PSYCHOLOGIA ZDROWIA WYKŁAD 10:

PROMOCJA ZDROWIA I PREWENCJA

Czynniki ryzyka i wiodące przyczyny zgonów w USA

(McGinnis, 1994)

Choroba

Choroba

Czynnik ryzyka

Czynnik ryzyka

Choroby serca

Papierosy, otyłość, nadciśnienie,
cholesterol, brak aktywności fizycznej

Nowotwory

Papierosy, niewłaściwa dieta, alkohol,
narażenie przez środowisko

Choroby mózgowo
- naczyniowe (wylewy)

Papierosy, nadciśnienie, cholesterol,

brak aktywności fizycznej

Wypadki

Nie używanie pasów bezpieczeństwa
alkohol, marihuana

Chroniczne choroby płuc

Papierosy, narażenie przez środowisko
(choroby zawodowe, np. zawód leśnika)

RÓśNE ZACHOWANIA ZDROWOTNE: PRZYCZYNY
PRAKTYKI

Alameda County (Belloc i Breslow, 1972)

badania nad zależnością pomiędzy

zachowaniami zdrowotnymi
a zachorowalnością i umieralnością (N=7000 )

7 nawyków pro-zdrowotnych – Jakie??

.sen 7-8 godzin
.nie palenie
.codzienne jedzenie śniadania
.nie więcej niż 1 –2 drinki alkoholowe dziennie
.regularne uprawianie ćwiczeń fizycznych
.nie jedzenie pomiędzy posiłkami
nie więcej niż 10%nadwagi

RÓśNE ZACHOWANIA ZDROWOTNE: PRZYCZYNY
PRAKTYKI

Alameda, California

Badania Alameda County:

Śmiertelność po 10 latach:
Im więcej zachowań prozdrowotnych,
tym lepsze zdrowie i niższa umieralność

Najniższa przy 7 zachowaniach
M śmiertelność 28% tych, którzy 0 – 3 nawyki
K śmiertelność 43% tych, które 0 – 3 nawyki

RÓśNE ZACHOWANIA ZDROWOTNE: PRZYCZYNY
PRAKTYKI

Waga
kobiety

Waga
Mężcz.

Lata – 1965 do 1999

nadwaga

Otyłość

Cienma linia-
Mniejszości
Etniczne;
Jasna - Biali

nadwaga

Otyłość

Badania
2500 osób
Z
Alameda
Przez 34 lata
Baltrus,
2004

Czynniki demograficzne
(więcej nawyków, częstsze:

młodsi, lepiej wykształceni, z mniejszym poziomem stresu,
większe społeczne wsparcie )

.

Wiek (najwyższy poziom : dzieciństwo i starość)

.

Wartości (np. promocja określonych produktów w kulturze masowej)

.

Kontrola osobista (wewnętrzne umiejscowienie kontroli)

.

Wpływ społeczny (co robią inni? Najważniejsi: rodzice)

.

Osobiste cele (np. osiągnięcia w danej dziedzinie)

.

Dostrzegane negatywne

konsekwencje natychmiastowe
(Taylor, 1995)

CZYNNIKI DETERMINUJĄCE
PODEJMOWANIE RÓśNYCH
ZACHOWAŃ PROZDROWOTNYCH

JAK MOśEMY STAĆ SIĘ ZDROWSI??

Profilaktyka !!!!!

I stopnia: zmniejszanie ryzyka zachorowania
(występowania zachowania ryzykownego) w
całej populacji

II stopnia: zmniejszanie ryzyka zachorowania
w grupach o podwyższonym ryzyku lub
zmniejszanie ryzyka ponownego
zachorowania/ wystąpienia niezdrowego zachowania

III stopnia: zmniejszanie czasu choroby i jej
konsekwencji społecznych

Zachowania

Zachowania

Zdrowotne

Zdrowotne

1

2

3

4

5

Aktywność

fizyczna

Prozdrowotna

dieta

Węgry
Polska

Turcja
USA

Młodzież 12-18 lat

(

N

= 2,381):

stosowanie prozdrowotnej diety- rzadko;

umiarkowana aktywność fizyczna - 1-2 razy w tygodniu

Luszczynska, Gibbons, Piko & Tekozel, 2004

Psychology and Health

MODELE

ZMIANY
ZACHOWAŃ
ZDROWOTNYCH

1) Modele liniowe:
Wzrost psychologicznych czynników
sprzyjających zawsze beędzie powodował
Zmianę zachowania na korzystniejsze

2) Modele fazowe
Pewne czynniki są ważne w pewnych
Fazach, a nie są ważne w innych fazach

Modele Liniowe

kryterium: intencja

najbliższy i wystarczający predyktor zachowania

Modele
preintencjonalne:
co sprawia, że
formułujemy intencję?

Modele
postintencjonalne
co prowadzi do
wcielenia intencji w
życie?

Intencja - zamiar podjęcia działania

w określonym czasie (por. Ajzen i Fishbein, 1980)
„Przez najbliższy miesiąc zmierzam chodzić

2 x w tygodniu na basen”

Modele preintencjonalne

jakie czynniki wpływają na to,
że formułujemy intencję?

Model motywacji do ochrony

(Rogers,1976)

Teoria planowanego zachowania

(TPB, Ajzen i Fishbein, 1980)

Ponad 1000 publikacji odwołujących się
do TPB

Model

Model

motywacji

motywacji

do

do

ochrony

ochrony

(Rogers)

(Rogers)

-

-

mam du

mam du

żą

żą

szans

szans

ę

ę

na to,

na to,

ż

ż

e b

e b

ę

ę

d

d

ę

ę

pi

pi

ć

ć

coraz wi

coraz wi

ę

ę

cej

cej

-

-

jestem w stanie zredukowa

jestem w stanie zredukowa

ć

ć

picie alkoholu

picie alkoholu

-

-

je

je

ś

ś

li ogranicz

li ogranicz

ę

ę

picie, moje k

picie, moje k

ł

ł

opoty w domu si

opoty w domu si

ę

ę

zmniejsz

zmniejsz

ą

ą

-

-

nadmierne picie jest bardzo powa

nadmierne picie jest bardzo powa

ż

ż

nym problemem, wp

nym problemem, wp

ł

ł

ywaj

ywaj

ą

ą

cycm

cycm

na moj

na moj

ą

ą

rodzin

rodzin

ę

ę

Poczucie

własnej

skuteczności

Oczekiwania

dot. wyniku

Własnych

działań

Powaga

choroby

Zachowanie

Zachowanie

Intencja

Podatność na

zachorowanie

Intencja

Zachowanie

Przekonania behawioralne:
postawa dotycząca zachowania

Przekonania normatywne:
subiektywna norma

Przekonania dotyczące
kontroli: spostrzegana kontrola
behawioralna

Model TPB za: Ajzen, 2000; metaanaliza badań: Sutton, 1998

Operacjonalizacja:
„Chodzenie na basen 2 razy w tygodniu byłoby dla mnie bardzo korzystne”
„Moja rodzina sądzi, że powinnam chodzić na basen 2 razy w tygodniu”
„Chodzenie na basen 2 razy w tygodniu byłoby dla mnie zupełnie niemożliwe”

40-50% wyjaśnianej
wariancji intencji

19-38% wyjaśnianej

wariancji zachowania

40-50% wyjaśnianej
wariancji intencji

19-38% wyjaśnianej

wariancji zachowania

Modele postintencjonalne

jakie czynniki wpływają na to,
że wprowadzamy intencję w życie

1) Model wcielania w życie intencji

(implementation intention,

Gollwitzer, 1990)

2) Teoria społeczno-poznawcza

(SCT, Bandura, 2001)

SCT - ponad 800 publikacji (liczne

eksperymentalne)

II - ponad 180 publikacji

Planowanie:
Co? Kiedy?
Gdzie?

Zachowanie

Intencja

Model wcielania w życie intencji

za: Gollwitzer, 1990

Operacjonalizacja planowania:

Jakie ćwiczenia fizyczne będzie Pan/i uprawiać w najbliższym miesiącu?......
Kiedy (W jakie dni tygodnia? W jakich godzinach?).......................................
Gdzie ćwiczenia będą wykonywane?....................................................................

Własna

skuteczność

Cele/Intencje

Zachowanie

Oczekiwania dotyczące
wyników działania (fizyczne,
społeczne, odnoszące się do
oceny “Ja”)

Czynniki środowiskowe
Ułatwienia
Przeszkody

Model społeczno-poznawczy

za: Bandura, 2001

Jeden z modeli najczęściej wykorzystywanych jako podstawa teoretyczna
interwencji (ok. 90% z interwencji dotyczących zmiany diety na prozdrowotną
przeprowadzonych w latach 90. wykorzystywało SCT; Contento, 2001)

Modele fazowe

Zmiana zachowania jest procesem,
składającym się z odrębnych faz

Modele
zakładające dwie fazy
(pre i post
intencjonalną)

Modele wielofazowe

Liczba faz zmiany zachowania

Prekontemplacja
Faza 1

Utrzymywanie

Kontemplacja

Działanie

Przygotowanie

Nawrót

Model Transteoretyczny
TTM

(Prochaska i DiClemente, 1983)

Jednostka przechodzi przez
szereg odrębnych faz w procesie
zmiany zachowania.
Każda faza - około 6 miesięcy

Postęp w fazach

Własna skuteczność

Oczekwania dot.
Zysków/ strat

Siła

przekonań

Kluczowe zmienne w tym
procesie to przekonania o własnej
skuteczności i oczekiwania
dotyczące zysków i strat

Nieświadomość zagrożenia

Brak zaangażowania

Podejmowanie decyzji o
działaniu

Podjęcie decyzji o braku
zmiany zachowania

Podjęcie decyzji o zmianie

Działanie

Spostrzegane
ryzyko
zachorowania

Model PAPM (Precautious Action Process Approach; Weinstein, 1988;
Weryfikacja eksperymentalna: Weinstein, Lyon Sandman i Cuite, 1996;

Operacjonalizacja:
„W porównaniu z osobami mojego wieku i płci ryzyko, iż zachoruję na choroby
układu krążenia jest bardzo niskie”

Wiedza o
zależności
zachowanie-
choroba

tak

tak

tak

Przekonania o
własnej
skuteczności

Oczekiwania
dotyczące wyników
działania

Spostrzegane
ryzyko

Intencja

Planowanie

Zachowanie

Faza motywacyjna

Faza wolicjonalna

Procesualny Model Zachowań Zdrowotnych (HAPA; Schwarzer, 1992)
Czynniki odgrywające rolę w fazie motywacyjnej przestają być istotne w
fazie wolicjonalnej

Modele fazowe: podsumowanie

1) zakładają, iż zmiana zachowania
to proces składający się z faz.
Przejście z fazy do fazy zależy od
intensywności określonych przekonań

3) Interwencja mająca na celu zmianę:

-polega na wzmacnianiu zespołu
przekonań oraz intencji

2) Wzmacnianie określonych przekonań
prowadzi do przejścia do kolejnej fazy

PSYCHOLOGIA ZDROWIA WYKŁAD 10:

PROMOCJA ZDROWIA I PREWENCJA

PAPIEROSY: JAK RZUCAMY

Leczenie: Wskazania American Lung Association (1996)
1. Pal każdego papierosa tylko do połowy
2. Nie zaciągaj się głęboko każdym papierosem, zaciągaj
się następnym

3. Zmniejsz liczbę wypalanych papierosów
4. Przyklej kartkę do paczki papierosów
zapisuj co robisz przed i po zapaleniu

5. Sprawdź wzór palenia po kilku dniach
6. Decyduj: eliminuję określony papieros o określonej
porze dnia

7. Zacznij od rezygnacji z papierosa, z którego
najłatwiej ci zrezygnować
8. Kupuj paczki, nigdy kartony
9. Zaciągaj się głęboko przy co drugim wdechu

BADANIA EMPIRYCZNE WERYFIKUJĄCE MODELE

1) Poczucie własnej skuteczności

2) Oczekiwania dotyczące wyniku zachowania
(

„

„

za i przeciw

za i przeciw

”

”

podj

podj

ę

ę

cia danego dzia

cia danego dzia

ł

ł

ania)

ania)

3) Planowanie

Do najlepszych predyktorów zmiany zachowania
należą

BADANIA EMPIRYCZNE WERYFIKUJĄCE MODELE

SKALA UOGÓŁNIONEJ WŁASNEJ SKUTECZNOŚCI
1 zupełnie

2 w niewielkim

3 raczej

4 całkowicie

nieprawdziwe

stopniu prawdziwe

prawdziwe

prawdziwe

1.

Zawsze jestem w stanie rozwiązać trudne problemy, jeśli tylko wystarczająco

się staram

2.

Jeśli ktoś mi się sprzeciwia, mam sposoby, aby osiągnąć to, co chcę

3.

Łatwo jest mi trzymać się swoich celów i je osiągać

4.

Jestem przekonany, że skutecznie poradziłbym sobie z niespodziewanymi

wydarzeniami

5.

Dzięki swojej pomysłowości potrafię dać sobie radę w nieoczekiwanych sytuacjach

6.

Potrafię rozwiązać większość problemów, jeśli włożę w to odpowiednio dużo wysiłku

7.

Potrafię zachować spokój w obliczu trudności, gdyż mogę polegać na swoich

umiejętnościach radzenia sobie

8.

Gdy zmagam się z jakimś problemem, zwykle znajduje kilka rozwiązań

9.

Gdy jestem w kłopotliwej sytuacji, na ogół nie wiem, co robić

10.

Niezależnie od tego, co mnie spotyka, potrafię sobie z tym poradzić

GSES R. Schwarzer, M. Jerusalem, adapt. Z. Juczyński, 1996

Jak wzmacniamy własną

skuteczność

• Experyment z własnym doświadczeniem

potwierdzającym, iż pacjent jest w stanie coś
zrobić, np nie zapalić po kawie

• Doświadczenie zastępcze

– obserwacja innej

osoby która jest w stanie to zrobić

• Perswazja

nt własnej skuteczności ze strony

autorytetu (przy odwołaniu się do doświadczeń
pacjenta)

• Podwyższanie emocji pozytywnych

(Bandura, 1997)

0

10

20

30

40

Rzeżączka

Chlamydia

Objawy chorób

przenoszonych

drogą płciową

Grupa kontrolna

Grupa eksperymentalna

Procenty

osób

zakażonych/

z symptomami

the NIMH Multisite HIV Prevention Trial (2000, 2001)

Badania ponad 3 400 osób w 37 klinikach w 7 miastach USA:
efekty interwencji mającej na celu wzmocnienie przekonań o
własnej skuteczności na zachowanie (mierzone 1 rok później)

***

***

***

***

BADANIA EMPIRYCZNE WERYFIKUJĄCE MODELE

Czułbym się lepiej fizycznie;
Byłbym sprawniejszy fizycznie
Moje samopoczucie psychiczne/nastrój byłoby lepsze
Moja cera wyglądałaby lepiej
Moi znajomi/rodzina przestaliby mnie upominać
Część moich znajomych odwróciłaby się ode mnie
Miałbym więcej pieniędzy na inne wydatki niż papierosy
Pachniałbym przyjemniej
Utyłbym
Byłbym rozdrażniony
Straciłbym przyjemność związaną z paleniem

Do najlepszych predyktorów zmiany zachowania
należą oczekiwania dotyczące wyników zachowania
(por np. Dijksta i DeVries, 2000)

Przekonania o zyskach czy o stratach:
co pozwala formułować intencję
i inicjować zachowanie?

1) Interwencja mająca na celu

wzmacnianie przekonań

o negatywnych efektach braku zainicjowania zachowania

Powinna być stosowana do promocji zachowań,
których efektem jest

uniknięcie negatywnego zdarzenia

(np. badania przesiewowe - cel: uniknięcie raka)

Meyerovitz i Chaiken, 1989; Rothman i in, 1999

Przekonywać o stratach czy o zyskach?

2) Interwencja mająca na celu wzmacnianie przekonań
o pozytywnych efektach zainicjowania zachowania

Powinna być stosowana do

promocji zachowań,

których efektem jest poprawa samopoczucia/zdrowia

(np. aktywność fizyczna- cel: poprawa wydolności
sercowo-naczyniowej

PALENIE TYTONIU - MOTYWY ZMIANY

ZACHOWANIA

Palenie zwiększa częstotliwość nowotworów
płuc u zwierząt domowych (ryzyko raka płuc o 50%
wyższe u psów, których właściciele palą
(Reif i in., 1992)

zajście w ciążę jest okresem w którym częściej
występuje rzucenie palenia zarówno przez ciężarną
jak i jej partnera
jednakże zmiany te są stosunkowo krótkotrwałe
(Wakefield i Jones, 1998)

Efekty formułowania planów?

Badania nad planowaniem

Badania nad planowaniem

-

-

>Planowanie badane eksperymentalnie

>Planowanie badane eksperymentalnie

z dwukrotnym pomiarem zachowania,

z dwukrotnym pomiarem zachowania,

(

por. Abraham et al., 1999; Armitage, 2004; Jones at al., 2001; Milne et al.,

2001; Orbell, Hodgkins & Sheeran, 1997; Sheeran & Orbell, 2000; Sheeran &
Silverman, 2004)

10

30

50

70

90

Grupa

eksperymentalna

Grupa kontrolna

Pretest

Post-test (30 dni później)

***

Gramy
tłuszczu
spożywane
dziennie

Źródło:

Armitage, 2004

Przykład programu wzmacniającego
Spostrzegane zalety zmiany
zachowania, planowanie i własną
skuteczność

Plan rzucenia palenia wg National

Institute of Health (NIH)

• 1) Przemyśl rzucenie:

• Dlaczego warto rzucić
• Co jest w papierosie
• Dlaczego warto bym rzucił (moje za i przeciw)
• Wpływ palenia na Twoich bliskich
• Dlaczego rzucenie jest takie trudne
• Poziom uzależnienia od nikotyny (mierzona Skalą

Fagerstroma)

• Bodźce wywołujące palenia
• monitoring

Plan rzucenia palenia wg National

Institute of Health (NIH)

• 2) Przygotowanie do rzucenia:

• Ustal datę
• Powiedz innym o twoim planie
• Przewiduj i planuj trudności które mogą się

zdarzyć

• Pozbądź się wszelkich produktów

tytoniowych/zapalniczek/popielniczka

• Porozmawiaj z lekarzem
• Środki farmakologiczne które mogą pomóc

(SSRI)

• Weź udział w programie rzucania palenia

Plan rzucenia palenia wg National

Institute of Health (NIH)

• 3) Dzień rzucenia:

• Staraj się być zajętym
• Bądź daleko od palaczy i tego co ci

przypomina o paleniu

• Radź sobie z głodem nikotynowym:

wynajdź nowe rzeczy którymi chciałeś się
od dawna zająć; pamiętaj o
natychmiastowych nagrodach; zaplanuj
sobie długoterminowe nagrody za
długoterminowe niepalenie

• Symptomy głodu nikotynowego
• Co zrobić gdy ci zdarzy się zapalić?

• Zdarzyło się zapalić?

• Nie kończ papierosa
• CO sprawiło że zapaliłeś? Pracuj nad

wyeliminowaniem tego czegoś

• Symptomy głodu (wg DSM IV):

• Poczucie przygnębienia
• Kłopoty ze snem
• Wściekanie się, frustracja,
• Napięcie, lęk
• Problemy z jasnością myślenia i koncentracją

Plan rzucenia palenia wg National

Institute of Health (NIH)

• 4) Wytrwaj w niepaleniu:

• Walcz z głodem nikotynowym

(relaksacja, palenie kadzidełka,
wyjście z pomieszczenia,
plasterek cytryny)

• Nagradzaj się za niepalenie

OGÓLNE ZASADY PROWADZENIA PROGRAMÓW
PROZDROWOTNYCH

JAK ZMIENIAĆ ZACHOWANIA

ZDROWOTNE

Lata 50-60:
*ludzie zmieniają swoje zachowania pod
wpływem apeli lękowych
*założenie: ludzie zaczną się bać, że dane zachowanie
jest szkodliwe dla zdrowia-> zmienią zachowanie by
zredukować lęk
*badania podłużne: przekazy lękowe wzbudzają
zmianę, która rzadko się utrzymuje
* czasami lęk się tak wzmocni, że będą unikać
jakichkolwiek informacji, które mogą wiązać się z
daną treścią

Apele lękowe
(przegląd badań: S. Taylor, 1995)

JAK ZMIENIAĆ
ZACHOWANIA
ZDROWOTNE

Lata 50-60:

*u części osób wzrośnie lęk i jednocześnie
przekonanie, że nic nie mogą zrobić...
*apele lękowe są ignorowane - populacja jest na nie
zaszczepiona
*zbyt wysoki lęk uniemożliwia zmianę zachowania

Apele lękowe (przegląd badań: S. Taylor, 1995)

JAK ZMIENIAĆ ZACHOWANIA
ZDROWOTNE

*przekaz kolorowy, żywy, bez zbytecznego żargonu i
dużej ilości statystyki

Apele informacyjne ( S. Taylor, 1995)

*używać historii konkretnych osób

*ekspert winien mieć prestiż w danej grupie
społecznej, do której przekaz adresowany

* komunikat ma dotyczyć pozytywnych i
negatywnych aspektów zachowań (zalety niepalenia
i wady palenia)

*silne argumenty na początku i końcu

*wnioski powinny być zakomunikowane wprost

*ekstremalne żądania nieskuteczne - skuteczne
żądania umiarkowane (np. zmniejsz liczbę
wypalanych papierosów)

kampanie medialne i ich

efektywność?

•

Przeprowadzone w Australii badania świadczą, iż
wiadomości przekazywane w kampaniach
prowadzonych w mediach, np. w telewizji, są słabo
zapamiętywane, jeżeli kierowane są one do szeroko
określonej grupy (np. kobiety poniżej 70 r.ż.).
Fernbach (2002) stwierdziła, iż wśród prawie dwóch
tysięcy badanych kobiet, które oglądały filmy
programu „PapScreen Victoria,” tyle samo przed i
po kampanii potrafiło trafnie określić poprawność
dwóch zdań dotyczących profilaktyki raka szyjki
macicy („Badanie cytologiczne szyjki macicy
prowadzone raz na dwa lata zmniejsza ryzyko
zachorowania na raka szyjki macicy o 90%” oraz
„Każda kobieta poniżej 70 r.ż. powinna
przeprowadzać badania cytologiczne raz na dwa
lata). Dodatkowo, po kampanii, kobiety które nie
przeprowadzały w ciągu dwóch poprzednich lat
badania cytologicznego szyjki macicy stwierdzały,
iż wybranie lekarza który przeprowadzi badanie
oraz zatelefonowanie do niego w celu uzyskania
informacji o rezultatach badania jest trudniejsze, niż
sądziły przed kampanią. Efekt oddziaływań był więc
przeciwny do zamierzonego lub stwierdzono brak
efektu.

Tabela 6

Charakterystyka

interwencji

Możliwe rozwiązania

Efektywność i Zalecane Rozwiązania

Pozyskiwanie
uczestników

pasywne (oczekiwanie na klienta w gabinecie lub klinice)
aktywne (proponowanie programów określonym
grupom, instytucjom

prowadzą do większych zmian w zachowaniu
są zalecane (mniejsze zmiany, ale więcej uczestników)

Jak długo
powinna trwać

Długie (+ telefony, emaile po zakończeniu)
Krótko

Odracza i zmniejsza nawroty
Większa ilość osób decydujących się na uczestnictwo

Tempo zmiany

Radykalne cele
Stopniowa transformacja zachowania

Może zależeć od zachowania.
Prawdopodobnie: zachowania szkodliwe dla zdrowia,
takie jak palenie, branie narkotyków – efektywniejsza
jest transformacja

Ile zachowań

Jedno (np. celem interwencji jest redukcja nadwagi)
Wiele jednocześnie (interwencje po krytycznych
wydarzeniach życiowych, np. zawale serca, obejmujące
zmianę diety, palenia, aktywności fizycznej)

brak jednoznacznych danych

Sprzyjanie

zdrowiu czy

ograniczanie

szkody

Programy promocji zdrowia: intensyfikacja aktywności
fizycznej, prowadzenia samobadania
Programy zmiany zachowań szkodliwych dla zdrowia:
ograniczanie palenia

Istnieją pewne przesłanki, wskazujące iż programy
promujące zdrowie (np. aktywność fizyczną)
prowadzą dodatkowo do redukcji zachowań
szkodliwych dla zdrowia (palenia i objadania się)

Inter-

dyscyplinarność

Interwencje psychologiczne
Kombinacja interwencji psychologicznych i
farmakologicznych

Może zależeć od zachowania i siły nawyku.
Prawdopodobnie w odniesieniu do redukcji nadwagi
najkorzystniejsze są interwencje kombinowana

Wsparcie po

interwencji

Interwencje oparte o rodzinę
Interwencje bez odwołania do wsparcia

Włączenie rodziny zwiększa wsparcie (lepsze efekty)

Język

komunikacji

Dane statystyczne i żargon
przykładowe opisy osób i sytuacji

Mniej korzystne
Bardziej korzystne

Forma przekazu

Wprost (należy używać prezerwatywy)
Nie wprost (nie warto umierać dla miłości)

Bardziej korzystne
Mniej korzystne

Komunikacja wad

i zalet

Wady przeważające nad zaletami

Równowaga wad i zalet

W przypadku zachowań o znanym wpływie na
zdrowie
W przypadku zachowań o nie do końca znanych
konsekwencjach (BSE)

(

N

= 418; T1-T2 = 3 miesiące)

Luszczynska & Schwarzer, 2003,

Psychology and Health

Faza Motywacyjna

Faza Motywacyjna

Faza

Faza

Wolicjonalna

Wolicjonalna

Własna

skuteczność

dot. podjęcia

zachowania

Oczekiwania

dot. wyniku

Percepcja

ryzyka

Intencja

Planowanie

Zachowanie

.49

.42

.37

.20

.42

.56

Χ

2

(281) = 571.92, p < .000, Χ

2

/df = 1.993

TLI = .955, CFI = .961, RMSEA = .049

.12

.69

.12

.42

.02

.00

.18

Własna

skuteczność

dot. utrzymania

zachowania

Własna

skuteczność dot.

przezwyciężania

nawrotów

Skuteczność w

inicjowaniu

Skuteczność w
utrzymywaniu

Oczekiwane

zyski i straty

Intencja

Planowanie

Utrzymywanie

zachowania

Dostępność wsparcia

społecznego

Ograniczanie

nawrotów

Skuteczność w

ograniczaniu

nawrotów

Faza motywacyjna

Faza utrzymywania

Faza ograniczania

nawrotów

Model R-HAPA (Łuszczyńska, 2004)
Zmienne społeczno-poznawcze i ich rola w poszczególnych fazach zmiany
zachowania

1) Interwencja mająca na celu wzmacnianie przekonań
o negatywnych efektach braku zainicjowania zachowania
(loss-framed intervention)
Cel:

wzrost spostrzeganego ryzyka, strat wynikających z nie
podjęcia działania ->intensyfikacja intencji

Meyerovitz i Chaiken, 1989; Rothman i in, 1999

Przekonywać o stratach czy o zyskach?

2) Interwencja mająca na celu wzmacnianie przekonań
o pozytywnych efektach zainicjowania zachowania
(gain-famed intervention)
Cel:

wzrost oczekiwanych zysków i przekonań o skuteczności
->intensyfikacja zachowania

Planowanie

Planowanie

“

“

implementation intention

implementation intention

”

”

(

(

Gollwitzer

Gollwitzer

, 1999)

, 1999)

Kiedy, gdzie i jak ma zosta

Kiedy, gdzie i jak ma zosta

ć

ć

podj

podj

ę

ę

te dzia

te dzia

ł

ł

anie?

anie?

kiedy pojawi si

kiedy pojawi si

ę

ę

sytuacja X, zrobi

sytuacja X, zrobi

ę

ę

Y

Y

*

*

Planowanie to proces wybierania i formu

Planowanie to proces wybierania i formu

ł

ł

owania

owania

umys

umys

ł

ł

owej reprezentacji okre

owej reprezentacji okre

ś

ś

lonej sytuacji,

lonej sytuacji,

w kt

w kt

ó

ó

rej jednostka podejmie po

rej jednostka podejmie po

żą

żą

dane zachowanie

dane zachowanie

*Jest to r

*Jest to r

ó

ó

wnie

wnie

ż

ż

wyb

wyb

ó

ó

r efektywnych zachowa

r efektywnych zachowa

ń

ń

,

,

nakierowanych na cel

nakierowanych na cel

Potwierdzone zale

Potwierdzone zale

ż

ż

no

no

ś

ś

ci mi

ci mi

ę

ę

dzy przygotowaniem planu

dzy przygotowaniem planu

a przeprowadzeniem r

a przeprowadzeniem r

ó

ó

ż

ż

nego rodzaju zachowa

nego rodzaju zachowa

ń

ń

detekcyjnych

detekcyjnych

(badania prewencyjne dotycz

(badania prewencyjne dotycz

ą

ą

ce raka;

ce raka;

Sheeran

Sheeran

i

i

Orbell

Orbell

, 2000)

, 2000)

Miejsca zmiany zachowań (nawyków) zdrowotnych.
1. Metody indywidualne ( dostosowana do potrzeb klienta

- intensywna; ekspert, skuteczny

2. Metody grupowe
( presja społeczna; zaangażowanie innych członków grupy)

a) grupy samopomocowe: osoby mające ten sam problem,

często z pomocą doradcy

np. AA- Anonimowi Alkoholicy, Weight Watchers
(wsparcie społeczne; wzajemne zrozumienie)

b) szkoły (szeroki zasięg; młody wiek;

właściwości formalne klasy)

c) miejsca pracy (np. rzucanie palenia)

GDZIE ZMIENIAĆ NAWYKI ZDROWOTNE

d) społeczności lokalne

(uczestniczy duża liczba osób; wsparcie społeczne)

e) mass-media – najbardziej efektywne w

uczulaniu na istnienie ryzyka
tworzą klimat poprzez kreowanie opinii publicznej

GDZIE ZMIENIAĆ NAWYKI ZDROWOTNE