Matura ustna '99



1. Konflikt tragiczny w "Antygonie" Sofoklesa

Wstêp



Antygona to dramat starogrecki; g�łos w dyskusji o prawie i w�ładzy, tocz�ącej siê w Atenach



Akcja jest oparta na konflikcie tragicznym, z historii rodu Labdakidów, do którego dosz�ło po œmierci króla Edypa. Pomiêdzy synami Edypa - Polinejkesem i Eteoklesem rozgorza�ła walka o tron. Eteokles nie chcia�ł odda�Ś Polinejkesowi w�ładzy, cho�Ś mieli siê ni�ą wymienia�Ś co rok. Polinejkes wiêc œci�ąga obce wojska na Teby (miejsce rozgrywania siê akcji), a obaj bracia gin�ą w bratobójczej walce. W�ładzê obejmuje Kreon (stryj). Akcja tragedii rozpoczyna siê w momencie gdy wydaje on zakaz grzebania zw�łok Polinejkesa, uwa�żaj�ąc go za zdrajcê. Zakazowi temu sprzeciwia siê Antygona, gdy�ż zw�łoki zmar�łych nale�ża�ło pogrzeba�Ś.



A propos, mo�żna doda�Ś, �że grzebanie zw�łok by�ło na tyle wa�żne, �że bogowie wypuœcili nawet Syzyfa z Hadesu, aby ten móg�ł upomnie�Ś �żonê, aby pogrzeba�ła jego zw�łoki.

Rozwiniêcie

Tragizm Antygony to tragizm wyboru, który bez wzglêdu na opcjê skazany jest na klêskê - albo kara Kreona, albo wieczne cierpienia sumienia. Pokazuje to tak�że, �że los ludzki uzale�żniony jest od Fatum, przeznaczenia z góry wyznaczaj�ącego cz�łowiekowi jego los.



racje Antygony



uznawa�ła wy�ższoœ�Ś prawa boskiego nad ustawowym,



ocena postêpowania cz�łowieka jest rzecz�ą Bogów, nie cz�łowieka,



cz�łowiek w �życiu kierowa�Ś siê powinien mi�łoœci�ą, a nie nienawiœci�ą ("wspó�łkocha�Ś przysz�łam nie wspó�łnienawidzi�Ś")



-obowi�ązkiem krewnych jest pochowanie bliskiego, aby nie cierpia�ł po œmierci,



kierowa�ła siê emocjami: mi�łoœci�ą do brata, szacunkiem do zmar�łych,



ocenia�ła czyn Polinejkesa mniej surowo, w ko�ącu szed�ł po nale�żny mu tron.



racje Kreona



wy�ższoœ�Ś prawa ustawowego nad zwyczajowym,



prawo religijne nie mo�że ogranicza�Ś w�ładzy królewskiej, a pa�ąstwo jest w�łasnoœci�ą w�ładcy (co ujawnia w rozmowie z synem - Haimosem),



zdrajcy nie zas�ługuj�ą na pochówek, lecz powinni by�Ś karani,



kierowa�ł siê dobrem pa�ąstwa, chcia�ł zniechêci�Ś ludzi do drogi œladami Polinejkesa,



mia�ł na uwadze niewinne ofiary, które przynios�ła wojna wszczêta przez Polinejkesa,



musia�ł dba�Ś o swój autorytet jako w�ładca - umacnianie w�ładzy, traktowa�Ś rodzinê tak jak innych obywateli stosowa�Ś wobec nich te same prawa,



uwa�ża�ł, �że bogowie nie mog�ą sprzyja�Ś zdrajcom, gwa�łcicielom prawa.



Antygona pope�łnia samobójstwo - po pochówku brata.



Podsumowanie

Autor nie rozstrzyga jednoznacznie losu postaci, chór jest bezstronny, cho�Ś wydaje siê, �że mimo wszystko przychyla siê do racji Antygony. Pomimo tego, �że pope�łnia ona samobójstwo, Kreon przegrywa, trac�ąc syna (narzeczonego Antygony), który na wieœ�Ś o jej œmierci sam te�ż pope�łnia samobójstwo i �żonê, która na wieœ�Ś o œmierci syna, robi to samo. Kreonowi pozostaje samotnoœ�Ś, wyrzuty sumienia.



2. Geneza i cechy tragedii antycznej.

Wstêp - Geneza.

Geneza teatru antycznego wi�ą�że siê z kultem boga Dionizosa, boga wina i urodzaju, a tak�że narodzin i œmierci. Dla uczczenia Boga, staro�żytni wyprawiali dwa razy w roku huczne uroczystoœci, które z pocz�ątkowego orgiastycznego charakteru, pod wp�ływem kultu Apollina (boga poezji, muzyki i sztuk) uleg�ły z�łagodzeniu i zrytualizowaniu.



Ma�łe Dionizje - obchodzone na wsi, urz�ądzane by�ły na jesieni, po�ł�ączone by�ły z winobraniem. Z pieœni o zaczepnym, �żartobliwym charakterze œpiewanych przez ludzi urz�ądzaj�ących procesje, czyli przez tzw. komos, wykszta�łci�ła siê komedia.



Wielkie Dionizje - obchodzone w mieœcie w ko�ącu marca i na pocz�ątku kwietnia; masowa degustacja wina. Z pieœni na czeœ�Ś Dionizosa - dytyrambu - powsta�ła tragedia oparta na dialogu koryfeusza (przodownika) z chórem. Nazwa tragedia bierze siê z dwóch wyrazów: tragos (kozio�ł) i ode(pieœ�ą) i znaczy pieœ�ą koz�łów. [warto tu chyba doda�Ś, �że pierwszego dnia Wielkich Dionizji czyniono ofiarê z koz�ła]



Rozwój tragedii



Pierwszego aktora wprowadzi�ł Tespis, tworz�ąc przez to dialog aktora z chórem, czyli zacz�ątek akcji, kolejn�ą wa�żn�ą postaci�ą by�ł Frynichos, który wprowadzi�ł do wystêpów chóru i dialogu aktora z chórem inne tematy poza zwi�ązanymi z bogiem Dionizosem,



Drugiego aktora wprowadzi�ł Ajschylos, autor Oresteji, od tego momentu zaczêto pisa�Ś scenariusze do przedstawie�ą - odrêbny dla aktorów i odrêbny dla chóru. Trzeciego aktora doda�ł Sofokles. Akcjê stwarza�ły dialogi aktorów, a œpiewy chóru traktowano jako przerywniki.



Do wielkich twórców greckich zaliczy�Ś mo�żemy poza Ajschylosem i Sofoklesem tak�że Eurypidesa (Medea, Elektra), zaœ komedie pisa�ł Arystofanes (Ptaki, �Żaby).



Cechy tragedii

Tragedie, najwy�żej ceniony gatunek oparte by�ły na konflikcie tragicznym. Bohater musia�ł wybra�Ś pomiêdzy dwiema równorzêdnymi, przeciwstawnymi racjami, a ka�żdy wybór zbli�ża go do katastrofy, zag�łady.

1. Kompozycja

- prologos, czyli wstêp. Wprowadza w treœ�Ś utworu

- parodos, pieœ�ą chóru, opowiada jak dosz�ło do konfliktu

- epojsodion, epizod, zawiera treœ�Ś utworu wypowiadan�ą przez aktorów,

- stasimon, pieœ�ą chóru, komentarz. Akcjê stanowi�ły powtarzaj�ące siê epojzodiony i stasimony. Epojsodionów by�ło zwykle piê�Ś, w czwartym odbywa�ł siê punkt kulminacyjny.

- kommos, w Antygonie lament przedœmiertny Antygony

- exodos, ostatnia pieœ�ą chóru - podsumowanie dramatu

2. Zasady:



trzech jednoœci: miejsca (tylko w jednym miejscu), czasu(jeden dzie�ą, a d�ą�żono do tego aby czas sztuki pokrywa�ł siê z czasem rzeczywistym), jednoœci (zawê�żenie treœci do jednego, g�łównego w�ątku).



decorum, czyli odpowiednioœci stylów i postaci. Tragedia mog�ła by�Ś pisana jedynie stylem wysokim, podnios�łym, wystêpowa�Ś w niej mog�ły "wielkie" postacie - szlachetnie urodzone, zaœ komedia pisana stylem lekkim, �żartobliwym, nawet rubasznym, a wystêpowa�ły w niej osoby o rodowodzie plebejskim.



niezmiennoœci charakteru postaci - bohaterowie nie podlegaj�ą transformacjom, nie popadaj�ą w skrajne stany emocjonalne, takiej kreacji s�łu�ży�ło noszenie przez ca�łe przedstawienie jednej maski,



nie przedstawiania bezpoœrednio krwawych scen, informowano o nich w dialogu



na scenie mog�ło by�Ś jedynie trzech aktorów.



Kategorie i pojêcia



katharsis - oczyszczenie. Jest to pojêcie zwi�ązane z terapeutyczn�ą rol�ą tragedii. Oznacza wyzwolenie duszy z win, oczyszczenie ze z�łych emocji poprzez prze�życie litoœci i trwogi. Widz œledz�ąc akcjê mia�ł prze�ży�Ś litoœ�Ś, gdy obserwowa�ł tragediê niewinnego cz�łowieka, zaœ trwogê, gdy ogl�ąda�ł dramat cz�łowieka, w którym odnajdywa�ł siebie samego.



fatum - przeznaczenie, los. Grecy byli przeœwiadczeni, �że los cz�łowieka jest z góry przeznaczony, a nad jego biegiem czuwaj�ą mojry. Klato i Lachezis przêd�ły ni�ż �życia, ciê�ła j�ą zaœ w chwili œmierci Atropos.



konflikt tragiczny





3. Przedstaw cechy eposu antycznego na przyk�ładzie "Iliady" Homera.

Wstêp, czyli co to jest Iliada i kim by�ł Homer

Homer �ży�ł na prze�łomie IX i VII wieku p.n.e. By�ł najwybitniejszym epikiem helle�ąskim, o którego pochodzenie sprzecza�ło siê siedem miast. Homer by�ł œlepcem, wêdrownym œpiewakiem. Jego eposy kr�ą�ży�ły w formie ustnej, a�ż w VI w p.n.e., zosta�ły spisane na rozkaz tyrana Pizystratesa.

W czasach nowo�żytnych powsta�ła "kwestia homerycka", czyli spór o autorstwo Iliady i Odysei. W XIX wieku trwa�ły spory czy dzie�ła te s�ą zbiorami poematów ró�żnych autorów, czy te�ż napisa�ł je jeden poeta. Dziœ uwa�ża siê, �że autorem obu dzie�ł jest Homer a przemawiaj�ą za tym:



ukazywanie œwiata typowo dworskiego,



ogromna dojrza�łoœ�Ś artystyczna obu dzie�ł,



podobie�ąstwo w zwartoœci kompozycyjnej.



"Iliada" dotyczy czterdziestu dni ostatniego, dziesi�ątego roku wojny troja�ąskiej. Rozpoczyna siê od konfliktu Achillesa z Agamemnonem o brankê, w wyniku czego Achilles odmówi�ł udzia�łu w wojnie. Utwór zaczyna siê inwokacj�ą do muzy Kaliope z proœb�ą o poetyckie natchnienie. Sk�łada siê z 24 pieœni, które ko�ącz�ą siê œmierci�ą, pogrzebem Hektora.

Cechy eposu i jak to wida�Ś w Iliadzie.

Epos – (zwany inaczej epopej�ą), najstarszy, wierszowany gatunek epicki, którego tematem s�ą losy zbiorowoœci i jej reprezentatywnych przedstawicieli, zwykle jednostek o cechach heroicznych, ukazane w bardzo wa�żnych momentach dziejowych na tle tradycji, kultury i obyczajów.

Wzorem eposu jest w�łaœnie Iliada, sk�ąd wzi�ą�ł siê wzorzec tego gatunku wykorzystany nastêpnie np. u Wergiliusza, w "Eneidzie".

G�łówne cechy eposu:



Akcja rozgrywa siê na dwóch p�łaszczyznach, boskiej i ludzkiej. W Iliadzie wida�Ś to na przyk�ładach ingerencji boskich w akcjê. Czêœ�Ś bogów staje po stronie Troi, czêœ�Ś po stronie Greków. Tocz�ą oni miêdzy sob�ą bój tak jak ludzie.



Motywacja wszystkich wydarze�ą ma charakter mitologiczny, to znaczy �życie cz�łowieka zdeterminowane jest wol�ą bogów. Na przyk�ład mierzenie losów walki Achillesa z Hektorem, na przyk�ład to, �że Grekom mia�ło siê nie wieœ�Ś dopóki Achilles nie pogodzi siê Agamemnonem,



Pozycja narratora jest wyeksponowana, jest on wszechwiedz�ący i wszechobecny; rzadko zabiera g�łos we w�łasnym imieniu, na pierwszy plan wysuwa siê fabu�ła. Narratora wida�Ś w inwokacji, a póŸniej zabiera nas w miejsca dziania siê akcji,



Fabu�ła eposu jest rozleg�ła, zawiera wiele w�ątków i obejmuje wydarzenia na przestrzeni d�łu�ższego okresu czasu. Fabu�ła Iliady zawiera wiele w�ątków, a ka�żda pieœ�ą jest w zasadzie utworem, który mo�że by�Ś œpiewany\recytowany oddzielnie.



Wystêpuje du�ża iloœ�Ś opisów: opis tarczy Achillesa, opis zabicia Hektora i bardzo szczegó�łowy opis przebicia mu nóg i wleczenia go za wozem,



Podnios�ły i uroczysty styl, zgodny z zasad�ą decorum obfituj�ący w inwokacje, apostrofy oraz inne figury stylistyczne, zw�łaszcza w tzw. porównania homeryckie np.:



Jak nie masz miêdzy ludŸmi i lwami przymierza,

Jako nigdy wilkowi baran nie dowierza,

Lecz w wiecznej �żyj�ą wojnie: tak nie masz sposobu,

By jaki wêze�ł zgody po�ł�ączy�ł nas obu."



Miar�ą wierszow�ą jest heksametr (12-17 sylab i 6 akcentów w wersie).



Zako�ączenie, czyli co dzia�ło siê z eposem.

W ka�żdej epoce historycznej wykszta�łci�ły siê odmiany eposu charakterystyczne dla swoich czasów np. Pan Tadeusz.

Popularnoœ�Ś eposu sko�ączy�ła siê w XVII wieku, a jego miejsce zajê�ła powieœ�Ś. Pewne w�łaœciwoœci eposu zachowa�ła powieœ�Ś przedstawiaj�ąca losy ca�łych grup spo�łecznych, np.: "Nad Niemnem" E. Orzeszkowej – epopeja zaœcianka, "Ch�łopi" W�ł. Reymonta – epopeja ch�łopska, "Lalka" B. Prusa – epos mieszcza�ąski, "Noce i dnie" M. D�ąbrowskiej – epos polskiego losu i polskiej inteligencji.



4. Przedstaw filozoficzne inspiracje poezji Horacego.

1. Kim by�ł Horacy?

Horacy, najs�ławniejszy poeta liryczny Rzymu, by�ł synem wyzwolonego niewolnika, który posiada�ł pewien maj�ątek i zapewni�ł mu wykszta�łcenie godne syna senatora: w Rzymie i Atenach. W Atenach przy�ł�ączy�ł siê do spisku na �życie Juliusza Cezara. Po upadku powstania (Brutus przeciw Oktawianowi) jako republikaninowi skonfiskowano mu dobra. Dosta�ł siê pod opiekê rzymskiego arystokraty Mecenasa (od niego pochodz�ą s�łowa mecenas i mecenat, oznaczaj�ące opiekuna lub opiekê), wolny od trosk materialnych poœwiêci�ł siê ca�łkowicie twórczoœci. Tworzy�ł pieœni (carminy, zwane póŸniej odami), w których wyk�łada�ł swoj�ą filozofiê �życiow�ą.

2. Horacja�ąska filozofia �życiowa.

�Życie ludzkie wg Horacego zdeterminowane jest wol�ą bogów. Cz�łowiek nie jest panem w�łasnego losu. W zwi�ązku z takim pojmowaniem losu ludzkiego, Horacy proponuje nastêpuj�ąc�ą postawê wobec �życia:



�ży�Ś chwil�ą, czasem teraŸniejszym, carpe diem, jest to has�ło epikurejczyków. Chcieli oni �ży�Ś bez bólu, uznawali, �że nie nale�ży ba�Ś siê œmierci, bo po niej nic nie ma, �ży�Ś nale�ży wœród przyjació�ł, z dala od wojen i polityki. Wyznacznikami postêpowania mia�ły by�Ś umiar i rozum.



Stoicyzm (w odzie Do Wergiliusza Rufusa)



System zalecaj�ący równowagê ducha i wyzbywanie siê wszelkich namiêtnoœci, zarówno szczêœcia, jak i bólu. Daje to cz�łowiekowi przynajmniej z�łudzenie kierowania swoim �życiem.



Zasada z�łotego œrodka (aurea mediocritas)



W wierszu "O co poeta prosi Apollina" mówi, �że nie poci�ągaj�ą go bogactwo, trzody, wino – dobra te zostawia kupcom bardziej ich spragnionym i godnym. Sam woli poprzesta�Ś na czymœ bardziej umiarkowanym, wybiera drogê poœredni�ą. Wa�żniejsze od bogactw jest zdrowie i spokojna staroœ�Ś "pe�łna pieœni",



W wierszu Exegi monumentum... Horacy przedstawia siê jako cz�łowiek œwiadom swego talentu. Pokazuje, �że poezja jest pomnikiem, który przetrwa wszystkie zawieruchy i unieœmiertelni jego s�ławê. Jako pierwszy Rzymianin dorówna�ł mistrzom greckim. Jest to jakby testament Horacego i skrawek jego prywatnej filozofii.





5. Uka�ż Antyk jako Ÿród�ło inspiracji twórców nastêpnych epok





6. "Biblia" – omów jej pochodzenie, budowê i znaczenie.

1. Znaczenie "Biblii"

Biblia jest, obok dorobku antyku, jednym z g�łównych Ÿróde�ł naszej kultury, wyrasta z niej system wartoœci i ocen, bogactwo literatury i sztuki krêgu œródziemnomorskiego. W uniwersalistycznej Europie stanowi�ła Ÿród�ło budowania œwiatopogl�ądu i wyk�ładniê �życia. Mo�żna œmia�ło rzec, �że kto nie zna Biblii nie zrozumie wiêkszoœci dzie�ł naszej cywilizacji, gdy�ż przez wieki by�ła ona i jest Ÿród�łem inspiracji malarzy, pisarzy, re�żyserów. Nie zrozumie fragmentów jêzyka, który pe�łen jest zwrotów biblijnych np. wie�ża Babel, salomonowy wyrok, etc. Dzie�ło to zawiera uniwersalny miêdzyludzki kodeks moralny (Dekalog), który zgodny jest tak�że dla innych religii i ateistów. Jest zapisem historii (ksiêgi historyczne), materia�łem bada�ą i docieka�ą filozofów i teologów. Jest tak�że piêknym dzie�łem literackim zawieraj�ącym partie o niezwyk�łym artyŸmie i urodzie jêzyka (Pieœ�ą nad Pieœniami).

2. Co to jest i sk�ąd pochodzi?

Nazwa biblia pochodzi z jêzyka greckiego i oznacza papirus, ksiêgê. Dzie�ło to, bêd�ące prac�ą zbiorow�ą pisan�ą g�łównie przez ludzi prostych powstawa�Ś zaczê�ło ju�ż w XIII wieku p.n.e., wtedy powsta�ł Piêcioksi�ąg Moj�żesza i najstarsze Psalmy, kreacja zaœ trwa�ła a�ż do I wieku n.e., kiedy to powsta�ł Nowy Testament: Listy œw. Paw�ła, Ewangelie, Apokalipsa œw. Jana. Pisana by�ła po grecku, hebrajsku i aramejsku

3. Budowa Biblii

Sk�łada siê ona z dwóch g�łównych czêœci: Starego i Nowego Testamentu.

Stary Testament to zbiór pism judaistycznych, prezentuj�ących historiê narodu wybranego i jego przymierze z Bogiem. Na Stary Testament sk�ładaj�ą siê ksiêgi:



Piêcioksi�ąg Moj�żesza, zwany inaczej Prawem, obejmuj�ący dzieje ludzkoœci od stworzenia œwiata, poprzez dzieje patriarchów, dzieje Izraela do Moj�żesza, wyjœcie, historiê Izraela, a�ż po czasy Salomona,



Ksiêga Rodzaju (Genesis),



Ksiêga Wyjœcia (Exodus),



Ksiêga Kap�ła�ąska,



Ksiêga Liczb,



Ksiêga Powtórzonego Prawa.



Ksiêgi historyczne,(15)



Ksiêgi pouczaj�ące (m.in. Hioba, Psalmów, Pieœ�ą nad Pieœniami, ...),(7)



Ksiêgi prorockie (Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela, Jonasza,...)(18)



Nowy Testament, pisany po g�łównie grecku, to zbiór pism chrzeœcija�ąskich mówi�ący o �życiu, mêce i œmierci Jezusa, o jego pracy nauczycielskiej i dzia�łalnoœci aposto�łów. Sk�łada siê z:



Ksi�ąg historycznych (4 ewangelie: Marka, �Łukasza, Mateusza i Jana oraz dzieje apostolskie œw. �Łukasza),



Ksiêgi pouczaj�ące (14 listów œw. Paw�ła: do Rzymian, 2 do Koryntian, do Galatów, Efezjan, Filipian, Kolosan, 2 do Tesaloniczan, 2 do Tymoteusza, do Filemona do hebrajczyków oraz 7 listów powszechnych)



Apokalipsa œw. Jana



G�łówne t�łumaczenia

Najdawniejszym t�łumaczeniem jest Septuaginta, czyli przek�ład siedemdziesiêciu, jest to przek�ład Starego Testamentu na jêzyk grecki (III-II w p.n.e.)

W IV wieku n.e. przek�ładu ca�łej "Biblii" na jêzyk �łaci�ąski dokona�ł œw. Hieronim. Przek�ład ten nazwany zosta�ł Wulgat�ą. W XVI wieku Koœció�ł (a dok�ładniej Sobór Trydencki), uzna�ł przek�ład ten za najbardziej adekwatny do orygina�łu i z tego wzglêdu uznano go za podstawowy do przek�ładów na jêzyki narodowe.

Na jêzyk polski przek�ładano ca�ły tekst "Pisma �łwiêtego" lub jego fragmenty. Najczêœciej przek�ładan�ą by�ła "Ksiêga psalmów".

Najwa�żniejsze t�łumaczenia Ksiêgi Psalmów



Psa�łterz floria�ąski, 1400, znany tak�że jako Psa�łterz Królowej Jadwigi,



Psa�łterz pu�ławski (XV wiek), nazwa przechodzi od miejsca przechowywania, czyli biblioteki Czartoryskich w Pu�ławach, obecnie w Krakowie. Jest to przek�ład Pisma �łwiêtego, a dok�ładnie Ksiêgi Psalmów na jêzyk polski. Jest nieco mniejszego formatu od floria�ąskiego, równie bogato zdobiony inicja�łami.



Psa�łterz Dawidowy (XVI wiek), autorem przek�ładu jest Jan Kochanowski. Tytu�ł pochodzi od biblijnego króla �żydowskiego Dawida, któremu przypisywano autorstwo wszystkich psalmów. Prawdopodobnie król Dawid by�ł autorem tylko po�łowy wszystkich psalmów(150/2), niemniej jednak jego duch pozosta�ł nad innymi, gdy�ż pozostali autorzy starali siê pisa�Ś w podobnym stylu,



Ksiêga Psalmów w przek�ładzie Leopolda Staffa (1937 rok),



Ksiêga psalmów w przek�ładzie Romana Brandstaettera i Czes�ława Mi�łosza (1968 i 1979).



Najwa�żniejsze przek�łady "Biblii"

1. katolickie



Biblia Królowej Zofii, zwana tak�że szaroszpotack�ą. Jest to przek�ład z jêzyka czeskiego, a dokona�ł go ks. Jêdzrzej z Jaszowic, osobisty kapelan królowej Zofii, ostatniej �żony W�ł. Jagie�ł�ły, (XV wiek),



Biblia Leopolity 1561 rok,



Biblia Jakuba Wujka, 1599 – Jest to najs�łynniejszy i najlepszy przek�ład, który obowi�ązywa�ł a�ż do XX wieku



Biblia Tysi�ąclecia 1965 rok; praca zbiorowa podjêta dla uczczenia tysi�ącleciachrztu pa�ąstwa polskiego.



2. innowiercze



Biblia brzeska, kalwi�ąska, 1563,



Biblia nieœwieska, Szymona Budnego, aria�ąsko-socynia�ąska, 1572,



Biblia gda�ąska, lutera�ąska, przek�ład przy wspó�łpracy kalwinów i braci czeskich





7. Kulturotwórcza rola "Biblii" (temat wspólny z 6. i 9. pytaniem).

1. G�łówna kulturotwórcza rola Biblii polega na tym, i�ż stanowi ona fundament wiary i etyki; uczy odró�żnia�Ś dobro od z�ła, szanowa�Ś ka�żdego cz�łowieka i widzie�Ś w nim swojego bliŸniego, rozlicza�Ś siê w sumieniu i wobec Boga ze swoich czynów.

2. Biblia kszta�łtuje równie�ż duchowe oblicze cz�łowieka, odpowiada na pytania o sens �życia,

3. Biblia wywar�ła ogromny wp�ływ równie�ż na piœmiennictwo polskie. Wynika to z jego œcis�łych zwi�ązków z chrzeœcija�ąsk�ą kultur�ą europejsk�ą, jak równie�ż ze szczególnych stosunków spo�łeczno-politycznych na przestrzeni stuleci.

Stosunki te decydowa�ły o wyborze pewnych w�ątków tematycznych lub te�ż o korzystaniu ze stylu biblijnego:

a. postacie, sytuacje lub w�ątki:



"Mury Jerycha" Tadeusza Brezy



"Rebeka", "Moj�żesz" Jana Kasprowicza



a. gatunki literackie



treny – Jan Kochanowski, Franciszek Karpi�ąski,



psalmy – od Miko�łaja Reja a�ż do wspó�łczesnoœci,



pieœni – od Jana Kochanowskiego do K. I. Ga�łczy�ąskiego



przypowieœci – od Adama Mickiewicza a�ż do XX wieku



teksty prorockie – od ks. Piotra Skargi a�ż do W. Broniewskiego



apokalipsa – od M. Reja a�ż do XX wieku.



a. symbole biblijne



krzy�ż – "Krzy�ż i dziecko" Cypriana K. Norwida,



Hostia – "Fortepian Chopina" C. K. Norwida



a. jêzyk:



"Ksiêgi narodu i pielgrzymstwa polskiego" A. Mickiewicza,



"Anhelli" Juliusza S�łowackiego,



"Latarnik" H. Sienkiewicza (fragm.),



"Wspomnienia z Maripozy"



a. wp�ływ na folklor:



literatura dewocyjna (pieœni odpustowe, dziadowskie),



rzeŸby ludowe w postaci ró�żnych œwi�ątków



a. poœredni wp�ływ Biblii,



twórczoœ�Ś J. Harasymowicza, np. "Madonna z Kru�żlowej"



7.4 Biblia jest tak�że Ÿród�łem wielu dzie�ł np. Rembrandt poœwiêci�ł kilka swych obrazów, aby zilustrowa�Ś Ksiêgê Tobiasza, Caravaggio namalowa�ł ostatnio pokazywane w Polsce Z�ło�żenie Chrystusa do grobu, Micha�ł Anio�ł wyrzeŸbi�ł Dawida, Haendel napisa�ł oratorium Mesjasz, a wielu innych twórców m.in. Bach pisa�ło pasje.





8. Hiob, syn marnotrawny, mi�łosierny Samarytanin - przedstaw uniwersaln�ą wymowê opowieœci i przypowieœci biblijnych. (dopisa�Ś)

Przypowieœci wystêpuj�ą w Nowym Testamencie, s�ą jedn�ą z form w której Chrystus g�łosi�ł swe nauki.



Przypowieœ�Ś (parabola, czyli zestawienie obok siebie) jest jednym z czêœciej spotykanych gatunków literackich w Biblii. Istot�ą przypowieœci jest porównanie. Autor tworzy pewien obraz rzeczywistoœci której nie nale�ży jednak rozumie�Ś dos�łownie, lecz wymaga ona przejœcia od znaczenia dos�łownego do alegorycznego lub symbolicznego, wymaga ujrzenia poza przedstawionym obrazem �życia codziennego, warstwy ukrytej, np. moralnej. Spoœród przypowieœci wyró�żnia siê ró�żne typy, jak alegoria, przypowieœ�Ś ewangeliczn�ą, czy te�ż przyk�ład.



Alegoria jest szczególnym rodzajem symbolu maj�ącym zawsze tylko jedno znaczenie, np. O siewcy



Przypowieœ�Ś przyk�ład prezentuje wzorce pewnych postaw moralnych, które winno siê naœladowa�Ś, np. O mi�łosiernym samarytaninie, O faryzeuszu i celniku



Przypowieœ�Ś ewangeliczna to najczêœciej opowiadanie, jakaœ historyjka wyjaœniaj�ąca prawdy religijno-moralne.



Przypowieœ�Ś jest typowym gatunkiem literatury moralistycznej, który pojawia siê w literaturze od prastarej baœni do wspó�łczesnej powieœci. Przypowieœ�Ś ujêta w takiej ponadczasowej perspektywie ma niewiele cech wyró�żniaj�ących. Jej istot�ą jest niesamodzielna i schematycznie ukszta�łtowana fabu�ła. Postaci i zdarzenia przedstawione w przypowieœci istniej�ą po to by objaœnia�Ś prawdy moralne.

Podobnie zbudowane s�ą baœnie, w których schematycznie kszta�łtowana fabu�ła s�łu�ży wyk�ładni moralnej. Baœ�ą jednak posiada elementy fantastyczne, zaœ prawda moralna dotyczy jedynie œwiata naturalnego, egzystencji ludzkiej.

Przypowieœci biblijne sta�ły siê bogatym Ÿród�łem literatury kszta�łtuj�ącej wzory osobowe. Z przypowieœci ewangelicznych przesz�ły na sta�łe do jêzyka takie wyra�żenia, jak "wdowi grosz", "panny g�łupi i panny m�ądre", itp.





9. Motywy biblijne i mitologiczne w poezji polskiej (na wybranych przyk�ładach omów zagadnienie od Kochanowskiego do Mi�łosza).





10. Scharakteryzuj typowe elementy poetyki œredniowiecza (np. alegoria, kontrast, hierarchizacja) w wybranych dzie�łach literackich (i ewentualnie plastycznych).

(tyle tylko znalaz�łem)

U Ÿróde�ł poetyki œredniowiecznej le�ży teocentryczny system estetyki, g�łosz�ący prymat wartoœci duchowych nad dobrami materialnymi. Wa�żniejsza jest kwestia literacka: temat, idea, problem, ni�ż posta�Ś w jakiej jest przedstawiona. Wymagano od literatury zajmowania siê donios�łymi problemami oraz zgodnoœci idei z zasadami moralnoœci i z prawd�ą.

1. Alegoria

G�łówna kategoria poetyki œredniowiecznej. Jest to obrazowe przedstawienie abstrakcyjnych pojê�Ś za pomoc�ą umownych i skonwencjonalizowanych motywów (np. paw wyobra�ża pychê). Alegoria odwo�łuje siê do wyobra�że�ą znanych odbiorcy, obecnych w tradycji kulturowej i religijnej. Jej treœ�Ś jest jednoznaczna i nie podlega interpretacji (ró�żni to alegoriê od symbolu).

�łredniowieczna alegoria ma charakter przede wszystkim dydaktyczny, za pomoc�ą konkretnego obrazu, czêsto personifikacji, przedstawiano abstrakcyjne pojêcia filozoficzne, religijne, moralne (np. œmier�Ś w Rozmowie mistrza Polikarpa ze œmierci�ą wyobra�żona jako rozk�ładaj�ąca siê kobieta).

2. Idealizacja

Idealizacja okreœlonych elementów struktury dzie�ła literackiego wynika�ła z parenetyczno-dydaktycznych za�ło�że�ą kultury œredniowiecza. Twórcom zale�ża�ło na pokazywaniu sytuacji wzorcowych. Roland zosta�ł obdarzony zespo�łem cech które w takim kupieniu w realnym �życiu by�łyby nie osi�ągalne. Bohater œredniowiecznego eposu rycerskiego charakteryzuje siê nie tylko w�łaœciwoœciami ducha, ale tak�że fizycznymi predyspozycjami wyró�żniaj�ącymi go z wasali Karola Wielkiego. Jest najmê�żniejszy, najsilniejszy, najsprawniej i najskuteczniej w�łada broni�ą.

Podobnego skupienia cech dokonali tak�że hagiografowie w ich legendach o œwiêtych. Asceta uosabia�ł zespó�ł cech, które by�ły po�ż�ądana ze wzglêdu religijnej moralnoœci i œwiatopogl�ądu.

3. Kontrast

Kompozycja œredniowiecznego utworu czêsto jest oparta na kontraœci, szcególnie postaci. Rolandowi przeciwstawiony jest zdrajca Ganelon, w Tristanie i Izoldzie piêknej bohaterce przeciwstawione s�ą podstêpne knowania jej ciemnow�łosej imienniczki. Za pomoc�ą kontrastu mo�że tak�że by�Ś ukazana kondycja bohatera i wybrana przez niego droga �życia. Bogaty, dobrze urodzony Aleksy staje siê �żebrakiem. Niekiedy metoda kontrastu pojawia siê jako sposób przekazania tendencji autorskiej. W Skardze umieraj�ącego "13 poni�żej, œmiertelnie chory bohater uœwiadamia sobie kontrast pomiêdzy swym grzesznym �życiem a wieczn�ą chwa�ła nieœmiertelnoœci , jak�ą daje Bóg.





11. Przedstaw œredniowieczne wzorce osobowe zawarte w znanych Ci utworach epoki.

Literatura œredniowieczna s�łu�ży�ła g�łównie zbudowaniu moralnemu, wychowaniu i pouczeniu, potêpieniu z�ła i afirmacji dobra, poszerzeniu wiedzy i pamiêci o wa�żnych wydarzeniach i ludziach. Przez to nasycona by�ła licznymi przyk�ładami, moralizatorstwem i dydaktyzmem. �łredniowiecznej literaturze patronowa�ł duch parenezy.

Literatura parenetyczna (gr. parenesis – zachêta, ostrze�żenie, rada) zachêca�ła do naœladowania wzorców osobowych. Wytworzy�ły siê trzy g�łówne wzorce osobowe: œwiêtego (ascety), rycerza i w�ładcy.

ASCETA (na podstawie Legendy o �łwiêtym Aleksym) [o œwiêtych tak�że punkt 12.]

Utwory hagiograficzne pisane by�ły wed�ług okreœlonego schematu:

a. prolog,

b. okolicznoœci narodzin œwiêtego, (wyczekiwane i wymodlone dziecko powa�żanej, bogatej rodziny),

c. dane o jego rodzinie, (w dniu œlubu, poczynionego z woli rodziców, pozostawia sw�ą œwie�żo poœlubion�ą ma�ł�żonkê, (poniewa�ż wczeœniej z�ło�ży�ł œluby czystoœci), i porzuca dom rodzinny. Rozdaje dobra biedakom i rozpoczyna �życie �żebraka, bezdomnego w�łóczêgi.),

d. ascetyczne i pe�łne wyrzecze�ą �życie, (jego tryb �życia staje siê tak ascetyczny, �że musi interweniowa�Ś Matka Boska, która napomina�ła go i przestrzega�ła wyra�żaj�ąc sw�ą troskê o niego. Po 16 latach wraca nierozpoznany do domu ojca. Mieszka pod schodami, s�łu�żba go szykanuje i wylewa na niego pomyje. Wszystkie swoje cierpienia czyni�ł "na chwa�łê Bo�ż�ą". Spisuje swe dzieje.)

e. œmier�Ś, czêsto mêcze�ąska, (umiera z pismem w rêkach. Zaczynaj�ą dzwoni�Ś dzwony, ludzi uzdrawia cudowny zapach p�łyn�ący z jego cia�ła. Dopiero gdy nadesz�ła �żona d�łonie jego rozchyli�ły siê i pozwoli�ły na wyjêcie listu),

f. cuda, jakie dzia�ły siê za spraw�ą œwiêtego, (gdy k�ąpa�ła go matka po urodzeniu wsta�ł i zacz�ą�ł chodzi�Ś, gdy siê umartwia�ł ukaza�ła mu siê Matka Boska, cudowne rzeczy które dzia�ły siê gdy zmar�ł)

Cechami œwiêtych by�ły pobo�żnoœ�Ś, umartwianie cia�ła, ubóstwo, rezygnacja z dóbr doczesnych, medytacja, myœl o Bogu, �żywot mêcze�ąski

Asceta wiód�ł �życie w ubóstwie, pokorze, spêdzaj�ąc czas na modlitwie i religijnych medytacjach. Nagrod�ą za to by�ło nie tylko zbawienie wieczne o œmierci, ale równie�ż aureola œwiêtoœci.

�łwiêty wiód�ł równie�ż ascetyczne �życie, nie izoluj�ąc siê jednak od ludzi. S�łu�ży�ł im jak tylko potrafi�ł najlepiej, czêsto przyp�łacaj�ąc to w�łasnym �życiem.

Naœladowanie ascetów prowadzi�ło do wêdrówek p�ątników i biczowników do miejsc s�łyn�ących cudami czy relikwiami œwiêtych, oraz do handlu wszelkimi pami�ątkami np. powiew wiatru z Ziemi �łwiêtej w ampu�łkach, drzazgi z krzy�ża Chrystusa, etc.

Znanym ascet�ą by�ł tak�że Szymon S�łupnik który 27 lat prze�ży�ł w ma�łej klatce na wysokim s�łupie, przewa�żnie stoj�ąc, co wymaga�ło nie lada samozaparcia i si�ły woli (lub choroby psychicznej jak ktoœ woli); znamienne jest, �że potem wielu ludzi, w tym artystów fascynowa�ło siê tak�ą postaw�ą, co wida�Ś wyraŸnie w literaturze, nawet polskiej: Szymon Grochowiak "�łwiêty Szymon S�łupnik" ("Powo�ła�ł go Pan / Na s�łup");

RYCERZ (na podstawie "Pieœni i Rolandzie" i "Tristana i Izoldy")

Dzie�ła w których s�ławiono rycerzy zwane by�ły chansons de geste, czyli pieœni o czynach, tworzyli je tzw. truwerzy (trubadurzy) ju�ż przed XI wiekiem. Rycerz winien by�Ś:



pobo�żny, w obronie wiary odda�Ś �życie, modli�Ś siê przez czêœ�Ś dnia,



wierny, Bogu, w�ładcy, damie swego serca,



honorowy, ha�ąby nie przepuœci bez zemsty,



odwa�żny, waleczny,



szlachetny, prawdomówny, prawy w mi�łoœci i przyjaŸni,



piêkny, zamo�żny, ze stanu szlacheckiego. Piêkny by�Ś musia�ł, gdy�ż w mentalnoœci œredniowiecznej uroda cia�ła oddaje piêkno ducha.



Cechy Rolanda:



odwaga, gdy�ż nie zl�ąk�ł siê groŸniejszego i liczniejszego przeciwnika,



wiernoœ�Ś cesarzowi, wa�żniejszy jest on i walka z poganami ni�ż zostawiona w kraju narzeczona,



g�łêboka wiara, walcz�ąc z poganami uwa�ża�ł, �że zaskarbi sobie �łaski u Boga,



godnoœ�Ś w�łasna i narodu, honor, dla tego honoru umiera, poniewa�ż nie chcia�ł wezwa�Ś, mimo ciê�żkiej sytuacji pomocy.



�łmier�Ś Rolanda jest œmierci�ą bohatersk�ą. Umiera ostatni, na wzgórzu, przepraszaj�ąc Boga i ofiarowuj�ąc mu sw�ą praw�ą rêkawicê (rêkawica toznacza �życie rycerza traktowane jako Bo�że lenno). Nie boi siê œmierci. Po jego duszê wysy�ła Bóg œw. Gabriela, anio�ła Cherubina i patrona rycerstwa – œw. Micha�ła, którzy nios�ą jego duszê do raju.

W�ŁADCA (na podstawie "Pieœni o Rolandzie" i "Kroniki Galla")

W�ładca jest elitarn�ą i szczególn�ą odmian�ą rycerza. Jednym z nich legenda uczyni�ła Karola Wielkiego, jest on zagorza�łym obro�ąc�ą wiary, jest m�ądry odwa�żny, s�łucha swych doradców, szanuje swych rycerzy (m.in. pomœci œmier�Ś Rolanda).

Najbli�ższy nam jednak wzór w�ładcy przedstawi�ł w swojej Kronice Gall Anonim. By�ł on najprawdopodobniej francuskim mnichem przyby�łym do Polski z Wêgier. Przebywa�ł na tronie Boles�ława Krzywoustego. W podziêce za dobre traktowanie i "�żeby chleba polskiego za darmo nie jeœ�Ś" spisa�ł dzieje pa�ąstwa polskiego od czasów legendarnych do 1113 roku (bitwa pod Nak�łem).

W pracy swej Anonim, trzyczêœciowej, wyeksponowa�ł sylwetki trzech Boles�ławów, ale a�ż dwie ksiêgi dotycz�ą czasów panowania B. Krzywoustego. B. Chrobry wzniós�ł Polskê na wy�żyny, �łmia�ły to utraci�ł, a Krzywousty przywróci�ł.

Cechy B. Chrobrego:



cechowa�ła go sprawiedliwoœ�Ś. Ludzie kochali go i bali siê,



dawa�ł przyk�ład rycerstwu,



dba�ł o interes wszystkich obywateli i pa�ąstwa, za panowania Chrobrego Polska prze�żywa�ł swój "z�łoty wiek",



król by�ł pobo�żny, ustanawia�ł chrzeœcija�ąstwo, stosuj�ąc w tym celu nawet drastyczne metody,



Cechy Krzywoustego:



rycerskoœ�Ś, zw�łaszcza w walkach z Niemcami dosta�ł przydomek "króla który nie œpi".



Z pracy Galla, w której historia bezpoœrednio graniczy�ła z poezj�ą, korzystali nastêpni dziejopisarze (np. Wincenty Kad�łubek(XIII wiek), Jan D�ługosz(prze�łom œredniowiecza i renesansu).





12. Scharakteryzuj œredniowieczn�ą hagiografiê – przedstaw genezê, uka�ż przedstawicieli i ich dzie�ła.

W wieku XIII zakon �żebrz�ący dominikanów przeniós�ł na grunt polski Z�łot�ą legendê Jakuba de Voraigne, czyli bogaty zbiór �żywotów œwiêtych. Przepisywano go i dok�ładano �żywoty polskich œwiêtych, np. najstarszy �Żywot œwiêtego Stanis�ława (zwany te�ż �żywotem pierwszym). Pochodzi�ł a�ż z XII wieku. W XIV wieku napisano �Żywot œw. Kingi – �żony Boles�ława Wstydliwego. W XV wieku dopisano po polsku Pieœ�ą o œw. Dorocie.

�Żywot œw. Aleksego jest powy�żej, porusza on tematy charakterystyczne, takie jak: Porzucenie domu rodzinnego, œlubowanie czystoœci, skrajna asceza, cudowne zdarzenia.

Pieœ�ą o œwiêtej Dorocie realizuje inny, modny w œredniowieczu topos: o obronie wiary przez dziewicê. Dorota pochodzi�ła z rodu królewskiego, dobrowolnie rozda�ła swój maj�ątek i postanowi�ła s�łu�ży�Ś Bogu. Pokocha�ł j�ą ksi�ą�że Fabrycjusz, poganin, który poprosi�ł o jej rêke i wyrzekniêcie siê wiary. Ksiê�żniczka odmówi�ła za co spotka�ły j�ą tortury: biczowanie, szarpanie hakami, przypalanie, g�łodówka, itp. Czuwa�ł nad ni�ą Chrystus (nic jej wiêc nie zniszczy�ło), a w chwili egzekucji ujrza�ła dzieci�ątko w purpurze.

�Żywot œwiêtej Kingi pochodzi z XIV wieku, autorem zaœ jest jej spowiednik, gdy osiad�ła w zakonie Klarysek. Królewna wêgierska poœlubiona Boles�ławowi wstydliwemu by�ła osob�ą szczególnie pobo�żn�ą. Na widok koœcio�ła bieg�ła ku niemu, padaj�ąc twarz�ą ku ziemi i zanosz�ąc modlitwy. To tak�że œwiêta, która zachowa�ła czystoœ�Ś cielesn�ą – co roku prosi�ła mê�ża o przesuniêcie terminu konsumpcji ma�ł�że�ąstwa.





13. Zanalizuj XV wieczne wiersze œwieckie.

Niewiele zachowa�ło siê wierszy œwieckich. Z tematyki mi�łosnej wyró�żni�Ś mo�żna List mi�łosny �żaka krakowskiego, w którym autor przesy�ła pozdrowienia i "pok�łoninie na obedwie kolanie / a�ż dp samej ziemie", opisuje ogrom uczucia i pozostaje anonimowy. Wiersze te podatne by�ły na wp�ływy obce np. wiersz Dawnom zwiedzi�ł cuden strony, w którym m�łodzieniec wyznaje i�ż "s�łu�żba moja ustawiczna / Twej mi�łoœci panno œliczna" i przestrzega mi�ła przed oszczercami – jest to motyw czêsto pojawiaj�ący siê weuropejskiej literaturze mi�łosnej. Poezja ta by�ła zreszt�ą poezj�ą g�łownie œpiewan�ą (pod oknami panien).

W tematyce obyczajów zachowa�ł siê wiersz Przec�ława S�łoty – O zachowaniu siê przy stole. Reprezentuje on nurt dworski. Autor stara�ł siê przeszczepi�Ś na polskie dwory dobre obyczaje i kulturê towarzysk�ą, abyœmy nie uchodzili pod tym wzglêdem w oczach Europy za barbarzy�ąców. Utwór ten nale�ży do parenetyki biesiadnej. Czêœ�Ś przes�ła�ą tego utworu jest aktualna do dziœ. A uczy on m.in.:



Nie pcha�Ś siê za stó�ł i nie siedzie�Ś "jak ko�łek",



Nie okazywa�Ś �łapczywoœci, zach�łannoœci,



Mie�Ś czyste rêce,



Nie przebiera�Ś w jedzeniu,



Bra�Ś czêœciej, po mniejszym kawa�łku, szczególnie zalecano to damom,



Mê�żczyŸni powinni w pierwszej kolejnoœci us�ługiwa�Ś kobietom przy stole, uwa�ża �że kobiety s�ą najwiêkszym skarbem œwiata, "Ja was chwalê, panny panie, / I�ż przed wami nic lepszego nie"



Utwór ten sk�ł�ąda siê ze 115 wersów, rytm jest nieregularny, podobnie jak rymy. Zaczyna siê inwokacj�ą, po której nastêpuje bogactwo chlebowego sto�łu, poŸniej autor wyjawia czemu s�łu�ży stó�ł, po czym pokazuje karykaturê zachowania przy stole z punktu widzenia Europejczyka. Wiersz ko�ączy modlitwa proœby. Ujawnia w niej autor swe nazwisko i prosi Boga o udzielenie ludziom radoœci i mi�łoœci.

Kolejnym wa�żnym dzie�łem jest Rozmowa mistrza Polikarpa ze œmierci�ą. Dzie�ło to ma formê dialogu, który toczy siê pomiêdzy mêdrcem Polikarpem a œmierci�ą. Polikarp prosi�ł Boga o mo�żnoœ�Ś ujrzenia œmierci. Pewnego dnia po nabo�że�ąstwie proœba jego zosta�ła spe�łniona. Ujrza�ł kobietê w stanie rozk�ładu, wychudzon�ą, bez nosa, zakrwawion�ą, z kos�ą w rêce, przepasan�ą bia�ł�ą chust�ą. Wyjawi�ła mu ona, �że bierze ze sob�ą wszystkich, bez wzglêdu na stan, zaœ przede wszystkim grzeszników. Nikt nie jest w stanie jej unikn�ą�Ś, ale nie nale�ży jej siê obawia�Ś (chyba �że siê grzeszy). Po tej opowieœci œmier�Ś odchodzi. Warto wspomnie�Ś tu o motywie dance macabre – ta�ąca œmierci, którego literackim obrazem jest w�łaœnie ten utwór.

Z tematyk�ą œmierci zwi�ązana jest tak�że Skarga umieraj�ącego (powsta�ła po 1424 roku). Utwór ten jako pierwszy w litaraturze ma charakter testamentu poetyckiego. Liryczne wyznanie umieraj�ącego, daj�ące œwiadectwo znikomoœci dóbr doczesnych, skierowane jest do tych, którzy pozostaj�ą – do �żywych. Wa�żne wydajê siê równie�ż egzystencjalne t�ło utworu: poczucie samotnoœci cz�łowieka, dramatyczny obraz �życia ludzkiego, perspektywa œmierci.

W tematyce spo�łecznej wyró�żniaj�ą siê dwa utwory: "Satyra na leniwych ch�łopów" i "Pieœ�ą o zabiciu Jêdrzeja Tenczy�ąskiego".

Pieœ�ą o zabiciu J... napisano w oparciu o wydarzenie autentyczne, maj�ące miejsce w Krakowie 1461 roku. Znany wielmo�ża, J. Têczy�ąski, odda�ł do naprawy swoj�ą zbrojê znanemu p�łatnerzowi Klemensowi. Niezadowolony z wykonanej us�ługi poturbowa�ł rzemieœlnika, który w wyniku odniesionych ran podobno zmar�ł. Mieszczanie krakowscy ujêli siê za p�łatnerzem i pomœcili jego œmier�Ś, œcigaj�ąc Têczy�ąskiego po ca�łym mieœcie, w�łócz�ąc go ko�ąmi. Anonimowy autor opisuje owo zajœcie w Krakowie, bolej�ąc nad œmierci�ą Têczy�ąskiego, ale bardziej nad faktem ,�że zgin�ą�ł z r�ąk ludzi nie równych jemu stanem. Utwór jest dowodem na rodz�ący siê konflikt spo�łeczny pomiêdzy mieszcza�ąstwem i rycerstwem.

Satyra na leniwych ch�łopów jest tak�że dzie�łem anonimowym. Podmiotem utworu jest pan, szlachcic, który wylewa swoje �żale na lenistwo ch�łopów, którzy maj�ą w roku jeden dzie�ą pa�ąszczyzny, a robi�ą wszystko, �że by go i tak zmarnowa�Ś i unikn�ą�Ś pracy. Przychodz�ą ko�ło po�łudnia, u�żywaj�ą drewnianych narzêdzi (bo te szybciej siê psuj�ą, wiêc trzeba je naprawia�Ś), do uprawy roli u�żywaj�ą chorych zwierz�ąt, co i rusz odchodz�ą na bok. Ca�ły swój spryt, przebieg�łoœ�Ś i rozmyœlnoœ�Ś ch�łopi wykorzystywali jedynie do tego aby zaszkodzi�Ś panu, nie chcieli bowiem by�Ś wyzyskiwani. Utwór ten zarysowuje przed nami kolejny konflikt, który rodzi siê pomiêdzy szlacht�ą a kmieciami.





14. Przedstaw zwi�ązki kultury odrodzenia z tradycj�ą antyczn�ą.





15. Troska o losy ojczyzny – od "Kaza�ą sejmowych" Piotra Skargi i "O poprawie Rzeczypospolitej" Andrzeja Frycza Modrzewskiego.





16. Scharakteryzuj uczuciowoœ�Ś sentymentaln�ą na przyk�ładzie twórczoœci Franciszka Karpi�ąskiego.





17. "Powrót pos�ła" J. U. Niemcewicza jako komedia polityczna.





18. Publicystyka Sejmu Wielkiego.





19. Scharakteryzuj gatunki w�łaœciwe dla romantyzmu (dramat romantyczny, powieœ�Ś poetycka, ballada).





20. Bajronizm, wallenodyzm, prometeizm – wyjaœnij pojêcia odwo�łuj�ąc siê do wybranych przyk�ładów literackich.





21. Uka�ż model mi�łoœci romantycznej i polemikê z nim w wybranych tekstach epoki.





22. Omów motyw powstania listopadowego w literaturze romantycznej.





23. Przedstaw moralistykê romantyczn�ą w balladach i Dziadach cz. II.





24. Scharakteryzuj mesjanizm w polskim dramacie romantycznym.





25. Przedstaw cierpienie i ofiarê jednostki i zbiorowoœci w twórczoœci romantyków.





26. Kult ludzi wielkich w poezji Cypriana Kamila Norwida.





27. Historiozofia w polskim dramacie romantycznym.





28. Polska szlachta w "Panu Tadeuszu" Adama Mickiewicza.





29. W jaki sposób Zygmunt Krasi�ąski przedstawia problem rewolucji w "Nie-Boskiej Komedii"?





30. Przedstaw motyw szlacheckiego dworku (znamiê �życia polskiego) w literaturze XIX i XX wieku.

31. "Ludzie bezdomni" St. �Żeromskiego – interpretacja tytu�łu.





32. Ró�żne spojrzenia na wieœ w literaturze M�łodej Polski (Reymont, Kasprowicz, Wyspia�ąski, �Żeromski).





33. Nowe kierunki w literaturze i sztuce dwudziestolecia (awangarda, futuryzm, ekspresjonizm, dadaizm, surrealizm, kubizm). Omów dwa wybrane.





34. Katastroficzna wizja œwiata w "Szewcach" Witkacego.



35. Jak postrzegasz metaforyczn�ą wymowê tytu�łu powieœci Zofii Na�łkowskiej "Granica" i jej zwi�ązek z problematyk�ą utworu.



36. "Przedwioœnie" St. �Żeromskiego jako powieœ�Ś pyta�ą.



37. Czym jest dla Ciebie proza Schulza – analiz�ą szale�ąstwa? Wyrazem wra�żliwoœci?



38. "Ferdydurke" Gombrowicza jako powieœ�Ś o formie.



39. Przedstaw nowy program poezji polskiej XX-lecia : awangarda i Skamander.



40. "Mistrz i Ma�łgorzata" Bu�łhakowa : problematyka spo�łeczno-polityczna i moralna.



41. Oryginalnoœ�Ś poezji Boles�ława Leœmiana.



42. Leopold Staff – poezja trzech pokole�ą.



43. Degraduj�ący wp�ływ wojny na psychikê cz�łowieka w œwietle wybranych utworów literackich (np. "Opowiadania" T. Borowskiego, "Medaliony" Z. Na�łkowskiej.)



44. K.K. Baczy�ąski o sobie i o swoim pokoleniu (analiza i interpretacja wybranych utworów).



45. Uka�ż polsk�ą prozê cywiln�ą wobec doœwiadczenia wojennego – "Pamiêtnik z powstania warszawskiego" Mirona Bia�łoszewskiego.



46. Wyjaœnij znaczenie Teorii Czystej Formy.

Teoria czystej formy jest wytworem rozwoju dramaturgii dwudziestolecia miêdzywojennego, z nurtu sztuki awangardowej teatru groteski i drwiny.

Jej autorem jest Stanis�ław Ignacy Witkiewicz, pseud. Witkacy. By�ł to syn malarza, krytyka artystycznego, prozaika, sam sta�ł siê najpierw malarzem, lecz porzuci�ł malarstwo na rzecz twórczoœci dramatycznej, prozatorsko-filozoficznej i teoretyczno-estetycznej. Najbogatsza by�ła jego twórczoœ�Ś dramatyczna (ok. 30 utworów), m.in. Tumor Mózgowicz, Szewcy, Szalona Lokomotywa, W ma�łym dworku. Swoje pogl�ądy na temat estetyki i teatru wy�ło�ży�ł w tekstach teoretycznych: Szkice estetyczne, Teatr. Wstêp do teorii czystej formy w teatrze. By�ł te�ż autorem dwóch powieœci: Po�żegnanie jesieni i Nienasycenie.

Teoriê Czystej Formy Witkacy zbudowa�ł na gruncie malarskim, dopiero póŸniej przeniós�ł j�ą na poezjê i teatr. Akcentuje ona kompozycjê, grê barw i form przy obojêtnym stosunku do tematu i poszczególnych elementów podmiotowych wprowadzonych do utworu. W praktyce teatralnej Czysta Forma prowadzi do charakterystycznych dla marze�ą sennych asocjacji myœli, fantazji scenicznych, wieloznacznego sensu teatralnych postaci (mog�ą mówi�Ś i robi�Ś ró�żne rzeczy na raz, przeistacza�Ś siê w inne, zmienia�Ś role). Wyznacza ona tak�że nadrealistyczny charakter utworu: dialog pozbawiony zostaje sensownych po�ł�ącze�ą pojêciowych, logiki, wzbogacony jest czêsto czysto nonsensownym neologizmem, dowcipem, ciêtoœci�ą, cho�Ś postacie mog�ą wypowiada�Ś myœli niezgodne z ich dzia�łaniem. Ogromne znaczenie maj�ą wizje sceniczne Witkacego: barwa, kszta�łt, ruch sceniczny, dekoracje i kostiumy, nawet chudoœ�Ś b�ądŸ oty�łoœ�Ś postaci odgrywaj�ą istotn�ą rolê.

Teoria Czystej Formy jest przeciwstawieniem siê tradycji, zarówno dramatu naturalistycznemu, jak i symbolicznemu. Witkacemu nie podoba�ł siê teatr naœladuj�ący rzeczywistoœ�Ś. Taki teatr ok�łamywa�ł widza wmawiaj�ąc mu, �że to na co patrzy to prawda, a œrodki, jakimi siê pos�ługuje, s�ą znane i opatrzone. Tak�że teatr symboliczny operuj�ąc spotêgowanym nastrojem, symbolem nie jest w stanie wstrz�ąsn�ą�Ś widzem ani pozwoli�Ś mu prze�ży�Ś Tajemnicy Istnienia. Gdy�ż i jego efekty s�ą ju�ż znane, schematyczne. Czysta Forma ma zaskakiwa�Ś widza, wprowadza�Ś go w œwiat uczu�Ś metafizycznych, da�Ś mu nowy wymiar prze�żywania. Widz mia�ł œni�Ś dziwny sen�Ś

Szczególnie reprezentatywny dla twórczoœci dramaturgicznej Witkacego jest utwór Szewcy. Przedstawia on surrealistyczny obraz przysz�łego spo�łecze�ąstwa zgodny z przekonaniami pisarza – ko�ącowe sceny Szewców, dramatu o rewolucji, buncie i przewrocie, zapowiadaj�ą totaln�ą niwelacjê i mechanizacjê spo�łecze�ąstwa.





47. Co s�ądzisz o adaptacjach filmowych utworów literackich. Omów wybrany film.



48. Zrecenzuj ostatnio obejrzany film lub spektakl teatralny.



49. Którego wspó�łczesnego re�żysera cenisz najbardziej i dlaczego?



50. Które czasopismo cenisz najbardziej i dlaczego?



51. Radio, telewizja lub video – z którego ze œrodków przekazu korzystasz najczêœciej i jak oceniasz ich znaczenie dla wspó�łczesnej kultury?



52. Przedstaw polskich laureatów literackiej Nagrody Nobla.



53. Który film ostatnio ogl�ądany zrobi�ł na Tobie du�że wra�żenie lub Ciê rozczarowa�ł i dlaczego?



54. Przedstaw swoje zainteresowania ze œwiata malarstwa, muzyki lub teatru.



55. �Życie kulturalne P�łocka.



56. Analiza sk�ładniowa zdania. Sporz�ądŸ wykres zdania.



57. Wyjaœnij genezê i znaczenie wskazanych zwi�ązków frazeologicznych.



58. PrzeprowadŸ korektê podanych ni�żej zda�ą. Okreœl rodzaj b�łêdu.



59. Omów najdawniejsze zabytki jêzyka polskiego.

Pierwszym dzie�łem, które powsta�ło po polsku by�ła Bogurodzica, ale do zabytków jêzyka polskiego zalicza siê, w kolejnoœci chronologicznej, równie�ż:



Bullê papiesk�ą z roku 1136 – jest to tekst �łaci�ąski, w którym znajduje siê oko�ło 400 wyrazów polskich, g�łównie rzeczowników w�łasnych, oznaczaj�ących imiona osób albo nazwy miejscowoœci. Z tego wzglêdu jest równie�ż zwana z�łot�ą bull�ą jêzyka polskiego.



Ksiêga henrykowska z 1270 roku – mia�ła to by�Ś ksiêga inwentarzowa zakonu cystersów na �łl�ąsku, sta�ła siê jednak kronik�ą tego zakonu. Opisuje zarówno stan posiadania zakonników, jak i �życie ch�łopów z klasztornych wsi. Sk�łada siê z dwóch czêœci i pisana jest po �łacinie. W tekst �łaci�ąski wpisane jest pierwsze polskie zdanie: "Daj a�Ś ja pobruszê a ty poczywaj" (daj ja pomielê �żarna a ty odpocznij).



Bogurodzica z prze�łomu XII i XIII wieku – jest pierwszym utworem napisanym w jêzyku polskim. W œredniowieczu powsta�ły dwie zwrotki, pierwsza skierowana do Matki Boskiej, druga do Chrystusa. Pierwotnie przypisywano autorstwo pieœni œw. Wojciechowi, ale póŸniej tezê tê odrzucono.



Bogurodzica powsta�ła jako pieœ�ą maryjna, a w czasach panowania Jagiellonów sta�ła siê pieœni�ą bitewn�ą i swego rodzaju hymnem narodowym; œpiewa�ło j�ą rycerstwo pod Grunwaldem i Warn�ą, dokumenty wagi pa�ąstwowej zaczyna�ły siê od jej tekstu.



�łredniowieczna pieœ�ą maryjna: w XV wieku traktowana by�ła przez Jana D�ługosza jako carmen patrium, a nowych znacze�ą przyda�ł jej patriotyczny nurt poezji XIX – wiecznej. W�łaœnie Bogurodzica otwiera�ła �łpiewy historyczne J.U. Niemcewicza, nawi�ąza�ł do niej S�łowacki w powsta�ączym apelu z 1830 roku (Hymn do Bogarodzicy), a tak�że K.K. Baczy�ąski – Modlitwa do Bogarodzicy.



Bogurodzica pe�łna jest archaizmów:



leksykalnych: Bogurodzica, gospodzian(pan), zwolena(wybrana), j�ą�ż(któr�ą), Bo�życ(Syn Bo�ży),



fonetycznych: s�ławiena(s�ławiona) i Krzciciel(Chrzciciel),



fleksyjnych: celownik w funkcji dope�łniacza rodzica Bogu i mianownik w funkcji wo�łacza BogurodzicaDziewica,



sk�ładniowe: Bogiem s�ławiena, dziœ s�ławiona przez Boga



Kazania �łwiêtokrzyski z prze�łomu XIII i XIV wieku – zbiór kaza�ą w jêzyku polskim z okazji ró�żnych œwi�ąt koœcielnych. Nazwa ich pochodzi od miejsca przechowywania, to znaczy biblioteki klasztornej na �łwiêtym Krzy�żu. Powsta�ły prawdopodobnie w Le�żajsku. W okresie zaborów zosta�ły zrabowane, a odnalaz�ł je dopiero pod koniec XIX wieku historyk literatury, bibliofil Aleksander Bruckner, w bibliotece w Petersburgu. Pociête na kawa�łki s�łu�ży�ły do obklejania boków innych ksi�ą�żek. Uda�ło siê uratowa�Ś jedno kazanie w ca�łoœci (Na dzie�ą œw. Katarzyny) i kilka innych we fragmentach. Kierowane by�ły one najprawdopodobniej do ludzi wykszta�łconych. Pisane s�ą literack�ą na owe czasy polszczyzn�ą, autor odwo�łuje siê do Pisma �łw., ojców koœcio�ła, u�żywa retoryki, i œrodków artystycznych, np. porówna�ą.



Kazania gnieŸnie�ąskie – XIV wiek – nazwa pochodzi od biblioteki Kapitulnej w GnieŸnie, gdzie je przechowywano. Jest to zbiór licz�ący 10 kaza�ą polskich na ró�żne œwiêta koœcielne i 103 kazania �łaci�ąskie. Kazania polskie adresowane by�ły do ludzi prostych, a œwiadczy o tym ich jêzyk, np. zwroty bezpoœrednio do s�łuchaczy "dziateczki moje".



Psa�łterz Królowej Jadwigi – floria�ąski – 1400 rok,



Psa�łterz Pu�ławski (�ż6.4.1),



Biblia Królowej Zofii,



Rozmyœlania przemyski i Rozmyœlania dominika�ąskie z XVI wieku – S�ą to apokryfy, czyli historie z �życia œw. Rodziny, nie znajduj�ące potwierdzenia w tekstach ewangelicznych.



Do tego dochodzi jeszcze literatura œwiecka: Rozmowa mistrza Polikarpa ze �łmierci�ą, Skarga umieraj�ącego, O zachowaniu siê przy stole, Skarga na leniwych ch�łopów. S�ą w paragrafie 13.



60. Na czym polegaj�ą sta�łe zwi�ązki frazeologiczne? Podaj przyk�łady takich zwi�ązków wywodz�ących siê z "Biblii".

Zwi�ązek frazeologiczny to sta�łe, lub bliskie stabilizacji po�ł�ączenie wyrazowe, którego znaczenie nie wynika ze znaczenia poszczególnych wyrazów wchodz�ących w jego sk�ład, np. krêci�Ś nosem, by�Ś niezadowolonym z czegoœ.

Istniej�ą zwi�ązki frazeologiczne w których jeden wyraz ma znaczenie dos�łowne, ale znaczenie ca�łoœci nie stanowi sumy znacze�ą wyrazów, np. ko�ąskie zdrowie, czyli doskona�łe zdrowie.

Mo�żna podzieli�Ś je ze wzglêdu na stopie�ą zespolenia sk�ładników na:



Zwi�ązki bliskie stabilizacji (�ł�ączliwe, wymiennocz�łonowe) np. pokona�Ś strach i prze�łama�Ś strach.



Zwi�ązki sta�łe, czyli takie w których nie mo�żna bez zmiany znaczenia zmieni�Ś lub pomin�ą�Ś �żadnego wyrazu, ani u�ży�Ś innej jego formy.



Z Biblii przejêtych zosta�ło wiele zwrotów, które uzyska�ły inne znaczenia poza dos�łownym. Wœród nich wymieni�Ś mo�żna:



Wie�ża Babel – ba�łagan, chaos,



Sodoma i Gomora – miejsce rozpusty i grzechu,



Kainowe znamiê – piêtno bratobójstwa,



Od Annasza do Kajfasza – odsy�łanie z miejsca do miejsca,



Odda�Ś coœ za miskê soczewicy – odda�Ś coœ wartoœciowego za bezcen ( W biblli Ezaw odda�ł pierworództwo),



Wdowi grosz – dar serca,



Salomonowy wyrok,



Przenieœ�Ś siê na �łono Abrahama.