1.

Początki państwa polskiego w IX i X w. na tle innych państw Europy Środkowej i Wschodniej.

Państwo Samona oraz Państwo Wielkomorawskie
W chwili, gdy Awarowie zostali podbici przez Bizancjum, Słowianie pod wodzą frankijskiego kupca Samona
podnieśli bunt, wyzwolili się z panowania awarskiego, zaś przywódcę powstania obwołali wodzem.
Około 622 roku Samon zjednoczył plemiona słowiańskie zamieszkujące Czechy i Morawy. Samon toczył walki
z państwem Merowingów, pokonał nawet armię frankijską i doszedł w ten sposób do niemałego znaczenia.
Jednak jego państwo rozpadło się niedługo po śmierci swojego założyciela, czyli około 660 roku.
Pierwszym znanym nam władcą Wielkich Moraw był Mojmir – założyciel dynastii Mojmirowiczów. Państwo
posiadało dobrze rozwinięty system grodowy oraz aparat administracyjno-urzędowy. W 822 r. Wielkie Morawy
przyjęły chrzest z rąk frankijskich duchownych. Od tego wydarzenia Morawianie stali się politycznie
i Kościelnie zależni od monarchii, wschodniofrankijskiej. W celu zmniejszenia wpływów frankijskich
w 873 roku Rościsław przyjął z Konstantynopola misję Cyryla i Metodego – misjonarze zastosowali w liturgii
język słowiański. Następca Rościsława – Świętopełk - był najwybitniejszym władcą Państwa
Wielkomorawskiego – włączył do niego m.in. Małopolskę, Śląsk, kraj Lędzian, Czechy oraz ziemie
Serbołużyczan. Za jego panowania wypędzono kontynuatorów misji Cyryla i Metodego powracając
do obrządku zachodniego, wskutek czego na nowo Wielkie Morawy wróciły do strefy wpływów monarchii
wschodniofrankijskiej. Upadek Państwa Wielkomorawskiego wiąże się z najazdem Węgrów w 906 roku.

Państwo Czeskie
W X w. ród Przemyślidów z okolic Pragi zjednoczył plemiona czeskie. Stworzenie silnej władzy państwowej
było możliwe dzięki książęcej konnicy (elitarnego oddziału zawodowych wojowników utrzymywanych przez
księcia). Przemyślidzi zawdzięczali swój sukces przekształceniu grodów w stałe ośrodki władzy.
Po zamordowaniu księcia Wacława (późniejszego świętego patrona Czech) państwo, choć rządzone przez
własną dynastię, zostało w 929 i 959 lennikiem Rzeszy. W 973 r. powstało (podległe arcybiskupstwu
mogunckiemu) biskupstwo w Pradze. Czechy w 1050 r. utraciły Śląsk na rzecz Polski, Morawy natomiast
pozostały w składzie państwa czeskiego.

Państwo Rurykowiczów (Ruś Kijowska)
Sprowadzeni przez plemiona słowiańskie i fińskie normańscy Waregowie (w obronie przed najazdami
ze wschodu) stworzyli władztwa wśród słowiańskiego otoczenia. Za Ruryka, legendarnego przywódcy
Waregów, doszło do zjednoczenia północnej Rusi wokół Nowogrodu Wielkiego.
W 882 roku Oleg Mądry (879-912) zjednoczył północ (Nowogród) z południem (Kijów) Rusi.
Kijów stał się stolicą państwa ruskiego, zagrożonego najazdami koczowników ze stepów
południowo-wschodnich. Następca Olega, Igor (912-45), po nieudanym ataku na Konstantynopol
w 944 r. zawarł z Bizancjum układ handlowy i otworzył kraj dla wpływów chrześcijańskich.
W 957 r. chrzest przyjęła wdowa po Igorze, Olga. Świętosław (961(?)-72) na początku drugiej połowy X wieku
wszedł w konflikt z Bizancjum. Pieczyngowie (sprzymierzeńcy bizantyńscy) zabili Świętosława podczas jego
powrotu na Ruś w 972 r. Jednakże Rurykowiczom udało się utrzymać władzę. Jeden z nich, panujący w latach
978-1015 Włodzimierz I, przy pomocy Waregów, rządził całą Rusią. W 988 r. poślubił on księżniczkę
bizantyńską Annę, siostrę cesarza Bazylego II, i przyjął chrzest. Kijów stał się religijnym centrum Rusi
(siedzibą metropolity).

Polanie i początki Polskiego
Objęcie władzy nad plemieniem Polan przez ród Piastów nastąpiło w nieznanych nam okolicznościach i czasie,
najprawdopodobniej w drugiej połowie IX wieku. Główny ośrodek państwa Polan stanowiło Gniezno.
Pierwszym historycznym władcą piastowskim był natomiast książę Mieszko I, chociaż późniejszy (XII w.)
kronikarz Gall Anonim podaje także imiona jego przodków. Mieszko I objął rządy państwie Polan
przed 963 r. i panował do roku 992. W 965 zawarł on sojusz z księciem chrześcijańskich już wówczas Czech,
Bolesławem I i poślubił jego córkę Dubrawkę. Najważniejszym efektem tego aliansu
było przyjęcie przez Mieszka w 966 r chrztu za pośrednictwem Czech, który umieścił je w kręgu cywilizacji
łacińskiej. Doraźnymi konsekwencjami decyzji Mieszka było przybycie do Polski duchowieństwa,
wraz z którym upowszechniła się nowa koncepcja władzy książęcej (później królewskiej), doświadczenie
administracyjne oraz słowo pisane. W 968 r. biskup Jordan zorganizował w Polsce pierwsze biskupstwo

misyjne, zależne bezpośrednio od papieża (nie od arcybiskupstwa w Magdeburgu) co było poważnym
sukcesem nowego państwa. W 972 r, Mieszko I zwyciężył wojska margrabiego Marchii Wschodniej Hodona
w bitwie pod Cedynią. Pozwoliło mu to podporządkować sobie Pomorze Zachodnie. W 991 r. , na krótko przed
śmiercią, Mieszko wraz ze swą drugą żoną, Odą i synami wystawił dokument zwany Dagome iudex, w którym
oddawał swoje państwo pod opiekę papieża.

2.

Chrzest Mieszka I i jego skutki cywilizacyjne.

965 lub 966 rok – chrzest Polski

Skutki:

 wprowadzenie organizacji państwowej na wzór państw chrześcijańskiego zachodu,
 znajomość pisma oraz języka stosowanego w niemal całej Europie,
 wprowadzenie form piśmienniczych odpowiednich dla ówczesnej dyplomacji Europejskiej,
 przyjęcie rozwiązań rolniczych (dwupolówka, melioracja pól) i architektonicznych bardziej

rozwiniętego zachodu,

 zapoczątkowanie rozwoju rzeźby i malarstwa (głównie sakralnego),
 zespolenie państwa (trwające do XIII wieku wraz z chrystianizacją).

3.

Zjazd w Gnieźnie w roku 1000 i jego skutki kościelne i polityczne.

Władcy biorący udział to Otto III i Bolesław Chrobry. Skutki zjazdu:

 utworzenie metropolii gnieźnieńskiej na czele z bratem Wojciecha Radzimirem Gaudentym

wraz z trzema biskupstwami-sufraganiami we Wrocławiu, Kołobrzegu i Krakówie oraz biskupstwo
misyjne w Poznaniu,

 władca Polski otrzymał gwóźdź Jezusowy i włócznię św. Maurycego (na Wawelu),
 Polski król mógł wyznaczać biskupów,
 Władca Polski został zwolniony z trybutów na rzecz cesarza,

Thietmar opisywał religijne skutki: „... Otto uznał Bolesława godnym królewskiej godności, a na znak tego
włożył na jego głowę swoją cesarską koronę i nazwał go >>bratem i współpracownikiem cesarstwa<<
oraz >>przyjacielem i sprzymierzeńcem narodu rzymskiego<<...”. Gall Anonim polityczne.

4.

Bolesław Chrobry wobec sąsiadów.

Relacje z Rzeszą Niemiecką:

1. za Ottona III:

▪

995 rok wyprawa z cesarzem przeciw Obodrytom,

▪

1000 rok zjazd gnieźnieński i nazwanie Bolesława „bratem i współpracownikiem cesarstwa”;
zwolnienie króla Polski z płacenia trybutu na rzecz Cesarstwa.

2. za Henryka II:

▪

1002 rok – Bolesław atakuje i zdobywa Miśnię, Milsko i Łużyce,

▪

1005 rok – rozejm,

▪

1017 rok – zawarcie rozejmu przez Henryka II z Jarosławem Mądrym przeciwko Polsce
(nieudany),

▪

1018 rok – ostateczny pokój w Budziszynie.

Relacje z Czechami:

 1003 rok – obsadzenie tronu czeskiego Bolesławem III Rudym,
 1003 rok – oślepił Bolesława III Rudego i mianował siebie władcą Czech.

Ruś Kijowska:

 1013 rok – pierwsza interwencja Bolesława w sprawie zniewolonego przez ojca Świętopełka,
 1018 rok – ponowna interwencja wojskowa w celu osadzenia na tronie ponownie Świętopełka.

5.

Kryzys państwa polskiego w latach 30. XI wieku (przyczyny, przebieg, skutki).

Po śmierci Bolesława Chrobrego nowym władcą polskim został jego drugi syn Mieszko II.
Kontynuował on politykę swojego zmarłego ojca. Koronacja w 1025 roku nie została uznana przez Konrada II.
Mieszko II w rywalizacji o władzę w Niemczech poparł Konrada młodszego. Szybkie opanowanie sytuacji
przez Konrada II postawiło polskiego króla w bardzo trudnej sytuacji. Jego sytuację skomplikował
niespodziewany powrót do kraju Bezpryma, który mając poparcie najmłodszego brata, a zapewne i części
możnych, zażądał współudziału we władzy. Prawie jednoczesny najazd władcy Rzeszy i Rusi
w roku 1031 doprowadził do katastrofy polskiego księcia i jego państwa. Konrad II przyłączył do Niemiec
Milsko i Łużyce, Jarosław Mądry to samo uczynił z Grodami Czerwieńskimi, a na tronie polskim osadzony
został Bezprym, Czesi odzyskali Morawy, a Węgrzy zagarnęli Słowację. Pokonany Mieszko II został zmuszony
do ucieczki do Czech, gdzie został uwięziony. Bezprym w roku 1032 został zamordowany.
Umożliwiło to powrót do kraju Mieszka II, który jednak zmuszony został do ukorzenia się przed Konradem II
i zaakceptowania postawionych przez niego warunków. Mieszko musiał zrzec się praw do utraconych terenów i
zrezygnować z tytułu królewskiego. Śmierć Mieszka II w roku 1034 spotęgowała kryzys w kraju.
Lata 1034-1039 są najbardziej tajemniczym okresem w dziejach Polski piastowskiej. Brak przekazów
źródłowych skłaniał kronikarzy do snucia domysłów, a niekiedy nawet do tworzenia własnych wersji
wydarzeń. Jedynym synem Mieszka II był Kazimierz Odnowiciel. Nie wiemy czy w momencie śmierci ojca
przebywał w kraju. W kraju doszło do tak zwanej reakcji pogańskiej – wielkiego powstania ludowego
skierowanego zarówno przeciw władzy państwowej jak i Kościołowi katolickiemu. Był to ruch spontaniczny,
bez organizacji. Objęła ona niemal wszystkie ziemie wchodzące w skład państwa polskiego z wyjątkiem
Mazowsza. Upadek władzy państwowej w Polsce wykorzystał czeski książę Brzetysław,
który w roku 1038 najechał na ziemie polskie. Celem wyprawy było Gniezno. Gród został zdobyty i zupełnie
zniszczony. Czeski książę wywiózł także relikwie św. Wojciecha. W zasięgu wyprawy Brzetysława
znalazł się Śląsk, który został przyłączony do państwa czeskiego.

6.

Odbudowa państwa przez Kazimierza Odnowiciela i Bolesława Śmiałego.

Kazimierz Odnowiciel – 1039-1058 syn Mieszka II i Rychezy. Z Węgier udaje się do Niemiec otrzymuje
pomoc 500 jezdnych (od Konrada II lub jego syna Henryka III). Osiągnięcia:

 przeniósł punkt ciężkości państwa do Krakowa – zniszczone Gniezno i Poznań,
 uzyskuje pomoc cesarstwa i Rusi Jarosława Mądrego w odbudowie państwa,
 odzyskuje Mazowsze przy pomocy Rusi w 1047 roku,
 trzykrotny najazd najazd na Śląsk, czego skutkiem było w 1054 roku przyłączenie Śląska do Polski

w zamian za trybut 500 grzywien srebra i 30 złota rocznie,

 podporządkowuje Pomorze,
 reforma armii – nadaje ziemię za udział w rencie i służbę wojskowej na wezwanie (uwalnia to monarchę

od świadczeń),

 powrót przedstawiciela dynastii piastowskiej do władzy,
 odbudowa struktur państwowych i kościelnych.

W chwili śm odzyskał wszystkie utracone terytoria odziedziczone po Mieszku II: Wielkopolska, Małopolska,
Śląsk, Mazowsze, Kujawy. Zostawił kraj lepszy niż odziedziczył.

Bolesław Śmiały syn Kazimierza Odnowiciela, brat Hermana 1058 książę, w latach król 1076-1079. Jego rządy
w Polsce to:

 wiele wojen z Czechami
 zaprzestaje płacić trybutu ze Śląska,
 w okresie panowania papieża Grzegorza VII w konflikcie papiesko-cesarskim popiera papieża

w wyniku czego odbywa się jego koronacja w Gnieźnie w 1076 roku,

 papiestwo uzyskało bezpośredni wpływ na obsadę stanowisk kościelnych
 w wyniku konfliktu z bp Krakowa Stanisławem skazał go na śmierć w wyniku czego dzieli Polskę,

 opozycja brata Władysława Hermana (palatyn Sieciech) zmusza do ucieczki na Węgry gdzie zmarł

w niejasnych okolicznościach.

7.

Panowanie Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego.

Władysław Herman:

 przeniósł główny ośrodek władzy z Krakowa do Płocka,
 nawiązał ponownie poprawne stosunki z Czechami – potwierdzone małżeństwem z córką księcia

czeskiego Judytą,

 poprawie uległy stosunki z cesarzem Henrykiem IV,
 około 1086 r. odnowił przyjazne kontakty z dworem węgierskim,
 po śmierci księżnej Judyty w 1086 r. pojął za żonę Judytę Marię Salicką (siostra Henryka IV, wdowa po

królu węgierskim),

 atakował Pomorze w latach 1090-91,
 1093 r. bunt na Śląsku i ustawienie w dzielnicy władzy Zbigniewa, syna Władysława Hermana –

stłumiony, ale książę pozostawiony,

 Sieciech (palatyn Władysława) w 1096 r. pod Kruszwicą wziął do niewoli Zbigniewa,
 1097 rok – układ w Gnieźnie – Zbigniew otrzymuje Wielkopolskę, a Bolesław Krzywousty Śląsk,
 ok. 1099-1100 r. bunt przeciw Władysławowi wywołany przez Zbigniewa i Bolesława – wygnanie

Sieciecha,

 do dzielnicy Bolesława dołączono Małopolskę,
 przy Władysławie pozostało Mazowsze i władza zwierzchnia nad synami.
 pochowano go w katedrze płockiej.

Bolesław Krzywousty:

 1102 r. podział państwa – Zbigniew Wielkopolska i Mazowsze, Bolesław Małopolska i Śląsk,
 1106 – 1107 doszło do konfrontacja między Bolesławem, a Zbigniewem – Krzywousty zajmuje większą

część kraju; Zbigniew z nadania brata rządzi na Mazowszu,

 1108 r. Krzywousty zaatakował brata pod pretekstem nieudzielenia przez tamtego pomocy w wojnie

z Pomorzanami i pokonał go, Zbigniew udał się do Niemiec,

 1109 r. nieudana wyprawa wojenna cesarza Henryka V na Polskę,
 1110 r. powrót Zbigniewa do kraju, oskarżany o chęć zamordowania brata, został oślepiony i wkrótce

zmarł,

 1119 r. opanowanie Pomorza Gdańskiego,
 1122 r. opanowanie Pomorza Zachodniego,
 1132 – 1134 Czesi dwukrotnie spustoszyli Śląsk,
 1135 r. hołd cesarzowi Lotarowi hołd i trybut z Pomorza Zachodniego i Rugii,
 podzielił w swym testamencie Polskę na dziedziczne dzielnice, w tym jedną senioralną.

8.

Grody, palatia książęce i pierwsze kościoły na ziemiach polskich w X – XII wieku
(omówić na wybranych przykładach).

Giecz – cechy:

 położenie na półwyspie z trzech stron oblanych jeziorem,
 na planie koła lub elipsy,
 obwałowany kamieniami, od południa wał ziemno-drewniany,
 położenie na skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych (Wschód-Zachód Europy i Morze

Śródziemne-Morze Bałtyckie),

 we wnętrzu palatium książęce wraz z kaplicą w kształcie rotundy.

Palatium w Ostrowie Lednickim: materiał budowlany stanowiły głazy narzutowe, z których wzniesiono mury
i fundamenty, łączone zaprawą gipsową i wapienną. Kaplica centralna ma kształt krzyża greckiego, z czterema
filarami ćwierć kolistymi, oddzielającymi część krzyżową od obejścia. W ramionach krzyża
znajdują się niewielkie absydy, a także absyda ołtarzowa od strony wschodniej i dobudowana w XII wieku
od strony zachodniej, krypta romańska. Na początku XI wieku kaplicę przesklepiono dodając dodatkową
kondygnacje. Do kaplicy od zachodu przylega palatium, zbudowane na planie prostokąta. Podczas rozbudowy,
na początku XI wieku, w największym pomieszczeniu palatium dodano dwa filary, które sugerują istnienie
wyższej kondygnacji budynku.

Kolegiata w Kruszwicy - Kolegiata jest trójnawową,
filarową bazyliką zbudowaną na planie krzyża
łacińskiego. Wzniesioną ją z granitu i piaskowca.
Posiada pięć absyd o różnej wielkości i jedną ceglaną
wieżę z XVI wieku. Od zachodu pierwotnie wznosiła
się dwuwieżowa fasada z emporą w przestrzeni
międzywieżowej. Część zachodnia posiadała układ
dwuwieżowy z wieżami na przedłużeniu naw bocznych.
Kolegiata jest murowana z ciosów piaskowcowych
i granitowych natomiast detal architektoniczno –
rzeźbiarskie wykonano z piaskowca i granitu. Ściany
kolegiaty wykonano ze starannie opracowanych głazów
eratycznych, absydy kaplic przyprezbiterialnych
z ciosów piaskowcowych bardzo starannie
opracowanych, natomiast sklepienie absyd transeptu
z drobnych, nieobrobionych kamieni i okrzesków obficie zalanych zaprawą. Z dekoracji rzeźbiarskiej
zachowały się cztery portale. Dwa osadzone w południowej ścianie nawy są dwuskokowe, zamknięte
półkoliście reprezentują tym dwukolumnowy. Portal bliżej transeptu posiada archiwoltę o prostokątnym
przekroju i głowice kolumn z motywem bardzo uproszczonych liści. Portal bliżej wieży ma archiwoltę
w kształcie wałka i proste głowice kostkowe. Portal znajdujący się w płd. ramieniu transeptu nie jest osadzony
w niszy, co może sugerować jego wcześniejsze obramowanie. Na tympanonie widnieje relief równoramiennego
krzyża. Bazy wszystkich kolumn są ozdobione szponami. Portal w płn. ramieniu transeptu ma najprostszą
formę prostokątnego ościeża z nadprożem w postaci półkolistego tympanonu otoczonego płaską archiwoltą.

9.

Rozbicie dzielnicowe w Polsce w XII i XIII wieku.

Po śmierci Bolesława Krzywoustego pierwszym princepsem w 1138 roku został Władysław II
(książę zwierzchni polski, krakowski, sandomierski, wschodniej Wielkopolski,kujawski, śląski i zwierzchni
pomorski). Prowadził on w latach 1141-46 walkę z juniorami, został pokonany, zbiegł z kraju i umarł.
Następnie rządy objął w 1159 roku Bolesław IV Kędzierzawy (Mazowsze). Za jego panowania na Polskę
wyprawił się cesarz Fryderyk I Barbarossa, do którego o pomoc w odzyskaniu tronu zwrócił się Władysław II.
W 1157 r. Bolesław zmuszony został złożyć hołd lenny, zaś w latach 1163-73 zwrócił synom Władysława II -
Bolesławowi Wysokiemu i Mieszkowi Plątonogiemu - dzielnice śląskie.

Kolejnym princepsem był Mieszko III Stary (Wielkopolska) w 1198 roku. Podejmowane przez niego próby
odbudowy autorytetu monarszego wywołały w 1177 r. bunt możnowładców. Książę musiał uchodzić
do Wielkopolski, swojej dzielnicy dziedzicznej, gdzie wystąpił przeciwko niemu jego syn Odon.

Po wypędzeniu z Krakowa Mieszka Starego, władzę objął Kazimierz II Sprawiedliwy (1177-94).
Powołanie go na stolec dzielnicy senioralnej stanowiło złamanie zasady senioratu. Książę ten prowadził
aktywną politykę wobec Rusi i Jaćwingów. W 1191 r. złamał bunt możnych krakowskich, którzy otworzyli
Kraków przed Mieszkiem III.

W latach 1194-98 na tronie krakowskim zasiadał Leszek Biały, syn Kazimierza II. Po jego śmierci
w 1198 r. Mieszko Stary po raz trzeci opanował Kraków i po raz trzeci nie udało mu się tam utrzymać.
Czwartą i ostatnią próbę zajęcia stolicy podjął w 1202 r. Z jego śmiercią upadła zasada senioratu.
W Krakowie przejściowo panował syn Mieszka III, Władysław Laskonogi, zaś później na tron powrócił Leszek
Biały (1202-27). Kontynuuje aktywną politykę wobec Rusi; wraz ze swym bratem Konradem księciem
mazowieckim, pokonał w 1205 roku w bitwie pod Zawichostem księcia halickiego Romana. Wspierał też misję
pruską (1212), starając się u papieża o zwolnienie z krucjat do Ziemi Świętej w zamian za udział w wyprawie
przeciw Prusom. W 1223 r. stanął też na czele takiej ogólnopolskiej ekspedycji.

Osadzenie w 1226 r. przez księcia mazowieckiego Konrada Zakonu Krzyżackiego w ziemi chełmińskiej.

W 1227 r. Leszek Biały został zamordowany w Gąsawie. Jego śmierć spowodowała ostateczny zanik zasady
pryncypatu. W tym samym roku spod zależności od władców krakowskich wyswobodzili się książęta
wschodniopomorscy.

W 1228 r. książę mazowiecki Konrad - brat Leszka Białego - opanował Kraków. Jednocześnie książę
wielkopolski Władysław Laskonogi - syn Mieszka III – na zjeździe w Cieni ustalił z możnymi małopolskimi
warunki objęcia tronu w Krakowie. Po opanowaniu Krakowa odstąpił on miasto księciu śląskiemu
Henrykowi I Brodatemu, który w latach 1233-34 prowadził wyprawy do Wielkopolski przeciw Władysławowi
Odonicowi - wnukowi Mieszka III – i opanował część tej dzielnicy. W ten sposób Henryk Brodaty zyskał
podstawę do wysiłków na rzecz zjednoczenia Polski. Prawdopodobnie zamierzał on koronować swego syna,
panującego w latach 1238-41 Henryka Pobożnego, który władał Śląskiem, Małopolską i większością
Wielkopolski. Plany te zniweczył jednak w 1241 r. najazd Tatarów na Polskę. Próbując powstrzymać
ich pochód w bitwie pod Legnicą zginął książę Henryk Pobożny, a jego państwo uległo rozpadowi. Synowie
Odonica odzyskali część Wielkopolski, Konrad mazowiecki opanował Kraków (do 1243),
zaś Śląsk rozpadł się na dzielnice: wrocławską, legnicką i głogowską (1249).

W latach 1243-79 Bolesław V Wstydliwy, syn Leszka Białego. Usunął z dzielnicy krakowskiej
w 1243 roku Konrada Mazowieckiego. Swoje rządy ograniczył do Małopolski. Wyrazem wzrastającej roli
Małopolski wśród księstw piastowskich był wybór w 1253 r. Krakowa na miejsce kanonizacji św. Stanisława.
Bolesław Wstydliwy popierał rozwój miast, zaś w polityce zagranicznej zwracał się przeciw Jaćwingom.

Za panowania Bolesława Wstydliwego (ok. 1250) odpadła od Polski ziemia lubuska zajęta przez
Brandenburgię.

W latach 1279-88 Krakowem władał książę sieradzki Leszek Czarny, syn księcia kujawskiego Kazimierza.
W latach 1287-88 Leszek Czarny bronił też skutecznie przed Tatarami Krakowa i Sandomierza dzięki właśnie
wzniesionym murom obronnym. W polityce wewnętrznej książę wszedł natomiast w konflikt z biskupem
krakowskim Pawłem (1280-81) oraz z możnowładcami krakowskimi, których pokonał w 1285 roku
w bitwie pod Bogucicami. Szukając wsparcia dla swej władzy, Leszek Czarny popierał rozwój miast.

10.

Zakony i ich rola w średniowiecznej Polsce (na przykładzie cystersów).

Zakony w średniowiecznej Polsce:

 cystersi,
 dominikanie,
 franciszkanie,
 augustianie,
 karmelici,
 joannici.

Dynamika rozwoju cystersów na Śląsku jest odzwierciedleniem tego samego procesu w całej Polsce,
okresu rozbicia dzielnicowego, gdzie granicą ekspansji tego zakonu stała się w XIII w. linia Wisły.
Rola cystersów w średniowiecznej Polsce:

 tworzenie wielkich latyfundiów,
 osiąganie wysokich nadwyżek produkcji, które następnie wprowadzano w obrót pieniężny – mentalność

średniowieczna nie zezwalała na taki handel,

 nauka mentalności handlowej – zyski pieniężne przeznaczano najczęściej na zakup kolejnych gruntów

oraz wyspecjalizowanych narzędzi rolniczych,

 zasiedlenie ogromnych połaci nieużytków,
 zapoczątkowali, ok. 1216 r., intensywną akcję karczowania terenów lesistych i osadzania w nowo

powstających osadach i folwarkach kolonistów pochodzenia niemieckiego,

 trzebienie puszczy, szczególnie tzw. przesieki śląskiej, najeżonej nie tylko niebezpieczeństwami

naturalnymi, ale i mieszkającymi tam i ukrywającymi się przed okiem książęcym zbójcami,

 przyspieszyły proces przechodzenia na gospodarkę czynszową, tworzenia pod wpływem

upowszechnienia prawa niemieckiego sołectw i warstwy chłopów czynszowych

 cystersów obejmował zakaz duszpasterstwa parafialnego – papieże uchylali go, gdy w parafii brakowało

księży diecezjalnych,

 prowadzili cystersi śląscy pracę oświatową.

11.

Zjednoczenie państwa polskiego za panowania Władysława Łokietka.

Po śmierci Przemysła II, należącą do niego Wielkopolskę objął Władysław Łokietek,
który sprawował w niej rządy w latach 1296-1300. Rywalizowali z nim o tę prowincję książę głogowski
Henryk III oraz król czeski Wacław II. Ostatniemu z nich udało się ostatecznie opanować ją zbrojnie i zmusić
Łokietka do opuszczenia kraju. W 1300 r. arcybiskup Jakub Świnka koronował Wacława II na króla Polski.
Władysław Łokietek nie dał jednak za wygraną i w 1304 r. powrócił z wygnania i z pomocą Węgier opanował
ziemię sandomierską (1305). W dalszej walce o zjednoczenie ziem polskich pomógł mu przypadek.
W 1305 r. umarł nagle Wacław II, a jego syn Wacław III, który został po nim królem Czech i Polski został
zamordowany (1306). Łokietek wykorzystując tę sytuacją zdobył Kraków i zajął Pomorze Gdańskie (1306).
Nie udało mu się jednak opanować Wielkopolski, gdzie w latach 1306-14 panował książę głogowski Henryk III
i jego synowie. W 1308 r. Władysław Łokietek utracił też Pomorze Gdańskie, które po przejściu
na krótko w ręce margrabiów brandenburskich opanowali Krzyżacy. Także w Małopolsce jego położenie
stawało się trudne. W latach 1307-11 książę toczył spór z biskupem krakowskim Janem Muskatą,
zaś w latach 1311-12 zbuntowali się przeciw niemu mieszczanie krakowscy pod wodzą wójta Alberta.
Po opanowaniu sytuacji w Małopolsce w 1314 r. Łokietek odzyskał Wielkopolskę.
W 1320 r. w katedrze krakowskiej arcybiskup gnieźnieński Janisław koronował Władysława Łokietka na króla
Polski. Wydarzenie to zamyka okres rozbicia dzielnicowego w dziejach Polski. Terytorium: Śląsk, Pomorze
Gdańskie, Pomorze Zachodnie i Mazowsze. W 1328 roku wyprawa Łokietka na ziemię chełmińską Krzyżaków
podczas ich wyprawy na Litwie, źle odebrana przez papiestwo oraz w Europie co doprowadziło do izolacji.
Wojna prowadzona przez Łokietka z Zakonem, wygrana pod Płowcami (1331), dowiodła słabości militarnej
strony polskiej. Wykorzystane propagandowo. Zmuszony do oddania Krzyżakom Kujaw i ziemii dobrzyńskiej.
Śląsk i Mazowsze zhołdowane Janowi Luksemburskiemu. Bilans opłakany.

1. Formalny sojusz z Węgrami 1320, córka Łokietka wyszła za mąż za Karola Roberta.
2. Z Litwą sojusz przeciwko krzyżakom małżeństwo syna Kazimierz z Aldoną.
3. Zawiera pokój z Brandenburgią.
Zmarł 1333 w wieku 73 lat. Pozostawia państwo nie skonsolidowane wewn i śmiertelnie zagrożone
z zewnętrznie – sojusz luksembursko-krzyżacki. Terytorium Polski stanowi tylko Wielkopolska i Małopolska.

12.

Polityka Kazimierza Wielkiego wobec sąsiadów.

Kazimierz Wielki syn Władysława Łokietka, ostatni z dynastii Piastów. Po śmierci ojca król, ubiegając
zgłaszającego pretensje do tronu polskiego Jana Luksemburskiego. Dążąc do utrzymania jedności i całości
państwa, zagrożonego najmocniej ze strony Czech i Krzyżaków, zawarł sojusz z królem węgierskim Karolem
Robertem, utrzymywał także nienaganne stosunki ze Stolicą Apostolską. Po koronacji zmienia herb
z kujawskiego na orła białego. Dla Węgier Polska była jednym z sojuszników, dla Polski Węgry sojusznikiem
jedynym.
1. Spór polsko-krzyżacki i sprawa Śląska

 1335 wykupuje prawa Jana Luksemburskiego do korony za Śląsk i 20 tysięcy kup groszy praskich
 wyrok w sprawie sporu polsko-krzyżackiego - Polska prawo do Kujaw i ziemi dobrzyńskiej,

Zakon Pomorze dostaje jako wieczysta jałmużna. Wyrok nie został zatwierdzony przez papiestwo
co dało możliwość odwołania się do sądu papieskiego.

 1339 proces Warszawski - Krzyżacy zwrot wszystkich terytoriów i 200 tys. grzywien.
 W trakcie procesu polsko-krzyżackiego Kazimierz Wielki zrzekł się na korzyść Jana Luksemburskiego

praw do księstw śląskich, Zakon odwołał się do papiestwa, który dopatrzył się uchybień
i wyroku nie zatwierdził.

 spór polsko-krzyżacki zakończył dopiero pokój kaliski (1343) w obliczu ekspansji Litwy.

Traktat wyjątkowo trwały przetrwał do czasów Władysława Jagiełły. Rezygnację z praw do Śląska
traktował Kazimierz Wielki jako wybieg. Wkrótce po zakończeniu sprawy krzyżackiej, wykorzystując
stosunki z cesarzem Ludwikiem IV Bawarskim, zbrojnie rewindykował Wschowę.

2. Ruś

 1340 po otruciu przez Bojarów ks Jerzego II Bolesława wkroczył na Ruś dotarł do Lwowa,

zajął skarbiec, uprowadził kupców i spalił miasto.

 Przy pomocy Węgier zawładnął Rusią Halicką.
 1349-1352 - wojny o Ruś Halicką, przyłączył do Polski księstwo halickie, Lwów oraz zachodni Wołyń.

3. Zakończenie sporu o Śląsk

 Zbliżenie Kazimierza Wielkiego do cesarstwa, dobre stosunki z książętami śląskimi i nieprzyjazne kroki

w stosunku do Luksemburgów legły u podstaw odwetowej wyprawy na Polskę króla czeskiego Jana
Luksemburskiego. Wojska czeskie zajęły znaczny obszar Polski, podchodząc aż pod Kraków.
Śmierć Ludwika Bawarskiego (1347) i wybór na króla niemieckiego Karola Luksemburga zmusiły
Kazimierza Wielkiego do pokoju w Namysłowie (1348).

 Śląsk został włączony do królestwa Czech. Kazimierz Wielki tytułem zastawu otrzymał Płock,
 1352 po wymarciu Piastów kujawskich przyłączył do Korony ziemię łęczycką i dobrzyńską,
 został sojusznikiem cesarza (po jego koronacji 1355) dzięki czemu mógł zhołdować Mazowsze,

zawrzeć pokój z Litwą i prowadzić aktywną politykę na wschodzie,
próba chrystianizacji Litwy – warunkiem jednak zwrot ziem zajętych przez Zakon. Stosunki z Litwą
układały się poprawnie, wrócono do polityki Władysława Łokietka.

 W 1368 uzależnił od Polski Drezdenko, Czaplinek i Santok.

13.

Lokacje miejskie i wiejskie na prawie niemieckim w Polsce XIII wieku.

Lokacje na prawie niemieckim:
a)

wiejskie:

 na czele zasadźca, który w imieniu osadników zawierał z panem pisemną, szczegółową umowę.

Zawierała ona spis świadczeń ustalonych raz na zawsze; przenoszenie wsi z prawa polskiego
na niemieckie umowę również zawierał zasadźca,

 każdy z osadników dostawał w dziedziczne użytkowanie 1 łan ziemi immunizowanej

( zwolnionej ze świadczeń na rzecz władcy),

 okres wolny od wszystkich świadczeń tzw. wolnizna, która trwała od 2 do 24 lat w zależności

od stopnia przygotowania ziemi do uprawy, np. w przypadku lokacji na surowym korzeniu, gdy wieś
zakładano na zupełnie nowym miejscu, trzeba było wykarczować las, zagospodarować nieużytki,

 czynsz – renta pieniężna na rzecz pana wsi,
 renta odrobkowa – od 1 do 4 dni w roku lub uprawa na rzecz pana dwu morgów gruntu),
 obiedne – świadczone właścicielowi przez wieś trzy razy do roku, gdy zjeżdżał na sądy,
 pieniężna lub zbożowa dziesięcina w miejsce bardziej uciążliwej – snopowej,
 Meszna – danina kościelna na rzecz plebana wsi,
 kolekt/berna – danina o charakterze nadzwyczajnym na potrzeby obronne kraju, uroczystości rodzinne

panującego i wykup rycerzy lub terytorium państwowego spod obcej władzy,

 sołtys, którym zostawał zazwyczaj zasadźca, który miał prawo budowy młyna i karczmy; zobowiązany

był do służby wojskowej; był sędzią pierwszej instancji,

 w sprawowaniu władzy sądowniczej pomagała ława wiejska złożona z chłopów,
 Wspólna własność – pastwisko, las, prawo połowu ryb.
b) miejska:
 zasadźca,
 wolnizna,
 wilkierz – uchwała lub zbiór uchwał miejskich lokowanych na prawie niemieckim,
 ortyle – orzeczenia sądu prawa niemieckiego,
 sąd sześciu miast – sąd najwyższej, trzeciej instancji,
 pręgierz – narzędzie wymierzania kary obok którego ogłaszano wyroki,
 ława radziecka – rada miastach,
 rynek na planie prostokąta lub kwadratu, ulice pod kątem prostym się przecinające, następnie

wyznaczano teren kościoła,

 zwierciadło saskie – spis praw oraz miast lokowanych na prawie niemieckim.

14.

Uniwersytet Krakowski w XIV i XV wieku.

Pierwsze założenie – 12 maja 1364 roku przez Kazimierza Wiekiego. W systemie bolońskim: rektor spośród
studentów, nauczyciele opłacani z kieszeni studentów, wykładający we własnych parcelach, tylko trzy fakultety
– bez teologii – prawo, medycyna, nauki wyzwolone (trivium – gramatyka łacińska, dialektyka, retoryka;
quadrivium – muzyka, astrologia, geometria, arytmetyka). Pedel – studencki woźny dbający o porządek.
Stopnie: bakałarz (licencjat) z nauk wyzwolonych, magister z medycyny, doktor z prawa. Nie skończyła nawet
jedna partia studentów. Drugie w 1400 roku przez starania Władysława Jagiełły i Jadwigi.
W systemie paryskim – taki jak mamy teraz. Otwarty z czterema katedrami, a od 1406 roku
jako pierwszy w Europie otworzył katedry matematyki i astronomii.

15.

Najazdy Mongołów na ziemie polskie i bitwa pod Legnicą w 1241 roku.

W 1241 roku próba stawienia czoła Tatarom przez rycerstwo małopolskie pod Chmielnikiem i Turskiem
zakończyła się klęską Polaków. Pod Legnicą 9 kwietnia wydał im walną bitwę Henryk Pobożny, któremu
pomogły siły zbrojne z całego swego rozległego władztwa, wsparte przez joannitów, templariuszy, Krzyżaków
śląskich i ludność wieśniaczą zostały rozbite, a on sam dostał się do niewoli tatarskiej i następnie stracony.
Bitwa przebiegała w typowy dla Mongołów sposób. Szybki atak, następnie pozorowana ucieczka, a w końcu
nagły zwrot stanowiący całkowite zaskoczenie dla przekonanych już o zwycięstwie polskich rycerzy, których
szyk dodatkowo załamał się w skutek zastosowania przez przeciwnika masek ziejących ogniem i dymem
(prawdopodobnie był to proch przejęty przez Mongołów od Chińczyków). Bitwa zakończyła się całkowitą
klęską Polaków, chociaż sama Legnica do której schroniły się resztki pokonanego wojska zdołała się obronić.
Ze strony mongolskiej poza zniszczeniami nie wiązało się nic więcej. Wyprawa zaś tatarska skierowała się
teraz ku Morawom, aby stamtąd przejść na Węgry i połączyć się z resztą sił tatarskich. Pierwszy najazd tatarski
miał daleko idące następstwa polityczne. Rozpadło się państwo Henryków śląskich. Kraków zajął Konrad
mazowiecki. W Sandomierzu – jak wolno się domyślać – usamodzielnił się Bolesław Wstydliwy, choć stryj na
pewno krępował jego inicjatywę polityczną. Do Wielkopolski powrócili synowie Władysława Odonica. W
Kaliszu została księżna Wiola, wdowa po Kazimierzu opolskim, z młodszym synem Władysławem; starszy jej
syn Mieszko jeszcze za życia Henryka Pobożnego powrócił do Opola. W 1244 r. zostali oni przez synów
Odonica wyparci z Wielkopolski. Na Śląsku właściwym rządy objął (1242) Bolesław Rogatka syn Henryka
Pobożnego. W nowej sytuacji politycznej idea zjednoczenia Polski musiała się oddalić na wiele lat.

16.

Zjednoczenie państwa polskiego na przełomie XIII i XIV wieku (do 1320 roku).

Panujący w latach 1279-96 książę wielkopolski Przemysł II (syn Przemysła I) w 1282 r. zawarł układ w Kępnie
z księciem gdańskim Mściwojem II (1282), który wyznaczył go swoim następcą.
W 1290 r. Przemysłowi II udało się natomiast zająć Kraków jako spadek po księciu wrocławskim Henryku IV
Probusie. W Sandomierzu utrzymał się jednak książę brzesko-kujawski Władysław Łokietek, brat Leszka
Czarnego. W tym samym czasie pretensje do korony polskiej zgłaszał król Czech Wacław II.
Wobec jego zdecydowanej przewagi, Przemysł II musiał opuścić Kraków i zrzec się do niego praw na rzecz
rywala. Wykorzystując tę sytuację Małopolskę opanował wówczas Władysław Łokietek,
co stało się w 1291 r. przyczyną wybuchu wojny pomiędzy nim a Wacławem. Pokonany Łokietek zrzekł się
wszelkich praw do ziemi krakowskiej i sandomierskiej oraz złożył królowi czeskiemu hołd z księstw
sieradzkiego i brzesko-kujawskiego. Po śmierci księcia gdańskiego Mściwoja II w 1295 r. książę Przemysł II
przyłączył do Wielkopolski Pomorze Gdańskie. W tym samym roku arcybiskup Jakub Świnka koronował
go w Gnieźnie na króla Polski. W 1296 r. Przemysł II został jednak zamordowany w Rogoźnie z inspiracji
margrabiów brandenburskich. Po śmierci Przemysła II, należącą do niego Wielkopolskę objął Władysław
Łokietek, który sprawował w niej rządy w latach 1296-1300. Rywalizowali z nim o tę prowincję książę
głogowski Henryk III oraz król czeski Wacław II. Ostatniemu z nich udało się ostatecznie opanować ją zbrojnie
i zmusić Łokietka do opuszczenia kraju. W 1300 r. arcybiskup Jakub Świnka koronował Wacława II na króla
Polski. Władysław Łokietek nie dał jednak za wygraną i w 1304 r. powrócił z wygnania i z pomocą Węgier
opanował ziemię sandomierską (1305). W dalszej walce o zjednoczenie ziem polskich pomógł mu przypadek.
W 1305 r. umarł nagle Wacław II, a jego syn Wacław III, który został po nim królem Czech i Polski został
zamordowany (1306). Łokietek wykorzystując tę sytuacją zdobył Kraków i zajął Pomorze Gdańskie (1306).
Nie udało mu się jednak opanować Wielkopolski, gdzie w latach 1306-14 panował książę głogowski Henryk III
i jego synowie. W 1308 r. Władysław Łokietek utracił też Pomorze Gdańskie, które po przejściu
na krótko w ręce margrabiów brandenburskich opanowali Krzyżacy. Także w Małopolsce jego położenie
stawało się trudne. W latach 1307-11 książę toczył spór z biskupem krakowskim Janem Muskatą, zaś w latach
1311-12 zbuntowali się przeciw niemu mieszczanie krakowscy pod wodzą wójta Alberta. Po opanowaniu
sytuacji w Małopolsce w 1314 r. Łokietek odzyskał Wielkopolskę. W 1320 r. W katedrze krakowskiej
arcybiskup gnieźnieński Janisław koronował Władysława Łokietka na króla Polski. Wydarzenie to zamyka
okres rozbicia dzielnicowego w dziejach Polski.

17.

Reformy wewnętrzne Kazimierza Wielkiego.

Reformy Kazimierzowskie w Polsce:

 pod koniec panowania pojawiły się pierwsze urzędy centralne,
 wykształciły się urzędy kanclerza i podkanclerzego koronnego – prowadzili kancelarie królewską,

z której wychodziły wszystkie dokumenty państwowe,

 wprowadzenie urzędu podskarbiego koronnego odpowiedzialnego za finanse państwa,
 utworzono urząd marszałka, który zarządzał królewskim dworem i dbał o bezpieczeństwo monarchy,
 wojewoda (palatyn) stał się w XIV w. urzędem lokalnym,
 utrzymał urząd starosty wprowadzony za czasów Wacława II, był on namiestnikiem władcy

w poszczególnej dzielnicy,

 prowadził intensywną akcję osadniczą – ilość osad posiadających prawa miejskie, uległa podwojeniu

(z około 100 do prawie 200,

 narzucił podatek – poradlne,wynoszący 12 groszy z dóbr duchownych i prywatnych, z dóbr królewskich

48 groszy, który znacznie zasilał budżet państwa,

 rozwój górnictwa – wydobywano rudy srebra i ołowiu w okolicach Olkusza i sól w okolicach

Bochni i Wieliczki,

 wprowadzono olbora – opłata licencyjna wpłacana do skarbu państwa (10% wartości złóż)

za możliwość wydobywania soli,

 pobieranie opłat z tytułu tranzytu towarów z zachodu na wschód (i na odwrót) Europy,
 reforma monetarna wprowadzająca polską walutę okazała się porażką, ponieważ grosz praski był

znacznie bardziej ceniony w kraju,

 program kodyfikacji, czyli spisania prawa polskiego, które było do tej pory prawem zwyczajowym,

dokonywała się osobno dla Wielkopolski (statut piotrkowski) i Małopolski (statut wiślicki) na reszcie
ziem nie zostało skodyfikowane,

 powołano Sąd Najwyższy Prawa Niemieckiego na Zamku Krakowskim, który był instancją odwoławczą

od wyroków sądów miejskich pierwszej instancji, podobne instytucje zaczęły powstawać też w innych
dzielnicach (np. sąd sześciu miast w Poznaniu).

18.

Rządy Andegawenów w Polsce.

Po śmierci Kazimierza Wielkiego w 1370 r., zgodnie z wcześniejszymi układami z Węgrami z 1339 i 1355 r.,
tron polski objął Ludwik Węgierski. W 1374 r. wydał on w Koszycach przywilej dla szlachty polskiej, zgodnie
z którym w zamian za uznanie praw córek Ludwika do tronu polskiego majątki szlacheckie zwolnione zostały
od obciążeń na rzecz państwa, z wyjątkiem poradlnego (danina od gospodarstwa) w wysokości 2 groszy z łanu
kmiecego rocznie. Król przyrzekł też nadawać urzędy ziemskie szlachcie z tej ziemi, w której wakuje dany
urząd. Szlachta zobowiązana była odtąd do nieodpłatnej służby wojskowej tylko w granicach państwa. Za straty
poniesione poza nimi miało być wypłacane jej odszkodowanie. W 1381 r. Ludwik wydał przywilej
dla duchowieństwa. Odtąd także powinności podatkowe tego stanu zostały ograniczone do poradlnego
w wysokości 2 grosze, a w przypadku klasztorów - 4 groszy z łanu chłopskiego rocznie. Po śmierci Ludwika
w 1382 r. rozpoczęło się Polsce trwające dwa lata bezkrólewie. Szlachta odrzuciła bowiem kandydaturę córki
zmarłego króla Marii. Na zjeździe stanów w Radomsku (1382) zgodzono się jednak na objęcie tronu przez
młodszą córkę Ludwika, Jadwigę. Panowała ona w latach 1384-86 jako król Polski (a więc suwerenny władca,
nie zaś tylko małżonka monarchy, jak w przypadku innych królowych). Możni małopolscy uniemożliwili
zawarcie przez Jadwigę małżeństwa z Wilhelmem Habsburgiem (1385) i na męża wybrali jej wielkiego księcia
Litwy Jagiełłę. W 1385 r. został zawarty układ polsko-litewski w Krewie. Na jego mocy, w zamian
za małżeństwo z Jadwigą i tron polski Jagiełło zobowiązał się przyjąć chrzest wraz z całą Litwą, przyłączyć
swój kraj do Polski (użyto łacińskiego terminu applicare, który można odczytywać zarówno jako połączyć
jak i wcielić), odzyskać ziemie przez Polskę utracone oraz potwierdzić przywileje szlachty.
Postanowienia te zatwierdził rok później (1386) zjazd szlachty w Lublinie. Po chrzcie w Krakowie,
w czasie którego książę przyjął imię Władysław, odbył się jego ślub z Jadwigą i koronacja na króla Polski.
Jagiełło potwierdził też przywileje szlachty polskiej.

19.

Początki unii Polski z Litwą w końcu XIV w pierwszej połowie XV wieku.

Układ krewski – 1385 rok – przewidywał:

a) małżeństwo wielkiego księcia litewskiego Jagiełły z królem Polski Jadwigą oraz objęcie przez niego

polskiego tronu,

b) Jagiełło zobowiązał się:

▪

przyjąć chrzest i schrystianizować Litwę,

▪

wypuścić polskich jeńców,

▪

wypłacić odszkodowania za zerwanie zaręczyn sponsalia de futuro z Wilhelmem Habsburgiem,

▪

próbować odzyskać wszystkie ziemie utracone przez Koronę.

Unia wołkowyska – 1386 rok – przewidywała obranie na króla Polski Jagiełły oraz jego brata Skiergiełły
na Liwie. Nie weszła jednak w życie natomiast na mocy Unii w Lublinie Władysław został królem Polski.

Unia wileńsko-radomska – 1401 rok – przewidywała:

 rządy na Litwie Witolda jako wielkiego księcia z zachowaniem dla Władysława Jagiełły władzy

zwierzchniej,

 Witold wraz z bojarami litewskimi zgodził się na przyłączenie ziem litewskich do Królestwa Polskiego,
 bojarzy litewscy zastrzegli, że w przypadku bezpotomnej śmierci króla wspólnie z panami polskimi

wybiorą nowego monarchę,

 rada koronna w Radomiu przyznała dożywotnio tytuł wielkiego księcia litewskiego Witoldowi

Kiejstutowiczowi.

Unia horodelska – 1413 rok – przewidywała:

 potwierdzenie wspólnej polityki obu państw,
 wprowadzenie instytucje odrębnego wielkiego księcia na Litwie wybieranego przez króla Królestwa

Polskiego za radą i wiedzą bojarów litewskich oraz panów polskich,

 wspólne sejmy i zjazdy polsko-litewskie,
 urzędy wojewodów i kasztelanów na Litwie,
 zrównanie litewskiej szlachty katolickiej z polskimi rodami tzw. adopcja 47 rodów bojarskich i nadanie

im polskich herbów.

Unia w Grodnie – 1432 rok – przewidywała:

 księciem zwierzchnim Litwy Jagiełło
 powołanie na tron wielkoksiążęcy na Litwie Zygmunta Kiejstutowicza,
 Zygmunt nie będzie się starał o koronę litewską,
 po śmierci Zygmunta Litwa ma wrócić do Jagiełły,
 porozumienie w sprawie powrotu Podola do Korony,
 Polska miała przypaść synowi Władysława Jagiełły Władysławowi Warneńczykowi.

20.

Wojna Polski z Zakonem Krzyżackim w latach 1409 – 1411 (geneza, przebieg, skutki).

Przyczyny wybuchu wojny:

 zakon starał się zdobyć Żmudź, rozdzielającą jego posiadłości,
 1402 r. Marchia Brandenburska oddała pod zastaw Krzyżakom Nową Marchię razem ze strategicznym

dla Polski grodem Drezdenko,

 objęcie godności mistrza zakonu przez Ulryka von Jungingena, zwolennika ostrej polityki wobec Polski,
 w 1409 roku Krzyżacy zajmują ziemię dobrzyńską, którą Polska niedawno zdołała wykupić dzięki

opodatkowaniu się szlachty,

 wybuch powstania ludności na Żmudzi popartego przez wielkiego księcia litewskiego Witolda.

Przebieg wojny:
a)

1409 r.:

▪

wojska Litewskie zdobywają Żmudź

▪

zjazd w Łęczycy odrzucił propozycję rozwiązania dyplomatycznego zakonu,

▪

sierpień – zakon wypowiada królowi wojnę,

▪

Krzyżacy opanowali ziemię dobrzyńską,

▪

krótkotrwałe i bezowocne rokowania pokojowe,

▪

ogłoszenie rocznej przerwy – pozyskiwanie przez Krzyżaków sojuszników u Czechów,
Luksemburczyków oraz książąt pomorskich,

b)

1410 r.:

▪

sąd arbitrażowy Wacława II króla czeskiego na korzyść Krzyżaków,

▪

przekroczenie granicy koło Lidzbarka przez połączone wojska polsko-litewsko-mazowieckie

▪

15 lipca bitwa pod Grunwaldem zwycięska dla Polski – zakon 15 000 zbrojnych,
siły polsko-litewskie 30 000 zbrojnych i czeladzi, w walce zginął wielki mistrz Zakonu
Ulryk von Jungingen,

▪

po zwycięstwie wiele miast pruskich zadeklarowało chęć złożenia Jagiełłę przysięgi wierności,

▪

25 lipca – wojska polsko-litewskie pod murami Malborka – oblężenie nieudane,

▪

10 października zwycięstwo pod Koronowem nad posiłki nadciągającymi z Rzeszy,

▪

grudzień rozejm w Nieszawie,

c)

l lutego 1411 r. w Toruniu traktat pokojowy – pod panowanie polskie wracała ziemia dobrzyńska,
Witold otrzymywał w dożywotnie władanie Żmudź, po jego śmierci powrót do Zakonu, zakon tytułem
wykupu jeńców zobowiązał się wypłacić królowi 100 000 kop groszy praskich.

Skutki wojny:
Poza odzyskaniem wspomnianych ziem, sojusz polsko-litewski nie odniósł większych korzyści finansowych.
Jednak wskutek zwycięstwa wzrosło znaczenie Polski i Litwy w Europie. Pogorszyła się natomiast sytuacja
zakonu krzyżackiego, który stracił szansę na połączenie się z zachodem Europy. Był to największy upadek
zakonu. Nadal był groźny, ale poziom wcześniejszej potęgi nigdy nie wrócił. Dodatkowo w 1412 roku
podpisanie przez Jagiełłę z Zygmuntem Luksemburskim Pokoju w Lubowli spowodowało,
że Zakon stracił na korzyść Polski jednego ze swych największych sojuszników – Zygmunta Luksemburczyka.
Co więcej, niezwyciężona do tej pory armia krzyżacka poniosła sromotną klęskę, co było możliwe dzięki
połączeniu sił Polski i Litwy – znalazło to swój wyraz w unii horodelskiej (1413), która umocniła więzi
obu tych krajów.

21.

Wojna trzynastoletnia Polski z Zakonem Krzyżackim (geneza, przebieg, skutki).

Geneza : inkorporacja Prus przez Kazimierza Jagiellończyka w 1454 roku, dokonana na prośbę poselstwa
Związku Pruskiego (konfederacji grupującej opozycję stanową przeciw rządom zakonu krzyżackiego)
wcześniej wypowiadając wojnę.

Przebieg:

I etap wojny (1454 – jesień 1455):

▪

Zwołanie szlachty wielkopolskiej pod Cerekwicę żądającej od władcy nadania przywilejów –
Kazimierz się zgodził,

▪

szlachta ruszyła na twierdzę Chojnice (należącą do Krzyżaków),

▪

bitwa pod Chojnicami klęską wojsk polskich,

II etap wojny (1455–1458)

▪

pieniądze na wojnę król uzyskał od bogatych miast pruskich (m.in. Gdańska i Torunia),

▪

1457 r. – bitwa morska w pobliżu Bornholmu – flotylla duńska została rozbita przez kaprów
gdańskich,

▪

1458 r. – Malbork na krótki okres w rękach polskich,

▪

2 października 1458 roku zawarto rozejm na 9 miesięcy.

III etap wojny (lipiec 1459 – wrzesień 1463)

▪

1460 r. – odzyskanie miasta Malbork przez Polskę,

▪

1462 r. – ofensywa Krzyżacka i zdobycie zamków Welawa, Bartoszyce, Frydląd, Kętrzyn,
Golub,

▪

król Kazimierz IV Jagiellończyk rezygnuje z pospolitego ruszenia,

▪

17 września 1462 roku zwycięska bitwa pod Świecinem,

IV etap wojny – ofensywa polska (1463–1466)

▪

wrzesień 1463 r. – wygrana dla Polski bitwa na Zalewie Wiślanym,

▪

13 grudnia 1463 r. – dowódca krzyżacki zdradził Krzyżaków i wszedł w porozumienie z królem,
18 marca 1464 r. – zwierzchnictwo polskie uznaje biskup warmiński.

W 1466 roku podpisano pokój toruński. Postanowienia:

 państwo zakonne ze stolicą w Królewcu stało się lennem Polski, zaś każdy wielki mistrz zobowiązany

był do składania władcy polskiemu hołdu;

 Polska odzyskała Pomorze Gdańskie z Gdańskiem ;
 powrót do Polski ziemia chełmińska z Toruniem;
 Krzyżacy zrzekli się ziemi michałowskiej, biskupstwa warmińskiego i biskupstwa chełmińskiego;
 Polska uzyskała Malbork, Sztum, Elbląg, Dzierzgo oraz Warmię;
 zostało utworzone dominium warmińskie – były to ziemie biskupstwa warmińskiego, podlegającego

wcześniej Zakonowi; w efekcie doszło z czasem do sekularyzacji pozostałych Prus Zakonnych;

 Krzyżacy zachowali biskupstwo sambijskie i biskupstwo pomezańskie.

22.

Zabiegi Jagiellonów o trony Czech i Węgier w XV wieku.

Śmierć króla Czech i Węgier Władysława Pogrobowca w 1457 r. umożliwiła drogę do tronu w obydwu krajach
tzw. królom narodowym. W Czechach został nim Jerzy z Podiebradów, a na Węgrzech Maciej Korwin.
Sytuacja tego pierwszego uległa znacznemu skomplikowaniu w roku 1462, gdy papież Pius II nałożył na niego
klątwę (anulowanie porozumień po wojnach husyckich w Czechach). Z pretensjami do korony czeskiej
wystąpił wówczas Maciej Korwin. Aspiracje węgierskiego władcy spotkały się z pozytywnym przyjęciem
ze strony opozycji króla Jerzego w Czechach, która miała silną pozycję na Morawach, Łużycach i Śląsku.
Zagrożony w swoim panowaniu król czeski wszedł w układy dynastyczne z Jagiellonami. Porażki Macieja
Korwina na frontach militarnych i dyplomatycznych zniechęcały go do walki o tron czeski. Zaniepokojeni tym
katoliccy panowie czescy dokonali jego formalnej elekcji w Ołomuńcu w maju 1469 r. Odpowiedzią Jerzego
z Podiebradów i jego zwolenników było ogłoszenie miesiąc później w Pradze polskiego królewicza
Władysława Jagiellończyka następcą tronu w Czechach. Po śmierci Jerzego z Podiebradów w 1471 r. wybuchła
w Czechach wojna o sukcesję. Negocjacje w Ołomuńcu w grudniu 1478 roku – Maciej Korwin zatrzymywał
Morawy, Łużyce i Śląsk oraz tytuł króla czeskiego. Władysławowi Jagiellończykowi, któremu też przysługiwał
tytuł czeskiego króla pozostały jedynie Czechy właściwe ze stolicą, Pragą. Bezpotomna śmierć Korwina
w roku 1490. Kandydaci to węgierskiego tronu: syn cesarza Maksymilian Habsburg, Władysław Jagiellończyk
oraz Jan Olbracht popierany przez ojca Kazimierza Jagiellończyka. Władysław Jagiellończyk wkroczywszy
z silną armią na Węgry został w lipcu 1490 r. wybrany na króla, a następnie koronowany. Bratobójcze walki
na Węgrzech osłabiły pozycję negocjacyjną Władysława Jagiellończyka w rozmowach toczonych
z Habsburgami. Dlatego też w zawartym w listopadzie 1492 roku układzie nowy król Węgier musiał zgodzić
się na przyznanie im praw sukcesyjnych w przypadku wygaśnięcia męskiej linii dynastii Jagiellonów.
Wkrótce później Jan Olbracht objął tron Polski. W ten sposób dynastia Jagiellonów stała się najsilniejszą
dynastia w Europie środkowej

23.

Budownictwo romańskie w Polsce (omówić na wybranych przykładach).

Kościół świętego Mikołaja w Wysocicach
Jest jednonawową świątynią z wydzielonym prezbiterium zamkniętym przysadzistą apsydą.
Od zachodu wieńczy go wieża o podstawie kwadratu, z biforiami u szczytu, zawierająca emporę.
Wieża jest niedostępna z zewnątrz, na jej niższych kondygnacjach za okienka służą tylko wąskie przezrocza.
Świadczy to, że położony na wzgórzu kościół bywał również warownią. Ściany wzniesiono z wapiennych
ciosów, najbardziej dostępnego w okolicy materiału budowlanego. Detal rzeźbiarski wykonano zaś z lepszego
do tego celu piaskowca. Do dziś zachowała się niezmieniona forma budowli (dodano tylko zakrystię
od północy, małą kruchtę od południa i barokową sygnaturkę), przy restauracji obniżono tylko szczyty,
uzupełniając materiał pod okapem cegłą. Poszerzone też zostały okna, z wyjątkiem północnego okienka
prezbiterium i okna apsydy. Portal wejściowy znajduje się od południa. To wąskie wejście o trójlistnej
archiwolcie. W tympanonie znajduje się wielofigurowa płaskorzeźba ze Zmartwychwstałym (bez brody)
Chrystusem w centrum, depczącym potwory o rybich ogonach. Po prawej stronie rozpoznajemy scenę narodzin
Jezusa. Matka Boska przedstawiona jest na leżąco, co właściwe jest przedstawieniom
wczesnośredniowiecznym. Nniedopasowanie półkolistej płyty płaskorzeźby do trójlistnej archiwolty,
może wskazywać na to, że dzieło było pierwotnie przeznaczone dla opactwa norbertanek w pobliskich
Imbramowicach. Kolejną rzeźbę znajdujemy na wschodnim szczycie prezbiterium. Wpisana jest w romboidalną
niszę i przedstawia Madonnę tronującą z Dzieciątkiem. Wykonano ją w pojedynczej bryle piaskowca.
Wewnątrz zachowało się pierwotne sklepienie prezbiterium oraz część sklepienia dolnej kondygnacji wieży.
Jest tam bardzo interesującą i nietypową emporę. Z empory prowadzi drabina na wieżę, gdzie zainstalowano
dzwony. Na najwyższej kondygnacji romańskiej wieży można z bliska obejrzeć biforia z uroczymi
kolumienkami o klasycznych, kostkowych kapitelach. Co ciekawe, kolumienki są symetryczne - u dołu mają
bazę o kształcie identycznym z kapitelem - rzecz jasna, odwróconym.

24.

Budownictwo gotyckie w Polsce (omówić na wybranych przykładach).

Kościół Mariacki w Gdańsku zachował niemal w pełni gotycką architekturę, zarówno w układzie
przestrzennym, wewnątrz i na zewnątrz. W kategoriach stylistycznych głównomiejska fara zaliczana
jest do późnej odmiany gotyku ceglanego, powszechnego w XV wieku w krajach Niżu Nadbałtyckiego, a także
w Niderlandach.
Układ przestrzenny
Kościół zbudowany jest na planie nieregularnego krzyża łacińskiego. Jest trójnawową halą o rozbudowanym
i bogatym programie przestrzennym: trójnawowy korpus nawowy i również trójnawowy chór.
W przypadku transeptu (nawa poprzeczna) część południowa jest trójnawowa, północna zaś dwunawowa.
Nieregularności planu północnego ramienia transeptu wynikają z konieczności dostosowania się do istniejącej
zabudowy miejskiej. Do naw bocznych we wszystkich partiach świątyni przylegają kaplice, których krótsze
ściany są przyporami. Masyw wieżowy, zamykający świątynię od zachodu, który tworzą wraz z kwadratową
na planie wieżę flankujące ją kaplice boczne zbudowane na planie prostokątnym.

Architektura wnętrza
Wnętrze charakteryzuje się jednolitą wysokością poszczególnych naw. Potężne, ośmioboczne filary dźwigają
sklepienia o gęstym i wyszukanym układzie żeber, co stanowi jedną z bardziej charakterystycznych cech
architektury późnogotyckiej. W nawie głównej i transepcie są to sklepienia sieciowe,
w prezbiterium i niektórych kaplicach sklepienia gwiaździste, w nawach bocznych – sklepienia kryształowe,
które są pozbawione żeber.

Elewacje zewnętrzne
Wygląd zewnętrzny kościoła zdominowany przez gładkie płaszczyzny ścian, w których znajdują się wysokie,
ostrołukowe okna o mocno rozglifionych ościeżach, ze skromną dekoracją maswerkową (wypełnienie
gotyckich okien u góry). Ściany naw bocznych zwieńczone są gzymsem i krenelażem (ząbki na zamkach).
W przypadku elewacji chóru i transeptu elewacje wieńczą gzymsy i szczyty, które są dzielone pinaklami
(małymi wieżyczkami). Naroża są zaakcentowane ośmioma oktogonalnymi na planie wieżyczkami z których
sześć są nakryte smukłymi hełmami. Wysoka na 82 metry kilkukondygnacyjna wieża ma plan zbliżony

do kwadratu. W przeciwieństwie do bryły kościoła jest opięta masywnymi przyporami,
które przylegają do narożników boków wieży. Nakryta jest podwójnym dachem czterospadowym.
Na szczycie wieży znajduje się taras widokowy, na który wiedzie 409 stopni. Z tarasu rozpościera się rozległy
widok na Gdańsk, Bałtyk i Żuławy, widoczne są również Gdynia oraz Tczew.

Do kościoła prowadzi siedem portali: po jednej od strony zachodniej (brama Pod Wieżą) i wschodniej
(Brama Mariacka), trzy od strony południowej (bramy Kaletnicza, Radnych, Wysoka), dwie od północnej
(bramy Na Groble i Szewska).

25.

Zamki w Polsce późnośredniowiecznej (omówić na wybranych przykładach).

Zamek w Bobolicach
Zamek w Bobolicach zbudowany został w połowie XIV w. z inicjatywy Kazimierza Wielkiego jako kolejna
warownia strzegąca południowej granicy Państwa Polskiego. Warowny zamek wzniesiono
z białego miejscowego wapienia na skalistym wzgórzu o wysokości 360 m n. p. m. Pierwotnie zajmował
on tylko centralną część wzniesienia. Na najwyższym, północnym cyplu stała cylindryczna wieża, obok niej -
budynek mieszkalny. Przypuszczalnie w XV wieku system obronny wzmocniły półkoliste baszty.
Do zamku wysokiego przylegało od południa i od zachodu przedzamcze, do którego wjazd prowadził
wschodnim stokiem wzgórza. Przedzamcze to opasano murem obronnym, całość zaś otaczała sucha fosa,
nad którą zapewne przerzucono zwodzony most prowadzący do piętrowej wieży bramowej.
Zasadniczym celem XVI wiecznej przebudowy była likwidacja gotyckiej wieży, miejsce której zajął
co najmniej dwukondygnacyjny budynek mieszkalny. W przyziemiach pomieszczono kuchnię, piekarnię,
spiżarnię i skarbiec, a piętra przeznaczono na izby mieszkalne i reprezentacyjne komnaty.
Podczas próby odbudowy warowni w XVIII wieku rozkuto gotykie otwory okienne, co w znacznym stopniu
zatarło jej średniowieczny charakter.

Borysławice Zamkowe
Budowę murowanego zamku w Borysławicach zawdzięczamy osobie Wojciecha Jastrzębca,
bp krakowskiego,który będąc reprezentantem w sporze z Krzyżakami popełnił liczne błędy, za co w 1420 roku
dopadł go ostracyzm ze strony polskiej szlachty i króla. Na podstawie obserwacji architektonicznych historycy
doszli do wniosku, że zamek został ukształtowany w trakcie czterech następujących po sobie etapów.
W pierwszym okresie powstało regularne założenie na planie prostokąta, skarpowane na narożach i składające
się z obwodu murów obronnych, dwóch 3-kondygnacyjnych domów ulokowanych przy krótszych kurtynach,
niewielkiego dziedzińca oraz otworu bramnego od zachodu. Dla podniesienia walorów obronnych naroże
jednego z domów wzmocniono wieloboczną wieżyczką. Warownię zbudowano z cegły w wątku gotyckim,
a o zamożności i wysokiej pozycji społecznej fundatora świadczyły ozdobne dekoracje wykonane przy użyciu
zendrówki oraz arkadowe fryzy. Obronność twierdzy podkreślały ziemne wały, być może również częstokół,
a także zasilana z pobliskiej rzeczki fosa. W drugim, jeszcze XV-wiecznym okresie funkcjonowania zamek
został otoczony zewnętrznym murem obwodowym z krenelażem, dzięki czemu powstało siedmio metrowej
szerokości międzymurze; w części zachodniej wzniesiono też budynek albo wieżę bramną.
W wyniku tej przebudowy borysławicka warownia biskupa prezentowała typ charakterystycznego
dla Czech niewielkiego i wygodnego zamku dwudomowego, który w zbliżonym czasie zrealizowano
także w rycerskim Sierakowie,Łowiczu czy w podkońskich Gosławicach.

26.

Polskie kroniki średniowieczne i ich autorzy.

 Kronika Galla Anonima.
 Carmen Mauri (Poemat Maura). Maur – mnich benedyktyński.
 Kronika Wincentego Kadłubka.
 Kronika Mierzwy (według jednego z rękopisów: Dzierzwy), albo od ośrodka, w którym powstała –

kroniką franciszkańską.

 Kronika polska (niekiedy nazywana też kroniką polsko-śląską). O jej autorstwie nic bliższego

nie wiadomo.

 Kronika wielkopolska. Jej autorstwo, a także czas spisania, były od dawien dawna przedmiotem

dyskusji. Przypisywano je więc biskupowi poznańskiemu Boguchwałowi i równocześnie kustoszowi
katedry poznańskiej Godzisławowi Baszkowi, albo tylko temu ostatniemu.

 Rocznik kujawski.
 Kronika Janka z Czarnkowa.
 Kronika książąt polskich. Jej autorem był najprawdopodobniej kanonik kolegiaty w Brzegu –

jak wskazuje treść i nastrój utworu – Polak.

 Kronika oliwska.
 Kronika konfliktu Władysława króla Polski z Krzyżakami.
 Roczniki czyli kroniki stawnego Królestwa Polskiego, potomni nazywali je raczej „Historią Polski”.

Jana Długosza.

 Kronika Polaków Macieja z Miechowa

27.

Społeczeństwo Polski średniowiecznej (rycerstwo-szlachta, duchowieństwo, mieszczanie, chłopi).

Rycerstwo polskie wyłoniło się w XI wieku z drużyny książęcej władcy Kazimierza Wielkiego.
Trudnili się służbą wojskową. Rycerstwo polskie, ze względu na swoją funkcję, należało do uprzywilejowanej
grupy społecznej, posiadając liczne przywileje. Posiadało własny Kodeks rycerza (iuris militare),
który był zapisem najważniejszych zasad dotyczących zachowania rycerzy w różnych dziedzinach życia.
Ponadto mieli przywilej eskorty władcy zwanej przewodem rycerskim. Każdej osobie za zabicie rycerza groziła
ogromna główszczyzna (odszkodowanie), podobnie w wyniku zranienia. Jednym z przywilejów były również
niższe stawki podatkowe oraz wolny wybór parafii, której mieli składać dziesięcinę. Wasal, czyli osoba
podległa zwierzchności swojego suwerena, miał za zadanie służyć wiernie, przede wszystkim w formie służby
wojskowej i ochraniania swojego pana, w zamian otrzymując liczne przywileje. Działania wasala było objęte
specjalnymi zasadami, ujętymi w formie etosu i kodeks rycerski. Giermek otrzymywał tytuł rycerski podczas
specjalnej ceremonii pasowania. W XIII i XIV rycerstwo polskie przekształciło się w szlachtę.
W Europie, tytuł rycerski należał do niższych tytułów szlacheckich. Zupełnie inaczej wyglądało to w Polsce,
gdzie zgodnie z zasadą równości szlacheckiej – cała szlachta była zaliczana do rycerstwa,
czasami określano ją również zamiennie kawalerami.

Na przestrzeni XIV-XV w. szlachta stała się stanem

dominującym. Utrwaliła się przy tym zasada, że do stanu szlacheckiego można było wejść jedynie przez
urodzenie. Szlachta była zróżnicowana ekonomicznie (możnowładztwo, szlachta średnia i drobna), ale równa
wobec prawa. Przywileje stanowe gwarantowały jej wynagrodzenie podczas wypraw poza granice kraju,
zwolnienie dóbr od świadczeń na rzecz państwa - oprócz poradlnego - nietykalność majątkową i osobistą.
Król musi otrzymać jej zgodę na zwołanie pospolitego ruszenia lub wprowadzenie nowych podatków.
Aktywność polityczna szlachty wyrażała się na forum zjazdów generalnych (potem sejmów)
i sejmików ziemskich. Obok wspólnot rodowych kształtowały się terytorialne (ziemskie) wspólnoty szlachty.
Miasta w zjednoczonym państwie polskim nie wykształciły natomiast swojej reprezentacji stanowej
(z wyjątkiem Prus Królewskich). Od XV w. rozwijało się szlacheckie ustawodawstwo antymiejskie.
Pojawiały się też pierwsze próby ograniczenia przez szlachtę osobistych i rzeczowych uprawnień ludności
wiejskiej. Szlachta wykupywała majątki sołtysie i włączała je do swoich dóbr.

Mieszczanie nie byli dominującą warstwą społeczną, miasta polskie mimo przeprowadzenia akcji lokacyjnej
w XIII i XIV w. nie były zbyt wielkie. W XV wieku mieszczanie stanowili tylko około 15 % społeczeństwa
w Królestwie Polskim. Prawie 600 miast liczyło zaledwie około 1000 mieszkańców. Największym polskim
miastem (po 1454 r.) był Gdańsk (30 000 mieszkańców), za nim znajdowały się Kraków (około 15 000)
i Lwów (10 000). Niewielka liczba mieszkańców spowodowana była ujemnym przyrostem naturalnym.
Stopniowo populacja miast wzrastała z powodu napływu ludności wiejskiej. Do większych miast przybywali
także ludzie spoza kraju. Głównymi źródłami pracy w miastach był handel oraz rzemiosło.
Rzemieślnicy tej samej specjalności skupieni byli w cechach, do których przynależność była obowiązkowa
i ściśle limitowana. Warunkiem dostania się do cechu było zdanie egzaminu mistrzowskiego –
tzw. majstersztyku. Najczęściej zdawali go wyłącznie synowie dotychczasowych rzemieślników lub mężowie
ich córek. Władze cechu ściśle określały wielkość produkcji każdego rzemieślnika, cenę na jego towary
oraz kontrolowały jakość wytwarzanych wyrobów. Cech zajmował się też działalnością charytatywną –
wspomagał żony zmarłych rzemieślników, organizował wspólne biesiady i nabożeństwa w dzień patrona

ich zawodu oraz miał obowiązek utrzymywania w należytym stanie jednego z odcinków murów miejskich.
Kupcy skupiali się w gildiach/konfraterniach (bractwach kupieckich). W miastach nie obowiązywały zasady
wolnego handlu, rzemieślnik lub kupiec który chciał prowadzić własną działalność był ściśle kontrolowany
przez cechy lub gildie, które skutecznie ograniczały konkurencję na lokalnym rynku.
Podziały społeczne w miastach były dość wyraźne. Władze miejskie tworzyli głównie ludzie wpływowi, często
byli to kupcy prowadzący handel międzynarodowy. Mieszczanie nie mieli jednak żadnego wpływu na politykę
państwa. Z czasem uprawnienia króla malały na rzecz szlachty, która decydowała także o polityce względem
miast. Ustawy wprowadzane przez szlachtę były najczęściej niekorzystne dla mieszczan. Miasta, zajęte między
sobą walką o wpływy nie umiały przeciwstawić się niekorzystnym dla nich decyzjom, co w późniejszym
okresie przyczyniło się do katastrofy gospodarczej całego państwa.

Chłopstwo było stanem podstawowym dla Polski, z którego wydzieliły się inne stany społeczne:
a)

kmiecie:

▪

na prawie polskim – należeli do pełnoprawnych uczestników wspólnoty wiejskiej;
ludność podlegała władzy pana wsi, który także sprawował w nich sądy; możliwość
dochodzenia swych praw przed sądami królewskimi; posiadali zazwyczaj wolność osobistą;
prawo wychodu możliwe dopiero po spełnieniu określonych warunków; niekiedy opuszczający
wieś kmieć musiał postarać się o zastępcę – opuszczenie wsi wbrew prawu i zwyczajom było
karane; pan wsi mógł zbiega sprowadzić i wytoczyć proces temu, kto go przyjął,

▪

na prawie niemieckim – dziedziczni użytkownicy ziemi na prawie czynszowym; zobowiązani
byli do świadczeń na rzecz pana gruntowego, przybierających najczęściej postać czynszu;
podlegali sądownictwu prawa niemieckiego, czyli sądowi sołtysiemu w pierwszej instancji;
po spełnieniu warunków kontraktu i zapewnieniu następcy mieli prawo wychodu,

b)

zagrodnicy,

c)

bezrolni:

▪

komornicy,

▪

domownicy,

d)

wolni chłopi.

Duchowieństwo w XIII wieku uniezależniło się od władzy świeckiej. Już w pierwszej połowie XIII stulecia
uzyskało ono możliwości wyboru biskupa bez ingerencji władzy świeckiej, rozległe przywileje immunitetowe
w dobrach stanowiących beneficja kościelne, wreszcie własne sądownictwo. Duchowieństwo było stanem
specyficznym. O przynależności do niego nie decydowało ani urodzenie, ani kondycja społeczna, ale święcenia
przyjmowane przez kandydata. Z tego względu był to stan najbardziej społecznie zróżnicowany, choć formalnie
wszyscy doń należący, zarówno najbogatsi, jak i najubożsi, cieszyli się takimi samymi przywilejami.
Owo zróżnicowanie widoczne jest przede wszystkim w późniejszych karierach kościelnych. Z reguły
najwyższe stanowiska i godności zarezerwowane były dla osób wywodzących się ze stanu rycerskiego,
a ściślej, z rodów najmocniejszych i najbardziej wpływowych. Zamknęło się do szlachty w 1496 roku.

Stany społeczne zostały zamknięte przez Jana Olbrachta w 1496 roku.

28.

Królestwo Polskie w XIV i XV wieku (granice i terytorium, struktura
narodowościowa/wyznaniowa).

Struktura narodowościowa:
Polacy,
Litwini,
Rusini – mieszkańcy ziem na wschód od ziemi sandomierskiej przyłączonych do Korony,
Niemcy – głównie osadnicy miejscy i wiejscy,
Ormianie – żyjący w rozproszeniu, mający swoje przywileje i prawa,
Żydzi – żyjący w rozproszeniu, mający swoje przywileje i prawa.