Alfabet Braille'a Moona i Morse'a(1)(1)

Alfabet Braille'a Moona i Morse'a

wypukłe pismo dotykowe

Pisemne porozumiewanie si ę jest jedn ą z poważniejszych trudności jak ą napotykają osoby niewidome. W niniejszym
opracowaniu przedstawię w jaki sposób powstało pismo wypukłe, z którego obecnie korzystają niewidomi i jakie ma szanse
popularyzacji wraz z rozwojem elektroniki i informatyki. Zamieszcz ę również wykaz czasopism i bibliotek dla osób
niewidomych.

Alfabety dotykowe można podzielić na dwa podstawowe rodzaje:

pismo liniowe

pismo punktowe

Historyczny rozwój tyflografii rozpoczął się od pisma liniowego, od próby udostępnienia niewidomym tekstów pisanych alfabetem łacińskim, kursywą,
przez wytłaczanie powiększonych kształtów liter w wilgotnym papierze. Pierwszą książką dla niewidomych, wydrukowaną takim pismem wypukłym, był
Podręcznik o wychowaniu dzieci niewidomych, który ukaza ł się w Paryżu w 1786 r. Jego autorem był Valentin Hay ‐ pionier tyflopedagogiki. Głównym
problemem jaki stara ł się on rozwiązać, było opracowanie sposobu udostępnienia niewidomym możliwości czytania i pisania. Po udanych próbach
założył w 1784 r. w Paryżu pierwszą w świecie szkołę dla niewidomych. Od tego czasu, za jego przykładem zaczęto także w innych krajach organizować
zinstytucjonalizowane nauczanie niewidomych, a tak że doskonalić metody czytania i pisania, stosując alfabety wypukłe. W początkach XIX wieku,
zamiast kursywy zastosowano wypuk łą antykwę, której kszta łt by ł prostszy i łatwiejszy do rozpoznania dotykiem. Nadal był to zbyt niewygodny
i powolny sposób czytania. Próbowano go ulepszyć przez wprowadzenie druku perełkowego, w którym kształty liter wyciskano w papierze nie linią ciągłą
o stałej grubości, lecz linią, która łączyła okr ągłe punkty uwypuklone szerzej i wyżej. Ten sposób odpowiada ł fizjologii dotyku i ułatwiał percepcję
kształtu liter.

Założyciel szko ły dla niewidomych w Wiedniu J.W. Klein wzoruj ąc si ę na osi ągnięciach Hauy, dysponuj ąc
obserwacjami, że dotyk łatwiej ujmuje lini ę przerywaną niż ciągł ą ‐ zastosował w podręcznikach dla
niewidomych uczniów alfabet punktowy, w którym linie ci ągłe liter zostały zastąpione przez szereg punktów,
przy zachowaniu kształtów liter zwykłych. Opisane linie ciągłe, perełkowe i kropkowane także obecnie używane
są w tyflografii do wykonywania rysunków i map. Pewne analogie mo żna znaleźć również w skonstruowanym
aparacie elektronicznym, zwanym optaconem, mo że on przetworzy ć obraz litery z tekstu drukowanego
lub pisanego na bod źce dotykowe, które niewidomy odbiera pod opuszkiem palca. Wibruj ące t ępe igie łki
układają się w kształt znaku graficznego, litery lub cyfry. Wielk ą zaletą optaconów jest mo żliwość
bezpośredniego obcowania ze s łowem pisanym. Materia ły odczytywane za pomoc ą tego sprz ętu nie musz ą być przetwarzane. Natomiast pewną
uciążliwością jest stosunkowo niska pr ędkość czytania. Dlatego optacon może s łużyć bardzo dobrze, np. prawnikom, t łumaczom, informatykom
czy innym, kiedy potrzebują odczytać niewielkie fragmenty tekstu z dużą dokładnością. Posługiwanie się optaconem wymaga od użytkowników dużej
sprawności manualnej, koordynacji ruchowej, rozwini ętej percepcji dotykowej oraz znajomo ści kszta łtu liter pisanych. Optacony s ą sprzętem
o stosunkowo wysokiej cenie, produkowane w krótkich seriach, poniewa ż używane są jedynie przez niewidomych. Dalszy rozwój pisma dotykowego
przebiegał w dwóch kierunkach ‐ pierwszy był konsekwentnym rozwinięciem pomys łu zast ąpienia liter łacińskich wypukłymi znakami o podobnym
kształcie i o układzie liniowym. Drugi kierunek rozwoju, zapoczątkowany przez pismo perełkowe, doprowadził do utworzenia alfabetów punktowych,
a między innymi alfabetu Braille'a.

Alfabet Moona

Najpopularniejszym i do dziś stosowanym alfabetem liniowym jest system stworzony w 1847 roku w Anglii przez Williama Moona. Stowarzyszenie im.
Moona drukuje i upowszechnia teksty stosuj ąc ten właśnie system. W związku z nawiązaniem współpracy pomiędzy Ośrodkiem dla Dzieci Niewidomych
w Radomiu, a podobną placówką angielską, prowadzone są w Radomiu próby zastosowania alfabetu Moona do nauczania dzieci niewidomych ze
sprzężonymi upośledzeniami.

Alfabet Moona składa się z trzech rodzajów znaków. Pierwszy rodzaj znaków charakteryzuje się kształtem bardzo zbliżonym do dużych liter zwykłego
alfabetu łacińskiego. Drugi rodzaj stanowi modyfikacj ę, polegającą na opuszczeniu niektórych części z liter, w ten sposób nadaj ąc im uproszczoną
formę. Trzeci zaś rodzaj nie ma odpowiedników wśród liter łacińskich, stanowi umowne kropki i linie. Za punkt wyj ścia Moon wziął proste kształty
siedmiu liter i poprzez zmianę ich pozycji tworzył następne. np. przy literze A usunął linię poprzeczną pozostawiając dwie linie łączące się pod kątem
ostrym. Ta sama litera A w pozycji poziomej z kątem ostrym z lewej strony oznacza „K”, z kątem ostrym z prawej strony „X”, odwrócona o 180 stopni
daje literę „ V”. Cyfry próbowano oznaczać w tym systemie w różny sposób, np. za pomocą znaków bardzo przypominających cyfry arabskie. Obecna
wersja cyfr w systemie Moona polega na użyciu znaków literowych, poprzedzonych specjalnym znakiem cyfrowym. Zaletą systemu Moona miało być to,
że jest on łatwiej czytelny dla osób widz ących, ni ż alfabet punktowy ‐ ponieważ niektóre znaki dotykowe przypominają litery pisma zwykłego.
W rzeczywistości tak nie jest, ponieważ osoby widzące, które nie znają tego systemu i tak mają spore trudności z rozszyfrowaniem znaków, natomiast
osoby niewidome potrzebują więcej czasu na czytanie druku Moona niż Braille'a. System Moona jest wyłącznie metodą druku, a nie zapisu ręcznego,
a zatem uniemożliwia niewidomemu robienie notatek.

Alfabet Moona jest systemem zamkni ętym ‐ nowe znaki muszą mieć nowy kształt. Prowadzi to do dodatkowych komplikacji, świadczą chociażby o tym
zmiany systemu zapisywania cyfr. Rozstrzygającym argumentem wskazującym na zaniechanie rozwijania alfabetów liniowych na rzecz punktowych jest
wreszcie sama fizjologia dotyku, który jak potwierdzają tyflopsycholodzy łatwiej odbiera znaki będące konfiguracjami punktów, niż znaki o kształtach
liniowych.

Alfabet Braille'a

Rozwój punktowego systemu pisma brajlowskiego rozpoczął się w niezwykły sposób. W 1819 roku francuski
oficer Charles Barbier opracował pismo przeznaczone do „nocnego odczytywania na polu bitwy”. Nie zyskało ono
popularności jako zaszyfrowana metoda przesyłania rozkazów wojskowych, ale zainteresowało ucznia Paryskiej
Szkoły dla Niewidomych, Louisa Brailla. Pismo Barbiera było zbyt skomplikowane do odczytywania dotykiem,
ponieważ poszczególne znaki odpowiadaj ące literom alfabetu łacińskiego stanowiły różne konfiguracje a ż 12
punktów. Braill znacznie uprościł system Barbiera., gdyż prowadził tylko sześć punktów, rozmieszczonych na
obwodzie prostokąta. W łaśnie z tzw. sześciopunktu wywiódł swój prosty system zapisu. Ró żne ilości punktów
i ich zró żnicowana konfiguracja pozwoli ły utworzyć 63 znaki. Sze ściopunkt złożony jest z dwóch pionowych
kolumn po trzy punkty posiadające umowną numerację. Lewa kolumna (licząc od góry) oznaczona jest numerami
1, 2, 3, a prawa kolumna 4, 5, 6. W pi śmie brajlowskim nie ma odr ębnych dużych liter, lecz oznacza się je
specjalnym znakiem (4, 6) umieszczonym przed daną literą. Poszczególne znaki systemu mają niekiedy po kilka
znaczeń. Tak, np. znaki litery w alfabecie od a do j, poprzedzone odpowiednim znakiem (3, 4, 5, 6) wyrażają
cyfry (za Klimasi ński 1984). System brajlowski umo żliwia notacj ę matematyczną, fizyczną, chemiczną,
muzyczną. Wydawana nim jest literatura pi ękna i fachowa, podr ęczniki, s łowniki, nuty oraz czasopisma.
W odróżnieniu od alfabetów liniowych niewidomy może nie tylko samodzielnie czytać i drukować, ale także w prosty sposób pisać.

Zalety pisma Braille'a zosta ły docenione na ca łym świecie. Pismo to zyska ło niezwyk łą popularność także
w alfabetach nie łacińskich (arabskim, japo ńskim, chi ńskim). System ten pozwala te ż na stosowanie
ortograficznych skrótów brajlowskich (u łatwia sporz ądzanie notatek), a tak że zmniejsza znacznie obj ętość
napisanego tekstu. Pomimo olbrzymich zalet pismo brajlowskie w ci ągu kilkudziesi ęciu lat musia ło sobie
zdobywać uznanie w Europie. Nawet we Francji, gdzie zosta ło utworzone w 1825 r., w oficjalny sposób zostało
zatwierdzone dopiero dwa lata po śmierci L. Braille'a w 1854 r., a w Stanach Zjednoczonych powszechnie przyjęte
w 1917 r. Nic wi ęc dziwnego, że przed I wojną ś wiatową nie maj ący własnego państwa Polacy nie wypracowali
jednolitego wariantu polskiego brajla, cho ć na ziemie polskie pismo to dotar ło stosunkowo wcze śnie. Ju ż
w latach 1864‐1865 by ło ono znane w Instytucie G łuchoniemych i Ociemniałych w Warszawie, nieco pó źniej
w Zakładzie dla Ciemnych we Lwowie i Bydgoszczy. Stosowano jednak ró żne adaptacje do j ęzyka polskiego.
Dopiero na pierwszym Zje ździe Nauczycieli Szkó ł Specjalnych w 1925 r. w Warszawie postanowiono uzna ć
tzw. system bydgoski za polski alfabet dla niewidomych. W zwi ązku z pewnymi b łędnymi za łożeniami nie
wszystkie środowiska niewidomych w Polsce stosowały ten alfabet. Dopiero w 1934 r. polskie brajlowskie pismo
integralne i skrótowe opracowane przez Różę Czacką i Zofię Landy zostało zatwierdzone przez ministra wyznań
religijnych i o świecenia publicznego. Zacz ęto stosowa ć je w szko łach dla niewidomych oraz wprowadzano
stopniowo do miesięcznika „Braille'a Zbiór”, który był wtedy jedynym polskim materiałem drukowanym brajlem.

Poza szkolnictwem skróty stosowano przy robieniu notatek i prowadzeniu korespondencji. Po II wojnie światowej alfabet integralny stosowano nadal,
jednak stopniowo zaczęto rezygnować ze skrótów.

Pismo brajlowskie ‐ jedyne pismo dost ępne ogó łowi niewidomych ‐ nie jest tak dogodne w u życiu jak pismo zwyk łe. Przede wszystkim zajmuje
znacznie więcej miejsca. Litery brajlowskie są większe od tych, którymi drukuje si ę książki dla widzących, a papier grubszy. Tym samym większa bez
porównania jest obj ętoś ć książki brajlowskiej. Dlatego te ż równocześnie z wprowadzaniem pisma punktowego zacz ęto pracowa ć nad jego
usprawnianiem, np. zaczęto stosować druk dwustronny międzyrządkowy, a następnie międzypunktowy. Dalszym etapem w rozwoju pisma brajlowskiego
było wprowadzenie skrótów. Pozwalaj ą one obni żać koszt ksi ążek brajlowskich, są wygodniejsze dla użytkownika, a przede wszystkim zwiększają
w znacznym stopniu zarówno tempo czytania jak i pisania. Zarządzeniem ministra o światy i wychowania z dnia 4 listopada 1981 r. wprowadzono
w szkołach specjalnych dla niewidomych zmodyfikowany polski alfabet w systemie Braille'a oraz systemie polskich ortograficznych skrótów brajlowskich.
Skróty te zosta ły opracowane na zlecenie Polskiego Związku Niewidomych przez Instytut Języka Polskiego Uniwersytetu Warszawskiego. Autorem ich
jest Tadeusz Józefowicz i Zygmunt Saloni. Skróty te nie są, jak dotychczas, w odpowiedni sposób wykorzystane, uczniowie nie uczą się ich bowiem
w szkołach, a tak że nie ma materia łów drukowanych z ich zastosowaniem. Wielu niewidomych tworzy natomiast na w łasny u żytek swój system
skrótów.

Dzięki systemowi brajla ludzie niewidomi mogą być nie tylko czytelnikami, ale też twórcami. Wiele osób niewidomych tworzy pisząc, szczególnie ważne
miejsce w tej twórczości znajduje literatura wspomnieniowa, ale są też inne gatunki: fraszki, humoreski, aforyzmy, legendy, reportaże, opowiadania,
poezja, słuchowiska i in.. Niektórzy prowadzą liczną korespondencję osobistą, piszą też do czasopism przeznaczonych dla osób niewidomych.

Alfabet Morse'a

Głównym zarzutem kierowanym pod adresem systemu brajla była utrudniona komunikacja z widzącymi. Dostrzegał to również jego twórca Louis Braille
i starał się opracować inny system łatwiejszy dla widzących. Jednakże i te próby nie powiodły się. Niejednokrotnie proponowano wprowadzenie systemu
Morse'a, jako systemu o mi ędzynarodowym zasięgu i powszechnie znanego. Ale okaza ło si ę, że ze względu na zastosowanie w nim linii ci ągłych
i kropek dla niewidomych nie jest to zbyt udane rozwiązanie.

Czasopisma brajlowskie i czarnodrukowe oraz „książki mówione”

Podstawowy system brajla jest w Polsce masowo upowszechniony, zarówno w szko łach dla niewidomych jak te ż w wydawnictwach PZN. Biblioteka
brajlowska PZN posiada księgozbiór liczący ok. 13 tys. pozycji, Towarzystwo Opieki nad Ociemnia łymi ponad 4 tys., ponadto wydawanych jest brajlem
kilkanaście czasopism:

Credo ‐ miesięcznik duszpasterstwa niewidomych, ukazuje się w wersji brajlowskiej i czarnodrukowej drukiem powiększonym;

Cross ‐ miesięcznik szkoleniowo‐informacyjny Stowarzyszenia Kultury Fizycznej, Sportu i Turystyki Niewidomych i Słabowidzących; wersja
czarnodrukowa (druk powiększony);

Dłonie i Słowo ‐ kwartalnik dla osób głuchoniewidomych; wersja brajlowska i czarnodrukowa (druk powiększony);

Nasz Świat ‐ miesięcznik społeczno‐literacki, ukazuje się w wersji brajlowskiej, ze stałą rubryką ‐ „W świecie ciszy”;

Nasze Dzieci ‐ miesięcznik dla rodziców dzieci niewidomych i słabowidzących, ukazuje się w wersji czarnodrukowej;

Terapia Fizykalna, dawniej ‐ „Niewidomy Masażysta” ‐ kwartalnik ukazuje się w wersji brajlowskiej i czarnodrukowej drukiem powiększonym,
również w wersji dźwiękowej i na dyskietkach;

Gazeta Wyborcza ‐ wybór artykułów zamieszczonych na łamach dziennika w ciągu jednego tygodnia; wersja dźwiękowa ‐ 1 kaseta tygodniowo;

Głos Kobiety ‐ dwumiesięcznik, ukazuje się w wersji brajlowskiej i czarnodrukowej drukiem powiększonym;

Pochodnia ‐ miesięcznik społeczny PZN, ukazuje się w wersji brajlowskiej, dźwiękowej i czarnodrukowej drukiem powiększonym;

Encyklopedia Prawa ‐ kwartalnik, ukazuje się w wersji brajlowskiej i czarnodrukowej;

Polo Stelo ‐ kwartalnik, ukazuje się w języku esperanto w wersji brajlowskiej;

Promyczek ‐ dwutygodnik dla młodszych dzieci, ukazuje się w wersji brajlowskiej i czarnodrukowej drukiem powiększonym;

Przegląd Tyflologiczny ‐ ukazuje się dwa razy w roku w wersji czarnodrukowej, Redakcja przygotowuje również w wersji czarnodrukowej:
„Materiały Tyflologiczne”, „Zeszyty Tyflologiczne”, a także informator „Dla i o głuchoniewidomych”;

Światełko ‐ dwutygodnik dla dzieci starszych, ukazuje się w wersji brajlowskiej i czarnodrukowej drukiem powiększonym;

Zbiór Nutowy ‐ półrocznik zawierający różnorodne układy utworów na instrumenty, piosenki na głos i pieśni chóralne;

Wydawnictwo Nieperiodyczne ‐ redakcja zajmuje się opracowaniem książek beletrystycznych, popularnonaukowych, podręczników i innych
publikacji do brajlowskiego przedruku i kasetowego nagrania;

Życiu Naprzeciw ‐ miesięcznik dla młodzieży, ukazuje się w wersji brajlowskiej i czarnodrukowej drukiem powiększonym.

Redakcje większości z w/w pism mieszczą się w siedzibie ZG PZN: 00‐216 Warszawa, ul. Konwiktorska 7/9.

Niewidomi, którzy znaj ą alfabet brajla mog ą wypożyczać książki pisane technik ą wypukłą.
Centralna biblioteka tych ksi ążek mie ści si ę w Warszawie, przy Zarz ądzie G łównym Polskiego
Związku Niewidomych. Prowadzi ona wypożyczanie książek brajlowskich na miejscu, a także wysyła
je do czytelników bez pobierania opłaty. Jej odziały mieszczą się w Bytomiu, Olsztynie i Łodzi.

Pokaźna grupa osób niewidomych (przede wszystkim ci, którzy stracili wzrok w podeszłym wieku,
wcześniej dużo czytali, a obecnie trudno im nauczyć się pisma brajlowskiego na tyle, by biegle nim
się posługiwać) chętnie s łucha tzw. „książek mówionych”. Są to książki czytane przez lektora
i nagrywane na kasety magnetofonowe w studiu Zakładu Wydawnictw i Nagrań Polskiego Związku
Niewidomych w Warszawie. Centralna biblioteka książek mówionych znajduje się także w gmachu
Z.G. Polskiego Związku Niewidomych. Biblioteka prowadzi wypożyczanie kaset magnetofonowych na
miejscu, a tak że wysy ła d o s łuchaczy krajowych i zagranicznych. W ca łym kraju dzia łają 62
wypoży c z a l n i e , z t e g o 1 9 z n a j d u j e s i ę w bibliotekach publicznych, a 43 w placówkach
środowiskowych niewidomych, w okręgach i ko łach terenowych PZN oraz przy spó łdzielniach
niewidomych. Od 1995 r. Biblioteka zosta ła włączona do mi ędzynarodowej sieci „Internet”, a dzięki niej posiada z czytelnikami kontakt za pomocą
poczty elektronicznej. W łasną bibliotekę brajlowską posiada również Towarzystwo Opieki nad Ociemnia łymi w Laskach. W 1996 roku ksi ęgozbiór
zawierał 4110 pozycji.

System Braille'a a nowoczesne technologie

Wykorzystanie systemu brajla jest olbrzymie i stale wzrasta. Ostatnie lata przynios ły niezwyk ły rozwój
elektroniki i informatyki. Pojawiły się dzięki temu nowe możliwości pracy i nauki dla niewidomych. Informatyka
i elektronika spowodowa ły , że pismo Braille'a osi ągnęło swój kolejny wielki sukces ‐ stało s i ę kodem
otwierającym ka żdy zbiór tekstów, umo żliwiający przekaz informacji między widzącymi i niewidomymi w obie
strony. Obecnie wi ększoś ć polskich szkó ł dla niewidomych posiada ju ż komputery z odpowiednim
oprogramowaniem, wyposażone w urządzenia współpracujące z komputerem i umożliwiające pracę niewidomym.
Odpowiednie programy komputerowe i urz ądzenia z nimi wspó łpracujące pozwalaj ą na jeszcze wi ększe
zastosowanie brajla. Dzięki ekranowi brajlowskiemu osoba niewidoma może czytać dotykiem to, co znajduje się
równolegle na ekranie komputera. Dane do pamięci komputera może wprowadzać poprzez popularnie stosowaną
klawiaturę lub klawiaturę brajlowską, a to co zosta ło wprowadzone mo że wywo łać i usłyszeć korzystając
z syntetyzatora mowy lub odczyta ć z ekranu brajlowskiego. Tekst mo że wydrukowa ć zarówno w brajlu,
posługując się drukarką brajlowską jak też czarnodrukową. Dowolny skanerowany tekst może być przełożony na

dostępny do odczytania brajlem. Dzi ęki wszechobecnej komputeryzacji wystarczy, że wydawnictwa wyrażą zgodę na udost ępnienie niewidomym
dyskietek z cyfrowym zapisem zawieraj ącym teksty, np. pozycji ksi ążkowych lub czasopism, a b ędą one w pe łni dost ępne dla niewidomych.
Przykładowo, Biblioteka Polskiego Zwi ązku Niewidomych otrzymuje na dyskietce codzienn ą „ Gazetę Wyborczą”, którą można dzi ęki ekranowi
brajlowskiemu dotykiem przeczytać lub w brajlu wydrukować. W ten sposób unika się tradycyjnego, żmudnego, kosztownego i długotrwałego procesu
przetwarzania tekstów na brajla. Więcej informacji o nowoczesnych technologiach oraz urządzeniach elektronicznych dla osób niewidomych znajdziesz
w dziale

„Wykorzystanie komputera”

Opracowanie: Marzena Mieszkowicz

Bibliografia:

1. Jakubowski S., Serafin R., Szczepankowski B.: Pomoce techniczne dla osób niepe łnosprawnych. Centrum Naukowo‐Badawcze Spółdzielczości

Inwalidów, Warszawa 1994.

2. Kaziów M.: Gdy moim oczom. Czytelnik, Warszawa 1985.
3. Klimasiński K.: Czytanie dotykiem. Zeszyty Tyflologiczne, 3, PZN Warszawa 1984.
4. Sękowska Z.: Kształcenie dzieci niewidomych. PWN, Warszawa 1974.
5. Sprawozdanie ZG PZN, Warszawa 1996, /maszynopis/.
6. Kuczyńska‐Kwapisz J., Kwapisz J.: Rehabilitacja osób niewidomych i słabowidzących. Interart, Warszawa 1996
7. Kuczyńska‐Kwapisz J.: Pismo dotykowe dla niewidomych ‐ etapy rozwoju i współczesne zastosowanie, w: Szkoła Specjalna, 5/1996

Strona główna

Komunikacja alternatywna