętać, że brak kontaktu z pismem nie sprzyja znajomo-
ści ortografii i dlatego niewidomi skłaniani są przez swoich na-
uczycieli do nauki i stosowania brajla. Poza znanymi już dziesiąt-
ki lat mechanicznymi urządzeniami do pisania brajlem istnieje
kilka rozwiązań elektronicznych. Dzięki zastosowaniu elektroni-
ki funkcje brajlowskiej maszyny do pisania łatwo rozszerzyć np.
o zapamiętywanie informacji w plikach, przekazywanie ich do
komputera czy też funkcję drukarki brajlowskiej.
posoby pracy niewidomych z komputerem są najbardziej in-
Prosty powi kszalnik telewizyjny wykorzystuj cy ekran komputera
Steresującą częścią opisywanego zagadnienia. Osoby, które
z nimi się nie spotkały, kojarzą zwykle komputer i niewidomego
z klawiaturą brajlowską. Oczywiście istnieją klawiatury brajlow-
skie do pisania na komputerze, jednak niewidomi potrafią dość
szybko nauczyć się pisać na zwykłej klawiaturze.
Oprogramowanie i oprzyrządowanie komputera dla niewido-
mych to przede wszystkim niezbędne programy powiększające,
mówiące i ubrajlawiające. Trzeba pamiętać, że coraz częściej sto-
suje się dwa media: dla słabowidzących  powiększenie i mowę,
dla niewidomych  mowę syntetyczną i brajla.
Jak działa powiększenie na ekranie? Nie polega ono tylko na
powiększeniu fragmentu ekranu. W dobrych programach powięk-
szających istnieje szereg funkcji nieznanych użytkownikom stan-
dardowego programu  Lupa w Windows XP. Są to: powiększanie
fragmentu obrazu z jednoczesnym wyświetlaniem ogólnego wido-
ku ekranu dla łatwiejszej orientacji, wyświetlanie powiększonego
Wielofunkcyjne, bezprzewodowe urz dzenie brajlowskie BraillePen 12 do u ytku z tele-
obrazu w specjalnych oknach na tle zwykłego lub nawet powięk-
fonem komórkowym, komputerem kieszonkowym czy komputerem przeno nym
szonego obrazu, powiększanie kursorów ze specjalnymi techni-
kami ich wskazywania na ekranie, wygładzanie powiększonego
obrazu (aby czcionka nie była zbyt  kanciasta ) itp. Część z funk-
cji dubluje te znane z powiększalników  np. usuwanie zbędnych
linii tekstu czy zamiana kolorów.
Programy mówiące z zasady muszą posługiwać się syntezato-
rami mowy. Kiedyś były to urządzenia stawiane obok kompute-
ra, teraz są to programy mówiące przez zwykłe głośniki kompu-
tera. Syntezator mowy jest osobnym programem zwykle dostar-
czanym w komplecie z programem mówiącym. Ten drugi pro-
gram pobiera informacje z ekranu, odpowiednio je interpretuje
i przesyła do syntezatora mowy. Dobre programy mówiące dają
intuicyjną obsługę komputera i wystarczy poznanie kilkunastu
Praktyczne urz dzenie codziennego u ytku do rozpoznawania kolorów  Colortest
42 REHABILITACJA W PRAKTYCE 4/2006
 WIAT BEZ BARIER
podstawowych skrótów klawiaturowych, żeby  widzieć ekran
głosem syntezatora. Należy jednak pamiętać, że z ekranu moż-
na przeczytać tylko to, co jest na nim napisane literami, czyli
tylko to, co istnieje w komputerze w formie tekstowej. Nie da
się przeczytać treści plakatu ze zdjęcia wyświetlonego na ekra-
nie komputera.
olejne medium to odczyt brajlem. Do tego służą tzw. termina-
Kle czy linijki brajlowskie. Terminal brajlowski jest to rząd ele-
mentów, z których każdy składa się z ośmiu wysuwanych punk-
tów, które niewidomy może czytać tak jakby czytał z zapisu wy-
pukłego na papierze. Po przeczytaniu zawartości całej linii zna-
ków (stąd nazwa  linijka brajlowska ) należy dać znać kompute-
rowi, że ma wyświetlić kolejną. Terminal brajlowski posiada do
tego odpowiednie klawisze.
Zgodnie z opisaną już tendencją do używania dwóch me-
Lupa elektroniczna o zaawansowanych funkcjach  Fusion
diów jednocześnie, programy dla niewidomych potrafią zwy-
kle powiększać i czytać mową syntetyczną lub też czytać mo-
wą i brajlem (oczywiście pod warunkiem podłączenia termi-
nalu brajlowskiego). Istnieje również rozwiązanie pod nazwą
Supernova, które zawiera wszystkie trzy media (powiększanie,
mowę i brajla). Dzięki temu program ten nadaje się szczególnie
do szkół i innych miejsc, gdzie komputera używają osoby o róż-
nych wadach wzroku.
Poza programami umożliwiającymi pracę z komputerem po-
jawiają się programy wykorzystujące multimedialne możliwo-
ści komputera. Jeden z takich programów (o nazwie ViewDio)
pozwala na wykorzystanie ekranu komputera do powiększania
obrazu z wielu z
ródeł jednocześnie: z plików graficznych, pli-
ków tekstowych, skanera i kamery. Program ten również czyta
Elektroniczna maszyna do pisania o wielu dodatkowych funkcjach  Mountbatten Brailler
tekst głosem syntetycznym, w razie potrzeby po rozpoznaniu
Writer Plus (notatnik, drukarka, mo liwo ć podł czenia klawiatury QWERTY itp.)
odpowiednim programem. W ten sposób komputer zastępuje
powiększalnik elektroniczny (wspomniany program daje te sa-
me funkcje co powiększalnik) i wzbogaca jego funkcje o mowę
syntetyczną. Widać więc, że tak jak widzącym również niewi-
domym komputer z powodzeniem zastępuje coraz większą licz-
bę urządzeń.
Tendencją światową i najbardziej pożądaną przez niewido-
mych jest możliwość używania tych samych urządzeń co wi-
dzący. Wtedy koszt ich jest niewielki i szybko spada, a parame-
try są coraz lepsze. Urządzenia dla niewidomych, ze względu na
szczupłość rynku, są zwykle drogie i nie rozwijają się tak szybko
jak te przeznaczone dla ogółu. Najlepiej więc udostępnić niewi-
domym te masowo produkowane. Przykładem takiego rozwiąza-
nia jest urządzenie brajlowskie  BraillePen 12 , zawierające nie-
wielką klawiaturę brajlowską i linijkę brajlowską ze standardo-
wym, bezprzewodowym złączem Bluetooth. Można je podłączyć
do telefonu komórkowego, komputera kieszonkowego czy stacjo-
narnego. Te urządzenia, które zmieniamy średnio co dwa lata, ta-
nieją w szybkim tempie. BraillePen 12 pozostanie funkcjonalny
również z nowym urządzeniem, które zakupimy.
Zaawansowany powi kszalnik telewizyjny Videomatic Uno
iewidomym w Polsce finansowo pomaga Państwowy Fun-
Ndusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, refinansując
zakupy oprzyrządowania specjalistycznego i komputerowego.
Sprzęt ten oferuje dzisiaj szereg sklepów, które dostarczają kom-
putery, a w sprzęt i oprogramowanie specjalistyczne zaopatrują
się u jednej ze specjalistycznych firm dystrybucyjnych. Dystry-
butorzy współpracują ze światowymi potentatami w tej wąskiej
branży. Niektóre polskie przedsiębiorstwa same produkują urzą-
dzenia i programy dla niewidomych. Są i takie, które eksportują
swoje rozwiązania, pomagając w ten sposób społeczności niewi-
domych na całym świecie.
JAROSA
AW URBA SKI
Harpo Sp. z o.o.
Drukarka brajlowska ViewPlus Pro (tu dodatkowo z modułem do druku atramentowego,
ul. 27 Grudnia 7, 61-737 Pozna
co pozwala drukować jednocze nie brajlem i tuszem)
44 REHABILITACJA W PRAKTYCE 4/2006