barok (5 stron matura ustna)

B a r o k

P y t a n i a

1. Wyjaœnij nazwê epoki i podaj jej granice czasowe w Europie i w Polsce.

2. Omów pojêcie kontreformacji.

3. Wymie�ą nurty literackie baroku, utwory reprezentuj�ące ka�żdy z nurtów.

4. Przedstaw cechy poezji barokowej na przyk�ładzie twórczoœci Jana Andrzeja Morsztyna i Daniela Naborowskiego.

5. Czym ró�żni siê barok szlachecki Potockiego od baroku sarmackiego Paska i baroku dworskiego Morsztyna.

6. Co to jest sarmatyzm?

7. Gatunki charakterystyczne dla baroku.

O d p o w i e d z i

Ad.1. Nazwa Barok pochodzi prawdopodobnie od portugalskiego s�łowa barocco oznaczaj�ącego rzadk�ą i cenn�ą per�łê o nieregularnym kszta�łcie. Miano epoki by�łoby wiêc zarazem metafor�ą jej samej: niezwyk�łej i dziwnej. Barok, w najszerszym tego pojêcia znaczeniu, to w historii kultury europejskiej epoka obejmuj�ąca zjawiska artystyczne ko�ąca XVI, XVII i pierwszej po�łowy XVIII wieku.

W polskiej historii literatury termin "barok" ma co najmniej dwa znaczenia. Okreœla epokê literack�ą trwaj�ąc�ą od schy�łku lat osiemdziesi�ątych XVI wieku po lata trzydzieste wieku XVIII oraz jest pojêciem odnosz�ącym siê do g�łównego w tym wieku pr�ądu literackiego. Wyró�żnia siê trzy fazy baroku. Faza pierwsza - wczesny barok - trwa od lat osiemdziesi�ątych XVI wieku po lata dwudzieste wieku XVII; dochodzi w niej do g�łosu miêdzy innymi twórczoœ�Ś mistyczno-metafizyczna (Mikolaj Sêp-Szarzy�ąski) nawi�ązuj�ąca do œredniowiecznej filozofii i starotestamentowych wizji Boga, œwiata, cz�łowieka. Faza druga - barok dojrza�ły - przypada na œrodkowe lata wieku XVII (do lat siedemdziesi�ątych). W dojrza�łym baroku rozwija siê twórczoœci miêdzy innymi Jana Andrzeja Morsztyna - mistrza paradoksu i konceptu. Faza trzecia (ostatnia) - póŸny barok, przypada na czas kryzysu kultury i piœmiennictwa. Najwybitniejsi twórcy póŸnego baroku (Wac�ław Potocki, Wespazja, Kochowski, Jan Chryzostom Pasek) zwi�ązani byli z ideologi�ą sarmack�ą.

Ad.2. Kontrreformacja to pr�ąd powsta�ły w Koœciele katolickim wobec zagro�żenia reformacj�ą. Zwo�łany w celu przeciwstawienia siê postêpom ró�żnowierstwa sobór trydencki (1545 - 1563) wyda�ł szereg dekretów, a Koœció�ł uformowa�ł siê wówczas jako organizm polityczny i wypracowa�ł na swój u�żytek cich�ą strategiê dzia�łania. Dbaj�ąc o nieska�żonoœ�Ś dogmatów, o prawomyslnosc wiary, wyraŸnie okreœli�ł, co nale�ży uzna�Ś za katolickie w dziedzinie nauki, dyscypliny i zwyczajów koœcielnych; wytyczy�ł te�ż jasno zasady sztuki zw�łaszcza sakralnej.

Ad.3. Nurty literackie baroku to:

- marinizm - nazwa ta pochodzi od nazwiska w�łoskiego pisarza Gimbattista Marino; marianizm to inaczej kwiecisty barok; odrzuca�ł renesansow�ą harmoniê miêdzy treœci�ą a form�ą i k�ład�ł nacisk na formê; lubowa�ł siê w olsniewaj�ących konceptach, wymyœlnych epitetach i metaforach; stosowano nastêpuj�ące œrodki artystyczne:

1. inwersjê czyli szyk przestawny;

2. paradoks - twierdzenie lub rozumowanie sprzeczne z przyjêtym ujête w b�łyskotliw�ą wypowiedŸ;

3. alegoria - obrazowe przedstawienie pojê�Ś oderwanych;

4. anafora - rodzaj powtórzenia polegaj�ący na rozpoczynaniu kolejnych zda�ą i wersów od tych samych wyrazów;

5. gradacja - (stopniowanie) figura bêd�ąca odmian�ą wyliczenia, polegaj�ąca na nagromadzeniu okreœle�ą, pojê�Ś lub obrazów i uszeregowaniu ich wg. stopnia nasilenia lub os�łabienia jakiejœ cechy;

6. hiperbola - przesadnia; metafora polegaj�ąca na wyolbrzymieniu i przesadnym uwypukleniu pewnych cech;

7. antyteza - przeciwstawienie; zestawienie pojê�Ś i s�ądów spo�łecznych lub kontrastowych;

8. koncept - wyszukane, niezwyk�łe i zaskakuj�ące pomys�ły kompozycyjne, obrazowe lub s�łowne;

9. oksymoron - zwi�ązek frazeologiczny obejmuj�ący dwa przeciwstawne znaczeniowo wyrazy;

10. parafraza - omówienie; zastêpowanie zwyk�łych okreœle�ą i nazw równowa�żnikami znaczeniowymi;

11. pointa - nieoczekiwane i zaskakuj�ące zako�ączenie;

- sarmatyzm - patrz p. 6;

Ad.4. Cechy poezji barokowej:

- kunsztownoœ�Ś poezji - Jan Andrzej Morsztyn inspirowany by�ł przez nurt "marinizmu"; twierdzono, �że poezja powinna przede wszystkim zadziwia�Ś czytelnika, zaskakiwa�Ś go niezwyk�łoœci�ą operacji jêzykowych, metafor, szokuj�ących paradoksów i zestawie�ą antytetycznych (Cuda mi�łoœci), oryginalnych epitetów i œmia�łych porówna�ą; wiersze Morsztyna poœrednio informuj�ą, �że twórczoœ�Ś poetycka nie zawsze jest nastawiona na wierne odzwierciedlenie rzeczywistoœci, �że poeta nie musi mówi�Ś prawdy, �że celem i istot�ą jego poszukiwa�ą jest w�łaœnie poezja ograniczona do siebie samej;

- konceptyzm - œwietny, wyszukany pomys�ł literacki, tzw. koncept by�ł g�łównym celem dla wielu poetów europejskich (gongoryzm od Ludwika Gongora); konceptyzm uwydatnia�ł zarówno harmonijne, jak i sprzeczne zwi�ązki miêdzy ró�żnymi zjawiskami; "Czym piêkno dla oczu, dla uszu harmonia, tym koncept dla umys�łu"; poezja ta by�ła intelektualna, a zarazem zmys�łowa; zmys�ły cz�łowieka traktowano jako "informatorów duszy"; intelektualny charakter wynika�ł z jej warsztatowego rygoru: wiersze mia�ły pozór �żywio�łowych, napisanych "od niechcenia" dziêki œwiadomemu u�życiu odpowiednich œrodków; poezja bêd�ąca najwy�ższym kunsztem s�łowa w�łaœnie na nie chcia�ła by�Ś nakierowana;

- zagadka bytu ludzkiego - Daniel Naborowski reprezentowa�ł ten nurt; próba rozwi�ązania zagadki bytu ludzkiego, odnalezienia miejsca cz�łowieka w œwiecie podlegaj�ącym przemijaniu, poszukiwa�ł wartoœci, które nadaj�ą sens ludzkim wysi�łkom;

Ad.5. Wac�ław Potocki (1621-1696) pochodzi�ł ze œredniozamo�żnej szlachty, wykszta�łcenie zdoby�ł przy zborze aria�ąskim w Raciborzu. Pod groŸb�ą edyktu z 1658 r., skazuj�ącego arian na wygnanie, przeszed�ł na katolicyzm, lecz mimo to pozosta�ł wierny swej ideologii i skutecznie pomaga�ł swoim wspó�łwyznawcom, za co cierpia�ł (s�ądy i œrodowisko szlacheckie). O przeœladowaniu arian mówi jego wiersz "Kto mocniejszy, ten lepszy":

"Temu nieborakowi wsi wziê�ły kaduki

Czemu�ż to? - Bo Ÿle wierzy'".

Potocki piêtnuje w swojej twórczoœci wady narodowe. Elementy takie mo�żna znaleŸ�Ś w nastêpuj�ących utworach:

"Ogród fraszek" (1800 utworów ró�żnej wielkoœci i ró�żnorodnej treœci). W zebranych tu fraszkach autor porusza tematy polityczne, spo�łeczne, obyczajowe, moralne. Piêtnuje wady ustroju politycznego Polski, a wiec anarchiê, bezprawie, z�łot�ą wolnoœ�Ś, prywatê, brak ochrony granic, s�łaboœ�Ś pospolitego ruszenia, zanik ducha

rycerskiego. Te ostatnie wady spotka�ły siê z ostr�ą krytyk�ą poety w wierszu "Pospolite ruszenie", w którym nieszczêsny dobosz usi�łuje bez skutku obudzi�Ś smacznie œpi�ąc�ą szlachtê i zmusi�Ś j�ą do podjêcia walki. Nas�łuchawszy siê wrzasków i obelg mocno niezadowolonej braci "rycerskiej" - "widz�ąc, �że go zgo�ła nikt nie s�łucha, poszed�ł i sam spa�Ś".

W "Zbytkach polskich" z gorzk�ą ironi�ą mówi o przepychu, w jakim �żyje szlachta polska, gdy tymczasem ojczyzna potrzebuje materialnej pomocy - "O tym szlachta, panowie, o tym myœl�ą ksiê�ża, cho�Ś siê co rok w granicach swych ojczyzna zwê�ża". Tytu�ł kolejnego utworu - "Polska nierz�ądem stoi" jest sam w sobie oskar�żeniem.

Nikt nie przestrzega praw, nie szanuje konstytucji, wystêpki mo�żnych uchodz�ą p�łazem, cz�łowiek prosty i biedny "z serdecznym dziœ p�łaczem z dziatkami cudze k�ąty pociera tu�łaczem". Inne wielkie utwory to: "Wojna chocimska", "Moralia".

Jan Andrzej Morsztyn (1621-1693) pochodzi�ł z rodziny zwi�ązanej z arianizmem, ale po przejœciu na katolicyzm zachowa�ł tylko powierzchowne cechy dawnej ideologii. Dziêki zrêcznoœci dworaka i sprzyjaj�ącym okolicznoœciom pi�ą�ł siê szybko po szczeblach kariery politycznej. Dwór Królewski Jana Kazimierza, z którym by�ł zwi�ązany, stanowi�ł oœrodek nie tyle �życia umys�łowego, co towarzyskiego.

W atmosferze salonów i flirtów móg�ł powsta�Ś tylko taki styl, który wyra�ża�ł b�łyskotliwoœ�Ś, elegancjê i kunszt artystyczny, a pomija�ł wa�żne zagadnienia �życia. W twórczoœci Morsztyna przejawia�ło siê to w b�łahoœci treœci przy równoczesnym przeroœcie nagromadzonych prznoœni, porówna�ą i innych figur poetyckich (wyliczniea, stopniowania, powtórzenia, kontrasty i paradoksy).Zebra�ł swe wiersze w zbiorach "Kaniku�ła albo psia gwiazda"

i "Lutnia". Znaczna wiêkszoœ�Ś utorów posiada tematykê mi�łosn�ą. Nie chodzi w nich jednak�że o proste wypowiedzenie uczu�Ś do ukochanej. S�ą to wiersze bêd�ące wyrazem flirtu, który odznacza siê dworsk�ą elegancj�ą i salonowym dowcipem.

W "Bierzmowaniu" liczne, coraz ciekawsze wyliczenia wdziêków i czarów piêknej Jagnieszki prowadz�ą do konkluzji, �że jest ona nie tyle dziewczyn�ą, co raczej ogniskiem, które spala swym �żarem zakochanego w niej mê�żczyznê.

"Na kwiatki" - to urocze cacko poetyckie, gdzie autor zazdroœci zerwanym kwiatom, gdy�ż uplecione we w�łosy jego ukochanej bêd�ą mog�ły by�Ś bli�żej z ni�ą ni�ż on sam.

"Do trupa" - najg�łoœnijeszy sonet Morsztyna. Na zasadzie rozwiniêtego porównania ukazuje najpierw poeta podobie�ąstwo zakochanego do trupa. Nastêpnie pos�ługuj�ąc siê kontrastem zestawia spokój zmar�łego z cierpieniami zakochanego, by ostatecznie wyci�ągn�ą�Ś zaskakuj�ący wniosek, �że lepiej by�Ś trupem ni�ż kocha�Ś bez wzajemnoœci.

W "Niedostatku" znajdziemy ironiczn�ą uwagê na temat rozs�ądku i powagi kobiet. Poeta wylicza szereg zjawisk, które nigdy nie mia�ły miejsca, ale podejrzewa, �że prêdzje sta�Ś siê one mog�ą rzeczywistoœci�ą "niŸli bêdzie stateczna która bia�łog�łowa".

Inny charakter posiada "Pieœ�ą w obozie pod �łwa�ącem". Wida�Ś w niej pewien przeb�łysk patriotyzmu, rzadko dochodz�ący do g�łosu pod piórem typowego poety dworskiego. Do ogó�łu szlacheckiego odnosi siê poeta raczej z pogard�ą, wyraŸnie daj�ąc�ą siê tu odczu�Ś, bo do szlachty silniej przemawia "natocz albo nalej" ni�ż g�łos wodza

wzywaj�ącego do walki z wrogiem. Morsztyn t�łumaczy�ł tak�że tragedie francuskie Piotra Corneille'a.

J.A. Morszytn, cho�Ś nie wniós�ł wielu wartoœci ideowych na miarê potrzeb ówczesnej Polski, dba�ł jednak o piêkno form poetyckich, wzbogaca�ł je, podnosi�ł na wysoki poziom artyzmu i st�ąd jego wiersze s�ą cenn�ą zdobycz�ą literatury polskiej.

Jan Chryzostom Pasek (1636 - 1701) znany jest z "Pamiêtników" przedstawiaj�ących fakty w sposób �żywy i barwny. Czêœ�Ś pierwsza "Pamiêtników" dotyczy wojennych doœwiadcze�ą Paska. Ciekawie wypada tu obraz szlachcica-�żo�łnierza. Walczy on na ogó�ł dzielnie, ale mo�żna podejrzewa�Ś, �że zapa�łu do walki dostarcza mu nie tyle mi�łoœ�Ś do ojczyzny, ile ambicja osobista i chê�Ś zdobycia �łupów. Ciekawoœ�Ś i �ż�ądza przygód s�ą te�ż prawdopodobnie przyczyn�ą udzia�łu Paska w wyprawie do Danii. W opisach wa�żnych wydarze�ą historycznych autor skupia uwagê na w�łasnych przygodach, wyolbrzymiaj�ąc niekiedy sw�ą rolê œwiadka i uczestnika tych wydarze�ą.Zaskakuje te�ż wspó�łczesnego czytelnika religijna postawa szlachcica tamtych czasów. Pos�łuszny nakazanym przez Koœció�ł postom, ja�łmu�żnom i odpustom nie bra�ł ich sobie g�łêboko do serca, skoro nie zmienia�ły jego obyczajów i nie �łagodzi�ły stosunku do cz�łowieka, nad którym by�ł gór�ą. G�łoœny opis mszy œwiêtej, do której s�łu�ży�ł Pasek maj�ąc rêce zbroczone krwi�ą wrogów, jest tego dowodem. Ksi�ądz-celebrant uœwiêca to barbarzy�ąstwo s�łowami: "nie wadzi to nic, nie brzydzi siê Bóg krwi�ą rozlan�ą dla imienia swego".

"Pamiêtniki" zawieraj�ą równie�ż szeroki obraz pokojowego �życia ziemia�ąskiego i obyczajów szlacheckich. Autor myœli kategoriami przeciêtnego szlachcica, tote�ż ucisk i niedolê ch�łopa uwa�ża za naturalny stan rzeczy. Z typowo sarmack�ą mentalnoœci�ą odnosi siê do w�łasnej klasy i tylko szlachtê uwa�ża z godn�ą przedstawicielkê na-

rodu. �Życie prywatne szlachty nacechowane jest trosk�ą o dobrobyt i korzyœci materialne. Wystarczy przypomnie�Ś znakomity fragment "Pamiêtników", w którym Pasek opisuje swe zaloty do Anny �łlickiej. Bardziej przypominaj�ą one uk�łady handlowe ni�ż wyznania mi�łosne.Utwór pisany jest stylem barwnym, potocznym, dosadnym, wskazuj�ącym na gawêdziarskie talenty autora, nasycony anegdotami i przys�łowiami. Szczególnymi wartoœciami wyró�żniaj�ą siê opisy batalistyczne.

Ad.6. Ca�ł�ą bra�Ś szlacheck�ą jednoczy�ło poczucie narodowej potêgi, przekonanie o œwietnoœci polskiego ustroju - monarchii ograniczonej prawami stanu szlacheckiego - nadto œwiadomoœ�Ś tradycji rodowej i starodawnoœci sarmackiej, co wi�ąza�ło siê z ide�ą pochodzenia Polaków jakoby od staro�żytnych Sarmatów. Duma z tego potê�żnego sarmackiego dziedzictwa by�ła te�ż nieod�ł�ączn�ą cech�ą barokowej mentalno�ąci. Dopiero z czasem, w XVIII w. ukszta�łtowa�ło siê ujemnie nacechowane okreœlenie sarmatyzm oznaczaj�ące ca�łokszta�łt siedemnastowiecznych obyczajów i kultury szlacheckiej, zwykle uto�żsamianych z samowol�ą, zacofaniem, pogarda, niechêci�ą do cudzozie-

mców, dewocj�ą i ciasnym tradycjonalizmem. Szlachcic - rycerz by�ł obro�ąc�ą z�łotej wolnoœci, systemu spo�łeczno - pa�ąstwowego, który gwarantowa�ł mu uprzywilejowane miejsce w Rzeczypospolitej.

Ju�ż w wieku XVII w ideologii sarmackiej ujawni�ły siê równie�ż has�ła mesjanistyczne, wspomagane i rozwijane przez Koœció�ł. Polska, a wiêc rycerska szlachta mia�ła odegra�Ś szczególn�ą rolê w ca�łej wschodniej Europie poprzez krzewienie idei chrzeœcija�ąskich. Szlachcic - obro�ąca wiary, obro�ąca Najœwiêtszej Marii Panny stawa�ł na stra�ży suwerennoœci chrzeœcija�ąskiej Europy, strzeg�ą przed niebezpiecze�ąstwem poga�ąstwa i innowierstwa. Polska pe�łni�ła w ideologii sarmackiej "przedmurza chrzecija�ąstwa", najdalej na Wschód wysuniêtego bastionu Rzymu.

Pisarze póŸnego baroku (Potocki, Wespazjan Kochowski) podjêli zdecydowan�ą krytykê wielu przejawów �życia szlacheckiego, akcentuj�ąc zw�łaszcza nierealizowanie przez ni�ą podstawowych zasad ideologii sarmackiej. Krytyce podlega�ła nie sama ideologia, ale w�łaœnie odstêpstwa od niej.

Ad.7. Gatunki charakterystyczne dla epoki baroku to:

sonet - utwór poetycki sk�ładaj�ący siê z 14 wersów podzielonych na dwie strofy czterowierszowe oraz dwie trójwierszowe (tercyny), o œcis�łym rozk�ładzie rymów, przy czym 8 pierwszych wersów zawiera na ogó�ł czêœ�Ś opisow�ą lub narracyjna, natomiast 6 ko�ącowych stanowi czêœ�Ś refleksyjno-uogólniaj�ąc�ą. Sonet zrodzi�ł siê w

XII w. we W�łoszech (nazwa), rozwiniêty zosta�ł przez A. Dantego i F. Petrarkê. Ustali�ł siê wtedy typ tzw. sonet w�łoski o rozk�ładzie rymów abba abba oraz cdc dcd (cde cde). Sonet rozpowszechni�ł siê w ci�ągu XV i XVI w. w literaturze europejskiej, m.in. sonety Wiliama Szekspira. Tak zwany sonet francuski mia�ł zmodyfikowany uk�ład ry-

mów (w ko�ącowych 6 wersach ccdeed lub cddcee).W Polsce sonet wprowadzili J.Kochanowski i M. Sêp-Szarzy�ąski. W nowszych czasach ustali�ła siê w�łoska posta�Ś sonetu. Uprawiany w ró�żnych okresach literatury uwa�żany za formê szczególnie trudn�ą, pojmowany by�ł jako popis i sprawdzian kunsztu poetyckiego (romantyzm - A. Mickiewicz i J. S�łowacki, pozytywizm - A. Asnyk, M�łoda Polska - J. Kasprowicz, K. Tetmajer, L. Staff, wspó�łczeœnie

- J. Iwaszkiewicz, A. S�łonimski, S. Grochowiak, S. Swen-Czachorow ski).

epos rycerski - najstarszy gatunek epicki, wywodz�ący siê z ludowych poda�ą o legendarnych lub historycznych bohaterach z plemiennej przesz�łoœci; s�ą to d�łu�ższe utwory, najczêœciej wierszowane; �żród�łem eposów by�ły mity, podania i baœnie; epos rycerski ukszta�łtowa�ł siê w œredniowieczu;

pamiêtnik - gatunek piœmiennictwa u�żytkowego oraz wzorowany na nim gatunek literatury piêknej - pisane w pierwszej osobie wspomnienia z �życia prywatnego i/lub publicznego. W odró�żnieniu od dziennika pamiêtnik pisany jest z perspektywy póŸniejszej od ca�łoœci przedstawionych wydarze�ą i w sposób bardziej sumaryczny. Wiele

pamiêtników rzeczywistych ze wzglêdu na ich wartoœ�Ś literack�ą zalicza siê obecnie do literatury piêknej ("Pamiêtniki" J.Ch. Paska). Powieœci pisane w formie pamiêtnika pozwala�ły usun�ą�Ś poœrednictwo narratora, zbli�ży�Ś czytelnikowi perspektywê postaci. Pojawi�ły siê zw�łaszcza w prozie o zainteresowaniach psychologicznych (np. w okresie M�łodej Polski).

list - gatunek wywodz�ący siê ze staro�żytnoœci (Horacy), uprawiany g�łównie w okresie klasycyzmu, zwi�ązany z kultur�ą dworsk�ą, wprowadzaj�ący rozwa�żania ogólne, elementy dydaktyczne, niekiedy satyryczne. Ram�ą utworu by�ła konwencja komunikacji listownej; list siêga�ł do epistolografii (sztuki pisania listów) u�żytkowej. Obowi�ązywa�ła w nim "stosownoœ�Ś" stylu do treœci oraz do rodzaju stosunków miêdzy dwiema stronami komunikacji (w liœcia kierowanym do przyjaciela dopuszczane by�ły tony bardziej osobiste). W liœcie mo�żliwa by�ła wiêksza swoboda, obni�żenie tonu, wprowadzenie formy swobodnej rozmowy. Nierzdko siêgano po formê listu z podró�ży. W liœcie okolicznoœciowym, czêstym w okresie oœwiecenia, dopuszczalne by�ły b�łahsze treœci. Od ody list ró�żni�ł siê przede wszystkim powœci�ągliwoœci�ą tonu, refleksyjnoœci�ą. List w Polsce by�ł rozpowszechniony w okresie oœwiecenia (I. Krasicki, S. Trembecki), w okresie romantyzmu przybra�ł charakter mniej retoryczny, a bardziej

intymny, np. u J. S�łowackiego, C. Norwida ("Do obywatela Johna Brown").

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
matura ustna (14 stron) Nieznany
matura ustna j ang
Matura ustna ang zad 2012
MATURA USTNA polski
matura ustna test
matura ustna

więcej podobnych podstron