Bierce należy do najbardziej interesujących i ekscentrycznych postaci literatury amerykańskiej. Uchodzi za
jednego z prekursorów noweli fantastyczno-naukowej, a jego przesycone makabrą, pełne nieraz gorzkiego
humoru utwory zapewniają mu niesłabnącą poczytność. Charakter twórczości autora „Jeźdźca na niebie"
związany jest w dużej mierze z dziejami jego życia. Ambrose Gwinett Bierce urodził się 24 czerwca 1842
roku w Meigs County, Ohio, USA, jako dziewiąte z kolei dziecko w rodzinie ubogiego farmera. Dzieciństwo
miał ciężkie, a biografowie przypuszczają, ze obsesyjnie powracający w jego ponuro-humorystycznych
opowiadaniach temat ojco- i matkobójców jest w pewnym sensie wynikiem udręk, jakich doznał w latach
chłopięcych. Wykształcenie otrzymał czysto iluzoryczne (jeden rok Instytutu Wojskowego). Brał udział w
wojnie secesyjnej po stronie Północy, początkowo jako dobosz pułkowy, później awansował do stopnia
oficera. Z tego okresu pochodzą jego najlepsze opowiadania. Po zdemobilizowaniu pracował jako strażnik
nocny w banku, potem szukał szczęścia w dziennikarstwie i był redaktorem szeregu pism w San Francisco.
życie prywatne Bierce'a obfitowało w klęski i tragedie, do czego w niemałym stopniu przyczynił s|; jego
trudny charakter i mizantropii. W roku 1913 Bierce, przeżywszy śmierć swoich dwóch synów, jako stary,
schorowany człowiek porzucił cywilizacją, którą pogardzał i wyszydzał, i wyjechał w nieznanym kierunku,
prawdopodobnie do Meksyku. Od tej pory wszelki słuch o nim zaginął. Biografowie przyjmują za datą jego
śmierci rok 1914. Za życia Bierce'a jego twórczość literacka znana była głównie w San Francisco i
okolicach. Dopiero tajemnicze zniknięcie pisarza przyczynia się do powstania „legendy Bierce'a", a z kolei
— sławy pisarskiej, która rozszerza się na całą Amerykę i Europę.

AMBROSE BIERCE

JEŹDZIEC NA NIEBIE

I INNE OPOWIADANIA

Tłumaczył JERZY KRZYSZTON
CZYTELNIK • 1960 Wydanie I
Tytuł oryginału angielskiego
THE COLLECTED WRITINGS OF AMBROSE B1ERCE
Obwolutę projektował MARIAN STACHURSKI

SPIS RZECZY

Jeździec na niebie
(A Horseman in the Sky)
Przy moście nad Sowim Potokiem
(An Occurrence at Owl Creek Bridge)
Chickamauga
Zaginął bez wieści
(One of the Missing)
Przełęcz Coultera
(The Affair at Coulter's Notch)
Coup de grace
Filozof
(Parker Adderson Philosopher)
Kwestia sumienia
(The Story of a Conscience)
Przygoda w Brownville
(An Adventure at Brownville)
Człowiek i wąż
(The Man and the Snake)
Oczy pantery
(The Eyes of the Panther)
Okno zabite deskami
(The Boarded Window)
Śmierć Halpina Fraysera
(The Death of Halpin Frayser)
Droga w świetle księżyca
(The Moonlit Road)
Diagnoza
(A Diagnosis of Death)
Moxon i jego władca
(Moxon's Master)
Draństwo
(The Damned Thing)
Pasterz Hatta
(Haita the Shepherd)
Grób bez dna
(A Bottomless Grave)
Czesana krowa
(Curried Cow)
Moje ulubione morderstwo
(My Favorite Murder)
Oleum canis
(Oil of Dog)

JEŹDZIEC NA NIEBIE

1

Działo się to w roku 1861, w zachodniej Wirginii. W przydrożnych krzakach wawrzynu leżał
żołnierz w słoneczne, jesienne popołudnie. Wyciągnięty na brzuchu, czubki butów wspierał o
ziemię. Głowa osunęła mu się na lewe ramię, prawa ręka spoczywała bezwładnie na karabinie.
Gdyby nie normalna raczej poza i lekkie, rytmiczne poruszenia ładownicy na plecach, można by
pomyśleć, że nie żyje. Zasnął na posterunku. Jeśliby go na tym przyłapano, wkrótce by nie żył, za
takie przewinienie czekała go słusznie kara śmierci.
Kępa wawrzynów, pod którą spał żołnierz, rosła na zakręcie drogi, ta zaś, zbiegając stromo od
południa, skręcała w tym miejscu raptownie na zachód i prowadziła pod szczytem ze sto jardów,
dalej znowu skręcała na południe i zygzakiem mknęła w dół wśród lasu. Nad drugim zakrętem
wznosiła się potężna skała o ściętym, płaskim wierzchołku, górująca nad doliną, którą wiła się
droga. Skała wieńczyła wysokie urwisko, kamień leciałby stamtąd z tysiąc stóp w dół, prosto na
czubki sosen. Żołnierz leżał na drugim krańcu tegoż urwiska. Gdyby w tej chwili nie spał, miałby
przed sobą nie tylko widok fragmentu drogi i wyniosłej skały, ale i całej przepaści. Mógłby od tego
dostać zawrotu głowy.
Wszędzie dokoła rosły lasy, tylko na samym dnie doliny otwierała się mała łąka, którą przepływał
ledwie widoczny strumień. Z tej wysokości łąka wyglądała jak zwykła płachta, choć w istocie miała
z kilka akrów. Jaśniała soczystszą zielenią niż otaczający ją bór. Dalej piętrzyły się olbrzymie
urwiska, po których w niepojęty sposób wspinała się droga. Kształt doliny przypominał w istocie
zamknięty kocioł i nie można się było nadziwić, którędy droga weszła i wyszła, skąd się brał i
dokąd płynął strumień przecinający łąkę w dole.
Nie ma tak dzikiego i niedostępnego zakątka, którego by ludzie nie zamienili na teren wojny; pięć
ukrytych w lesie pułków piechoty federalnej biwakowało na dnie tego kotła, który z wojskowego
punktu widzenia stanowił pułapkę, gdyż wystarczyło obsadzić tylko pięćdziesięcioma ludźmi oba
wyjścia, aby zamorzyć w nim głodem całą armię. Żołnierze odpoczywali teraz po całej dobie
marszu. O zmierzchu znowu ruszą w drogę, wespną się na urwisko, gdzie spał w tej chwili ich
niesumienny wartownik, i spuszczając się po drugim stoku grani spadną około północy na obóz
nieprzyjacielski. Liczyli na zaskoczenie, gdyż droga wychodziła na tyły obozu. W razie
niepowodzenia znaleźliby się w niesłychanie groźnej sytuacji, a niepowodzenie byłoby
nieuniknione, gdyby przypadek lub czujność nieprzyjaciela przedwcześnie wyjawiły ten manewr.

2

Młody wartownik, śpiący w krzakach wawrzynu, nazywał się Carter Druse, pochodził z Wirginii.
Miał zamożnych rodziców, był jedynakiem i przywykł do takich wygód, szlachetnych manier i
wielkopańskiego życia, na jakie pozwalało bogactwo i dobry smak
w górzystych ostępach zachodniej Wirginii. Dom jego znajdował się zaledwie o kilka mil od
obecnego posterunku.
Któregoś dnia przy śniadaniu Carter wstał od stołu i powiedział spokojnie, lecz poważnie:
— Ojcze, do Grafton przybył pułk armii federalnej. Postanowiłem się zaciągnąć.
Ojciec uniósł lwią głowę, popatrzył na syna i odparł:
— Cóż, mój panie, idź... Cokolwiek się zdarzy, rób, co uważasz za swój obowiązek. Wirginia, którą
zdradziłeś, musi się obejść bez ciebie. Jeśli przeżyjemy tę wojnę, to jeszcze na ten temat
porozmawiamy. Stan zdrowia twojej matki, o czym cię lekarz powiadomił, nie rokuje nadziei. W
najlepszym razie nie pozostanie wśród nas dłużej niż parę tygodni, ale czas ten jest drogi. Lepiej nie
mącić jej spokoju.
Więc Carter Druse, z szacunkiem pokłoniwszy się ojcu, który oddał mu ukłon ze wspaniałą
kurtuazją, maskującą złamane serce — porzucił dom rodzinny i poszedł na wojaczkę. Honor jego i

odwaga, śmiałość i poświęcenie wprędce zdobyły mu uznanie kolegów i dowódców; tym właśnie
walorom i pewnej znajomości terenu zawdzięczał, że powierzono mu ryzykowne zadanie na
najbardziej wysuniętej placówce. Jednakże zmęczenie okazało się silniejsze niż obowiązek i Carter
zasnął. Jakiż to dobry lub zły anioł przyszedł obudzić go we śnie — któż to wie? Żaden ruch, żaden
szelest nie naruszył głębokiej ciszy popołudnia, gdy niewidzialny wysłannik losu pochylił się nad
nim i szepnął mu do ucha tajemnicze zaklęcie przebudzenia, którego nie wypowiedziały nigdy
ludzkie usta ani nie utrwaliła żadna ludzka pamięć. Carter spokojnie podniósł głowę i spojrzał przez
maskujące go krzaki wawrzynu, instynktownie zaciskając dłoń na karabinie.
Ogarnął go przejmujący zachwyt. Oto na kolosalnym piedestale urwiska — nieruchomy na samym
krańcu płaskiej skały i odcięty wyraźnie na niebie — stał imponujący dostojeństwem posąg jeźdźca.
Jeździec trzymał się na koniu prosto i po wojskowemu, ale ze swobodą wyciosanego w marmurze
helleńskiego boga. Szary mundur harmonizował z eterycznym tłem, cień łagodził i tłumił połysk
ekwipunku i uprzęży, sierść konia lśniła matowo. Prawą ręką przytrzymywał „za szyjkę" karabin
wsparty na łęku siodła, niewidoczną lewą — prawdopodobnie ściągał wodze. Profil konia rysował
się ostro na tle nieba, wymierzony w przestrzeń ku przeciwległym urwiskom. Jeździec miał głowę
lekko odwróconą, widać było tylko zarys czoła i brody; spoglądał w głąb doliny. Wydźwignięta pod
niebo posągowa grupa nabrała w oczach żołnierza heroicznych, kolosalnych niemal kształtów.
Nawiedziło Cartera przedziwne uczucie, że przespał całą wojnę i spogląda właśnie na szlachetne
dzieło sztuki wzniesione na cyplu skalnym ku upamiętnieniu bohaterskiej przeszłości, w której
jemu przypadła niesławna rola. Wyzwoliło go spod uroku drgnienie konia, który cofał się nieco od
skraju przepaści; jeździec trwał w bezruchu. Carter, przywołany do przytomności i świadom groźby
sytuacji, ostrożnie przepchnął broń przez zarośla, zarepetował, przysunął kolbę do policzka i
naprowadził muszkę na pierś jeźdźca. Jedno pociągnięcie cyngla i Carter Druse miałby sumienie
spokojne. W tejże chwili jeździec odwrócił głowę i spojrzał w kierunku ukrytego przeciwnika —
popatrzył mu jakby prosto w twarz, w same oczy, w samo serce, dzielne i wrażliwe.
Czyż tak strasznie zabić wroga na wojnie — wroga, co wpadł na trop tajnego manewru, od którego
zawisło bezpieczeństwo towarzyszy — wroga, którego wiedza
stawała się bardziej groźna niż liczebność całej jego armii? Carter Druse pobladł i dygotał na całym
ciele, zrobiło mu się słabo. Posągowa grupa zamigotała mu w oczach, czarne kształty jeźdźca i
konia harcowały dziko zataczając kręgi na płomienistym niebie. Wypuścił karabin z dłoni, powoli
opadł twarzą w liście. Ten dzielny człowiek i tęgi wojak był bliski omdlenia z nadmiaru przeżyć.
Stan ów nie trwał długo. W jednej chwili Carter podniósł głowę, ręce zacisnęły się na broni, palec
szukał cyngla; umysł, serce i oczy miał czyste, sumienie i rozsądek — zdrowe. Nie mógł liczyć, że
weźmie wroga do niewoli; zaalarmowany pomknąłby zaraz z fatalną wieścią do swojego obozu.
Żołnierz miał prosty obowiązek — musi zastrzelić go z ukrycia, bez ostrzeżenia; nie dając mu ni
chwili na skupienie się przed śmiercią, nawet na cichą modlitwę — musi go posłać na tamten świat.
Ale nie — jeszcze jest nadzieja; mógł przecież niczego nie zauważyć, może podziwia tylko
wspaniałość krajobrazu. Może zawróci zaraz spokojnie tam, skąd przybył. W chwili odjazdu da się
spostrzec, czy coś wie. Całkiem możliwe, że uwagę jego przykuwa... Carter odwrócił głowę i
spojrzał w błękitną głębię, jak gdyby na dno przezroczystego morza. Zobaczył pełznące wężykiem
po łące figurki ludzi i koni — jakiś głupi dowódca pozwalał żołnierzom poić konie na otwartej
przestrzeni, na pełnym widoku z tuzina wierzchołków!
Carter przeniósł wzrok z doliny i wtopił go w jeźdźca na niebie. Znów naprowadził karabin, lecz
tym razem mierzył w konia. W pamięci dźwięczały mu słowa ojca, wypowiedziane w chwili
rozstania: „Cokolwiek się zdarzy, rób, co uważasz za swój obowiązek". Uspokoił się. Lekko
zacisnął zęby, nie drgnął mu żaden muskuł, nie czuł nerwów jak śpiące dziecko, oddychał równo i
wolno, powstrzymując oddech przy celowaniu. Zwyciężył w nim obowiązek; dusza powiedziała
ciału: „Uspokój się, bądź cicho." Strzelił.

3

Oficer armii federalnej, który szukając przygód czy też chcąc zaznajomić się z terenem opuścił
ukryty w dolinie biwak i zawędrował na skraj polany u stóp urwiska, przystanął właśnie i
zastanawiał się, czy warto iść dalej. O ćwierć mili przed nim — choć zdawało się, że w odległości
rzutu kamieniem — wyrastał spośród sosen ogromny masyw skalny, który piął się tak wysoko, że
oficerowi zakręciło się w głowie, gdy popatrzył na ginący w błękicie postrzępiony wierzchołek.
Skała rysowała się prostopadle na tle nieba i odległych, zasnutych mgiełką wzgórz, wisiała wprost
nad czubkami sosen na dnie przepaści. Podnosząc wzrok ku zawrotnej wyżynie oficer ujrzał
niesamowite zjawisko — człowiek na koniu zjeżdżał niebem w dolinę!
Mocno osadzony w siodle i wyprostowany po wojskowemu jeździec ściągał cugle hamując w
pędzie rumaka. Długie włosy jeźdźca falowały na wietrze jak kita, ręce tonęły w chmurze końskiej
grzywy. Ciało konia było napięte, jak by każde uderzenie kopyta walczyło z oporną ziemią.
Galopował dziko, lecz jeszcze na oczach oficera wyrzucił do przodu nogi, jak gdyby po skoku. Ależ
to był lot!
Widok zjawy jeźdźca na niebie napełnił oficera zdumieniem i trwogą, uwierzył niemal, że objawiła
mu się nowa Apokalipsa. Nie wytrzymał tylu wzruszeń, nogi ugięły się pod nim i upadł na ziemię.
Nieomal w tejże chwili usłyszał trzask gałęzi, który zamarł bez echa, i nastała zupełna cisza.
Oficer podniósł się dygocząc na całym ciele. Ocucił go z oszołomienia ból zadrapanej łydki. Oficer
opanował się i pobiegł pędem daleko w skos od podnóża skały, gdzie spodziewał się znaleźć
jeźdźca; niczego naturalnie nie znalazł, gdyż pośpieszył w odwrotnym kierunku. W przelotnej
chwili, gdy ujrzał podniebną galopadę, wdzięk i swoboda cudownego zjawiska tak urzekły jego
wyobraźnię, że nie przyszło mu na myśl, iż szlak niebiańskiej kawalerii wiedzie prosto w dół i
kończy się u samego podnóża skały. W pół godziny później wrócił do obozu.
Oficer ów był mądrym człowiekiem

;

wiedział, że nie należy opowiadać prawdy, której nikt nie da

wiary. Nie wspomniał ni słowem o tym, co widział. Kiedy jednak dowódca zagadnął go, czy w
czasie swojej wycieczki nie odkrył czegoś, co może posłużyć ekspedycji, oficer odparł:
— Tak jest, panie pułkowniku. Żadna droga nie wiedzie od południa w głąb doliny.
Dowódca, lepiej poinformowany, uśmiechnął się.

4

Po oddaniu strzału szeregowy Carter Druse naładował broń i leżał dalej na czatach. Nie minęło
dziesięć minut, gdy skradając się ostrożnie, podpełzł do niego sierżant. Carter nie spojrzał nawet na
sierżanta, leżał bez ruchu nie reagując na jego przybycie.
— Strzelałeś? — szepnął sierżant.
— Tak.
— Do kogo?
— Do konia. Stał na tamtej skale, prawie przy samej krawędzi. A teraz go nie ma, jak pan widzi.
Zleciał w przepaść.
Żołnierz miał twarz bladą, ale nie zdradzał innych oznak podniecenia. Gdy udzielił odpowiedzi,
odwrócił oczy i milczał. Sierżant nie rozumiał.
— Słuchaj no, Druse — powiedział po chwili — nie ma sensu robić tajemnicy. Rozkazuję ci złożyć
meldunek. Siedział ktoś na koniu?
— Tak.
— No?
— Mój ojciec.
Sierżant wstał z ziemi i poszedł przed siebie.
— Boże święty! — powiedział.

PRZY MOŚCIE NAD SOWIM POTOKIEM

1

Na moście kolejowym w północnej Alabamie stał człowiek wpatrzony w nurt potoku, rwący o
dwadzieścia stóp niżej. Ręce miał wykręcone do tyłu, przeguby związane sznurem. Powróz, którego
pętlę zarzucono mu na szyję, zwisał luźno, przytwierdzony do mocnych bierwion krzyżujących się
nad jego głową. Parę desek ułożonych na podkładach kolejowych dawało oparcie skazańcowi i
oprawcom: dwóm szeregowym z armii federalnej pod wodzą sierżanta, który w cywilu mógł być z
powodzeniem pomocnikiem szeryfa. Nie opodal, na tymże prowizorycznym pomoście, stał oficer w
pełnej gali, z bronią u boku. Był w stopniu kapitana. Na obu krańcach mostu widnieli dwaj
wartownicy z karabinami trzymanymi przepisowo na tak zwanej „podpórce". Broń trzymana
pionowo przy lewym boku wspierała się zamkiem o przedramię przyciśnięte do piersi. Ta
rygorystyczna i nienaturalna postawa zmuszała do wyprężania się. Wartownicy nie mieli zapewne
obowiązku interesować się tym, co dzieje się na środku mostu, strzegli tylko wstępu na kładkę
biegnącą obok szyn.
Na prawym brzegu potoku nie widać było żywej duszy; tor kolejowy mknął prosto w las przez
jakieś sto jardów, potem skręcał gubiąc się z oczu. Zapewne gdzieś dalej rozstawiono czaty. Na
lewym brzegu wznosił się łagodny pagórek, ukoronowany palisadą, z której wystawała gardziel
mosiężnej armaty, panującej nad mostem. W pniach palisady wydrążono również strzelnice. W
połowie zbocza między mostem a fortem oczekiwali widzowie — kompania piechoty stojąca w
szeregu, na spocznij, z bronią u nogi. Lufy karabinów wspierały się lekko o prawą pierś, ręce mieli
skrzyżowane na łożach. Na prawym skrzydle oddziału stał porucznik, złożył dłonie na rękojeści
szpady, opartej ostrzem o ziemię. Kompania zwrócona twarzą do mostu przypatrywała się
kamienna, nieporuszona. Wartownicy odwróceni ku brzegom potoku trwali jak posągi zdobiące
most. Kapitan stał w milczeniu, z założonymi rękami, obserwując pracę podkomendnych, lecz nie
przerywając im żadnym gestem. Śmierć posiada dostojeństwo, gdy nadchodzi zapowiedziana,
witają ją z szacunkiem i ceremonią nawet ci, którzy są z nią za pan brat. Wedle zasad wojskowej
etykiety milczenie i bezruch stanowią wyraz poważania.
Człowiek, który nawiązał bliską znajomość ze stryczkiem, wyglądał na około trzydzieści pięć lat.
Był to cywil i sądząc z ubioru, prawdopodobnie plantator. Rysy miał szlachetne — prosty nos,
mocne usta, szerokie czoło; zaczesane do tyłu ciemne włosy opadały mu na kołnierz doskonale
skrojonego anglezu. Nosił wąsy, brodę bez faworytów przyciętą w szpic; w dużych ciemnoszarych
oczach gościł łagodny wyraz — niespodziewany u kogoś, kto trafił na szubienicę. Widocznie nie
był to pospolity zbrodniarz. Liberalny kodeks wojskowy dba o to, aby przywilej powieszenia
przysługiwał najrozmaitszym osobom, nie wykluczając dżentelmenów.
Skończono przygotowania. Dwaj szeregowi odeszli na bok, każdy odciągnął swoją deskę. Sierżant
obrócił się do kapitana, zasalutował, po czym wyminął go i stanął tuż za plecami dowódcy, który z
kolei odstąpił na bok. W rezultacie skazaniec i sierżant znaleźli się na dwóch przeciwnych krańcach
deski, przerzuconej przez trzy wiązadła mostu. Koniec, na którym stał cywil, urywał się tuż przed
czwartym wiązadłem. Deskę równoważył przedtem ciężar kapitana, teraz zaś sierżanta. Na znak
pierwszego drugi odstąpi o krok, kładka się przechyli i skazaniec runie w dół. Urządzenie to
przemawiało mu do gustu jako proste i skuteczne. Twarzy skazańca nie zakryto ani nie zawiązano
oczu. Patrzył chwilę na „niestały grunt" pod nogami, aż powędrował spojrzeniem ku rwącej wodzie
potoku, pędzącego szaleńczo u jego stóp. Wpadło mu w oczy tańczące w kipieli polano, śledził, jak
niesie je nurt. Jakże wolno się posuwało! Co za gnuśny potok!
Zamknął oczy, aby skupić ostatnie myśli na żonie i dzieciach. Woda pozłocona wczesnym słońcem,
w górze potoku lęgnące się u brzegów opary, fort, żołnierze, polano niesione prądem — rozpraszały
jego myśli. Uświadomił sobie, że znowu coś mu przeszkadza. W myśl o najbliższych wdzierał się

jakiś natrętny i niepojęty dźwięk — ostry, wyraźny, metaliczny jak odgłos młota na kowadle.
Zastanawiał się, co to tak dzwoni i skąd nadchodzi ów dźwięk — z daleka czy z bliska? Odgłos
powtarzał się regularnie, ale w tak powolnym rytmie jak żałobny dzwon. Na każde uderzenie czekał
z niecierpliwością i — sam nie wiedział dlaczego — z obawą. Coraz to dłuższe pauzy doprowa-
dzały go do szału. Każdy dźwięk był jak dźgnięcie nożem. Bał się, że zacznie krzyczeć. To tykotał
jego zegarek.
Otworzył oczy i ujrzał znowu potok w dole. „Gdyby udało mi się oswobodzić ręce — myślał — to
zrzuciłbym pętlę i skoczył do wody. Żeby mnie nie trafili, popłynąłbym nurkiem; wydostałbym się
na brzeg, zaszył w las i wrócił do domu. Dzięki Bogu, żona i maleństwa
znajdują się poza ich zasięgiem, tam jeszcze nie dotarli."
Kiedy owe myśli błyskały pod czaszką skazańca — kapitan skinął na sierżanta. Sierżant zeskoczył
z kładki.

2

Peyton Farquhar, zamożny plantator, wywodził się ze starej rodziny, cieszącej się w Alabamie
wielkim szacunkiem. Jako właściciel niewolników, a co za tym idzie — polityk, był naturalnie
prawdziwym secesjonistą, żarliwie oddanym sprawie Południa. Bezwzględne okoliczności, o
których nie ma potrzeby tu opowiadać, nie pozwoliły mu zaciągnąć się do walecznej armii, toczącej
mordercze boje zakończone upadkiem Corinthu; cierpiał więc przez sromotny los, tęsknił za
działaniem, bogatszym życiem żołnierza, za okazją do wyróżnienia się. Czuł, że okazja go nie
ominie, tak jak nie omija nikogo w czas wojny. Na razie robił, co mógł. Nie upokarzała go żadna
służba dla dobra Południa, nie przerażało żadne ryzyko, byle możliwe do podjęcia dla cywila, który
w głębi duszy był żołnierzem i przynajmniej po części zgadzał się z otwarcie szelmowskim
powiedzonkiem, że w miłości i na wojnie wszystko uchodzi.
Pewnego wieczoru, kiedy Farquhar z żoną siedzieli na ławce przed domem, do bramy podjechał
żołnierz w szarym mundurze i poprosił o łyk wody. Pani Farquhar pobiegła po nią, uszczęśliwiona,
że może mu usłużyć. Mąż jej zbliżył się tymczasem do zakurzonego jeźdźca i skwapliwie
wypytywał o nowiny z frontu.
— Jankesi naprawiają tory kolejowe — powiedział żołnierz — i przygotowują się do nowej
ofensywy. Dotarli do mostu nad Sowim Potokiem, wyreperowali go i na północnym brzegu
wznieśli palisadę. Wszędzie porozlepiali ostrzeżenia, podpisane przez ich komendanta, z których
wynika, że każda osoba cywilna przyłapana na naruszaniu całości kolei, mostów, tuneli czy
pociągów zostanie bezwzględnie powieszona. Widziałem ten plakat.
— Ile jest stąd do mostu nad Sowim Potokiem? — spytał Farquhar.
— Ze trzydzieści mil.
— Czy po tej stronie nie ma żadnych oddziałów?
— Tylko pikieta przy torze kolejowym, jakieś pół mili przed mostem, i samotny wartownik u
wejścia na most.
— Przypuśćmy, że jakiś cywil z zamiłowaniem do szubienicy ominie pikietę i dajmy na to...
pokona wartownika — powiedział Farquhar uśmiechając się — to co wtedy może zdziałać?
Żołnierz zastanowił się.
— Byłem tam przed miesiącem — odparł. — Zauważyłem, że wiosenne wody naniosły stertę
drewna pod ostatni filar mostu. Do tej pory drewno na pewno wyschło i pali się jak pakuły.
Pani Farquhar przyniosła kubek. Żołnierz wypił, podziękował jej wylewnie, skłonił się mężowi i
odjechał. W godzinę później, po zapadnięciu zmroku, powtórnie minął plantację wracając na
północ, tam skąd się pojawił. Był to nieprzyjacielski wywiadowca.

3

Spadając w dół między wiązadła mostu Peyton Farquhar stracił przytomność, jak gdyby zmarł na
miejscu. Z tego stanu zbudził go — po całych wiekach, jak mu się zdawało — ból wywołany

ostrym uciskiem gardła, uczucie duszenia się. Rozchodzące się od szyi przenikliwe dreszcze targały
każdym włóknem jego ciała, mknęły po systemie rozgałęzień z niepojętą częstotliwością jak
strumienie pulsującego ognia rozgrzewające do nieznośnej temperatury. Pod czaszką czuł stężony
ucisk. Doznaniom tym nie towarzyszyła żadna myśl. Rozsądek uległ już zaćmieniu, została tylko
zdolność odczuwania, a czucie samo stanowiło męczarnię. Miał świadomość ruchu. Ogarnięty
świetlną mgławicą, stanowiąc ledwie jej ogniste jądro wolne od ciężaru materii — szybował po
niepojętym łuku niczym ogromne wahadło. Naraz ze straszliwą raptownością światło strzeliło w
górę w głośnym plusku; uczuł przeraźliwy szum w uszach, otoczył go chłód i mrok. Ożyła w nim
zdolność myślenia; wiedział, że powróz pękł i oto wpadł do potoku. Nie zadławił się, gdyż pętla
ściskała szyję i nie wpuszczała wody do płuc. Być powieszonym i umrzeć na dnie rzeki! —
rozśmieszyła go ta myśl. Otworzył w ciemnościach oczy i ujrzał nad sobą przebłysk światła, ale
jakże odległy, jakże niedostępny! Wciąż tonął, gdyż światło nikło mu z oczu coraz bardziej, aż
został ledwie promyk. Potem zaczęło rosnąć, rozjaśniać się, więc poznał, że unosi się ku po-
wierzchni — poznał ze wstrętem, gdyż tu, w głębinie, było mu tak przyjemnie. „Wisieć i tonąć —
myślał — to się nawet opłaci; ale nie mam ochoty dać się zastrzelić. Nie, nie dam się zastrzelić; to
już niesprawiedliwe".
Nie czuł wysiłku, ale ostry ból w przegubach uświadomił mu, że stara się wyswobodzić ręce.
Poświęcił tym zmaganiom uwagę, nie troszcząc cię, co z tego wyniknie, jak próżniak obserwujący
sztukę kuglarza. Co za wspaniały wysiłek! Co za niezrównana, co za nadludzka siła! Ach, to piękne
osiągnięcie! Brawo! Pęta opadły; wyswobodzone ramiona podpłynęły w górę, dłonie zamajaczyły
w rosnącym świetle. Obserwował je z obudzoną ciekawością, jak najpierw jedna, potem druga
wpiła się w pętlę zaciśniętą na szyi. Palce zdarły ją i odrzuciły precz: odpłynęła falując jak wąż
wodny. „Dajcie pętlę, dajcie ją!" Zdawało mu się, że woła tak do swoich rąk, gdyż ze zdjęciem pętli
przyszła najokropniejsza męczarnia, jakiej dotąd zaznał. Szyja bolała go strasznie; głowę trawił
ogień; ledwie trzepoczące serce dało nagle potężnego susa próbując wyskoczyć gardłem. Całe ciało
prężyło się i wiło w nieznośnej boleści. Ale nieposłuszne ręce nie zważały na rozkaz. Mocno
odpychając wodę szybkimi ruchami, ciągnęły go gwałtem na powierzchnię. Czuł, że wynurza
głowę; słońce oślepiło go zupełnie; pierś uniosła się spazmatycznie i w ostatecznej udręce płuca
zaczerpnęły potężny haust powietrza, które natychmiast wydarło się krzykiem!
Odzyskał pełną wrażliwość zmysłów, które stały się nadnaturalnie czujne i bystre. W straszliwym
zaburzeniu organizmu coś tak je wydoskonaliło, że notowały rzeczy nigdy nie dostrzegane. Słyszał,
jak kropelki wody bębnią rozpryskując się na jego twarzy. Gdy spojrzał w las na brzegu potoku,
widział każde drzewo z osobna, każdy liść i żyłkowanie każdej blaszki — widział wręcz owady na
liściach: szarańcze, mieniące się muchy, szare pająki rozpinające sieć między gałązkami.
Dostrzegał rozszczepione kolory w każdej kropli rosy na milionowych źdźbłach trawy. Brzęczenie
komarów tańczących nad wirami strumienia, trzepot skrzydeł ważek, uderzenia nóżek owadzich na
wodzie, jak wioseł unoszących łódź — wszystko to tworzyło uchwytną muzykę. Ryba przemknęła
mu przed oczami, słyszał, z jakim impetem rozcina wodę.
Wynurzył się na powierzchnię, płynąc z prądem po-toku; za chwilę stanowił jakby oś, wokół której
świat widzialny okręcał się powoli; ujrzał most, palisadę fortu, żołnierzy na moście, kapitana,
sierżanta, dwóch szeregowców — swoich ciemiężycieli. Sylwetki ich odcinały się na błękitnym
niebie. Krzyczeli, wymachiwali rękami, pokazując na niego. Kapitan wyrwał pistolet, ale nie
strzelał; tamci nie posiadali broni. Wyglądali groteskowo i strasznie, kształty mieli przeogromne.
Raptem usłyszał ostry strzał, coś śmignęło w wodę, aż bryzgi poleciały mu w twarz. Znowu
huknęło j spostrzegł wartownika z wymierzoną strzelbą, z lufy unosił się obłoczek sinego dymu.
Spozierał prosto w oko żołnierza, wpatrzone weń przez szczerbinę celownika. Widział szarą
źrenicę. Przypomniało mu się, co gdzieś wyczytał, że najlepsi strzelcy mają szare oczy, które są
najprzenikliwsze. A jednak ten chybił.
Przeciwny prąd porwał Farquhara i obrócił go znowu twarzą w stronę lasu; fort miał za plecami.
Dźwięk czystego, wysokiego głosu nastrojonego na monotonną nutę rozległ się za nim i nadbiegł
skroś potoku z taką wyrazistością, że przeniknął i przytłumił wszystko inne, nawet bulgotanie wody
w uszach. Farquhar, choć nie żołnierz, dość często bywał w obozach wojskowych, aby wiedzieć,

jak straszną wymowę ma ten spokojny, przewlekły zaśpiew z mocnym przydechem; porucznik na
brzegu przystąpił do działania. Jakże zimno i bezlitośnie — z jaką równą i dostojną intonacją,
zwiastującą i narzucającą ludziom spokój — z jak dokładnie odmierzonymi pauzami padały te
okrutne słowa:
— Kompania, baczność!... Złóż się!... Gotów!... Cel!... Pal!...
Farquhar dał nura — tak głęboko, jak tylko mógł. Woda huczała mu w uszach niczym łoskot
Niagary,. a jednak usłyszał stłumiony grzmot salwy i wznosząc się znów ku powierzchni napotkał
błyszczące kawałki metalu, osobliwie spłaszczone; kołysząc się, wolno opadały w głąb. Niektóre
przywierały na chwilę do jego twarzy i rąk, by zaraz spłynąć wędrując na dno. Jeden utkwił mu za
kołnierzem. Był nieprzyjemnie ciepły, Farquhar wyrwał go stamtąd.
Kiedy łapiąc powietrze wychynął na powierzchnię, spostrzegł, że znajdował się długi czas pod
wodą; prąd uniósł go znacznie bliżej ku ocaleniu. Żołnierze kończyli właśnie ładować broń;
metalowe stemple błysnęły w słońcu wszystkie na raz, gdy je wyciągnęli z luf, podnieśli ku górze i
wcisnęli w osady. Dwaj wartownicy znowu bezskutecznie dali ognia.
Farquhar widział to wszystko przez ramię; płynął teraz żywo z prądem. Umysł jego pracował tak
jak ręce i nogi — z błyskawiczną szybkością.
„Oficer nie powtórzy błędu — myślał. — Zbyt kurczowo trzymał się regulaminu. Przecież salwa
znaczy tyle, co pojedynczy strzał, tak samo łatwo dać przed nią nurka. Chyba wydał już rozkaz,
żeby strzelali na własną rękę. Boże ratuj, nie potrafię uniknąć wszystkich kul z osobna!"
Straszliwy plusk rozległ się tuż obok, a po nim głośny szum, jak by wracał diminuendo przez
powietrze do fortu, aż skonał w eksplozji, która cały potok wzburzyła do głębi! Płachta wody
wygięła się nad nim, runęła w dół, oślepiając go i dusząc! Armata przyłączyła się do gry. Gdy
otrząsnął głowę z kipieli, usłyszał wysoko szum pocisku, który zboczył z toru i po chwili druzgotał
z trzaskiem konary lasu za rzeką.
„Więcej tego nie zrobią — pomyślał. — Następnym razem użyją kartacza. Muszę uważać na
armatę; dym mnie uprzedzi, detonacja przychodzi za późno, wlecze się za pociskiem. To dobre
działo."
Raptem uczuł, że kręci się w kółko, wirując jak bąk. Woda, brzegi, las, odległy już most, fort i
żołnierze — wszystko zmieszało się i zatarło. Przedmioty zastępowała tylko barwa; nic nie widział
prócz cienkich kolorowych obręczy. Wpadł w wir, który niósł go i kręcił z taką chyżością, że
Farquhar dostawał mdłości i zawrotów głowy. Po paru chwilach wyrzuciło go na żwir — na lewy,
południowy brzeg potoku — za występ skalny, który krył go przed okiem nieprzyjaciół. Raptownie
wytrącony z pędu otarł sobie skórę na ręce i to wróciło mu siły. Zapłakał z radości. Zanurzył palce
w piasek, garściami sypał go na siebie i głośno mu błogosławił. Piasek przypomniał mu diamenty,
rubiny, szmaragdy, nic piękniejszego nie umiał sobie wyobrazić. Drzewa na brzegu rosły niby
ogromne krzewy w ogrodzie,- zauważył, jak symetrycznie są posadzone, wdychał woń ich kwiecia.
Niezwykłe różowe światło widniało między pniami, gałęzie grały na wietrze jak harfy eolskie. Nie
miał chęci uciekać dalej — wolał pozostać w tym czarownym ustroniu, dopóki go nie schwytają.
Wytrącił go z marzeń gwizd i grzmot kartacza, który rozerwał się wysoko wśród gałęzi.
Rozczarowany kanonier posłał mu pocisk na pożegnanie. Farquhar zerwał się, wdarł na stromy
brzeg i zanurzył się w las.
Wędrował cały dzień, wytyczając szlak według słońca. Puszcza była chyba bezkresna; nie natrafił
nigdzie na żadną przesiekę ani nawet na dróżkę leśnika. Nie miał pojęcia, że mieszka w tak dzikiej
okolicy. Kryło się w tym coś zagadkowego.
O zmierzchu rozbolały go nogi, poczuł się znużony i zgłodniały. Myśl o żonie i dzieciach
przynaglała go do marszu. Znalazł wreszcie drogę, która prowadziła go we właściwym kierunku.
Była szeroka i prosta jak ulica, a jednak wyglądała na nieuczęszczaną. Nie graniczyły z nią pola,
nikt w sąsiedztwie nie mieszkał. Gdyby choć pies zaszczekał zwiastując osiedle ludzkie." Czarne
ściany drzew biegły prosto po obu stronach, łącząc się w punkt na horyzoncie: przypominał się
szkolny wykres perspektywy. Nad drogą, w szczelinie nieba, świeciły obco wielkie, złote gwiazdy,
ugrupowane w niezwykłe konstelacje. Był przekonany, że stanowią układ, w którym kryje się
złośliwa wróżba. Z obu ścian lasu dobywały się osobliwe zgiełki; kilka-kroć wyraźnie usłyszał

szepty w obcej mowie.
Dokuczał mu ból szyi, obmacując ją poznał, że straszliwie spuchła. Sznur musiał zostawić na niej
czarną pręgę. Czuł, że oczy mu stężały; nie mógł ich już zamknąć. Język skołowaciał z pragnienia;
chcąc ulżyć mu w gorączce, wysunął go z ust na zimne powietrze. Jakaż miękka murawa wyścieliła
nieuczęszczany szlak — nie czuł już, że stąpa po ziemi!
Zapewne mimo bólu musiał w marszu zapaść w sen, gdyż teraz widzi całkiem inny obraz — być
może wyzwolił się po prostu z widziadeł. Stoi u wrót domu. Nic się nie zmieniło, jasno tu i pięknie
w porannym słońcu. Musiał wędrować calutką noc. Otwiera furtkę, zbliża się szeroką, jasną ścieżką
i widzi, jak migoczą kobiece suknie; żona, jakże świeża, spokojna i cudna, zstępuje z werandy, aby
go powitać. Przystanęła na ścieżce i czeka z uśmiechem niewysłowionej radości, ma w sobie
niedościgły urok i godność. Och, jakaż ona piękna! Skacze ku niej z otwartymi ramionami. Już
przytula ją do piersi, kiedy ogłuszający cios spada mu na kark; oślepiająco białe światło tryska
wokół z hukiem, jak wybuch pocisku — i nastaje zupełna ciemność i cisza.
Peyton Farquhar nie żył; ciało jego, z przerwanym stosem pacierzowym, kołysało się łagodnie pod
przęsłami mostu nad Sowim Potokiem.

CHICKAMAUGA

*

W słoneczne popołudnie mały chłopczyk wymknął się z surowego domu na polanie i nie
zauważony przez nikogo zapuścił się w las. Cieszył się swobodą, podniecała go radość wyprawy w
nieznane. Odezwał się w nim bowiem duch przodków, którzy od tysiącleci dokonywali
wiekopomnych odkryć i podbojów, a na miejscu swoich zwycięstw wznosili obozy — miasta z
ciosanego kamienia. Przemierzyli od kolebki swego narodu dwa kontynenty i przez wielkie morze
przedostali się na trzeci, przekazując z pokolenia na pokolenie tradycję walki i panowania.
Sześcioletni chłopczyk był synem ubogiego farmera. Ojciec jego w młodości walczył z nagimi
dzikusami i pod sztandarem swego kraju dotarł aż do stolicy cywilizowanego ludu na dalekim
południu. Nawet w wiejskiej ciszy nie zamarł w nim duch żołnierski. Ojciec kochał się w
batalistycznych, ilustrowanych książkach, a synek był na tyle pojętny, że wystrugał sobie pałasz. Z
orężem w dłoni, jak przystało na syna walecznego narodu, nacierał w lesie na nieprzyjaciela,
fechtował się zażarcie, przybierając szermiercze pozy podpatrzone na ilustracjach. Wróg cofał się w
popłochu i rozzuchwalony napastnik popełnił częsty na wojnie błąd — w pogoni za nieprzyjacielem
zapędził się za daleko. Szeroki i bystry strumień zastąpił mu drogę, gdy tymczasem wróg z
niepojętą łatwością umknął na drugi brzeg. Ale nieustraszony zwycięzca nie dał się zbić z tropu;
duch rasy, która przemierzyła ocean, żył niewątpliwie w jego maleńkiej piersi. Skacząc po głazach
przedostał się przez strumień, spadł na ariergardę nieprzyjaciela i wyciął ją w pień.
Gdy już wygrał bitwę, roztropność wymagała, aby zawrócić do głównego obozu. Niestety, jak
większość sławnych zdobywców i jak najsławniejszy z nich, nie potrafił „okiełznać wojennej żądzy
ani pojąć, że nie wolno kusić losu ponad miarę."
Oddalał się od strumienia i raptem natknął się oko w oko na nowego i potężniejszego wroga —
strzygąc uszami na ścieżce zuchwale stał słupka królik! Chłopczyk krzyknął z przerażenia i na
oślep rzucił się do ucieczki. Płakał wzywając nieartykułowanymi dźwiękami matkę, kaleczyły go
ciernie i głogi. Serce trzepotało mu ze strachu, zadyszany i oślepiony łzami zabłąkał się w lesie.
Błądził jeszcze ponad godzinę wśród zarośli i krzaków, wreszcie pokonany znużeniem położył się
między dwoma głazami niedaleko strumienia, przytulił do siebie drewnianą szabelkę i pochlipując

*

Pamiętna bitwa w wojnie secesyjnej w r. 1863.

zasnął. Śpiewały nad nim wesoło ptaki leśnej skrzeczały wiewiórki harcujące po drzewach, gdzieś
w oddali zadudnił dziwny grzmot. A na małej farmie biali i czarni ludzie w popłochu przeszukiwali
zagrody i pola, matka rozpaczała za zaginionym dzieckiem.
Upłynęło wiele godzin, zanim obudził go chłód. Malec bał się nocy, ale wypoczął sobie, więc już
nie płakał. Zaczął przedzierać się przez zarośla i wydostał się wreszcie z gęstwiny. Ujrzał strumień i
łagodny stok pagórka z rzadka porośnięty drzewami — wszystko zasnuwał już zmierzch. Z wody
wstawały przezroczyste i upiorne opary, które odstraszyły malca — zamiast przedostać się przez
strumień, zawrócił w stronę ciemnego boru. Raptem spostrzegł dziwnie poruszający się kształt.
Wydało mu się, że to jakiś wielki zwierz — pies, świnia — nie umiał go nazwać, a może i niedź-
wiedź. Niedźwiedzia widział na obrazku, nie wiedział o nim nic złego i pragnął go kiedyś spotkać.
Przyglądał mu się z ciekawością, ale nieporadne ruchy tego dziwnego zwierza powiedziały mu, że
to nie jest niedźwiedź, i ogarnął go lęk. Stał z zapartym tchem, gdy tamten zbliżał się pomaleńku.
Widząc, że nie ma długich groźnych uszu królika, malec zaczął nabierać odwagi, wyczuwał coś
znajomego w kulawym, niezgrabnym chodzie. Zanim rozpoznał go ostatecznie, zauważył, że za
tym pierwszym wloką się inni, że pełno ich wszędzie, że cały stok roi się od nich, a wszyscy pełzną
do strumienia.
Byli to ludzie. Posuwali się na czworakach, pełzli na rękach, wlokąc za sobą bezwładne nogi, szli
na kolanach; usiłując wstać padali jak dłudzy na ziemię. Pojedynczo, parami, w małych grupach
uparcie ciągnęli ku wodzie, padając, podnosząc się, zostając w tyle. Szły ich całe tuziny, całe setki,
a coraz to nowe szeregi wynurzały się z czarnego boru. Zupełnie jak by sama ziemia ruszała się i
pełzła do strumienia. Czasem któryś odpadł i leżał bez ruchu. Był martwy. Niektórzy robili dziwne
gesty, wznosili i opuszczali ręce, chwytali się za głowę, składali dłonie jak przed ołtarzem.
Malec nie wszystko z tego zauważył; na to trzeba byłoby starszego obserwatora; widział tylko, że
są to mężczyźni, a jednak raczkują jak niemowlęta, i nie bał się ich wcale, choć byli jakoś obco
poubierani. Swobodnie poruszał się wśród nich, zaglądał im w twarze z dziecięcą ciekawością.
Mieli blade i pstrokate oblicza, czerwone strużki i plamy na policzkach. Przypominali mu klowna,
którego latem widział w cyrku, i patrząc na nich, śmiał się. A oni pełzli i pełzli, okaleczeni,
skrwawieni, nie bacząc na jego śmiech. Dla malca było to wesołe widowisko. Czarni niewolnicy
ojca dla zabawy chodzili nieraz na czworakach, a malec ujeżdżał ich „na niby" jak konie. Podbiegł

z

tyłu do jednego z pełzających i zwinnie wskoczył mu na plecy. Tamten zarył nosem w ziemię,
wierzgnął nie gorzej niż narowisty źrebak i malec wyleciał z siodła. Tamten obejrzał się za siebie
ukazując twarz pozbawioną dolnej szczęki — krwawą jamę, okoloną strzępkami skóry i
kawałeczkami kości. Nienaturalnie sterczący nos, brak policzków i zaciekłe oczy nadawały mu
wygląd wielkiego drapieżnego ptaka zbroczonego na piersi krwią swojej ofiary. Malec podniósł się
z ziemi, ranny potrząsnął mu pięścią przed nosem. Chłopiec przestraszył się, uciekł za drzewo i
zaczął poważniej patrzeć na to, co się dzieje. I tak niezdarna rzesza wlokła się powoli i boleściwie
w ohydnej pantomimie — wędrowała zboczem pagórka jak chmara wielkich czarnych chrząszczy
— bezszelestnie, w głębokiej absolutnej ciszy.
Niesamowity krajobraz zaczął się rozjaśniać. Przez pasmo lasu za strumieniem przenikało dziwne,
krwawe światło, konary drzew odcinały się na purpurowym tle jak czarna koronka. Łuna oświetliła
cały pochód. Po połyskliwej trawie wlokły się za pełznącymi monstrualne cienie, przedrzeźniające
każdy ich ruch. W czerwonym świetle wystąpiły tym wyraźniej krwawe rany, wybladłe twarze
powlokły się rdzą, sprzączki i guziki mundurów rzucały krwiste błyski. Coraz wspanialsza łuna
pociągnęła malca, pomaszerował zboczem wraz ze swą straszną kompanią. Wkrótce wyprzedził
wszystkich. Z drewnianym pałaszem w dłoni wysunął się na czoło i uroczyście prowadził defiladę,
dostosowując krok do swoich żołnierzy, bacząc, czy nie łamią szeregów. Zaiste, nie widziano
jeszcze takiej armii z takim wodzem na czele.
Straszliwy pochód powoli zbliżał się do strumienia pochyłym zboczem, na którym poniewierał się
porzucony rynsztunek — zrolowane koce, ciężkie tornistry, zniszczone karabiny, słowem to, co
zostawia za sobą cofająca się armia. Ale mały wódz nie kojarzył sobie tego z niczym. Dolinka,
którą płynął strumień, była stratowana przez ludzi i konie, płaskie brzegi zamieniły się w grząskie
błoto. Bardziej doświadczony obserwator zauważyłby, że ślady idą w obu kierunkach; ktoś

przeszedł tędy dwukrotnie — w ataku i w odwrocie. Kilka godzin temu tysiące żołnierzy
przemierzyły las, a wśród nich i ci straceńcy. Kiedy malec spał, szła tędy tyraliera za tyralierą,
batalion za batalionem — omal go nie stratowali we śnie. Nie obudził go huk i gwar. Niemal o rzut
kamieniem od miejsca, w którym zasnął, żołnierze stoczyli bitwę, a on spał nie słysząc ani palby
karabinów, ani łoskotu armat, ani gromkich rozkazów i wrzawy. Przespał całą bitwę, z drewnianym
pałaszem kurczowo zaciśniętym w ręce, jakby przez nieświadomą solidarność z walczącymi, ale tak
niewrażliwy na wspaniały bój, jak ci, co padli na polu chwały.
Nad słupem ognia za lasem unosiła się chmura dymu, blask pożaru odbijał się od niej i nasycił
swoim kolorytem cały krajobraz. Nadwodne mgły mieniły się złociście, strumień połyskiwał
szkarłatem, z wody wystawały czerwone głazy. Ale to była krew na kamieniach, splamili je ranni
przedostając się po nich przez strumień. Chłopiec spieszył do pożaru, przeskoczył zwinnie po
głazach i na drugim brzegu obejrzał się za swoją armią. Nadciągała właśnie nad strumień. Silniejsi
rozłożyli się już plackiem na brzegu zanurzając twarze w potoku. Kilku leżących nad wodą
wyglądało tak, jak by mieli same karki bez głów. Malec wytrzeszczył oczy ze zdumienia, nawet
jego chłonna wyobraźnia nie potrafiła się pogodzić z przejawem podobnej żywotności. Byli to ci,
którym po zaspokojeniu pragnienia nie starczyło sił, aby dźwignąć się znad wody, głowy
powpadały im do strumienia, potopili się. Wódz objął wzrokiem całą swą kaleką armię, która
jeszcze ściągała nad brzeg — bardzo wielu zostało po drodze. Dla zachęty pomachał im czapką i z
uśmiechem wskazał wyciągniętym pałaszem łunę przewodnią — słup ognisty, ku któremu ich
wiódł.
Ufając wierności swoich żołnierzy minął oświetlony pożarem zagajnik, przedostał się przez
ogrodzenie na pola i pobiegł podskakując, przekomarzając się z własnym cieniem, dopóki nie
znalazł się w pobliżu gorejącego rumowiska. Pustka dokoła. Na całym polu nie widać było żywej
duszy, ale chłopiec nie dbał o to wcale. Bawił go pożar. Naśladując igrające płomienie malec
tańczył radośnie, chciał dorzucić do ognia wszystko, co tylko znalazł, ale żar trzymał go z daleka i
nie udawało mu się trafić do celu. W rozpaczy cisnął w ogień swój pałasz — skapitulował przed
potęgą żywiołu. Zakończył tym swą karierę wojskową.
Kiedy zmieniał pozycję, uderzył go dziwnie znajomy wygląd stojących na uboczu zabudowań, jak
gdyby kiedyś już mu się śniły. Przypatrywał się im w zdumieniu i raptem cała plantacja z
otaczającym ją lasem okręciła się jak na śrubie. Jego mały świat wykonał pół obrotu; bieguny
kompasu zmieniły się... W gorejącym budynku poznał swój dom!
Chwilę stał zupełnie oszołomiony, a potem zaczął biec potykając się dokoła pogorzeliska. W blasku
pożogi natknął się na kobiece zwłoki. Zabita leżała z rozrzuconymi rękami, w garściach zaciskając
trawę. Miała potargany strój, bladą twarz, czarne kędziory zlepione krwią. Większa część czoła
była zerwana, a z otworu wylewał się mózg, szarą spienioną masą pokrytą rojem szkarłatnych
bąbelków — dzieło odłamka pocisku.
Malec zaczął opętańczo wymachiwać rękami. Bełkotał coś niesamowitym głosem, który
przypominał zarazem pisk małpy i bulgotanie indora — przeraźliwą, bezduszną, iście diabelską
mowę. Chłopczyk był głuchoniemy.
A potem stał bez ruchu, z drżącymi wargami, patrząc na szczątki u swoich stóp.

ZAGINĄŁ BEZ WIEŚCI

Hieronim Searing, żołnierz armii generała Shermana, która zajmowała właśnie pozycje w okolicy
Kennesaw Mountain w stanie Georgia, odwrócił się od grupki oficerów, z którymi przed chwilą
rozmawiał ściszonym głosem, przekroczył płytką linię okopów i zniknął w lesie. Żołnierze w
okopach odprowadzili go wzrokiem, rozumiejąc, że temu dzielnemu człowiekowi powierzono
jakieś niebezpieczne zadanie. Hieronim Searing, chociaż zwykły strzelec, został przydzielony do

sztabu dywizji, gdzie figurował w rejestrach jako ordynans. Pod tą funkcją kryją się najrozmaitsze
obowiązki. Ordynans może być gońcem, sekretarzem, czyścibutem — wszystkim. Może spełniać
czynności nie przewidziane rozkazem ani regulaminem, zależnie od swoich zdolności, od protekcji,
od przypadku. Szeregowy Searing, niezrównany strzelec, młody, śmiały, bystry i nie znający
strachu — był wywiadowcą. Dowódca dywizji nie lubił wykonywać rozkazów na ślepo, nie
wiedząc, co się dzieje na jego przedpolu — nawet wówczas, gdy dywizja nie wykonywała samo-
dzielnych zadań, tylko działała wspólnie z całą armią. Nie zadowalały go też normalne źródła
informacji: dowódca korpusu, patrole, straże przednie, chciał wiedzieć więcej. Stąd właśnie
wywodziła się rola Hieronima Searinga, człowieka o niezwykłej odwadze, świetnego trapera o
sokolim wzroku i znanej prawdomówności. Tym razem otrzymał on proste instrukcje: podejść jak
najbliżej do stanowisk nieprzyjaciela i wybadać, co tylko się da.
Wkrótce dotarł do najdalej wysuniętej placówki. Żołnierze po dwóch, po czterech leżeli okopani w
płytkich nieckach, lufy karabinów wystawały spośród zielonych gałęzi, którymi zamaskowali
stanowiska. Las ciągnął się nieprzerwanie, tak dostojny i cichy, że bez wysiłku wyobraźni trudno
było sobie uświadomić, iż pełno w nim zbrojnych ludzi, skupionych i czujnych — że jest to las, w
którym czai się groźba bitwy. Searing przypadł na chwilę w jednym ze stanowisk, aby
poinformować żołnierzy o swoich zamiarach, po czym wypełzł ukradkiem naprzód i wkrótce
zniknął im z oczu w gęstych zaroślach.
— Przepadł z kretesem — powiedział jeden z żołnierzy. — Szkoda, że nie zostawił mi karabinu,, to
przynajmniej tamci by do nas z niego nie strzelali.
Searing pełzł naprzód, wykorzystując każdą osłonę. Wzrok jego przenikał wszędzie, słuch reagował
na każdy dźwięk. Wstrzymywał oddech, a gdy tylko trzasnęła mu pod kolanem gałązka, zamierał
wtulony w ziemię. Było to żmudne, ale i fascynujące przedsięwzięcie. Searing nie zdradzał jednak
żadnych objawów podniecenia, puls miał tak regularny, nerwy tak opanowane, jak gdyby zastawiał
sidła na wróbla.
„Czas płynie — pomyślał — ale nie zapuściłem się chyba bardzo daleko, bo jeszcze żyję."
Uśmiechnął się ubawiony takim sposobem określania odległości i podkradał się dalej. Raptem
rozpłaszczył się na ziemi i leżał bez ruchu długie minuty. Przez szczelinę wśród zarośli dostrzegł
żółty kopczyk gliny — jedno ze stanowisk nieprzyjaciela. Wreszcie ostrożnie uniósł głowę cal po
calu, potem dźwignął się na łokciach, wpatrzony nieustannie w gliniasty pa-góreczek. Po chwili
skulony pomknął naprzód z karabinem w ręce. Nie pomylił się — wróg się wycofał.
Searing postanowił upewnić się o tym całkowicie, zanim złoży tak ważny raport. Skokami
przedostał się przez linię opuszczonych stanowisk, przemykał od drzewa do drzewa, licząc, że
może się natknąć na maruderów. Las się skończył i Searing ujrzał przed sobą plantację. Było to
jedno z owych nieszczęsnych opuszczonych gospodarstw z ostatnich lat wojny, zarośnięte głogiem,
brzydkie i wymarłe — płoty połamane, zabudowania puste, czarne dziury zamiast drzwi i okien.
Searing przyczaił się w sosnowym zagajniku i rozejrzał bacznie. Spostrzegł jakąś ruderę na pagórku
— świetny punkt obserwacyjny. Pobiegł tam szybko przez pole i sad. Była to szopa na czterech
słupach, z której niewiele zostało prócz dachu; podłoga się zawaliła, deski i belki tworzyły
niesamowitą plątaninę, słupy pochyliły się pod ciężarem dachu. Cała budowla wyglądała tak, jak by
miała runąć za dotknięciem palca.
Searing wdrapał się na rumowisko desek i belek, skąd miał wspaniały widok na dolinę i odległy o
pół mili grzebień górski. Stroma droga, wiodąca przez przełęcz, roiła się od wojska. Była to tylna
straż wycofującej się armii nieprzyjacielskiej. Na lufach karabinów połyskiwało poranne słońce.
Searing nie miał już nic więcej do roboty, powinien był natychmiast wrócić do sztabu i zdać raport.
Ale patrząc na szarą kolumnę konfederatów, pnącą się mozolnie górską drogą, nie mógł się oprzeć
pokusie. Miał karabin z precyzyjnym celownikiem, zaopatrzony w lunetkę, i zachciało mu się
posłać im piękny ładunek ołowiu. Nie wpłynie to wprawdzie na przebieg i ostateczny rezultat
wojny, ale żołnierz jest od tego, aby zabijać. A dobremu żołnierzowi wchodzi to w krew. Searing'
zarepetował karabin i odbezpieczył spust.
Zostało jednak postanowione w zaraniu dziejów, że strzelec Searing nie zamorduje nikogo w ów
słoneczny, letni poranek ani też nie obwieści odwrotu konfederatów. Od niepamiętnych czasów

wypadki tak się układały w tej cudownej mozaice, której wyraźniejsze fragmenty zwykliśmy
nazywać historią — że zamierzony postępek Searinga naruszyłby harmonię kompozycji.
Zapobiegła temu powołana do ochrony wieczystych planów Potęga, sprowadzając na świat przed
jakimiś dwudziestoma pięcioma laty niemowlę płci męskiej, urodzone w małej podkarpackiej
wiosce. Pod jej opieką niemowlę wzrosło, wykształciło się, nabrało zamiłowań do wojaczki i we
właściwym czasie zostało oficerem artylerii. Okoliczności tak się ułożyły, że ów oficer dopuścił się
naruszenia dyscypliny i musiał uciekać przed karą z rodzinnego kraju. Los skierował go do Nowego
Orleanu (zamiast do Nowego Jorku), gdzie na przystani oczekiwał go oficer werbunkowy. Przyjęto
go do wojska, dano mu awans i w rezultacie dowodził baterią artyleryjską konfederatów, która stała
właśnie w odległości jakichś dwóch mil od miejsca, w którym Hieronim Searing, wywiadowca
armii federalnej, szykował się do strzału. Wszystko zostało przemyślane — każdy krok w życiu obu
tych ludzi, w życiu ich bliźnich i przodków, a także przodków ich przodków, wszystko szło ku
temu, aby osiągnąć zamierzony rezultat. Gdyby cokolwiek w tym ogromnym systemie powiązań
uległo przeoczeniu, szeregowy Searing owego ranka wypaliłby w ślad za wycofującymi się
konfederatami i prawdopodobnie by chybił. Tak się jednak złożyło, że kapitan artylerii nie mając
nic lepszego do roboty w oczekiwaniu na swoją kolej wymarszu zabawiał się wycelowywaniem
działa na prawo w skos w stronę grzbietu pagórka, gdzie zdawało mu się, że dostrzegł grupkę
nieprzyjacielskich oficerów. Dał ognia. Pocisk poszybował za daleko. W chwili gdy Hieronim
Searing kładł palec na cynglu i wpatrując się w odległą kolumnę konfederatów rozważał, gdzie
najlepiej posłać kulę, aby żonę pozbawić męża albo dziecko — ojca, albo matkę — syna, da Bóg,
wszystko za jednym zamachem — w powietrzu rozległ się szum podobny do skrzydeł wielkiego
ptaka. Zanim Searing zdążył się zorientować, z nieba wyskoczył pocisk z ochrypłym i straszliwym
wyciem. Palnął prosto w słup, aż zaświszczały drzazgi, a idiotyczna rudera zawaliła się z łoskotem
w oślepiających kłębach kurzu.
Hieronim Searing nieprędko zrozumiał, co się z nim stało. Gdy odzyskał przytomność, leżał jakiś
czas z zamkniętymi oczami — w przekonaniu, że umarł i już go pochowano. Usiłował przypomnieć
sobie szczegóły pogrzebu. Żona musiała klęczeć na grobie, gdyż czuł na piersiach okrutny ciężar
ziemi. Obie razem, wdowa i ziemia, rozgniotły wieko trumny. Jeżeli dzieci nie namówią jej, aby
poszła do domu, niedługo nie będzie miał sił oddychać. Zabolała go ta krzywda. „Nie mogę
odezwać się do żony — myślał — bo umarli nie mają głosu. Nie mogę otworzyć oczu, bo ziemia mi
się do nich nasypie."
I otworzył powieki — zajaśniała nad nim wielka połać błękitnego nieba obrzeżona wierzchołkami
drzew, część lasu zasłaniał wysoki brunatny kopiec o zwalistej i zawiłej konstrukcji. Cały obraz
tonął w niezmierzonej dali, w przestrzeni tak przeogromnej, że znużyła go, więc zamknął oczy. W
tejże chwili poraziło go nieznośne światło, zahuczał głuchy grzmot dalekiego morza, przez zgiełk
fal przedzierały się wyraźne słowa: „Hieronimie Searing, wpadłeś jak szczur w pułapkę — w
pułapkę, pułapkę, pułapkę."
Raptem zapadła wielka cisza, gęsta ciemność, nieskończony spokój, aż Hieronim Searing doskonale
świadom swojej szczurzej doli i pułapki, w jaką się dostał, przypomniał sobie wszystko i wcale nie
przerażony otworzył oczy, aby zbadać sytuację, ocenić siłę wroga i wynaleźć sposób obrony.
Dostał się między belki, które go unieruchomiły, Jedna wcisnęła go bokiem w stertę desek, gdzie
uwięzło mu lewe ramię, druga leżała mu na piersiach, nie potrafił ruszyć jej z miejsca. Nogi zasypał
po kolana zwał gruzu, który zasłaniał horyzont. Głowę miał unieruchomioną jak w kleszczach;
mógł poruszać tylko oczami. Ale prawą rękę miał częściowo swobodną. „No, rączko kochana —
powiedział do niej — musisz nas z tego wygrzebać." Niestety nie mógł jej wydostać spod ciężkiego
bierwiona, leżącego w poprzek, piersi, ani porządnie zgiąć w łokciu.
Searing nie doznał poważniejszych obrażeń i nie czuł bólu. Oszołomił go na chwilę szok,
wywołany przez wybuch, przy czym uderzył go w głowę odprysk belki. Searing musiał prędko
odzyskać przytomność. Powrót do życia, podczas którego nawiedzały go dziwne majaczenia, chyba
nie trwał dłużej niż parę sekund, gdyż kurz nie zdążył jeszcze opaść, gdy Searing zaczął przytomnie
rozważać swoją sytuację.
Próbował prawą ręką pochwycić belkę leżącą w poprzek jego piersi i w żaden sposób nie mógł tego

dokonać, gdyż nie potrafił zgiąć łokcia, i tak samo nie mógł dosięgnąć drugiej belki, która
unieruchomiła mu lewy bok. Nie mógł ich ani podważyć, ani odepchnąć, ani pochwycić palcami.
Przekonawszy się, że nic nie wskóra, zrezygnował i zaczął się zastanawiać, czy nie uda mu się
dobrać do sterty gruzu przywalającej nogi.
Gdy się jej przyglądał, przykuł jego uwagę lśniący metalowy pierścień przed samymi oczami.
Początkowo zdawało mu się, że jądro pierścienia jest idealnie czarne; miało średnicę szerszą niż pół
cala. Raptem przyszło mu na myśl, że to nie czarny pierścień, tylko wylot jego karabinu sterczącego
spod gruzu. Nie zadowalał się długo tym odkryciem — jeśli w ogóle można mówić o zadowoleniu.
Przymykając to jedno, to drugie oko, mógł dostrzec kawałek lufy, wyzierający spod rumowiska, w
którym utknął karabin. Z obu stron widział lufę wyraźnie pod tym samym kątem. Gdy patrzył
prawym okiem, karabin zdawał się mierzyć w lewą skroń i na odwrót. Wierzchu lufy nie potrafił
zobaczyć, ale widział jej spód. W istocie broń była wycelowana prosto między oczy.
Gdy sobie uświadomił i przypomniał zarazem, że tuż przed fatalnym przysypaniem odbezpieczył
spust i karabin może wypalić od lada dotknięcia — szeregowy Searing poczuł się nieswojo. Było to
jednak uczucie jak najdalsze od strachu; Hieronim Searing był człowiekiem odważnym, oswojonym
z widokiem karabinów od tej strony, a nawet i armat. Przypomniał sobie nie bez rozbawienia, co
mu się przydarzyło podczas szturmu na Missionary Ridge. Z wysokiego szańca biła w nich
kartaczami nieprzyjacielska armata. Wdzierając się na szaniec Searing myślał przez chwilę, że wy-
cofano ją stamtąd, bo widział przed sobą tylko mosiężny krąg. Zrozumiał, co to jest, w sam czas, by
odskoczyć, gdy krąg sieknął żelazem po hurmie atakującej piechoty. Dla żołnierza zwykły to widok
— ujrzeć wymierzoną w siebie broń i gorejące złowrogo oczy. Mimo to Searing poczuł się
nieswojo i odwrócił wzrok.
Chwilę obmacywał deski prawą ręką, a potem próbował bezskutecznie uwolnić lewe ramię.
Próbował też poruszyć głową, ale coś ją zupełnie unieruchomiło. Chciał wreszcie wyswobodzić
nogi, ale gdy napiął mięśnie, przyszło mu na myśl, że karabin może wypalić, jeśli poruszy się gruz.
Nie miał pojęcia, dlaczego karabin wcześniej nie wystrzelił, chociaż trafiały się takie wypadki.
Przypomniało mu się, jak to kiedyś w roztargnieniu rozwalił kolbą czaszkę pewnego jegomościa i
dopiero potem spostrzegł, że broń, którą tak dziarsko wywijał, była nabita, z założonym kapslem i
gotowa do strzału — co by z pewnością zagrzało przeciwnika do dłuższego oporu, gdyby o tym
wiedział. Wspomnienie tej gafy ze szczenięcych żołnierskich lat pobudzało go zawsze do śmiechu,
tym razem jednak nie uśmiechnął się. Spojrzał znowu w wylot karabinu i odniósł wrażenie, że
muszka musiała się poruszyć — karabin jak by przybliżył się nieco.
Znów odwrócił oczy. Zaciekawiły go odległe wierzchołki drzew na skraju plantacji; przedtem nie
zauważył, że są tak zwiewne i pierzaste, że niebo jest takie granatowe, prawie czarne, choć wśród
gałęzi rozjaśnia się nieco zielenią. „Za parę godzin zrobi się paskudnie gorąco — pomyślał. —
Ciekawe, jaka to strona świata."
Przyjrzał się, gdzie pada cień, i doszedł do wniosku, że leży twarzą ku północy; przynajmniej
słońce nie będzie świecić mu w oczy, a na północy — czeka żona i dzieci.
— Masz ci los — zawołał. — A cóż to ma do rzeczy?
Zamknął oczy. „Skoro nie mogę się uwolnić, to co mi szkodzi, że się prześpię. Rebelianci wycofali
się, a nasi na pewno będą tu szperać w poszukiwaniu furażu. To mnie znajdą."
Nie zasnął jednak. Zaczął mu dokuczać dziwny ból pod czaszką — głuchy, początkowo ledwie
wyczuwalny, gnębił go coraz bardziej. Searing otworzył oczy i ból zniknął, zamknął je i ból wrócił.
„Niech to diabli!" — powiedział bez związku i znowu zaczął gapić się w niebo. Słyszał szczebiot
ptaków, dziwny metaliczny głos skowronka przywodzący na myśl brzęk rozedrganych kling. Dał
się ponieść przyjemnym wspomnieniom dzieciństwa, bawił się znów z siostrą i bratem, biegł przez
pola płosząc zasiedziałe skowronki, zaszył się w ponury las i bojaźliwym krokiem podkradał się
ścieżką ku Czarciej Skale, aż stanął wreszcie z bijącym sercem przed Jaskinią Samobójcy, pragnąc
zbadać jej straszliwą tajemnicę. Spostrzegł, że wejście do groty otacza metalowy pierścień. Raptem
wszystko znikło, patrzył w wylot swego karabinu. Jeśli przedtem lufa jak by się przybliżyła, to teraz
świeciła w niepojętej dali — tym bardziej groźnie. Searing krzyknął. Zaskoczony nutą strachu w
swoim głosie usprawiedliwił się kłamliwie: „Jeśli nie będę wrzeszczeć, to nie odnajdą mnie do

samej śmierci."
Nie próbował więcej unikać złowrogiego oka karabinu. Jeśli odwracał na chwilę wzrok, to tylko w
poszukiwaniu pomocy (chociaż ruina zasłaniała mu widok), ale natychmiast przyciągał go z
powrotem nieprzeparty urok. Jeśli zamykał oczy, to tylko ze znużenia, ale natychmiast dotkliwy ból
pod czaszką — zapowiedź i groźba kuli — zmuszał go do otworzenia powiek.
Nie wytrzymywał nerwowo takiego napięcia i raz po raz tracił przytomność. W pewnej chwili
budząc się z omdlenia poczuł ostry, piekący ból w prawej ręce, poruszył palcami — były mokre i
lepkie. Domyślił się, ze to krew. Musiał w malignie tłuc pięścią o roztrzaskane deski i szczapy.
Postanowił sobie, że przyjmie swój los po męsku. Był prostym, zwykłym żołnierzem, z religią i
filozofią miał niewiele wspólnego; nie mógł umrzeć jak bohater z wielkim i mądrym słowem na
ustach, nawet gdyby było do kogo je skierować, ale mógł za to umrzeć ,,z fasonem" i tak umrze.
Gdyby tylko wiedział, kiedy padnie strzał.
Szczury, które chyba zamieszkiwały szopę, zaczęły węszyć i przemykać w pobliżu. Jeden wydrapał
się na stertę gruzu, w której utknął karabin — za nim drugi, trzeci. Searing przyglądał im się
najpierw obojętnie, potem z przyjaznym zaciekawieniem; dopóki nie błysnęło mu w oszołomionym
mózgu, że mogą potrącić cyngiel; sklął je i kazał im iść precz. — Nie wasz interes! — krzyknął.
Szczury umknęły; wrócą później i dobiorą mu się do twarzy, wygryzą nos, rozpłatają gardło —
wiedział o tym, ale spodziewał się, że zdąży umrzeć, zanim ta chwila nadejdzie.
Nic już nie mogło oderwać jego wzroku od metalowego pierścionka z czarnym oczkiem.
Przenikliwy ból stopniowo przewiercał mu mózg, drążąc coraz głębiej i głębiej, aż do samej deski
pod głową. Searing zaczął znów tłuc pokaleczoną pięścią w drzazgi, aby. zagłuszyć ów straszliwy
ból, który pulsował w powolnych, regularnych nawrotach, za każdym razem coraz ostrzejszy.
Chwilami Searing myślał, że to już fatalna kula przewierca mu czaszkę — i krzyczał. Dom, dzieci,
żona, ojczyzna, chwała — wszystko, co żyło w pamięci, przepadło do cna, świat cały zginął bez
śladu. Rumowisko strzaskanych belek i desek to jedyny wszechświat, jaki istnieje. Tu właśnie czas
nie ma władzy — każdy ból jest wiekuistym życiem. Pulsując odmierza wieczność.
Hieronim Searing, człek pełen odwagi, postrach nieprzyjaciół, rezolutny i mężny wojak — zbladł
jak upiór. Szczęka mu opadła, oczy wyszły z orbit, zlany zimnym potem dygotał na całym ciele,
wrzeszczał ze strachu. Nie postradał zmysłów, tylko wył z przerażenia.
Pokiereszowaną i krwawiącą ręką trafił wreszcie na kawałek rozłupanej deski, szarpnął i poczuł, że
listwa się rusza. Wyciągnął ją cierpliwie spod gruzu, który przywalił mu nogi, i wreszcie miał ją w
ręce. Zaświtała mu wielka nadzieja: może uda mu się końcem listwy odepchnąć karabin albo
przynajmniej tak go podważyć, aby kula poszła w bok. Zaczął przesuwać listwę do tyłu cal po calu.
Z emocji wprost bał się oddychać i nie śmiał oderwać oczu od karabinu, który tracąc szansę, mógł
zareagować w ostatniej chwili. Searing pochłonięty walką o ratunek nie zważał na ból pod czaszką i
do pewnego stopnia odzyskał panowanie nad sobą. Wciąż jednak był straszliwie przerażony i zęby
szczękały mu jak kastaniety.
Listwa utknęła. Targał nią z całej siły, przesuwał na boki, ale wciąż napotykała jakiś opór za jego
plecami; koniec jej leżał u jego nóg, za daleko, aby nim podważyć lufę karabinu. Znajdował się w
istocie na wysokości spustu, którego nie przysypał gruz; Searing widział cyngiel niewyraźnie
prawym okiem. Usiłował złamać listwę, ale nie było o co jej oprzeć. Porwał go okrutny strach.
Czarny wylot karabinu zapowiadał karę za podniesiony bunt — tym ostrzejszą i gwałtowniejszą
śmierć. Wyimaginowana kula świdrowała czaszkę. Searing znowu zaczął dygotać w jeszcze gorszej
udręce.
Nagle uspokoił się. Dreszcze ustąpiły; zacisnął zęby i zmarszczył brwi. Nie wyczerpał środków
obrony; wymyślił coś innego — nowy plan bitwy. Uniósł koniec listwy, ostrożnie przybliżył go do
karabinu i oparł o kabłąk przed spustem. Powoli poruszał listwę, aż poczuł, że zsunęła się z
kabłąka. Wtedy zamknął oczy i pchnął nią z całej siły w cyngiel! Eksplozja nie nastąpiła. Karabin
zdążył wypalić już dawno, kiedy waliła się cała rudera. Ale spełnił swoje zadanie.

Porucznik Adrian Searing — dowodzący tym właśnie odcinkiem, skąd brat jego, Hieronim,
wyszedł na zwiad — czuwał w okopie wytężając słuch. Nie uszedł jego uwagi najlżejszy szelest,
krzyk ptaka, szczebiot wiewiórki, szum wiatru wśród sosen. Niespodzianie doleciał z przedpola
głuchy, bezładny rumor, jakby łoskot walącego się budynku, zniekształcony przestrzenią. Porucznik
odruchowo spojrzał na zegarek. Szósta minut osiemnaście. W tejże chwili nadbiegł goniec i
zasalutował.
— Panie poruczniku — powiedział — rozkaz od pułkownika. Ma pan ruszyć naprzód i zaatakować
stanowiska nieprzyjaciela, jeśli go pan znajdzie. Jeśli nie, posuwać się dalej, aż do odwołania. Są
powody do przypuszczeń, że nieprzyjaciel wycofał się.
Porucznik w milczeniu skinął głową. Za chwilę żołnierze, poinformowani cichym głosem przez
podoficerów o wyznaczonym zadaniu, wyszli z okopów tyralierą i posuwali się naprzód w szyku
bojowym, z zaciśniętymi zębami i bijącym sercem.
Tyraliera przemierza plantację i sunie w stronę gór. Mija po drodze zburzoną szopę. Z tyłu, w
niewielkiej odległości za tyralierą, idzie dowódca. Rzuca ciekawym okiem na rumowisko i
spostrzega trupa zagrzebanego do połowy wśród bierwion i desek. Osiadło na nim tyle kurzu, że
mundur ma szary, konfederacki kolor. Twarz trupa jest żółtawa, policzki zapadły, skronie wklęsły
tak głęboko, aż pod skórą wystąpiły ostre kości — odrażająco wąskie czoło; spod uniesionej górnej
wargi widać okrutnie zaciśnięte zęby. Włosy ociekają wilgocią, twarz pokryta rosą jak rosnąca wo-
kół trawa. Porucznik nie widzi karabinu. Żołnierz zginął widocznie podczas zawalenia się szopy.
— Leży z tydzień — orzekł krótko porucznik i poszedł dalej, po drodze machinalnie wyjmując
zegarek. Szósta minut czterdzieści.

PRZEŁĘCZ COULTERA

— Sądzi pan, panie pułkowniku, że pański dzielny Coulter odważyłby się tutaj wytoczyć działo? —
zagadnął generał.
Żartował sobie widocznie; przecież w takim miejscu żaden artylerzysta bez względu na odwagę nie
miałby ochoty wytaczać działa. Pułkownik pomyślał, że chyba dowódca dywizji chciał mu w ten
sposób dać do zrozumienia, iż przed chwilą wynieśli odwagę kapitana Coultera za wysoko pod
niebiosa.
— Panie generale — odpowiedział z zapałem — Coulter gotów jest ustawić działo gdziekolwiek w
zasięgu ognia tamtych panów. — Wskazał ręką w kierunku nieprzyjaciela.
— Więc tu, bo innego miejsca nie ma — rzekł generał. A zatem wcale nie żartował.
Chodziło o przesmyk w szczerbatym łańcuchu górskim. Była to wąziutka przełęcz, którą
przeciskała się droga, wspinająca się zygzakiem przez rzadki las i zbiegająca podobnie, ale nie tak
stromo, w kierunku nieprzyjaciela. Na milę w obie strony grań nie nadawała się na stanowiska
artyleryjskie. Przylgnęła do niej piechota, żołnierze trzymali się skał jakby pod ciśnieniem
atmosferycznym. Pozostawał tylko przesmyk, w którym ledwie mieściło się łożysko drogi.
Znajdował się on pod ostrzałem dwóch baterii konfederackich, ustawionych na nieco niższym
poziomie za strumieniem w odległości pół mili. Konfederaci zamaskowali wszystkie działa w
sadzie, jedno tylko stało sobie — wręcz bezczelnie — na trawniku tuż przed dość okazałym
dworem plantatora. Mimo to obsłudze nic nie groziło w tej chwili, gdyż piechota miała rozkaz nie
strzelać. Przełęcz Coultera — tak ją z czasem nazwano — nie była w owo przyjemne letnie po-
południe wymarzonym miejscem do „wytaczania dział".
Leżało tam kilka skłębionych trupów końskich i trzech lub czterech zabitych, odciągniętych na
skraj drogi i ułożonych w schludny rząd. Byli to kawalerzyści ze zwiadu, ale spoczywał tam
również kwatermistrz. Generał dowodzący dywizją i pułkownik dowodzący brygadą wjechali
niedawno w przełęcz ze swoją eskortą i sztabem, aby przyjrzeć się nieprzyjacielskim armatom,

które natychmiast okryły się kłębami dymu. Nie było więc sensu interesować się armatami,
zachowującymi się jak sepie, i obserwację czym prędzej przerwano. W jej wyniku — gdy się
cofnięto nieco do tyłu — wywiązała się przytoczona już częściowo rozmowa.
— Tylko tu — powtórzył w zamyśleniu generał. — Stąd jedynie można dobrać się im do skóry.
Pułkownik spojrzał na niego ponurym wzrokiem.
— Zmieści się tu zaledwie jedna armata, panie generale. Jedna przeciwko dwunastu.
— Owszem, jedna na raz — odparł dowódca z czymś na kształt uśmiechu. — No, ale pański
dzielny Coulter starczy sam za całą baterię.
Tym razem ironia była wyraźna. Rozzłościło to pułkownika, który nie wiedział, jak zareagować.
Duch wojskowej subordynacji nie sprzyja ripoście ani błagalnym prośbom.
W tej chwili nadjechał konno pod górę młody oficer artylerii w asyście trębacza. Był to kapitan
Coulter. Mógł mieć więcej niż dwadzieścia trzy lata. Średniego wzrostu, ale bardzo smukły i gibki,
siedział na koniu jakby nie całkiem po wojskowemu. Wyglądem twarzy wyraźnie nie pasował do
żołnierskiego otoczenia; miał pociągłe oblicze, rasowy nos, szare oczy, nosił jasny wąsik i długie,
nieco rozwichrzone włosy. Mundur leżał na nim niedbale. Czapka trochę na bakier, kurtka rozpięta
do pasa; wyglądała spod niej biała koszula względnie czysta jak na zaawansowane stadium
kampanii. Coulter nosił się z nonszalancją, twarz jego jednak zdradzała wytężoną uwagę. Jechał z
oczami utkwionymi w niebo nad przełęczą, chwilami tylko rzucając bystre spojrzenia na boki: licho
wie, co on tam widział, bo przecież, żeby coś zobaczyć, trzeba było wjechać na samą górę.
Zasalutował odruchowo zwierzchnikom stojącym przy drodze i chciał ich minąć. Pułkownik
powstrzymał go gestem.
— Kapitanie Coulter — powiedział — na przeciwległym wzgórzu za przełęczą nieprzyjaciel ma
dwanaście armat. O ile dobrze zrozumiałem pana generała, ma pan rozkaz wytoczyć działo i
otworzyć do nich ogień.
Zapadła denerwująca cisza. Generał flegmatycznie spoglądał na jakiś batalion w oddali, który piął
się pod górę przez krzewy i chaszcze jak strzępiasta chmura błękitnego dymu. Kapitan zdawał się
nie dostrzegać generała. Odezwał się wreszcie; mówił wolno, z wyraźnym wysiłkiem.
— Powiedział pan „na przeciwległym wzgórzu", panie pułkowniku? Czy działa stoją w pobliżu
domu?
— Ach, więc pan zna już ten teren. Przy samym domu.
— I trzeba... koniecznie otworzyć ogień? Rozkaz jest nieodwołalny?
Kapitan pobladł wyraźnie, mówił ochrypłym, złamanym głosem. Zdumiony pułkownik ścierpł ze
zgrozy. Zerknął ukradkiem na generała. W jego srogiej, nieruchomej twarzy nie drgnął żaden
mięsień; zastygła jak wykuta z brązu. Po chwili generał odjechał w asyście sztabu i eskorty.
Upokorzony i zagniewany pułkownik miał już dać rozkaz aresztowania Coultera, gdy ten szepnął
coś trębaczowi, zasalutował i skierował konia wprost na przełęcz. Za chwilę z lornetką przy oczach
stał na szczycie drogi. Sylwetka jeźdźca rysująca się ostro na tle nieba miała jakiś posągowy kształt.
Trębacz ruszył z kopyta prosto w dół i zniknął za drzewami. Po chwili odezwała się wśród cedrów
jego trąbka i w niepojęcie krótkim czasie przemknęło w górę działo i jaszcz z pełną obsługą, każde
zaprzężone w szóstkę koni. Przejechali w kłębach kurzu, z hukiem i turkotem. Kanonierzy wtoczyli
armatę w fatalny przesmyk pomiędzy zabite konie. Kapitan dał znak, obsługa załadowała działo z
dziką chyżością i jeszcze nie przebrzmiał turkot kół wśród lasu, gdy buchnął kłąb białego dymu i
ogłuszający huk zapoczątkował potyczkę na Przełęczy Coultera.
Nie mamy zamiaru relacjonować szczegółowo przebiegu tej upiornej walki, której koleje nie
ulegały zmianie, wahał się jedynie stopień rozpaczy. W tejże niemal chwili, kiedy armata Coultera
buchnęła wyzywająco kłębem dymu, w odpowiedzi zionęło ogniem dwanaście dział ukrytych w
sadzie wokół zabudowań, potężna salwa odbiła się zwielokrotnionym echem wśród wąwozów i od
tej pory, aż do samego końca, kanonierzy na przełęczy toczyli beznadziejną batalię w ukropie
żelaza, uwijając się błyskawicznie i siejąc śmierć.
'Nie chcąc być świadkiem zmagań, w których nie mógł pomóc, ani masakry, której nie mógł znieść,
pułkownik skierował się w lewo na szczyt grani. Zatrzymał się w odległości ćwierć mili, skąd
przełęcz zionąca kłębami dymu wyglądała jak grzmiący krater wulkanu. Obserwował przez

lornetkę nieprzyjacielskie pozycje, starając się zanotować skutki ognia Coultera — jeśli Coulter
nim jeszcze kierował. Pułkownik spostrzegł, że kanonierzy dali spokój tym nieprzyjacielskim
działom, które zdradzały się tylko obłokami salw, a skupili całą uwagę na jedynej odsłoniętej ar-
macie — na trawniku przed domem. Co kilka sekund pękały wokół niej pociski. Niektóre trafiały w
budynek, z potrzaskanego dachu wydobywały się wówczas smużki dymu. Wyraźnie widać było
trupy żołnierzy i koni.
— Jeśli nasi chłopcy tak dobrze się spisują mając tylko jedno działo — powiedział pułkownik do
jednego z adiutantów, który mu się nawinął — to znaczy, że tamtych dwanaście musi im cholernie
dopiekać. Niech pan pędzi na dół i przekaże ode mnie dowódcy działa wyrazy uznania za celność
ognia.
Po czym zwrócił się do swojego szefa sztabu:
— Zauważył pan, z jaką diabelną niechęcią Coulter wykonał rozkaz?
— Owszem, zauważyłem, panie pułkowniku.
— No, to niech pan milczy o tym, jeśli łaska. Nie przypuszczam, żeby generał wystąpił z jakimiś
pretensjami. Prawdopodobnie sam będzie musiał gęsto się tłumaczyć, dlaczego w tak niezwykły
sposób zabawiał ariergardę ustępującego nieprzyjaciela.
Jakiś młody oficer wspiął się pod górę ledwo dysząc. Nie zdążył jeszcze zasalutować, gdy wysapał:
— Panie pułkowniku, przysyła mnie pułkownik Harmon. Mam powiedzieć, że działa nieprzyjaciela
znajdują się w zasięgu naszych karabinów i większość armat jest widoczna z kilku punktów na
grani.

Dowódca brygady spojrzał na niego bez cienia ciekawości.
— Wiem o tym — odparł spokojnie. Młody adiutant był wyraźnie zaskoczony.
— Pułkownik Harmon — wybąkał — chciałby uciszyć tamte armaty, chodzi tylko o pozwolenie.
— Ja też chciałbym — odpowiedział tym samym tonem dowódca brygady. — Niech pan przekaże
pułkownikowi pozdrowienia i powie, że rozkaz generała, zabraniający piechocie strzelać, jest wciąż
w mocy.
Adiutant zasalutował i ulotnił się. Pułkownik wydrążył obcasem ziemię, po czym obrócił się, znów
obserwując nieprzyjacielskie baterie.
— Panie pułkowniku — odezwał się szef* sztabu — nie wiem, czy powinienem to mówić, ale tu
coś brzydko pachnie. Czy panu wiadomo, że kapitan Coulter pochodzi z Południa?
— Co pan powie? Nie wiedziałem.
— Otóż słyszałem, że ubiegłego roku generał dowodził dywizją, która stacjonowała w pobliżu
domu Coultera, obozowali tam ładnych kilka tygodni, no i...
— Cicho! — przerwał mu gestem pułkownik. — Słyszy pan?...
Armata na przełęczy milczała. Sztab, ordynansi, piechota na wzgórzach — wszyscy to słyszeli,
zaciekawione twarze zwróciły się w kierunku krateru, skąd dym już się nie dobywał, pojawiały się
tylko odosobnione obłoczki pocisków nieprzyjacielskich. Po chwili nadleciał dźwięk trąbki,
stłumiony turkot kół; za minutę ze zdwojoną energią odezwały się ostre wystrzały. Zniszczone
działo zastąpiono nowym.
— Tak... — powiedział szef sztabu podejmując przerwaną opowieść — generał poznał rodzinę
Coultera. Wynikła z tego jakaś awantura, nie wiem, o co tam poszło. Coś w związku z żoną
Coultera, która jest zagorzałą secesjonistką, tak jak oni wszyscy, z wyjątkiem samego kapitana. Ale
to wzorowa małżonka i wysoce wykształcona dama. Na generała wpłynęła skarga do dowództwa
armii. I wtedy generał został przeniesiony do naszej dywizji. Dziwne, że baterię Coultera również
tu przydzielono po pewnym czasie.
Pułkownik podniósł się ze skały, na której siedział. Oczy jego płonęły szczerym oburzeniem.
— Słuchajcie no, Morrison — powiedział spoglądając plotkującemu oficerowi prosto w twarz —
słyszeliście tę historię od dżentelmena czy kłamcy?
— Nie powiem, skąd słyszałem, panie pułkowniku — zaczerwienił się nieco szef sztabu — chyba
że to będzie konieczne. Ale gotów jestem dać głowę, że w ogólnych zarysach to prawda.
Pułkownik zwrócił się do grupki oficerów, stojącej na uboczu.

— Porucznik Williams! — krzyknął.
Jeden z nich odłączył się od towarzyszy, podbiegł i powiedział salutując:
— Proszę wybaczyć, panie pułkowniku, myślałem, że pana poinformowano. Williams poległ na
przełęczy. Jestem na pańskie rozkazy.
Porucznik Williams był tym adiutantem, który nie tak dawno miał przyjemność przekazać dowódcy
działa wyrazy uznania od swojego pułkownika.
— Niech pan idzie — powiedział pułkownik — i każe natychmiast wycofać działo. Nie... Pójdę
sam.
Puścił się pędem w dół ku przełęczy, przedzierając się przez skały i głogi, a za nim w hałaśliwej
rozsypce podążała świta. Dopadli koni u stóp wzgórza i wyciągniętym kłusem minęli zakręt i
wjechali w przełęcz. Uderzył ich przerażający widok.
W przesmyku, gdzie ledwie mieściło się jedno działo, leżały pogruchotane resztki co najmniej
czterech armat. Słyszeli tylko, jak jedna z nich zamilkła — brakło już rąk, aby ją szybko wymienić
na inną. Ludziom udało się pospychać szczątki na bok drogi, tak powstał korytarz, w którym
strzelała teraz piąta armata. Ludziom? Skądże, wyglądali jak demony z dna piekieł! Z gołymi
głowami, rozdziani do pasa, osmaleni prochem i umazani krwią, spływający potem uwijali się jak
szaleńcy z wyciorem, nabojem, dźwignią i sznurem. Po każdym odskoku armaty podpierali koła
spuchniętymi plecami i skrwawionymi rękoma i wtaczali działo na miejsce. Nie odzywała się żadna
komenda; i tak nikt by jej nie usłyszał w tej straszliwej orgii, wśród kanonady pękających
pocisków, świstu żelaza i tnących powietrze odłamków drzewa. Oficerów, jeśli tam w ogóle byli,
nie dawało się odróżnić; wszyscy pracowali wspólnie — każdy, dopóki żył, orientował się sam. Po
zwilżeniu wiechciem działa ładowano je, po załadowaniu celowano i odpalano. Pułkownik mimo
swej długiej kariery wojskowej spostrzegł rzecz całkiem nową — coś straszliwego i niezwykłego
zarazem: gardziel armaty krwawiła! Zabrakło wody i kanonier umaczał wiecheć w kałuży krwi
swojego towarzysza. Przy całym tym wysiłku nie było zamieszania; obowiązek chwili narzucał się
sam przez się. Gdy jeden padał, drugi — odrobinę czystszy — wyrastał jak spod ziemi i zajmował
opróżnione miejsce, by z kolei paść samemu.
Wśród szczątków armat leżały szczątki ludzkie — wokół rumowiska, pod nim czy też na nim,
wszędzie. Na dół zaś pełzła drogą upiorną procesja: wlekli się na rękach i na kolanach ranni, którzy
jeszcze mogli się poruszać. Pułkownik przez współczucie wysłał swój sztab okólną drogą, a sam
musiał jechać po trupach, aby kopyta konia nie deptały tych, którzy zdradzali oznaki życia.
Spokojnie zagłębił się w to piekło, zrównał się z armatą i wśród kurzawy, wzbitej ostatnią salwą
klepnął w policzek żołnierza z wyciorem — żołnierz padł na ziemię, myśląc, że został zabity. Jakiś
szatan z piekła rodem wyskoczył z dymu, aby zająć jego miejsce, ale powstrzymał się i spojrzał na
oficera na koniu z jakimś nieludzkim napięciem; zęby mu błyskały spomiędzy czarnych warg, pod
skrwawionym czołem płonęły jak węgle dzikie i wytrzeszczone oczy. Pułkownik dał kategoryczny
znak i gestem nakazał odwrót. Szatan skłonił się z wyrazem posłuszeństwa. Był to kapitan Coulter.
Wraz z nakazującym gestem pułkownika cisza zapadła na całym polu bitwy. Strumienie żelaza
przestały zalewać ten wąwóz śmierci, gdyż nieprzyjaciel również przerwał ogień. Armia jego
dawno wycofała się, a dowódca ariergardy, który ryzykownie długo utrzymywał pozycję, chcąc
uciszyć federalną baterię, uciszył swoją w tym dziwnym momencie. „Nie spodziewałem się, że
mam aż taki zasięg władzy" — mruknął pułkownik pod nosem, gdy podjeżdżał do grani zobaczyć,
co się stało.
W godzinę później brygada jego biwakowała wśród opuszczonych stanowisk nieprzyjacielskich.
Tak jak wierni relikwie, nie bez czci i grozy, ciekawscy oglądali porozrzucane trupy końskie i trzy
zniszczone armaty, wszystkie zagwożdżone. Zabitych nieprzyjaciel uniósł ze sobą; ich
zmasakrowane ciała dawałyby zbyt wielką satysfakcję.
Pułkownik wraz z asystą ulokował się naturalnie we dworze, gdzie było wygodniej niż pod gołym
niebem, choć dwór był dość mocno pogruchotany. Meble w większości połamane leżały w
nieładzie. Ze ścian i sufitów poodpadał miejscami tynk, po wszystkich zakamarkach włóczył się
swąd prochu. Łóżko, alkowy z damskim odzieniem i kredensy nie ucierpiały zbytnio. Przybysze
rozgościli się wygodnie na noc. Zagłada baterii Coultera dostarczyła im ciekawego tematu.

Podczas kolacji wszedł do pokoju żołnierz z eskorty i zapytał, czy może mówić z pułkownikiem.
— O co chodzi, Barbour? — zagadnął życzliwie dowódca usłyszawszy prośbę.
— Panie pułkowniku, coś niedobrego dzieje się w piwnicy. Nie wiem co, ale ktoś tam jest.
Szperałem tam przed chwilą.
— Zejdę na dół zobaczyć — powiedział wstając jeden z oficerów sztabowych.
— Ja też — rzekł pułkownik. — Inni niechaj zostaną. Prowadźcie, Barbour.
Wzięli świecę ze stołu i po schodach zeszli do piwnicy. Ordynans szedł z wyraźnym strachem.
Płomyk kiepsko rozjaśniał mrok, ale raptem w kręgu świecy ukazała się pod czarnym murem
skurczona postać o pałąkowato wygiętym grzbiecie, siedząca z podkulonymi kolanami. Twarz,
którą powinni spostrzec z profilu, była niewidoczna, gdyż całkiem zakrywały ją długie włosy, a
broda o znacznie ciemniejszym odcieniu opadała bogatymi splotami i słała się po ziemi... Mimo
woli zatrzymali się; po chwili pułkownik wyjmując świecę z drżącej ręki ordynansa podszedł i
przyjrzał się uważnie nieznajomemu. Zamiast długiej ciemnej brody ujrzał kobiece włosy. Martwa
kobieta tuliła martwe niemowlę. Mężczyzna ogarniał oboje ramionami, przyciskał do piersi, do ust.
W jej i jego włosach zakrzepła krew. Nie opodal, na skraju świeżego dołu — wyrwanego w
klepisku piwnicy przez obły kawał żelaza, który wystawał spod ziemi — leżała nóżka niemowlęcia.
Pułkownik podniósł świecę do góry. W suficie ziała dziura, zwisały poszarpane drzazgi podłogi.
— Ten schron nie jest odporny na pociski — powiedział pułkownik ponuro. Nie przyszło mu wcale
na myśl, że jego uwaga jest niepoważna.
Jakiś czas stali w milczeniu; oficer sztabowy myślał o niedokończonej kolacji, ordynans o tym, co
może się kryć w beczkach po drugiej stronie piwnicy. Raptem człowiek, o którym myśleli, że jest
martwy — podniósł głowę i spojrzał im spokojnie w twarze. Oblicze miał czarne jak węgiel,
policzki widocznie wytatuowane krętymi wężykami, które biegły od oczu. Wargi też miał białe jak
u Murzyna na scenie. Krew osiadła mu na czole.
Oficer sztabowy cofnął się o krok do tyłu, a ordynans odskoczył jeszcze dalej. Pułkownik ani
drgnął.
— Co tu porabiasz, człowieku? — zapytał.
— Ten dom należy do mnie, sir — padła grzeczna odpowiedź.
— Do ciebie? Ach, rozumiem! A to?
— Moja żona i dziecko. Jestem kapitan Coulter.

COUP DE GRACE

Walka musiała być zaciekła i długa; wyczuwało się to każdym zmysłem. Stężony smak bitwy
przesycił powietrze. Było już po wszystkim; wypadało tylko opatrzyć rannych i pogrzebać zabitych
— „posprzątać co nieco", jak wyraził się dowcipniś z kompanii pogrzebowej. „Sprzątania" nie
brakowało. Gdzie spojrzeć, leżały wśród strzaskanych konarów leśnych szczątki ludzi i koni.
Sanitariusze uwijali się zbierając i znosząc z pobojowiska każdego, kto zdradzał oznaki życia.
Większość rannych zmarła z braku pomocy, zanim rozstrzygnęła się bitwa. Ranni muszą czekać,
tego wymaga rygor walki; najlepszy sposób, aby im pomóc, to wygrać bitwę. Zwycięstwo przynosi
rannym wyraźny zysk, tylko nie wszyscy potrafią z niego skorzystać, gdyż zdążyli umrzeć do tej
pory.
Zabitych pozbierano razem; leżeli jeden obok drugiego ułożeni w rzędy dziesiątkami albo
dwudziestkami; tymczasem kopano dla nich doły. Zbyt daleko znalezionych grzebano tam, gdzie
padli. Nikt nie troszczył się zbytnio o identyfikowanie poległych. Co prawda grzebali ich
towarzysze broni, z którymi niedawno szli do ataku, więc w większości wypadków nazwiska zabi-
tych były znane i zostały wciągnięte na listę. Natomiast polegli nieprzyjaciele musieli się zadowolić
policzeniem. Tego im nie poskąpiono: niejednego liczono po kilka razy i cyfra globalna — podana

później w oficjalnym raporcie zwycięskiego dowódcy — odzwierciedlała raczej szczere chęci niż
rzeczywisty rezultat.
Nie opodal „biwaku poległych" stał opierając się o drzewo oficer w mundurze federalnym. Musiał
być bardzo znużony; można by pomyśleć, że odpoczywa, gdyby nie rozglądał się tak niespokojnie
na prawo i na lewo. Widocznie stracił orientację; nie mógł się tam dłużej zatrzymać, gdyż słońce
przesiewało się już czerwienią przez las i znużeni żołnierze kończyli swoje zajęcia. Kiepsko by się
czuł w nocy sam pośród zmarłych, Po bitwie prawie każdy dopytuje się o drogę do swojego
oddziału — jak by ktoś to mógł wiedzieć. Ów oficer zgubił się niechybnie. Odpocznie chwilę i
pójdzie zapewne za którymś z odchodzących plutonów.
Kiedy ostatni sanitariusz zeszedł z pobojowiska, oficer ruszył w las wprost ku zachodzącemu
słońcu, na twarz padał mu krwawy odblask. Szedł stanowczym krokiem, widocznie odzyskał
orientację i musiał dobrze znać drogę. Obojętnie mijał poległych, nie zwracał uwagi na sporadyczne
głuche jęki ciężko rannych, do których nie dotarli sanitariusze. Czekała ich noc pod gwiazdami, bez
chwili wytchnienia, bez kropli wody. Cóż mógł im pomóc — nie miał przy sobie manierki i nie był
lekarzem.
W płyciutkim wąwozie leżało kilkunastu zabitych. Oficer spostrzegł ich i natychmiast skręcił w tę
stronę. Idąc obrzucał każdego badawczym wzrokiem. Po chwili zatrzymał się nad tym, który
spoczywał na uboczu, obok kępy drzewek. Przyjrzał mu się uważnie. Zdawało się, że oddycha.
Oficer schylił się i położył mu rękę na twarzy. Tamten zawył.

Oficer nazywał się Downing Madwell. Był to kapitan pułku piechoty ze stanu Massachusetts,
rezolutny, odważny żołnierz i prawy człowiek.
W pułku służyli dwaj bracia nazwiskiem Halcrow, jeden miał na imię Caffal, a drugi — Creede.
Caffal był sierżantem w kompani kapitana Madwella i serdecznym jego przyjacielem. Stanowili
nierozłączną parę — na ile tylko pozwalała dyscyplina, różnica rangi i obowiązków. W gruncie
rzeczy wzrastali razem od dzieciństwa, a takich więzów nie da się łatwo zerwać. Caffal nie zdradzał
żadnych żołnierskich zamiłowań, ale nie mógł pogodzić się z myślą o rozstaniu z przyjacielem;
zaciągnął się do kompanii, w której Madwell służył jako podporucznik. Obaj awansowali o dwa
stopnie, lecz pomiędzy szarżą oficerską a podoficerską leży przepaść głęboka, ciężko im było
zachować i chronić od nieporozumień dawną przyjaźń.
Brat Caffala, Creede Halcrow, był majorem w tymże pułku. Kapitan Madwell żywił naturalną
antypatię do tego cynicznego, ponurego człowieka, a tamten odpłacał mu tym samym. Okoliczności
doprowadziły do tego, ze antypatia przerodziła się w jawną wrogość. Gdyby nie ich wzajemny
związek z Caffalem, obaj ci patrioci dawno już rozprawiliby się ze sobą na niekorzyść ojczyzny.
Na początku bitwy tego ranka pułk wysforował się o milę przed główną armię. Zaatakowany i
niemal otoczony w lesie, bronił się uparcie nie ustępując ze swojej pozycji. Gdy ogień chwilowo
ucichł, major Halcrow zbliżył się na koniu do kapitana Madwella. Oddali sobie honory, po czym
major powiedział:
— Panie kapitanie, przekazuję panu rozkaz pułkownika. Ma pan uderzyć swoją kompanią w głąb
wąwozu i trzymać się aż do odwołania. Nie potrzebuję panu uświadamiać ryzyka tego manewru, ale
jeśli pan sobie życzy, może pan przekazać dowództwo porucznikowi. Nie zostałem co prawda
upoważniony do wyrażenia zgody na tę zamianę. To moja osobista, na wskroś prywatna rada.
Na tę śmiertelną zniewagę kapitan Madwell odpowiedział chłodno:
— Panie majorze, zapraszam pana do wzięcia udziału w tym manewrze. Oficer na koniu to
wyśmienity cel, a ja od dawna uważam, że pan powinien dostać w czako.
Już w roku 1862 uprawiano w sferach wojskowych sztukę riposty.
W pół godziny później uszczuplona o jedną trzecią kompania kapitana Madwella została wyparta z
wąwozu. Padł również sierżant Halcrow. Pułk wycofał się wkrótce pod naporem nieprzyjaciela, by
połączyć się z główną armią, i z końcem bitwy znalazł się w odległości całych mil od wąwozu.
Kapitan stał teraz u boku swego podkomendnego i przyjaciela.

Sierżant Halcrow był śmiertelnie ranny. Leżał w potarganym mundurze, rozdartym na brzuchu. Na
ziemi błyszczało kilka oderwanych od kurtki guzików, wokół poniewierały się strzępy garderoby.
Ktoś musiał wyciągnąć mu spod pleców rozerwany pas. Krwi wyciekło niewiele. Jedyną widoczną
raną było szerokie rozdarcie podbrzusza, zanieczyszczone ziemią i zeschłymi liśćmi. Wyzierała zeń
pętla cienkiego jelita. Kapitan Madwell pierwszy raz widział taką ranę. Nie rozumiał, w jaki sposób
ją zadano, skąd się wziął niesamowicie poszarpany mundur, rozerwany pas, smugi błota na ciele.
Przyklęknął i zrobił dokładne oględziny. Po chwili zerwał się i zaczął bacznie rozglądać się dokoła,
jak gdyby wypatrywał nieprzyjaciela. W odległości pięćdziesięciu jardów, na grzbiecie pagórka po-
rośniętego rzadkim lasem, ujrzał kilkanaście czarnych brył poruszających się wśród zabitych —
stado świń. Jakiś knur, wsparty racicami na ludzkim ciele, stał z zanurzonym łbem. Zjeżony grzbiet
rysował się czarno na purpurowym niebie. Kapitan Madwell przeniósł wzrok na szczątki swego
przyjaciela.
Człowiek, który doznał tych potwornych męczarni, wciąż żył. Chwilami poruszał się, jęczał przy
każdym oddechu. Patrzył ślepo w twarz przyjaciela, a gdy go dotknięto, wył. W agonii musiał drzeć
paznokciami ziemię, garście miał pełne grud, liści i gałązek. Nie był w stanie mówić; nie wiadomo,
czy odczuwał cokolwiek prócz bólu. Twarz jego wyrażała błaganie, oczy modliły się. O co?
Kapitan Madwell zrozumiał to spojrzenie, zbyt często patrzył w oczy tych, których wargi potrafiły
jeszcze sformułować błaganie o śmierć. Świadomie lub nieświadomie, ów strzęp ludzki, ów
mikrokosmos boleści, ubogi, odarty z bohaterstwa Prometeusz — błagał wszystko, co istnieje, o
łaskę niepamięci. Do ziemi i nieba, do drzew, do człowieka, który nad nim stał, ku każdej drobinie
czucia czy świadomości — kierował to milczące wołanie.
O co, w rzeczy samej? O to, czego nie szczędzimy najnędzniejszemu stworzeniu, niezdolnemu tego
pragnąć, a odmawiamy tylko nieszczęśnikom w ludzkiej skórze — o błogosławione wyzwolenie,
akt najwyższego współczucia: coup de grace.
Kapitan Madwell wymówił imię przyjaciela. Powtarzał je bez ustanku, aż wzruszenie ścisnęło go za
gardło. Łzy jego rozpryskiwały się o siną twarz, nad którą się pochylał. Oślepiony nimi widział
tylko zamazany i poruszający się kształt, ale jęki wzmagały się, raz po raz przerywane krzykiem.
Kapitan odwrócił się, schwycił się za głowę i poszedł przed siebie. Na jego widok świnie wytknęły
różowe ryje, sekundę przygadały mu się podejrzliwie i z wściekłym pochrząkiwaniem pocwałowały
niknąc z oczu. Koń, któremu kula armatnia strzaskała nogę, wykręcił szyję i zarżał żałośnie.
Madwell przybliżył się, wyjął pistolet i strzelił zwierzęciu między oczy. Uważnie przyglądał się
agonii, która wbrew jego oczekiwaniom była gwałtowna i długa. Wreszcie jednak zwierzę
uspokoiło się. Nad okropnie wyszczerzonymi zębami zamknęły się łagodne wargi; wyostrzony
profil przybrał wyraz głębokiej ulgi i spokoju.
Nad odległym, leśnym pagórkiem dopalały się ostatnie płomyki zachodu. Pnie powlekała szarość,
na wierzchołkach drzew osiadały cienie jak wielkie drzemiące ptaszyska. Nadchodziła noc; straszny
las dzielił kapitana od obozu. Ale Madwell stał wciąż nad martwym koniem, zatopiony w myślach.
Wbił wzrok w ziemię, zwiesił ręce, w prawej wciąż trzymał pistolet. Wreszcie podniósł głowę,
spojrzał w stronę konającego przyjaciela i szybkim krokiem podszedł do niego. Przyklęknął na
jedno kolano, przystawił mu pistolet do czoła i odwracając oczy nacisnął cyngiel. Pistolet nie
wypalił. Ostatni nabój został zużyty na dobicie konia.
Ranny jęczał, wargi poruszały mu się konwulsyjnie. Z ust toczyła się piana zabarwiona krwią.
Kapitan Madwell wstał z kolan i dobył szabli. Przeciągnął palcami wzdłuż klingi i wyprostował ją
przed sobą, jak by chciał wypróbować nerwy. Klinga nawet nie drgnęła mu w dłoni, zalśniła mocno
i pewnie. Schylił się, lewą ręką zdarł umierającemu koszulę, wyprostował się i przytknął mu szablę
do piersi. Tym razem nie odwrócił oczu. Schwycił gardę w obie ręce i pchnął z całych sił. Ostrze
przeszyło ciało i utknęło w ziemi; kapitan omal nie zwalił się z nóg. Konający poderwał kolana,
zacisnął prawą rękę na klindze, aż mu palce zbielały. Targnął żelazem. Rana się powiększyła,
wymknął się z niej strumyk krwi i wijąc się spłynął na poszarpany mundur. W tejże chwili trzech
ludzi wyszło cicho zza kępy młodych drzew. Dwaj byli sanitariuszami i nieśli nosze. Trzecim był
major Creede Halcrow.

FILOZOF

— Nazwisko aresztowanego?
— Skoro i tak mam je stracić o świcie, nie warto go ukrywać. Parker Adderson.
— Ranga?
— Raczej niewysoka. Oficerów nie wysyła się na przeszpiegi, bo można za to zapłacić głową.
Jestem sierżantem.
— Z jakiego pułku?
— Pan wybaczy. Moja odpowiedź, o ile się orientuję, mogłaby panu dać pojęcie o tym, czyje
oddziały znajdują się na pańskim odcinku. Sam właśnie przyszedłem, aby się tego dowiedzieć. Ja
zdobywam, ale nie udzielam informacji.
— Nie brak wam dowcipu.
— Jeśli ma pan cierpliwość poczekać do rana, zobaczy pan, jak mi mina zrzednie.
— Skąd wiecie, że macie umrzeć jutro rano?
— Tak się zwykle dzieje ze szpiegami przychwyconymi nocą. To jeden z milszych przywilejów
tego zawodu.
Generał na tyle zrezygnował z powagi, jaka przystoi oficerowi o wysokiej randze i szerokiej sławie,
że uśmiechnął się. Ale nikt z obecnych nie wziął uśmiechu za dobry znak. Nie był to wesoły ani
zaraźliwy uśmiech, nie dotarł ani do pojmanego szpiega, który go wywołał, ani do wartownika pod
bronią, który wprowadził aresztowanego do namiotu i stojąc na uboczu obserwował go bacznie w
żółtym blasku świecy. Wojak ów nie miał obowiązku uśmiechać się, został tu odkomenderowany w
innym celu. Rozmowa potoczyła się dalej; miała charakter rozprawy sądowej, w której
oskarżonemu grozi kara śmierci.
— Przyznaje pan więc, że jest pan szpiegiem. Prze-i dostał się pan do mojego obozu, przebrany w
mundur konfederacki, aby potajemnie zdobyć informacje dotyczące liczebności i morale moich
wojsk.
— Zwłaszcza liczebności, panie generale. Morale zdążyłem już poznać. Jest beznadziejne.
Generał znów się rozpromienił; wartownik we wzmożonym poczuciu odpowiedzialności przybrał
jeszcze sroższą minę i jeszcze mocniej się wyprężył. Obracając na palcu szary kapelusz szpieg
rozglądał się leniwie dokoła. Znajdował się w surowym otoczeniu. Był to zwykły namiot ze
ściankami, o rozmiarach osiem na dziesięć stóp, oświetlony łojową świecą wetkniętą w nasadę
bagnetu. Bagnet tkwił w sosnowym stole, za którym siedział generał, zajęty teraz pisaniem.
Zapomniał widocznie o nie proszonym gościu. Stary dywan zaściełał podłogę; wysłużony kufer ze
skóry, dwa krzesła i zwój koców stanowiły prawie całe urządzenie namiotu. Pod komendą generała
Cleveringa konfederacka prostota i ubóstwo dekoracji osiągnęły szczyty doskonałości. Na wielkim
gwoździu, wbitym u wejścia w słup namiotu, zwisał pas z długą szablą, pistolet w pochwie i — ni
stąd, ni zowąd — nóż myśliwski. Na temat tego absolutnie nieżołnierskiego oręża generał zwykł
udzielać wyjaśnienia, że jest to pamiątka z cywila, z czasów pokoju.
Noc była burzliwa. Deszcz lał strumieniami i bębnił głucho w płachtę namiotu, którym targał
porywisty wiatr, aż trzeszczały słupy i naprężone linki.
Generał skończył pisać, złożył karteczką i odezwał

s

ię do wartownika, który pilnował Addersona.

— Oddasz to, Tassman, szefowi sztabu. A potem wracaj.
— A więzień, panie generale? — spytał żołnierz salutując; zerknął przy tym na nieszczęśnika.
— Rób, co ci mówię — odparł zwięźle dowódca. Żołnierz wziął karteczkę, odsunął płachtę
namiotu i nurknął w mrok. Generał Clavermg zwrócił swoją przystojną twarz w stronę szpiega,
spojrzał mu w oczy dość łaskawie i powiedział:
— Paskudna noc, mój człowieku.
— Owszem, dla mnie.

— Domyśla się pan, co napisałem?
— Coś, co warto przeczytać. Staję się zarozumiały, ale śmiem przypuszczać, że wspomina się tam
o mojej osobie.
— Owszem. Naszkicowałem rozkaz o pańskiej egzekucji, który ma być odczytany po pobudce.
Ponadto parę uwag dla szefa żandarmerii w sprawie przygotowania tej imprezy.
— Mam nadzieję, panie generale, że impreza zostanie pomysłowo przygotowana, gdyż wezmę w
niej osobisty udział.
— Czy pan ze swojej strony nie chciałby poczynić jakichś przygotowań? Nie życzy pan sobie
kapelana chociażby?
— Cóż mi z tego przyjdzie, że i kapelan się nie wyśpi.
— Boże święty! Człowieku, czy ty chcesz iść na śmierć tylko z żartami na ustach? Nie wiesz, że to
rzecz poważna?
— A skąd mam wiedzieć? Nigdy w życiu nie umarłem. Słyszałem, że śmierć to sprawa poważna,
ale od nikogo z tych, którzy jej doznali.
Generał milczał przez chwilę. Zaciekawiał go ten człowiek, a może i bawił — pierwszy raz zetknął
się z kimś takim.
— Śmierć — powiedział — w każdym razie jest utratą. Tracimy to szczęście, jakie mamy, i to,
które nas czeka.
— Stratę, której nigdy nie będziemy sobie uświadamiać, można znieść ze spokojem, a przeto
oczekiwać jej bez obaw. Musiał pan zauważyć, panie generale, że spośród wszystkich
nieboszczyków, z jakimi ma pan przyjemność stykać się jako żołnierz, żaden nie zdradza oznak
żalu.
— Jeśli śmierć nie jest stanem przykrym, to sam proces — sam akt umierania — wydaje się
wyraźnie nieprzyjemny dla tego, kto nie stracił zdolności odczuwania.
— Niewątpliwie ból nie jest przyjemny. Zawsze sprawia mi większą lub mniejszą przykrość. Ale
ten, kto żyje najdłużej, jest najbardziej na tę przykrość narażony. To, co pan nazywa umieraniem, to
po prostu ostatni ból — w istocie nie istnieje coś takiego jak umieranie. Powiedzmy na przykład, że
usiłuję uciec. Pan wyciąga rewolwer, dyskretnie schowany na kolanach pod stołem, i...
Generał spąsowiał jak panienka, potem zaśmiał się cicho, pokazując lśniące zęby, kiwnął lekko
głową i nic nie powiedział. Szpieg ciągnął dalej:
— Strzela pan i dostaję w żołądek. Padam, ale żyję. Leżę w agonii i za pół godziny jestem martwy.
Ale przez te dwa kwadranse w dowolnym momencie byłem albo żywy, albo martwy. Nie ma stanu
przejściowego... Kiedy mnie jutro rano powieszą, będzie zupełnie tak samo: gdy będę żywy,
zachowam świadomość, gdy martwy — stracę. Natura urządziła tę rzecz całkiem jakby w moim
interesie, sam bym ją tak urządził. To takie proste — dodał z uśmiechem — aż wydaje się, że w
ogóle nie warto ludzi wieszać.
Po tych słowach zapadła długa cisza. Generał siedział nieporuszony, patrząc w twarz Addersona,
ale wyraźnie nie słuchał tego, co ten mówił. Jak gdyby jego oczy sprawowały straż nad więźniem,
gdy umysł zajmował się innymi sprawami. Wreszcie odetchnął głęboko, wzdrygnął się, jak
obudzony z okropnego snu, i ten żołnierz, sługa śmierci, zawołał prawie niedosłyszalnie: — Śmierć
jest straszna!
— Była straszna dla naszych dzikich przodków — powiedział z powagą szpieg — ponieważ nie
dostawało im inteligencji, aby wyodrębnić pojęcie świadomości od pojęcia form fizycznych, w
których się ona objawia. Podobnie jak małpa — na jeszcze niższym stopniu inteligencji — nie
potrafi sobie wyobrazić domu bez mieszkańców i widząc zrujnowaną chatę dopatruje się
cierpiącego w niej człowieka. Dla nas śmierć bywa straszna, gdyż odziedziczyliśmy skłonność do
takiego myślenia. Stąd nasze pojęcie o innym świecie, uzasadniane przez dzikie i fantastyczne te-
orie — tak jak nazwy miejscowości dają żer legendom, które je tłumaczą, a bezmyślne
postępowanie — filozofiom, które je uzasadniają. Może mnie pan powiesić, panie generale, ale na
tym pańska władza czynienia zła się kończy. Nie może mnie pan skazać na niebo.
Generał jak by tego nie słyszał; słowa szpiega skierowały jego myśli na nieuczęszczany tor, ale
dalej biegły one samodzielnie ku własnym konkluzjom. Burza ucichła i majestat nocy udzielił się

jego refleksjom, nadając im posępny odcień metafizycznej trwogi. Być może był w tym element
przeczucia.
— Nie chciałbym umrzeć... — powiedział. — Nie dzisiaj.
Przerwało mu — jeśli rzeczywiście zamierzał mówić dalej — wejście oficera sztabu. Był to kapitan
Hasterlick, szef żandarmerii. Generał natychmiast otrzeźwiał; wyraz roztargnienia zniknął z jego
twarzy. Skinął głową, gdy oficer mu salutował.
— Kapitanie — powiedział — ten człowiek to szpieg Jankesów. Został pojmany w obrębie naszych
stanowisk, miał przy sobie kompromitujące dokumenty. Przyznał się do winy. Jak z pogodą?
— Burza przeszła, panie generale, i księżyc świeci.
— To dobrze. Proszę wziąć pluton, odprowadzić natychmiast więźnia na plac i rozstrzelać.
Bolesny okrzyk wyrwał się z ust szpiega. Więzień rzucił się naprzód, wyciągnął szyję, wytrzeszczył
oczy, zacisnął ręce.
— Boże mój! — wybełkotał chrapliwym głosem. — Pan nie mówi tego na serio! Pan zapomina...
mam umrzeć dopiero z rana.
— Wcale nie mówiłem, że z rana — odparł zimno generał. — Pan sam to sobie wmówił. Umrze
pan teraz.
— Ależ, generale, ja proszę... Ja błagam, aby pan pamiętał, mam być powieszony! Wzniesienie
szubienicy zajmie trochę czasu, z dwie godziny, godzinę. Szpiegów się wiesza, tak mówi kodeks
wojskowy. Przysługują mi pewne prawa. Na litość boską, generale, niech pan się zastanowi, jak
mało...
— Kapitanie, proszę wykonywać moje rozkazy. Oficer dobył szabli i przenosząc wzrok na więźnia
wskazał mu w milczeniu wyjście z namiotu. Szpieg ociągał się. Kapitan wziął go za kołnierz i
popchnął lekko naprzód. Gdy mijali słup, zajadły człowiek skoczył z kocią zwinnością, schwycił
myśliwski nóż, wyrwał go z pochwy, odepchnął na bok oficera i z szaleńczą furią rzucił się na
generała. Zwalił go na ziemię przygniatając własnym ciałem. Stół się przewrócił, świeca zgasła,
walczyli po omacku w ciemnościach. Szef żandarmerii skoczył na pomoc dowódcy i sam

s

ię zwalił

na kłębowisko walczących. Przekleństwa, zduszone krzyki bólu i wściekłości dobywały się z plą-
taniny ciał. Namiot runął na nich, wśród krępujących fałd walka trwała dalej.
Wracając po wykonaniu rozkazu szeregowy Tassman zobaczył, co się dzieje, i domyślając się po
trosze, co zaszło, rzucił karabin, chwytał na chybił trafił miotającą się płachtę i usiłował daremnie
ściągnąć ją na bok. Wartownik zaś, który chodził tam i z powrotem i nie śmiał opuścić posterunku,
choćby się niebo waliło na głowę — dał w górę ognia. Wystrzał postawił obóz na nogi; werble i
trąbki odezwały się na alarm

;

W świetle księżyca wybiegali chmarą na wpół ubrani żołnierze

dopinając po drodze mundury i ustawiając się w szereg na ostre komendy oficerów. Tak było
trzeba, żołnierzom w szeregu nie udziela się panika. Stali pod bronią, podczas gdy sztab generała i
ludzie z eskorty podnieśli namiot i rozdzielili zdyszanych i krwawiących uczestników tej
niezwykłej potyczki.
Jeden tylko nie oddychał, był to kapitan. Nóż myśliwski tak głęboko uwiązł mu w gardle, aż
trzonek zaparł się końcem o szczękę i napastnik, który zadał cios, nie był w stanie uwolnić noża.
Ręka zabitego zaciskała szablę tak mocno, że urągała sile żywych. Klinga splamiona była
czerwienią aż po samą rękojeść.
Podniesiony na nogi generał osunął się z jękiem na ziemię i zemdlał. Prócz sińców miał dwie rany
od szabli — przebite udo i pierś.
Szpieg ucierpiał najmniej. Poza złamaną ręką, jego obrażenia były takie, jakie mógłby odnieść w
zwykłej bijatyce bez użycia broni. Znajdował się jednak w stanie oszołomienia i chyba nie zdawał
sobie sprawy, co zaszło. Odsunął się od otaczających, skulił się na ziemi i niezrozumiale o coś się
dopominał. Jego twarz spuchnięta i posiniaczona wyglądała spod zmierzwionych włosów, blada jak
u trupa.
— To nie wariat — odparł na pytanie lekarz przygotowujący bandaże. — Jest chory z przerażenia.
Któż to taki, nie wiecie?
Szeregowy Tassman zaczął wyjaśniać. Była to dla niego jedyna w życiu okazja; nie pominął
niczego, co mogłoby w jakiś sposób podkreślić wagę jego osobistego udziału w wypadkach tej

nocy. Kiedy skończył i był gotów zacząć od nowa, nikt nie zwracał na niego uwagi.
Generał właśnie odzyskał przytomność. Podniósł się na łokciu, rozejrzał dokoła i zobaczywszy
szpiega pod strażą skulonego przy ognisku, powiedział zwyczajnie:
— Weźcie tego człowieka na plac i rozstrzelajcie.
— Generał majaczy — odezwał się stojący w pobliżu oficer.
— Generał n i e majaczy — powiedział szef sztabu. — Otrzymałem od niego na piśmie polecenie w
tej sprawie. Tenże sam rozkaz przekazał Hasterlickowi — tu skinął ręką w stronę zabitego szefa
żandarmerii — i zostanie, jak mi Bóg miły, wykonany natychmiast!
W dziesięć minut później sierżant Parker Adderson z armii federalnej, filozof i dowcipniś, klęcząc
w świetle księżyca i skamląc o życie, został rozstrzelany salwą dwudziestu karabinów. Kiedy salwa
naruszyła spokojne powietrze nocy, generał Clavering, leżąc blady i spokojny w krwawym
poblasku ogniska, otworzył wielkie niebieskie oczy, popatrzył łagodnie na zebranych i powiedział:
— Ach, cóż za cisza!
Lekarz spojrzał na szefa sztabu smutno i wymownie. Powieki rannego powoli opadły i leżał tak
kilka chwil, aż twarz jego zajaśniała uśmiechem; powiedział cicho: — Przypuszczam, że to właśnie
śmierć — i tak odszedł ze świata.

KWESTIA SUMIENIA

1

Kapitan Parrol Hartroy rozmawiał po cichu z wartownikiem na wysuniętej placówce, znajdującej
się przy drodze o pół mili za obozem, niewidocznym zresztą z tego punktu. Udzielał chyba
instrukcji wartownikowi, a może po prostu dopytywał się, czy na przedpolu panuje spokój. Kiedy
tak rozmawiali, od strony obozu nadszedł jakiś człowiek, pogwizdując sobie beztrosko. Został
zatrzymany przez wartownika. Był to cywil — wysoki jegomość, pospolicie odziany w szarożółty
samodział, który w późnych latach wojny domowej był jedynym materiałem na męską garderobę.
Spod nasuniętego na oczy kapelusza spływały mu na ramiona zmierzwione kędziory, kpiące sobie z
nożyczek i grzebienia. Miał dosyć urzekającą twarz: wysokie czoło, wyrazisty nos i pociągłe
policzki, okolone bujną, ciemną brodą, tak samo zaniedbaną, jak fryzura. W dużych oczach gościł
ów wyraz skupienia, który niejednokrotnie zdradza rozważny umysł i stanowczość w wykonywaniu
raz powziętych zamiarów — tak przynajmniej twierdzą fizjonomiści, gdy sami mają akurat tego
rodzaju oczy. Jednym słowem — był to człowiek, na którego ludzie patrzą, a i on potrafi patrzeć na
ludzi. Podpierał się świeżo wyciętym w lesie kosturem, na wysłużonych butach z wołowej skóry
osiadł gruby kurz.
— Okazać przepustkę — powiedział wartownik dosyć władczym tonem, który zapewne byłb y
łagodniejszy, gdyby nie obecność dowódcy. Kapitan przypatrywał się stojąc na uboczu, z
założonymi rękami.
— Tak jest, generale. Myślałem, że pan mnie sobie przypomni — powiedział wędrowiec spokojnie,
wyjmując papierek z kieszeni kurtki. Zadźwięczała w jego głosie jakby nutka ironii, która zepsuła
dzielnemu wojakowi przyjemność tak wielkiego awansu. — Prześcigacie się widać w gorliwości,
skoro każą — dodał bardziej pojednawczym tonem, jak gdyby usprawiedliwiając żołnierza, że go
zatrzymał.
Wartownik przejrzał przepustkę i oddał mu ją bez słowa. Po czym wziął na ramię karabin i stanął
przy swoim dowódcy. Cywil poszedł dalej środkiem drogi i zaraz po nieprzyjacielskiej stronie
zaczął sobie gwizdać. Zniknął wkrótce za zakrętem, gdzie zaczynał się rzadki las. Raptem stojący
spokojnie oficer rzucił się w ślad za nim, wyrywając pistolet z kabury. Wartownik zbaraniał na

posterunku. Chwilę zaklinał się na wszystko, aby go szlag trafił, a potem przybrał tępą minę, która
uosabia żołnierską czujność,

2

Kapitan Hartroy dowodził samodzielną grupą bojową, która składała się z kompanii piechoty, szwa-
dronu kawalerii i baterii dział. Wyodrębniona z głównej armii miała bronić ważnego strategicznie
wąwozu w Górach Cumberlandzkich, w stanie Tennessee. Kapitan otrzymał tę ważną funkcję, choć
nie był oficerem sztabowym; służył spokojnie jako szary żołnierz, zanim go „odkryto". Powierzono
mu wyjątkowo niebezpieczny odcinek, którego obrona pociągała za sobą poważną
odpowiedzialność. Przezornie wyposażono go w nieograniczone kompetencje, tym bardziej
nieodzowne ze względu na odległość dzielącą go od głównej armii, niepewne środki komunikacji i
partyzancki charakter nieprzyjacielskich oddziałów, grasujących w okolicy. Kapitan mocno
ufortyfikował się w wiosce — prócz sklepu było tam

z

pół tuzina zagród — i zgromadził pokaźne

zapasy żywności. Kilku znanym z lojalności okolicznym mieszkańcom, z którymi warto było
handlować, a i korzystać nieraz z ich usług, wydał odręczne przepustki uprawniające do przejścia
posterunków. Łatwo pojąć, że nadużycie tego przywileju w interesie wroga mogło pociągnąć za
sobą poważne skutki. Kapitan Hartroy ostrzegł w rozkazie, że każdy, kto się tego dopuści, zostanie
niezwłocznie rozstrzelany.
Na przydrożnym posterunku kapitan uważnie przyglądał się cywilowi, kiedy wartownik sprawdzał
przepustkę. Twarz wydała mu się znajoma i początkowo nie wątpił, że sam wydawał mu papierek,
który zadowolił wartownika. Dopiero kiedy tamten znikł im z oczu, kapitanowi coś zaświtało w
pamięci i odgadł, kto to taki. Zareagował szybko, jak na żołnierza przystoi.

3

Chyba tylko wyjątkowo opanowany człowiek nie drgnąłby ujrzawszy raptem pędzącego za sobą
oficera z szablą i pistoletem w dłoni. Na wędrowcu pościg nie zrobił wrażenia, chyba że przydał mu
jeszcze więcej spokoju. Łatwo mógł czmychnąć w las, w prawo czy w lewo, ale nie skorzystał z
tego. Przystanął, oczekiwał spokojnie i odezwał się do nadbiegającego kapitana:
— Widać zapomnieliście mi o czymś powiedzieć. Cóż to takiego, kumie?
Kum jednak zupełnie nie po kumotersku wziął go na muszkę.
— Poddaj się — rzekł z lekką zadyszką — albo zginiesz —
Widać było po zimnych szarych oczach świecących nad lufą, że dotrzyma słowa. Przez chwilę w
milczeniu mierzyli się wzrokiem. Wreszcie cywil z równie wielką obojętnością, jak w chwili
spotkania z wartownikiem, powoli wydobył z kieszeni papierek i wyciągnął rękę.
— Widzi mi się, że ta przepustka od pana Hartroya...
— Jest sfałszowana — przerwał mu oficer. — Ja jestem kapitan Hartroy, a ty... Dramer Brune.
Tylko bystre oko mogło zauważyć, że cywil pobladł lekko na te słowa. Przepustka wysunęła mu się
z palców, pochwycił ją łagodny wiatr i poniósł po drodze, aż spoczęła w kurzu, jak by ukarana za
kłamstwo. Patrząc nadal nieporuszony w lufę pistoletu, cywil odezwał się po chwili:
— Tak, jestem Dramer Brune. Szpieg konfederacki i pański jeniec. Mam przy sobie, jak się pan
zaraz przekona, plan pańskich fortyfikacji, dane dotyczące uzbrojenia i liczby żołnierzy, szkic
sytuacyjny z oznaczeniem wszystkich posterunków. Może mnie pan zabić na miejscu. Ale jeśli
życzy pan sobie odebrać mi życie w bardziej formalny sposób i jeśli ma pan ochotę oszczędzić mi
poniżenia, to proszę nie prowadzić mnie do obozu pod pistoletem. A obiecuję panu, że nie będę się
bronił, uciekał ani awanturował, tylko poddam się karze bez względu na jej wymiar.
Oficer opuścił pistolet, zabezpieczył go i wsunął do kabury. Brune zbliżył się o krok, wyciągając
prawicę.
— Nie podaję ręki zdrajcom i szpiegom — powiedział zimno kapitan.

Tamten skłonił się w milczeniu.
— Proszę — rzekł Hartroy. — Chodźmy do obozu. Będzie pan rozstrzelany dopiero jutro rano.
Odwrócił się i poszedł przodem. Wkrótce obaj ci zagadkowi ludzie minęli wartownika przy drodze,
który na dowód, że orientuje się w sytuacji, zasalutował dowódcy z wyraźną przesadą.

4

Wczesnym rankiem następnego dnia siedzieli obaj w namiocie kapitana. Dzielił ich stół, na którym
wśród wielu listów, urzędowych i prywatnych, jakie kapitan przez noc napisał, leżały
kompromitujące papiery znalezione przy szpiegu. Jegomość ów przespał się w sąsiednim namiocie,
bez straży. Zjedli wspólnie śniadanie i siedzieli teraz paląc cygara.
— Panie Brune — powiedział kapitan Hartroy — pan chyba nie ma pojęcia, w jaki sposób
rozpoznałem pana w przebraniu i skąd znam pańskie nazwisko.
— Nie usiłowałem się dowiedzieć, panie kapitanie — odparł jeniec ze spokojną godnością.
— A jednak chciałbym, aby pan wiedział, jeśli nie urazi pana to, co powiem. Zobaczy pan, że
słyszałem o panu jeszcze na jesieni 1861 roku. Był pan wtedy szeregowcem w pułku ze stanu Ohio,
dzielnym i zaufanym żołnierzem. Z prawdziwym zaskoczeniem i żalem pańscy dowódcy i koledzy
dowiedzieli się o tym, że pan zdezerterował i przeszedł na stronę nieprzyjaciół. Wkrótce potem w
jakiejś potyczce dostał się pan do niewoli, rozpoznano pana, stanął pan przed sądem polowym i
został pan skazany na śmierć przez rozstrzelanie. W oczekiwaniu na wyrok siedział pan bez
żadnych więzów w wagonie towarowym odstawionym na bocznicę.
— W Grafton, w stanie Wirginia — powiedział Brune strącając małym palcem popiół z cygara i nie
podnosząc oczu.
— W Grafton, w stanie Wirginia — powtórzył kapitan. — Którejś ciemnej i burzliwej nocy pewien
żołnierz po długim i wyczerpującym marszu został postawiony przy panu na straży. Siedział przy
drzwiach wagonu na skrzynce po nabojach. Trzymał nabity karabin z osadzonym bagnetem. Pan
siedział w kącie wagonu. Żołnierz miał rozkaz zabić pana, jeśliby pan usiłował wstać.
— Ale jeślibym p o p r o s i ł , mógł odwołać się do komendanta straży.
— Tak. Mijały długie, milczące godziny i znużenie pokonało żołnierza. Sam naraził się na karę
śmierci zasypiając na posterunku.
— To pan zasnął.
— Co? Pan mnie poznaje?! Pan mnie rozpoznał od razu?
Kapitan zerwał się i chodził po namiocie, wyraźnie podekscytowany. Twarz mu się zarumieniła,
szare oczy straciły zimny, bezlitosny wyraz, który Brune dostrzegł wczoraj nad lufą pistoletu —
złagodniały w cudowny sposób.
— Poznałem pana w tejże chwili — powiedział szpieg z wrodzonym spokojem — kiedy stanął pan
przede mną, żądając, abym się poddał. W tych okolicznościach byłoby nieprzyzwoicie z mojej
strony przypominać dawne dzieje. Być może jestem zdrajcą, na pewno szpiegiem, ale nie
chciałbym uchodzić za natręta.
Kapitan przystanął i spoglądał na jeńca. Gdy odezwał się, głos mu jakoś dziwnie ochrypł:
— Panie Brune, za kogokolwiek pan się uważa w swoim sumieniu, pan uratował mi życie. I musiał
pan wierzyć, że robi to pan za cenę własnej śmierci. Dopóki nie ujrzałem pana wczoraj na drodze,
byłem przekonany, że pan nie żyje. Myślałem, że nie ominął pana los, którego mógł pan łatwo
uniknąć wykorzystując moje przestępstwo. Wystarczyło tylko dać krok z wagonu i zostawić mnie,
abym zajął pańskie miejsce przed plutonem egzekucyjnym. Dowiódł pan nieziemskiego
współczucia. Zlitował się pan nad moim znużeniem. Pozwolił mi pan spać, czuwał pan nade mną, a
kiedy zbliżał się czas zmiany warty i mieli mnie przyłapać na gorącym uczynku, pan mnie łagodnie
obudził. Och, Brune, Brune, wspaniale pan to zrobił... To było wielkie... to...
Głos mu się załamał, łzy spływały po twarzy. Kapitan usiadł za stołem, ukrył twarz w ramionach i
łkał. Dokoła panowała zupełna cisza.
Raptem odezwał się czysty świergot trąbki wzywającej na zbiórkę. Kapitan drgnął i uniósł wilgotną

twarz. Zbladł upiornie. Słychać było, jak żołnierze ustawiają się w szeregu, sierżanci wołają
„odlicz!", a dobosze stroją werble — na słońcu, za namiotem. Kapitan podjął:
— Powinienem był wyznać swoją winę, aby móc przedstawić świadectwo pańskiej
wielkoduszności. Mógł pan zostać ułaskawiony. Ze sto razy postanawiałem, że to zrobię, ale
zwyciężył we mnie wstyd. Zresztą miał pan słuszny i sprawiedliwy wyrok. Cóż, niech mi Pan Bóg
wybaczy! Nie powiedziałem nic. Wkrótce pułk mój wysłano do Tennessee i nigdy więcej nie sły-
szałem o panu.
— Dobrze się stało, panie kapitanie — powiedział Brune nie okazując żadnego wzruszenia. —
Uciekłem i wróciłem do swoich barw — barw konfederackich. Chciałbym dodać, że zanim
zdezerterowałem ze służby po waszej stronie, solennie prosiłem o dymisję wskutek zmiany
przekonań. W odpowiedzi zostałem ukarany.
— Ach, ale gdybym poniósł karą za swoje przestępstwo... gdyby pan tak wspaniałomyślnie nie
darował mi życia bez żadnej podzięki z mojej strony, to przecież dzisiaj nie groziłaby panu znowu
śmierć.
Jeniec drgnął lekko, na jego twarzy pojawił się niepokój. A chyba i wyraz zaskoczenia. W tejże
chwili w wejściu do namiotu stanął adiutant i zasalutował.
— Panie kapitanie — rzekł — batalion gotów. Kapitan Hartroy odzyskał zimną krew. Zwrócił się
do adiutanta:
— Niech pan pójdzie, panie poruczniku, do kapitana Grahama i powie, że rozkazuję mu objąć
komendę nad batalionem i przedefilować za szańce. Ten pan jest dezerterem i szpiegiem. Ma zostać
rozstrzelany przed frontem całego batalionu. Bez więzów i bez straży pójdzie z panem.
Adiutant czekał u wejścia, gdy obaj panowie powstali i wymienili ceremonialny ukłon. Brune
natychmiast wyszedł.
W pół godziny później stary kucharz, Murzyn — jedyny człowiek, jaki prócz dowódcy pozostał w
obozie — tak się przeraził salwy karabinów, że upuścił w ogień pełny garnek. Ale mimo
konsternacji i syku zachlapanych węgli mógł również usłyszeć znacznie bliższy, pojedynczy strzał
z pistoletu. Kapitan Hartroy pozbawił się życia, którego nie pozwoliło mu zatrzymać sumienie.
Zgodnie z ostatnią jego wolą, przekazaną w piśmie do swojego następcy, został pochowany jak ów
dezerter i szpieg, bez honorów wojskowych. I w dostojnym cieniu góry, która więcej nie wie o
wojnie, śpią obaj w dawno zapomnianych mogiłach,

PRZYGODA W BROWNVILLE

Uczyłem w szkółce wiejskiej w pobliżu Brownville; kto miał szczęście tam mieszkać, wie, że jest
to jedna z najśliczniejszych okolic w Kalifornii. Latem zjeżdżają tu ludzie, zwani przez miejscową
gazetę „epikurejczykami", chociaż sprawiedliwiej należałoby ich zaliczyć do kategorii osób
„trawionych chorobą i nieszczęściem". Samo Brownville wypada określić bez przesady jako
miejscowość letniskową najpośledniejszego gatunku. Nie brak w niej pensjonatów, z których
najmniej zabójczy upatrzyłem sobie i spełniałem w nim dwa razy dziennie (obiady jadłem w
szkole) pokorny obrządek zacieśniania przymierza duszy z ciałem. Z tej „gospody" (miejscowy
dziennik zwał ją na odmianę „karawanserajem") do szkoły szło się szosą blisko półtorej mili, ale
istniał szlak bardzo rzadko uczęszczany, który wiódł przez gęsto zalesione wzgórze i znacznie
skracał drogę. Któregoś wieczoru wracałem tędy do miasta później niż zwykle. Był to ostatni dzień
przed wakacjami i zasiedziałem się w szkole prawie do zmroku, przygotowując sprawozdanie dla
opiekunów szkoły, z których dwaj — pomyślałem to z dumą — potrafią je przeczytać, a trzeci i tak
zostanie przegłosowany wbrew wrodzonej niechęci do „uconych".
Po drodze natknąłem się na parę jaszczurek, które gdzieś w pobliżu miały gniazdo i dokazywały z
taką uciechą, jak by cieszyły się, że nie muszą mieszkać w pensjonacie w Brownville. Usiadłem na

zwalonym pniu, aby przyglądać się ich igraszkom. Z ulgą oparłem się o stary konar. Tymczasem
zmierzch zgęstniał w ponurym lesie, łagodny nów zaczął rzucać wyraźne cienie i pozłacać liście
delikatnym, lecz upiornym światłem.
Dosłyszałem czyjeś głosy — kobiecy brzmiał gniewnie i zapalczywie, męski głęboko i melodyjnie.
Wytężyłem wzrok wpatrując się w mroczne cienie lasu, aby zobaczyć, kto mi zakłóca samotność,
ale nie mogłem dojrzeć nikogo. W pobliżu majaczyła przesieka; w promieniu pół mili nie było
innego szlaku, domyślałem się więc, że tamci muszą nadejść tędy z głębi boru. Głosy ich brzmiały
teraz tak wyraźnie, że mogłem rozróżnić słowa. Zdawało mi się, że mężczyzna mówi gniewnym
tonem, przekonała mnie o tym aż nadto jego wypowiedź.
— Tylko bez gróźb! Jesteś bezbronna i sama o tym dobrze wiesz. Niech wszystko zostanie po
staremu albo — Bóg mi świadkiem — obie za to zapłacicie.
— Co to ma znaczyć? — odezwał się wytworny głos, głos damy. — Przecież... nie zamordujesz
nas.
Nie dosłyszałem odpowiedzi. W ciszy wypatrywałem ich wśród lasu. Byłem pewny, że mam do
czynienia z poważną sprawą, która odsuwa na bok zwykłe skrupuły. Wydawało mi się, że kobiecie
grozi niebezpieczeństwo; w każdym razie tamten nie zaprzeczył, że chce ją zamordować. Kiedy
ktoś występuje w roli potencjalnego mordercy, nie ma prawa liczyć na dyskrecję.
Po chwili dojrzałem w świetle księżyca ich niewyraźne sylwetki wśród drzew. Mężczyzna, wysoki i
smukły, wydawało się, że jest ubrany na czarno; ona, o ile zdołałem rozpoznać, miała na sobie jakąś
szarą suknię. Z pewnością nie zauważyli mnie w mroku, rozmawiali jednak o wiele ciszej i niczego
już nie rozumiałem. Gdy obserwowałem ich z ukrycia, kobieta powoli osunęła się na ziemię i
wzniosła ręce błagalnym gestem, tak jak się to robi w teatrze, ale nigdzie indziej, o ile mi wiadomo,
i dzisiaj nie mam pewności, czy rzeczywiście tak postąpiła. Mężczyzna wbił w nią wzrok, oczy mu
połyskiwały w świetle księżyca i zdawało mi się, że lada chwila zwróci je na mnie. Nie wiem, co
mi kazało wyskoczyć raptem z ukrycia. W tejże chwili oboje znikli. Na próżno wypatrywałem ich
wśród drzew i krzewów. Nocny wiatr szeleścił w liściach, jaszczurki wcześnie poszły spać,
zdradzając wyjątkowe wśród gadów zwyczaje. Nów chował się już za czarnym wzgórzem na
zachodzie.
Zdenerwowany nieco poszedłem do domu, powątpiewając, czy słyszałem i widziałem cokolwiek
prócz jaszczurek. Dosyć dziwne było to wszystko i niesamowite. Zakradł się jakiś element
niepewności, który przesycił i odrealnił całe zdarzenie. Nie podobało mi się to wcale.
Następnego dnia przy śniadaniu zauważyłem nową pensjonariuszkę — naprzeciwko mnie siedziała
młoda pani, spojrzałem na nią przelotnie, siadając do stołu. W pewnej chwili zwróciła się do
megiery, która łaskawie raczyła nam usługiwać. Uderzył mnie timbr jej głosu, który przypominał
mi wczorajszą przygodę — nieomalże głos tamtej szemrzący mi wciąż w pamięci. W chwilę
później weszła do jadalni i usiadła przy niej druga, nieco starsza. Powiedziała cicho „dzień dobry".
Zadrżałem. Przecież to jej głos. Miałem przed sobą bohaterkę wczorajszej przygody.
Rzucało się w oczy, że są to siostry. W niejasnej obawie, że zostanę rozpoznany, a wstyd mi było
wczorajszej niedyskrecji, wypiłem tylko w pośpiechu filiżankę lurowatej kawy, którą pokojówka
przemyślnie stawiała „na wszelki wypadek", i wstałem od stołu. Wychodząc z pensjonatu
usłyszałem, jak ktoś śpiewa arię z „Rigoletto" mocnym męskim głosem. Muszę powiedzieć, że
interpretował ją znakomicie, ale coś mi się w tym śpiewie nie podobało, sam nie wiem dlaczego.
Odszedłem spiesznym krokiem.
W parę godzin później zobaczyłem starszą z sióstr na werandzie, a przy niej wysokiego mężczyznę
w czarnym garniturze — człowieka, którego spodziewałem się ujrzeć. Pragnienie dowiedzenia się
czegoś o nich dokuczało mi cały dzień i postanowiłem je zaspokoić we wszelki godziwy sposób.
Mężczyzna rozmawiał z dziewczyną swobodnie i uprzejmie, ale zamilkł na odgłos moich kroków
na wysypanej żwirem ścieżce. Odwrócił się i spojrzał mi prosto w twarz. Niezwykle przystojny,
śniady, w średnim wieku. Ubierał się nienagannie, zachowywał swobodnie i z wdziękiem.
Spojrzenie, które na mnie zwrócił, było bezpośrednie, nieskrępowane, bez cienia brutalności. A
jednak wywołało we mnie uczucie, złożone — jak sobie później uświadomiłem — z nienawiści i
obawy, żeby nie powiedzieć: lęku. W sekundę potem oboje zniknęli. Mieli chyba talent do ulatnia-

nia się. Wchodząc jednak do pensjonatu, zobaczyłem ich przelotnie przez uchylone drzwi, wycofali
się po prostu do salonu przez francuskie okno.
Ostrożnie zagadnięta na temat nowych gości, moja gospodyni nie okazała się nieużyta. Powtarzam
wiernie, co od niej usłyszałem, wprowadzając tylko odrobinę szacunku dla gramatyki. Dziewczęta
nazywały się Paulina i Ewa Maynard, pochodziły z San Francisco; Paulina była starsza.
Towarzyszył im opiekun, Ryszard Benning, najbliższy przyjaciel ich zmarłego ojca. Pan Benning
przywiózł dziewczęta do Brownville w nadziei, że górski klimat posłuży Ewie, której ponoć groziły
suchoty.
Tę zwięzłą i prostą historię gospodyni przyozdobiła koronkowym panegirykiem, który dawał
szczodry wyraz jej wierze w niezłomne chęci i możliwości pana Benninga, możliwości zapłacenia
za wszystko, czym tylko mógł służyć jej pensjonat. Była przekonana, że pan Benning ma dobre
serce, świadczyło o tym choćby jego poświęcenie dla dwóch pięknych sierot i doprawdy
wzruszająca troskliwość o ich wygodę. Zbyt skąpe wydały mi się te dowody i powiedziałem sobie
w duchu: ,,To się okaże".
Niewątpliwie pan Benning niezmiernie dbał o swoje wychowanki. Często spotykałem ich w
okolicy, nieraz w towarzystwie innych gości z pensjonatu. Przetrząsali parowy, łowili ryby, strzelali
dla przyjemności, urozmaicając na różne sposoby monotonię wiejskiego dnia. I chociaż
obserwowałem ich, na ile tylko przyzwoitość pozwalała, nie spostrzegłem niczego, co by w
jakikolwiek sposób wyjaśniało tę dziwną rozmowę zasłyszaną w lesie. Z czasem poznałem nieco
bliżej obie młode panie i nie odczuwałem już odrazy na widok ich opiekuna, z którym
wymienialiśmy pozdrowienia.
Minął miesiąc i przestałem prawie interesować się ich sprawami, gdy pewnej nocy całe nasze
miasteczko poruszył wypadek, który żywo przypomniał mi moją leśną przygodę.
Śmierć starszej z dziewcząt, Pauliny.
Siostry zajmowały wspólną sypialnię na drugim piętrze pensjonatu. Budząc się o szarym poranku
Ewa znalazła obok siebie martwą Paulinę. W jakiś czas później, kiedy dziewczyna płakała nad
zmarłą wśród tłumu współczujących choć niezbyt rozważnych osób, do pokoju wszedł pan
Benning. Zbliżył się do Ewy i chciał ją wziąć za rękę. Dziewczyna żachnęła się i zaczęła cofać się
przed nim do drzwi.
— To ty — zawołała — ty to zrobiłeś. Ty... ty... ty!
— Ona bredzi — powiedział Benning cichym głosem. Postępował za nią krok w krok, topiąc w jej
oczach uparte spojrzenie, bez krztyny ciepła czy współczucia. Dziewczyna przystanęła, bezradnie
opuściła rękę, rozszerzone źrenice oprzytomniały, powieki przysłoniły powoli ich niezwykłe, dzikie
piękno. Stała bez ruchu, niemal taka blada jak jej martwa siostra. Wziął ją za rękę i łagodnie otoczył
ramieniem, jak by chciał ją wesprzeć. Dziewczyna wybuchnęła płaczem i przytuliła się do niego jak
dziecko. Benning uśmiechnął się, co mnie szalenie obruszyło — być może każdy uśmiech
podziałałby na mnie tak samo — i wyprowadził ją cicho z pokoju.
Przeprowadzono śledztwo, które dało stereotypowy wynik: zgon, jak się okazało, nastąpił wskutek
„choroby serca". Było to jeszcze przed wynalezieniem „zawału". Zabalsamowane zwłoki odwiózł
do San Francisco ktoś postronny. Ewa i Benning zamiast towarzyszyć zmarłej zostali na miejscu. Z
hotelowych plotek wynikało, że mniej odważni uważają to za bardzo dziwne, a najodważniejsi za
dziwne niesłychanie, ale szlachetna gospodyni osłoniła winowajców własną piersią, powiadając, że
nie mogli pojechać ze względu na kruche zdrowie dziewczyny. Warto zanotować, że z ust dwojga
najbardziej dotkniętych i widać najmniej zainteresowanych nie usłyszano żadnych wyjaśnień.
Któregoś wieczoru, chyba w tydzień po śmierci Pauliny, wyszedłem na werandę pensjonatu po
książkę, którą tam zostawiłem. Pod osłoną dzikiego wina, które tłumiło blask księżyca, zobaczyłem
Benninga. Byłem na to przygotowany, gdyż przed chwilą usłyszałem cichy, uroczy głos Ewy
Maynard, którą również ujrzałem w cieniu. Położyła mu dłoń na ramieniu i spoglądała mu w oczy.
Benning trzymał ją za rękę, z niezwykłym wdziękiem pochylił głowę. Wyglądali jak para
kochanków. W ukryciu poczułem się bardziej nieswojo niż owej pamiętnej nocy w lesie. Już
miałem się wycofać, kiedy dziewczyna odezwała się. Kontrast między jej zachowaniem a słowami
był tak zdumiewający, że nie ruszyłem się z miejsca.

— Odbierzesz mi życie, tak jak Paulinie — powiedziała. — Znam twój zamiar równie dobrze, jak
twoją siłę, i o nic nie proszę, tylko żebyś to zrobił bez zbędnych ceregieli i zwrócił mi spokój.
Benning nie odpowiedział — po prostu puścił jej rękę, odwrócił się, zeszedł po schodkach do
ogrodu i zniknął wśród krzewów. Ale w chwilę później z pewnej odległości usłyszałem, jak śpiewa
swoim znakomitym, czystym głosem jakąś barbarzyńską pieśń. Doznałem wrażenia, że coś się za
nią kryje — jakiś daleki, dziwny kraj, zaludniony przez istoty, którym służą zakazane moce.
Słuchałem jak oczarowany, ale gdy pieśń zamarła w oddali, otrząsnąłem się i w lot dostrzegłem
nadarzającą się w moim mniemaniu okazję. Wynurzając się z cienia podszedłem do dziewczyny.
Drgnęła i spojrzała na mnie oczyma ściganego zająca. Możliwe, że to ja ją przestraszyłem.
— Proszę pani — powiedziałem — błagam, niech mi pani powie, kim jest ten człowiek i skąd się
bierze jego władza nad panią. Być może to grubiaństwo z mojej strony, ale nie czas na konwenanse.
Gdy kobiecie grozi niebezpieczeństwo, każdy ma prawo działać.
Słuchała nie reagując, jak by ją to nic nie obchodziło, a kiedy skończyłem, z wyraźnym znużeniem
przymknęła wielkie, niebieskie oczy.
— Nic pan nie wskóra — powiedziała.
Schwyciłem ją za ramię i jak kogoś, kto zapada w niebezpieczny sen, potrząsnąłem łagodnie.
— Niechże się pani obudzi — powiedziałem. — Musimy coś zrobić, proszę mi tylko dać swobodę
działania. Powiedziała pani, że ten człowiek zabił pani siostrę, i ja w to wierzę. Ze panią chce zabić,
w co też wierzę.
Bez słowa spojrzała mi w oczy.
— Nie powie mi pani wszystkiego? — dodałem.
— Nic się nie da zrobić, mówię panu, nic. Gdybym nawet mogła, nie chciałabym. To nie ma
najmniejszego znaczenia. Zostaniemy tutaj jeszcze dwa dni, a potem odejdziemy stąd, och, jakże
daleko! Jeśli pan coś zauważył, błagam, niech pan milczy.
— Ależ ty oszalałaś, dziewczyno! — Usiłowałem brutalnym zachowaniem przełamać jej apatię. —
Oskarżyłaś go o morderstwo. Jeśli mi zaraz nie wytłumaczysz wszystkiego, zawiadomię władze.
To na nią podziałało, ale nie tak jak bym tego pragnął. Podniosła dumnie głowę i powiedziała:
— Niech się pan nie wtrąca, mój panie, do nie swoich spraw. To moja rzecz, panie Moran. Niech to
pana nic nie obchodzi.
— Obchodzi, proszę pani, każdego... cały świat — odpowiedziałem równie chłodnym tonem. —
Jeśli nie kochała pani swojej siostry, to mnie przynajmniej zależy na pani.
— Proszę pana — przerwała mi pochylając się ku mnie. — Kochałam ją, och, Bóg jeden wie jak!
Ale więcej jeszcze, ponad wszystko, ponad wyraz, kocham jego. Pan podsłuchał tajemnicę, ale nie
zrobi pan z tego użytku, pan mu nie zaszkodzi. Zaprzeczę wszystkiemu. Pan powie swoje, ja swoje
— do tego się to sprowadzi. Myśli pan, że pańskie „władze" uwierzą panu?
Uśmiechała się teraz jak anioł i — niech mnie Pan Bóg strzeże — zakochałem się w niej po same
uszy. Czyżby wiedziona kobiecą intuicją rozszyfrowała mnie? Zachowanie jej odmieniło się
całkowicie.
— Chodź — powiedziała prawie zalotnie. — Obiecaj, że nie będziesz mi więcej dokuczał. Chodź,
pospacerujemy sobie. — Wzięła mnie po przyjacielsku pod rękę. — On nie będzie wiedział... nie
będzie go tu całą noc.
Spacerowaliśmy przy księżycu tam i z powrotem po werandzie. Zapominając o niedawnym
grobowym nastroju dziewczyna szczebiotała o wszystkim, co tylko się działo w całym miasteczku.
Milczałem speszony, czując się trochę jak na potajemnej schadzce. Nie spodziewałem się tego — ta
czarująca i niewinna istota na zimno i jawnie zdradzała człowieka, za którego przed chwilą gotowa
była z miłości poświęcić życie.
„Doprawdy — pomyślałem w swej naiwności — tego jeszcze księżyc nie widział."
Na co księżyc musiał się uśmiechnąć.
Zanim się rozstaliśmy, wymogłem na niej obietnicę, że jutro po południu — przed swoim
wyjazdem na zawsze — pójdzie ze mną na spacer do Starego Młyna. Był to ceniony w Brownville
zabytek, wzniesiony w roku 1860.
— Jeśli on się tu nie pokaże — dodała posępnie. Gdy to powiedziała, znów chciałem pochwycić jej

rękę, którą przed chwilą uścisnąłem na pożegnanie — taki urok ma niewierność kobieca, kiedy nie
my, lecz kto inny pada jej ofiarą, jak spostrzegł pewien mądry Francuz. Anioł Snu przeoczył mnie
tej nocy.
W pensjonacie podawano kolację o wczesnej porze. Zaraz po wieczerzy następnego dnia panna
Maynard, której nie było przy stole, zeszła do mnie na werandę, ubrana w najskromniejszy
spacerowy kostium. Widocznie „on się nie pokazał". Wolno poszliśmy drogą, która prowadziła w
górę do Starego Młyna. Wyraźnie brakowało jej sił i raz po raz raczej kapryśnie brała mnie pod
rękę. Nastrój jej albo raczej nastroje były tak zmienne jak kolor nieba w rozigranym morzu.
Żartowała, jak gdyby nigdy nie zdarzyło jej się słyszeć o śmierci, śmiała się z byle czego i zaraz
potem nuciła posępne melodie tak przejmująco, że musiałem odwracać oczy, inaczej miałaby świet-
ny dowód oddziaływania swojej sztuki, jeśli to była sztuka, a nie prostota, jak wówczas skłonny
byłem sądzić. I mówiła najdziwniejsze rzeczy w najbardziej niebanalny sposób, balansując nieraz
na krawędziach przepastnych myśli, gdzie ja nie miałem odwagi nawet stopy postawić. Jednym
słowem — była ze wszech miar fascynująca i z każdą chwilą pogrążałem się w uczuciowe
szaleństwo, popełniałem coraz to sroższe duchowe występki, prowokując całą policję sumienia do
aresztowania mnie za zakłócenie spokoju wewnętrznego.
Gdy doszliśmy do młyna, nie zatrzymała się nawet, tylko skręciła na koleinę biegnącą przez
ściernisko w stronę strumienia. Minęliśmy mostek i poszliśmy ścieżką, która wiodła pod górę do
najbardziej malowniczego zakątka w całej okolicy. Było to „Orle Gniazdo" — szczyt urwiska
wznoszącego się prosto w niebo i górującego nad borem. Z wierzchołka mieliśmy wspaniały widok
na dolinę po drugiej stronie i wzgórza w ostatnich promieniach zachodzącego słońca. Staliśmy
patrząc, jak blask coraz to wyżej umyka przed powodzią mroku zalewającą dolinę, gdy raptem
usłyszeliśmy kroki i w następnej chwili zjawił się Benning.
— Zobaczyłem was z dołu — powiedział niedbale. — Więc wdrapałem się tutaj.
Zamiast chwycić go za gardło i zepchnąć w przepaść, wymamrotałem jak idiota jakieś grzeczne
kłamstewko. Dziewczyna na jego widok zmieniła się w oka mgnieniu. Tylko miłość potrafi tak
rozjaśnić twarz — nawet zachodzące słońce nie rozbłysło tak wspaniale w jej oczach.
— Jakże się cieszę, że jesteś! — zawołała wyciągając do niego ręce.
I niech mnie diabli wezmą, jeśli to nie było szczere.
Benning usiadł sobie na ziemi i zaczął żywo rozprawiać o dzikich kwiatach, jakie rosną w okolicy.
Przyniósł całą ich wiązankę. W połowie żartobliwego zdania zamilkł niespodziewanie i wbił wzrok
w Ewę, która wsparta o drzewo w zamyśleniu plotła wianek z trawy. Dziewczyna z przerażeniem
podniosła oczy, jak gdyby wyczuła jego spojrzenie. Wstała, rzuciła wianek i wolno odeszła na bok.
On również wstał, nie spuszczając z niej wzroku. Wciąż trzymał w ręce wiązankę kwiatów.
Dziewczyna odwróciła się, jak gdyby chcąc się odezwać, ale nie powiedziała ni słowa. Dziś
wyraźnie sobie przypominam coś, czego wówczas prawie sobie nie uświadamiałem — straszliwy
kontrast między uśmiechem na jej wargach a przerażeniem w oczach, gdy napotkała jego uparte,
rozkazujące spojrzenie. Nie mam pojęcia, jak się to stało ani jak doszło do tego, że zorientowałem
się za późno. Wiem tylko, że z owym niebiańskim uśmiechem na ustach i ze zgrozą w oczach Ewa
Maynard skoczyła w przepaść i runęła na wierzchołki sosen w dole.
W jaki sposób i kiedy znalazłem się u podnóża skały, nie umiem tego powiedzieć, ale Benning był
już tam i klęczał nad tym, co z niej pozostało.
— Martwa — powiedział zimno — martwa. Pójdę do miasta po pomoc. Niech pan wyświadczy mi
łaskę i zostanie.
Wstał i poszedł przed siebie, ale przystanął po chwili i odwrócił się.
— Z całą pewnością zauważył pan, mój przyjacielu — powiedział — że zrobiła to absolutnie sama.
Nie zdążyłem się zerwać, aby temu zapobiec, a pan nie wiedząc o jej zaburzeniach umysłowych...
Rzecz jasna, pan nie mógł się nawet tego spodziewać.
Zachowanie jego rozwścieczyło mnie.
— Choćbyś poderżnął jej gardło tymi przeklętymi rękami, lepiej nie mogłeś jej zamordować —
powiedziałem.
W milczeniu wzruszył ramionami, odwrócił się na pięcie i poszedł. W chwilę później z ciemnego

boru, w którym zniknął, usłyszałem śpiewaną mocnym barytonem arię z „Rigoletto" — „La donna
e mobile".

CZŁOWIEK I WĄŻ

,,Żaden tedy człek rozumny a uczony nie poważy się
zadać temu kłam, albowiem godne wiary relacye
tudzież mnogie świadków potwierdzenia dowodzą,
iż żmieja w ślepiach swoich posiada moc magnetyczną:
ktokolwiek popadnie w jej krąg, mimo woli swej
przyciągany będzie i zginie marnie od ukąszenia onej."

Wyciągnięty wygodnie na sofie, w szlafroku i pantoflach, Harker Brayton uśmiechał się odczytując
powyższe zdanie w „Dziwach wiedzy" staruszka Morrystera. „Ze wszystkich dziwów — pomyślał
sobie — najdziwniejsze jest to, że mędrcy i uczeni w epoce Morrystera wierzyli w takie bzdury,
które odrzuca prawie każdy nieuk w naszych czasach."
Wywołało w nim to ciąg refleksji, gdyż Brayton był myślicielem. Machinalnie opuścił książkę
sprzed znieruchomiałych w zadumie oczu. Gdy tylko znikła z pola widzenia, coś jawiącego się w
mrocznym kącie pokoju przywołało go do przytomności. Zauważył w cieniu pod łóżkiem dwa
światełka, o cal jedno obok drugiego. Wyglądały na odblask wiszącej nad nim gazowej lampy w
metalowym kloszu; nie poświęcając im więcej uwagi, wrócił do lektury. W chwilę później jakiś
impuls, nad którym się nie zastanawiał, kazał mu znowu odłożyć książkę i spojrzeć w to samo
miejsce. Tkwiły tam wciąż dwa światełka. Zdawało się, że pojaśniały migocąc zielonkawym
połyskiem, którego przedtem nie zauważył. Pomyślał też, że chyba przysunęły się odrobinę — były
nieco bliższe. Znajdując się jednak wciąż w głębokim cieniu nie mogły ujawnić swojego charakteru
i źródła komuś, kto przyglądał się im niedbale. Brayton znowu wrócił do lektury. Raptem tekst
nasunął mu jakąś myśl — poderwał się odkładając po raz trzeci książkę na sofę; wysunęła mu się z
ręki i spadła na podłogę rozpostarta grzbietem do góry. Brayton pochylony wpatrywał się uważnie
w ciemność pod łóżkiem, skąd oba punkciki migotały — jak mu się zdawało — silniejszym
ogniem. Wytrzeźwiał już zupełnie, spojrzenie miał bystre i nieustępliwe. Po chwili dostrzegł tuż
pod poręczą łóżka potężne sploty węża — zielone światełka to były ślepia! Okropny łeb płasko
wysunięty z głębi i wsparty na ostatnim zwoju mierzył prosto w jego stronę; szeroka, brutalna
paszcza i kretyńskie czoło podkreślały kierunek tchnącego złością spojrzenia. Świetlne punkciki
przeistoczyły się w ślepia wpatrzone w jego oczy znacząco i zjadliwie.

II

Wąż w sypialni wytwornego mieszkania w dużym mieście to — na szczęście — nie tak częste
zjawisko, aby się mogło obejść bez wyjaśnienia. Harker Brayton, trzydziestopięcioletni kawaler,
uczony i próżniak, mający w sobie coś ze sportowca, bogaty, głośny i krzepkiego zdrowia —
powrócił do San Francisco z włóczęgi po nieznanych, zapadłych kątach świata. Gusty jego, zawsze
odrobinę zbytkowne, wybujały jeszcze pod wpływem długich niedostatków; nawet zasoby
luksusowego hotelu nie potrafiły ich w pełni zaspokoić. Toteż Brayton chętnie skorzystał z gościn-
ności swojego przyjaciela, doktora Druringa, wybitnego zoologa. Staromodny dom doktora — w
dzielnicy, która obecnie uchodzi za obskurną — posiadał wygląd świadczący wymownie o
dumnym odosobnieniu. Po prostu nie chciał się pospolitować w podłym towarzystwie i ostatecznie
nie ustrzegł się niektórych dziwactw płynących z samotności. Jednym ze świadectw jego
ekscentryzmu było „skrzydło", podejrzanie uwłaczające architekturze i wykorzystane na niemniej
buntownicze cele

;

stanowiło bowiem kombinację laboratorium, menażerii i muzeum przyrodni-

czego. Tutaj właśnie doktor wyładowywał swój naukowy temperament w studiach nad takimi

formami życia zwierzęcego, jakie go wyraźnie pociągały i zaspokajały jego upodobanie, skłaniające
się — trzeba przyznać — raczej ku niższym gatunkom. Wyższe natomiast, jeśli chciały sprostać
jego subtelnym wymaganiom, musiały zachować przynajmniej niektóre szczątkowe cechy łączące
je z rodziną takich „pierwotnych smoków", jak ropuchy i węże. Jego sympatie naukowe były
wybitnie „gadzie"; kochał w przyrodzie pospólstwo i nazywał siebie Zola zoologii. Żona jego i
córki — nie mające szczęścia podzielać jego światłej ciekawości dotyczącej zajęć i zwyczajów na-
szych braci stworzonych pod pechową gwiazdą — zostały z niepotrzebną surowością wykluczone z
przybytku, który zwał się „Wężarnią", i skazane na przebywanie wśród własnego gatunku.
Jakkolwiek — aby złagodzić ich srogi los — doktor pozwolił im w oparciu o swoją zasobną
szkatułę prześcignąć ród gadów w zewnętrznej wspaniałości i splendorze.
Architekturę i umeblowanie „Wężami" cechowała surowa prostota, dostosowana do skromnego
stanu mieszkańców, których istotnie nie można było obdarzyć swobodą nieodzowną dla pełnego
rozkoszowania się zbytkiem, gdyż większość z nich posiadała tę kłopotliwą właściwość, że żyła.
Jednakże w swoich własnych pomieszczeniach zostawiono im tyle wolności osobistej, na ile
pozwalał ich zgubny nałóg pożerania się na wzajem. I zdarzało się niejednokrotnie — o czym
Brayton został przezornie powiadomiony — że znajdywano je o różnej porze w takich zakątkach,
gdzie swojej obecności nie potrafiłyby wytłumaczyć bez wstydu. Na przekór „Wężami" i jej
niesamowitym asocjacjom, którymi w istocie nie zaprzątał sobie głowy, Brayton czuł się
znakomicie w gościnie u Druringa.

III

Poza dreszczem niespodzianki i zwykłej odrazy Brayton nie odniósł większego wrażenia. Pierwszą
jego myślą było zadzwonić po służbę, sznur od dzwonka zwisał pod ręką, ale Brayton nie sięgnął
po niego. Przyszło mu do głowy, że posądzono by go o strach, którego wcale nie czuł. Bardziej mu
się narzucał niedorzeczny charakter sytuacji aniżeli jej ryzyko; była denerwująca, lecz absurdalna.
Gad należał do jakiegoś gatunku, z którym Brayton nie był obeznany. Długości węża mógł się tylko
domyślać; najbardziej widoczne sploty nie ustępowały grubością jego ręce. Był groźny czy też nie?
Jadowity czy dusiciel? Jego wiedza o sygnałach niebezpieczeństwa, stworzonych przez naturę, nie
przyszła mu z pomocą; nigdy nie zgłębił jej tajników.
Jeśli nawet gad był nieszkodliwy, to w każdym razie sama jego obecność stawała się uwłaczająca.
Znalazł się tu prawem kaduka, był „nie na miejscu", dopuścił się impertynencji. Kamień nie wart
oprawy. Nawet barbarzyński gust naszego czasu i kraju — mimo że przeładował ściany pokoju
obrazami, podłogę meblami a meble rupieciem — nie potrafił jednak dopasować wnętrza do tego
okazu dzikiego życia dżungli. Co więcej — o, nieznośna myśli! — wyziewy tego potwora
zanieczyszczały powietrze, którym Brayton oddychał.
Myśli te nabrały mniej więcej określonych kształtów w głowie Braytona i skłoniły go do działania.
Proces ów nazywamy zastanowieniem się i powzięciem decyzji. W taki właśnie sposób okazujemy
się mądrzy i niemądrzy. W taki właśnie sposób zwiędły liść na jesiennym wietrze zdradza większą
albo mniejszą inteligencję od innych opadając na ziemię albo na staw. Tajemnica ludzkiego
działania jest nierozstrzygnięta: coś daje impuls naszym mięśniom. Cóż to ma za znaczenie, że
przygotowawczym zmianom molekularnym nadamy miano woli?
Brayton wstał i szykował się do wyjścia cichaczem, tak aby nie podrażnić węża. Ludzie wycofują
się podobnie w obecności wielkich tego świata, gdyż wielkość to władza, a władza to groźba.
Wiedział, że potrafi nieomylnie podejść tyłem do drzwi. Gdyby potwór się ruszył, to natychmiast
porwie odpowiednie na tę chwilę narzędzie — tenże bowiem gust, co wy-tapetował ściany
obrazami, zadbał konsekwentnie o kolekcję morderczej orientalnej broni. Tymczasem ślepia węża
paliły się bardziej niż przedtem bezlitosną złością.
Brayton podniósł prawą nogę, aby dać krok do tyłu. W tejże chwili poczuł do tego silną niechęć.
„Uchodzę za odważnego — pomyślał. — Czyżby zatem odwaga była zwykłą dumą? Dlatego, że

nikt nie widzi hańby, mam się wycofać?"
Z zawieszoną w powietrzu nogą, wspierał się ręką o krzesło.
— Bzdura! — powiedział na głos. — Nie jestem takim tchórzem, aby się bać myśli, że się boję.
Podniósł nogę trochę wyżej, zginając lekko kolano, i stąpnął z rozmachem — o cal przed drugim
butem! Nie miał pojęcia, jak się to stało. Ruszył lewą nogą z tym samym skutkiem; znalazła się
znów przed prawą. Dłoń na oparciu krzesła zaciskała się kurczowo, napięte ramię wyciągało się
nieco do tyłu. Ktoś mógłby powiedzieć, że nie ma chęci puścić krzesła. Złowrogi łeb węża leżał
płasko na zwojach, tak jak przedtem. Nie drgnął nawet, ale jego ślepia zmieniły się w elektryczne
iskry strzelające chmarą świetlistych igieł.
Człowiek zbladł jak popiół. Znowu zrobił krok naprzód i jeszcze jeden, ciągnąc za sobą krzesło,
które — puszczone wreszcie — upadło z trzaskiem na podłogę. Człowiek jęknął; wąż nie
zareagował żadnym dźwiękiem ani ruchem, ale jego ślepia przeistoczyły się w dwa olśniewające
słońca. Sam gad całkiem niknął za nimi. Emanowały z nich wielobarwne pierścienie, rosnące jeden
za drugim i pękające jak bańki mydlane; zdawało się, że mkną ku samej jego twarzy, to znów nikną
w niezmierzonej dali. Słyszał skądś nieustanny łomot wielkiego bębna, chwilami odzywała się
muzyka o niepojętej słodyczy niczym tony harf eolskich. Poznał melodię pieśni o wschodzie słońca
z kolosu Memnona i myślał, że stoi w trzcinach nad Nilem, w uniesieniu wsłuchując się w ów
nieśmiertelny hymn płynący przez ciszę wieków.
Muzyka ucichła; a raczej przeszła niedostrzegalnie w daleki pomruk ustępującej burzy. Rozpostarł
się przed nim krajobraz, migoczący słońcem i deszczem, ujęty w obręcz jasnej tęczy, która
ogromnym łukiem obejmowała setki rozsypanych miast. Na tle pejzażu potężny wąż w koronie
dźwignął łeb znad opasłych splotów i spojrzał nań oczami dawno zmarłej matki. Raptem czarujący
krajobraz zaczął uciekać w górę jak dekoracja w teatrze i przepadł w zupełniej pustce. Brayton
runął twarzą na podłogę. Krew ciekła mu z przetrąconego nosa i skaleczonych warg. Oślepły i
ogłuszony leżał jakiś czas na podłodze z zamkniętymi oczami. Po paru chwilach ocknął się i
zrozumiał, że upadek wyzwolił go spod uroku, gdyż oderwał się od ślepi węża. Czuł, że teraz nie
podnosząc oczu będzie mógł umknąć. Jednakże myśl, że wąż znajduje się ledwie o parę stóp, a on
go nie widzi, że może właśnie skacze, aby opleść mu szyję — była zbyt straszna! Podniósł głowę,
spojrzał w zgubne ślepia i znowu popadł w niewolę.
Wąż leżał nieporuszony i jak by stracił nieco władzę nad wyobraźnią; wspaniałe zjawy sprzed paru
chwil nie powtórzyły się więcej. Pod spłaszczonym, bezmózgim czołem zwyczajnie migotały z
dawną okrutną złośliwością czarne, paciorkowate ślepia. Jak gdyby wąż, pewny swojego triumfu,
postanowił nie bawić się więcej w czarodzieja.
Nastąpiła teraz straszliwa scena. Człowiek rozciągnięty na podłodze o metr od wroga dźwignął się
na łokciach, głowę odrzucił do tyłu, na całą długość wyprężył nogi. Twarz mu zbielała pod śladami
krwi, oczy wychodziły z orbit. Piana wystąpiła na usta i opadała płatkami. Silne konwulsje
wstrząsały ciałem, które wiło się gibkie niemal jak u żmii. Przegiął się w pasie, rozpaczliwie
wyrzucając nogami na boki. A z każdym ruchem odrobinę przysuwał się do węża. Zaparł się
dłońmi o podłogę, a mimo to nieustannie zbliżał się na łokciach.

IV

Doktor Druring siedział z żoną w bibliotece. Uczony był w wyjątkowo dobrym humorze.
— Poszedłem na zamianę z kolegą kolekcjonerem — powiedział — i zyskałem właśnie wspaniały
okaz ophiophagusa.
— A cóż to takiego? — zagadnęła pani Druring bez szczególnej ciekawości.
— Co za ignorancja, na Boga! Człowiek, który dowiaduje się po ślubie, że jego żona nie zna greki,
ma prawo się rozwieść, kochanie. Ophiophagus to wąż, który zjada inne.
— Oby mu się udało zjeść twoje — powiedziała, machinalnie odsuwając lampę. — Ale jak się
dobiera do nich? Chyba je czaruje.

— Do ciebie to podobne, moja droga — odparł rozdrażniony doktor. — Wiesz, jak mi gra na
nerwach każda wzmianka o tym prostackim przesądzie, że węże mają zdolność rzucania uroku.
Rozmowę przerwał potężny krzyk, który rozbrzmiewał w cichym domu jak głos demona wyjącego
w grobie! Odezwał się raz i drugi z przeraźliwą wyrazistością. Oboje zerwali się na nogi. On —
zmieszany, ona blada i oniemiała ze strachu. Nie przebrzmiało jeszcze echo ostatniego krzyku, gdy
doktor już pędził na górę po schodach, przeskakując dwa stopnie na raz.
W korytarzu przed pokojem Braytona zastał kilkoro ze służby; zdążyli przed chwilą zejść z
wyższego piętra. Bez pukania rzucili się wspólnie do drzwi. Ustąpiły; okazało się, że nie są
zamknięte. Brayton leżał twarzą do podłogi — martwy. Głowa i ramiona kryły się niemal pod
łóżkiem. Wyciągnęli go stamtąd i odwrócili na wznak. Twarz była umazana krwią i pianą, oczy
szeroko otwarte, nieruchome — co za straszliwy widok!
— Udar serca — powiedział uczony; przyklęknął i dotykał piersi zmarłego. W tej pozycji zerknął
przypadkiem pod łóżko. — Boże święty! — dodał. — Skąd się to tu wzięło?
Sięgnął tam, wyciągnął węża i cisnął go, wciąż zwiniętego w kłębek, na środek pokoju, aż krąg
szurając po śliskiej podłodze uderzył o ścianę i spoczął bez ruchu. Wąż był wypchany, miał ślepia z
guzików.

OCZY PANTERY

1

Obłąkane niekoniecznie muszą wychodzić za mąż

Późnym popołudniem na przydrożnej ławeczce w wiejskiej okolicy siedzieli mężczyzna i kobieta.
On był w średnim wieku, szczupły, śniady, miał w sobie coś z poety i korsarza — na ulicy musiał
budzić ciekawość. Dziewczyna odznaczała się nadzwyczaj gibką figurą. Młoda, jasnowłosa i pełna
wdzięku, miała na sobie szarą suknię w dziwne brązowe cętki. Może i była piękna, ale gdy kto na
nią spojrzał, całą uwagę przyciągały jej oczy — szarozielone, podłużne i wąskie, których wyraz
wymykał się określeniu. Czuło się tylko, ze są niepokojące. Takie oczy mogła mieć Kleopatra.
Rozmawiali ze sobą.
— Kocham cię — mówiła dziewczyna — kocham, jak mi Bóg miły. Ale nie wyjdę za ciebie za
mąż. Nie, nie mogę.
— Stale to powtarzasz, Ireno, ale dlaczego nie chcesz wyjaśnić mi powodów. Czy mi się to nie
należy? Pozwól mi dowieść, że cię rozumiem i że nic mnie nie odstraszy. Wyjaśnij mi — dlaczego?
— Dlaczego cię kocham?
Uśmiechnęła się przez łzy, ale jemu nie dopisało poczucie humoru.
— Nie, tego mi nie wyjaśniaj. Dlaczego nie chcesz wyjść za mnie? Mów. Muszą wiedzieć. Mówisz
czy nie?!
Zerwał się z ławki, zacisnął pięści i spoglądał na nią spode łba, jak by gotów ją udusić, byleby
dowiedzieć się prawdy. Dziewczyna przestała się uśmiechać, patrzyła mu tylko w twarz
nieruchomo, uważnie, bez krzty wzruszenia czy sympatii. A jednak było w jej wzroku coś takiego,
że stracił tupet i ciarki mu przeszły po plecach.
— Chcesz koniecznie dowiedzieć się, dlaczego? — spytała całkiem bezbarwnym tonem, tak
bezbarwnym jak wyraz jej oczu.
— Jeśli wolno... Jeśli nie żądam za wiele. — Najwyraźniej spuszczał z tonu.
— Dobrze, dowiesz się. Jestem obłąkana.
Mężczyzna żachnął się, zrobił niedowierzającą minę i omal nie parsknął śmiechem. Znowu jednak
zawiodło go poczucie humoru. Nie wierzył jej zupełnie, a jednak poczuł się głęboko zaniepokojony.
Nasze przekonania nie lubią żyć w zgodzie z uczuciami.

— Tak by powiedzieli lekarze — ciągnęła dziewczyna. — Osobiście wolałabym nazwać to „opęta-
niem". Usiądź i posłuchaj, co ci powiem.
Przed nimi rozpościerała się dolina. Wzgórza stały w zachodzącym słońcu, na ziemię spłynęła
osobliwa cisza — zwiastunka zmierzchu. Tajemniczy i uroczysty nastrój udzielał się wszystkiemu
dokoła — przyrodzie i ludziom. Jenner Brading słuchał w milczeniu opowieści dziewczyny.
Chwilami, gdy napotykał jej wzrok, ogarniał go jakiś nieokreślony lęk, którym zawsze — mimo
kociego uroku — napawały go jej oczy.
Przez wzgląd na czytelnika, który może powątpiewać w talent narracyjny Ireny Marlowe, autor
ośmiela się podać jej opowieść w swojej wersji.

2

Izba może być za ciasna dla trojga, nawet gdy ktoś jest na zewnątrz

W chacie z okrąglaków kuliła się pod ścianą kobieta przyciskając do piersi niemowlę. Za oknem
rozpościerał się gęsty, głuchy las. Była noc i oko ludzkie nie rozpoznałoby w mroku kobiety z
dzieckiem. A jednak ktoś przyglądał się im uporczywie, czujnie, z uwagą nie słabnącą ani na chwilę
— w tym kryje się punkt zwrotny całej opowieści.
Karol Marlowe należał do pokolenia, które dziś już wymarło, pokolenia pionierów puszczy.
Upodobali oni sobie leśne głusze na lewym brzegu doliny Missisipi, rozpościerające się od
Wielkich Jezior aż po Zatokę Meksykańską. I przez sto lat z górą parli wciąż na zachód, ze strzelbą
i toporem, wydzierając przyrodzie skrawki ziemi pod pług, które dopiero ich mniej awanturniczy,
lecz bardziej gospodarni następcy wydarli puszczy na dobre. Ale gdy wreszcie wydostali się z
lasów na otwarte przestrzenie, ślad po nich zaginął, jak by zapadli się pod ziemię. Nie ma już pio-
nierów puszczy; pionierzy równin — ci, co mieli łatwe zadanie i w ciągu jednego pokolenia
ogarnęli dwie trzecie kraju — przynależą do innego, niższego gatunku. Niebezpieczeństwa, trudy i
niedostatki surowego życia w puszczy dzieliła z Karolem jego żona i dziecko. Był do nich obojga z
całego serca przywiązany, wywodził się bowiem ze środowiska, w którym cnoty rodzinne ceniono
nade wszystko. Żona była młoda i powabna, a żywot na straszliwym odludziu nie zdążył jeszcze
zatruć jej pogodnego usposobienia. Niebiosa postąpiły z nią uczciwie nie obdarzając jej
nadmiernym łaknieniem szczęścia, którego nie mogłyby zaspokoić skromne radości puszczańskiego
życia. Zajęcia gospodarskie, dziecko, mąż i kilka głupiutkich książek zaspokajały aż nadto jej
potrzeby. Któregoś ranka w pełni lata Marlowe zdjął ze ściany strzelbą i oznajmił, że ma ochotą
pójść na polowanie.
— Przecież nie brak nam mięsa — powiedziała żona. — Nie idź dzisiaj, bardzo cią proszą. W nocy
miałam okropny sen. Nie mogą go sobie przypomnieć, ale czują, że zdarzy sią coś strasznego, jeśli
nas zostawisz same.
Przykro stwierdzić, że Marlowe zlekceważył przestrogą, chociaż czaiło sią w niej przeczucie
nieszczęścia. Szczerze mówiąc — roześmiał się.
— Spróbuj, a nuż sobie przypomnisz — powiedział. — Może ci sią" śniło, że nasza maleńka
postradała mową.
Wczepiając się tłustymi paluszkami w myśliwską kurtą maleńka gaworzyła właśnie z zapałem,
wyrażając swój zachwyt na widok rysiej czapki ojca.
Żona dała za wygraną: nie umiała odpowiedzieć dowcipnie na przyjacielskie docinki mąża.
Pocałował obie na pożegnanie i wyszedł. Zamykając za sobą drzwi, pożegnał na zawsze swoje
szczęście.
Nadeszła noc, a on nie wracał. Żona czekała na niego z kolacją. Położyła małą do kołyski i nuciła
jej cicho, póki dziecko nie usnęło. Ogień na palenisku wygasł powoli. Zapaliła świecą i postawiła ją
w otwartym oknie na znak powitania — myśliwy powinien dojrzeć ją z daleka. Przezornie
zamknęła drzwi na wszystkie spusty, jak by dzikie zwierzęta wolały wchodzić drzwiami niż
otwartym oknem. Nikt jej nie wtajemniczył w zwyczaje drapieżników, nie wiedziała, którędy lubią

wchodzić nieproszone, choć iście kobieca intuicja podszeptywała jej, że najchętniej zakradają się
kominem. Z upływem nocy wcale nie stawała się mniej niespokojna, tylko bardziej senna, oparła
wreszcie głowę o kołyskę. Świeca w oknie dopalała się powoli, pryskając i migocząc, aż zgasła nie
zauważona; kobietę bowiem zmorzył sen.
Śniło jej się, że siedzi przy kołysce swojego drugiego dziecka. Pierwsze nie żyło i mąż nie żył. Była
w jakimś obcym, nieznanym domu. Ciężkie, dębowe drzwi pozamykane były na głucho, w oknach
rysowały się żelazne kraty. Pomyślała, że zakratowano je z obawy przed Indianami. Nic nie budziło
w niej zdziwienia — uczucia nie znanego we śnie, ogarnęła ją tylko litość nad sobą. Dziecko spało
z głową pod kołderką. Odkryła je — spod kołderki wyjrzała paszcza dzikiego zwierza. Na ten
przeraźliwy widok ocknęła się, dygocąc w ciemnościach.
Po chwili opamiętała się, namacała ręką kołyskę; spokojny oddech dziecka upewnił ją, że nic mu
się nie stało, ale nie mogła się powstrzymać i delikatnie dotknęła palcami buzi. Sama nie wiedząc,
dlaczego to robi, wstała, wzięła śpiące dziecko na ręce i przytuliła je mocno do piersi. Odwróciła
się od kołyski i ujrzała w ciemnościach dwa światełka jarzące się zielonkawo-czerwonym blaskiem.
Wzięła je za węgle na palenisku, po chwili zorientowała się z niepokojem, że palenisko jest gdzie
indziej, co więcej — światełka są za wysoko, niemal na wprost jej oczu. Były to bowiem źrenice
pantery.
Czyhała o niecałe pięć kroków — w otwartym oknie. W ciemnościach jarzyły się tylko jej straszne
ślepia, ale coś podszepnęło strwożonej kobiecie, że pantera stoi na tylnych łapach, wspierając się
pazurami o futrynę. Kieruje nią więc złośliwy zamiar, a nie ospała ciekawość. Na myśl o tym
ogarnęła ją groza, czuła, jak w okrutnym blasku nieustępliwych źrenic topnieje jej odwaga,
opuszczają siły. Kolana ugięły się pod nią i z wolna — broniąc się instynktownie przed
gwałtowniejszym ruchem, aby nie sprowokować pantery do skoku — osunęła się na podłogę,
skuliła się pod ścianą i dygocząc usiłowała osłonić dziecko swoim ciałem, nie odrywając wzroku od
świetlistych obręczy. W śmiertelnej udręce nie nawiedziła jej żadna nadzieja, żadna myśl o mężu, o
ratunku, o ucieczce. Tylko strach przed skokiem pantery, impetem jej cielska, ciosem potężnych
łap, przed kłami wżerającymi się w gardło — i myśl o rozszarpanym dziecku. W bezruchu, w
absolutnej ciszy czekała na stracenie, mijały godziny, lata, wieki, a diabelskie ślepia spoglądały na
nią uparcie.
Dźwigając jelenia na plecach Karol Marlowe późną nocą dotarł wreszcie do domu. Nacisnął
klamkę, drzwi były zamknięte. Zastukał, odpowiedziała mu cisza. Złożył jelenia pod progiem i
pomyślał, że lepiej zapukać w okno. Skręcił za węgieł i zdawało mu się, że coś zaszeleściło w
zaroślach, dobiegły go jakby ukradkowe stąpnięcia, których nawet jego wprawne ucho nie zdołało
rozpoznać. Spostrzegł ze zdumieniem, że okno jest otwarte. Przerzucił nogę przez parapet i
wskoczył do środka. W chacie panowała zupełna ciemność i cisza. Po omacku podszedł do
paleniska, znalazł zapałki i zapalił świecę. Rozejrzał się. Żona z dzieckiem w objęciach siedziała
skulona pod ścianą. Zanim do niej podbiegł, wstała wybuchając śmiechem. Śmiech był sztuczny jak
szczęk łańcucha. Sam nie wiedząc, co robi, wyciągnął ramiona. Podała mu dziecko. Było martwe
— zaduszone matczynym uściskiem.

3

Teoria obrony

Słońce skryło się już za horyzontem i letni zmierzch gęstniał w parowach, kiedy dziewczyna
skończyła swą opowieść. Brading milczał czekając, co mu jeszcze powie, gdyż nie widział
określonego związku między opowieścią a ich niedawną rozmową. Ale dziewczyna siedziała
milcząc, z odwróconą twarzą. Nerwowo zaciskała ręce.
— Smutna to, straszna historia — odezwał się wreszcie Brading — ale przyznam się, że jej nie
rozumiem. Nazywasz Karola Marlowe'a swoim ojcem, co się zgadza. Domyślałem się, że postarzał
przedwcześnie pod wpływem jakichś ciężkich przeżyć. Daruj, ale ty powiedziałaś, że... że...

— Że jestem obłąkana — dokończyła dziewczyna. Nadal odwracała przed nim twarz.
— Ależ, Ireno, przecież mówisz... Proszę cię, kochanie, nie odwracaj się ode mnie... Przecież
mówisz, że dziecko zmarło, nie zaś, że straciło rozum.
— Tamto zmarło, ale drugie nie. Urodziłam się w trzy miesiące potem. Zrządzeniem łaskawej
opatrzności matka postradała życie wydając mnie na świat.
Brading zaniemówił; poczuł się nieco oszołomiony i nie umiał na poczekaniu powiedzieć nic
właściwego Dziewczyna wciąż odwracała od niego twarz, nerwowo zaciskając palce. W
zakłopotaniu chciał wziąć ją za rękę, ale coś go powstrzymało. Przypomniał sobie, że jej ręce nigdy
go nie pociągały.
— Czy to możliwe — podjęła dziewczyna — aby ktoś urodzony w takich okolicznościach nie
różnił się niczym od innych ludzi? Był, jak się to mówi, zdrów na umyśle?
Brading nie odpowiedział. Zafrapowała go pewna myśl, pewna — jak rzekłby naukowiec —
hipoteza, która mogła rzucić niespodziewane i posępne światło na całą kwestię.
Kraj był nadal dosyć dziki i na ogół rzadko zaludniony. Zawodowych myśliwych spotykało się
jeszcze na każdym kroku, a wśród ich trofeów trafiały się okazy grubego zwierza. Mniej lub
bardziej wiarogodne pogłoski o drapieżnikach, spotykanych nocą na drodze, pojawiały się od czasu
do czasu, przeżywały zwykłe nasilenie i szły w niepamięć. Najświeższy dodatek do tych
popularnych apokryfów - zrodzony widać pod wspólnym natchnieniem w kilku domach na raz —
stanowiła opowiastka o panterze, która wystraszyła ponoć domowników zaglądając nocą przez
okno. Historyjka ta wywołała maleńką sensację, zasłużyła sobie nawet na wzmiankę w miejscowej
gazecie, ale Brading nie przywiązywał do niej wagi. Dopiero teraz uderzyła go jej wyraźna
zbieżność z opowieścią, którą usłyszał z ust dziewczyny. Zbieżność, jak mu się wydało, całkiem
nieprzypadkowa. Czyż nie było możliwe, że z pierwszej historyjki narodziła się druga — że
trafiając na podatną glebę: chorobliwą umysłowość i bujną wyobraźnię, rozrosła się w tragiczną
opowieść, którą niedawno usłyszał?
Brading przypomniał sobie pewne szczegóły z życia dziewczyny, pewne cechy jej usposobienia, na
które — jako że miłość nie jest ciekawska — nie zwracał dotychczas uwagi. Mieszkała z ojcem na
zupełnym odludziu, oboje niechętnie widywali gości. Zdradzała dziwny lęk przed nocą, najbliżsi
znajomi nie spotykali jej nigdy po zapadnięciu zmroku. Z pewnością przy takim usposobieniu raz
rozniecona wyobraźnia mogła wybuchnąć nieokiełznanym płomieniem. Zabolało go to okrutnie, ale
nie mógł dłużej wątpić, że była szalona. Myliła się tylko biorąc skutki swojej niepoczytalności za
przyczynę — stwarzając wyimaginowany związek między swoją osobą a bajdurzeniem miejsco-
wych mitomanów. Z niejasną chęcią sprawdzenia swojej „teorii", choć nie bardzo wiedząc, jak się
do tego zabrać, Brading odezwał się serio, ale nie bez wahania:
— Ireno, kochanie, powiedz mi... Błagam, nie obraź się, ale powiedz...
— Już ci powiedziałam — przerwała mu z porywczością, o jaką jej nie podejrzewał — że nie
możemy się pobrać. Czy warto coś więcej mówić?
Zanim się zorientował, ześliznęła się z ławki i nie spojrzawszy nawet na niego, pobiegła do domu,
przemykając się zwinnie wśród drzew. Brading stał patrząc za nią w milczeniu, aż znikła w mroku.
Raptem szarpnął się jak trafiony kulą w pierś; strach i zdumienie wykrzywiły mu twarz — w
pomroce ujrzał krótki i wyrazisty błysk. Świecące oczy. Zdębiał na chwilę, ale zaraz rzucił się w las
wołając:
— Ireno! Ireno, uważaj! Pantera! Pantera!
W jednej chwili przebiegł zagajnik i ujrzał, jak szara spódniczka dziewczyny niknie w drzwiach
domu. Nie było widać żadnej pantery,

4

Apel do sumienia Boga

Adwokat Jenner Brading zajmował domek na peryferiach miasteczka, pod samym lasem. Surowe
obyczaje zabraniały kawalerom korzystania z usług „dziewczyn do wynajęcia", a innej służby w
tych stronach nie znano, Brading więc musiał stołować się w miejskim hotelu, gdzie również
urządził sobie kancelarię. Domek pod lasem utrzymywał jedynie ze względów reprezentacyjnych.
Temu, kogo miejscowa gazeta nazywała „najambitniejszym jurystą swoich czasów", nie wypadało
być „bezdomnym". Mówiono, że wkrótce po wybudowaniu domku Brading zdradził niefortunne
zapędy matrymonialne — w gruncie rzeczy posunął się tak daleko, że dostał kosza od pięknej, ale
ekscentrycznej córki starego samotnika, Marlowe'a. Wierzono temu powszechnie, ponieważ sam o
tym opowiadał, gdy wybranka milczała — akurat odwrotnie niż w życiu bywa, co musiało budzić
zaufanie.
Okno sypialni Bradinga wychodziło na las. Którejś nocy Brading obudził się słysząc, że coś się
dzieje za oknem. Dobiegł go jakiś szmer, którego nie umiał określić. Wzdrygnął się nerwowo i
sięgnął po rewolwer. Z godną pochwały przezornością trzymał go pod poduszką, sypiał bowiem
przy otwartym oknie. W pokoju panowała zupełna ciemność, ale Brading nie czuł strachu i nie
stracił orientacji. Patrzył i czekał cicho, co dalej nastąpi. Odróżniał już jaśniejszy trochę kwadrat
okna. Po chwili nad parapetem zamigotały gorejące oczy, złośliwe i straszne. Serce podskoczyło
Bradingowi do gardła, chłód przebiegł po plecach; czuł, jak włosy mu się jeżą, a krew odpływa z
policzków. Choćby chciał, nie mógł krzyknąć, ale jako człek odważny nie krzyknąłby, choćby
mógł. Strachliwe ciało niech sobie dygocze, ale duch w nim siedzi rogaty. Powoli wznosiły się
świecące oczy i powoli wznosiła się ręka Bradinga ściskająca rewolwer. Dał ognia!
Oślepiony błyskiem i ogłuszony hukiem, Brading usłyszał jednak — a może mu się zdawało —
dziki krzyk pantery, tak ludzki i diabelski zarazem. Wyskoczył z łóżka, w pośpiechu naciągnął
ubranie i z rewolwerem w ręce wypadł z domu. Drogą nadbiegło paru ludzi. Wspólnie przeszukali
mokre od rosy obejście. Pod oknem trawa była zgnieciona i zdeptana, w świetle latarni ujrzeli kręty
szlak wiodący w stronę zarośli.
Jeden z nich potknął się i upadł na ręce; kiedy podniósł się, poczuł, że palce mu się lepią. Przybliżył
je do światła. Okazało się, że są umazane krwią.
Żaden z nich nie miał ochoty zadawać się bez broni ze zranioną panterą, zawrócili wszyscy prócz
Bradinga. Ten zapuścił się śmiało w las, z latarnią i rewolwerem. Przedzierając się przez chaszcze
trafił na maleńką polankę i odwaga jego została nagrodzona — odnalazł swój łup. Nie była to
jednak pantera. O tym, co to było, mówi po dziś dzień na wiejskim cmentarzu sędziwy, nagrobny
kamień, nad którym przez wiele lat pochylał się zgarbiony Marlowe z pooraną bólem twarzą. Nie-
chaj na dusze ojca i córki spłynie pokój wieczny. Pokój i zadośćuczynienie.

OKNO ZABITE DESKAMI

W roku 1830, tam gdzie dziś leży wielkie miasto Cincinnati, rozpościerał się przeogromny i prawie
nie tknięty toporem las. W okolicy znajdowały się z rzadka rozsiane osady pionierów — ludzi o
niespokojnych duszach, którzy ledwie zdążyli wyciosać znośne do zamieszkania sadyby i dorobić
się dostatków, które dziś nazwalibyśmy ubóstwem, a już gnani jakimś niepojętym przymusem
wewnętrznym porzucali wszystko i parli dalej na zachód, narażając się znów na niebezpieczeństwa
i poniewierkę, aby odzyskać te liche dostatki, których sami się wyrzekli. Wielu z nich na zawsze
przeniosło się w odległe strony, ale wśród tych, co pozostali, znajdował się osadnik, który przybył

tu jako jeden z pierwszych. Mieszkał samotnie w głębi milczącego i ponurego lasu, zdawało się, że
stanowi już jego nieodłączną część. Nigdy bowiem nie uśmiechnął się ani nie odezwał bez
potrzeby. Utrzymywał się ze sprzedaży skór, które przywoził na targ do miasteczka nad rzeką.
Ziemia jego leżała odłogiem, znać było, że kiedyś zamierzał ją uprawiać — obok chaty pozostało
parę akrów poręby, przegniłe pnie tonęły wśród świeżej roślinności, która naprawiła szkody wy-
rządzone toporem. Widać jego zapał do uprawy roli wygasł doszczętnie.
Mieszkał w ulepionej gliną chacie z okrąglaków, krytej dachem z wypaczonych desek. Miała ona
jedne drzwi, a naprzeciw nich — okno. Od niepamiętnych czasów było ono zabite na głucho
deskami. Nikt nie wiedział, dlaczego. Właściciel na pewno nie miał wstrętu do światła i świeżego
powietrza; myśliwi, którzy tamtędy przechodzili, widywali go zazwyczaj, jak przesiadywał
wygrzewając się na progu, jeśli tylko niebo użyczyło mu słońca. Przypuszczam, że większość osób,
które znały tajemnicę tego okna, dawno już wymarła. Ale przekonacie się, że ja ją znam.
Podobno nazywał się Murlock. Dobiegał pięćdziesiątki, ale wyglądał o dwadzieścia lat starzej.
Widocznie nie oszczędziły go ciężkie przeżycia. Miał bujną, siwą brodę, siwe włosy na skroniach,
zapadnięte i wyblakłe oczy. Zmarszczki poorały mu twarz w przedziwny sposób przecinając się
nawzajem. Był słusznego wzrostu, szczupły i garbił się jak pod ciężarem. Nie widziałem go nigdy;
znam go z opisów dziadka, który opowiadał mi o nim za moich chłopięcych lat. Dziadek znał go
osobiście, gdyż niegdyś sąsiadowali ze sobą.
Któregoś dnia znaleziono w chacie zwłoki Murlocka. W owych czasach nikt z tego nie robił
sensacji, nie było policji śledczej ani gazet; uznano chyba, że Murlock zmarł śmiercią naturalną,
inaczej — powinien bym coś o tym słyszeć. Wiem tylko, że pochowano go niedaleko chaty, w
sąsiedztwie grobu żony, która wyprzedziła go o tyle lat, że wszelka pamięć o niej zdążyła zaginąć.
Tak zamyka się ostatni rozdział tej prawdziwej opowieści. W wiele lat później wraz z równie
nieustraszonym śmiałkiem zakradłem się w pobliże zrujnowanej chaty i miałem dość odwagi, aby
cisnąć w nią kamieniem i uciec przed duchem; każdy rozgarnięty chłopak w okolicy wiedział, że
tam straszy. Ale jest jeszcze wcześniejszy rozdział — opowiedziany przez dziadka.
Murlock był młody i ufny w swe siły, kiedy wybudował chatę i zaczął karczować las pod farmę,
utrzymując się tymczasem z łowiectwa. Z rodzinnych stron przywiózł sobie młodą żonę, którą
darzył szczerym uczuciem. Dzieliła z nim z ochotą niebezpieczeństwa i trudy puszczańskiego życia.
Imię jej nie zachowało się; o jej urodzie i charakterze tradycja milczy. Sceptycy niechaj
powątpiewają w jej zalety, ale ja nie uczynię tego za Boga! Świadectwem ich miłości jest każdy
dzień, jaki Murlock przeżył samotnie po jej śmierci; cóż bowiem mogło tego swobodnego ducha
przykuć do miejsca, jeśli nie urok wspomnień?
Któregoś dnia po powrocie z dalekich łowów Murlock zastał żonę majaczącą w gorączce. W
promieniu wielu mil nie było ani lekarza, ani sąsiada; zresztą żona czuła się tak fatalnie, że Murlock
nie mógł jej zostawić, aby udać się po pomoc. Zajął się sam pielęgnowaniem chorej, ale na trzeci
dzień żona straciła przytomność i pozostała w tym stanie, bez żadnych przebłysków świadomości.
Znając charakter Murlocka możemy pokusić się o wzbogacenie obrazu naszkicowanego przez
dziadka. Murlock przekonany, że żona nie żyje, miał jeszcze tyle rozsądku, że nie zapomniał o
obowiązkach wobec zmarłych, zanim się ich pochowa. Zwłoki trzeba przysposobić przed
pogrzebem, tak jak każe zwyczaj. Spełniając tę powinność Murlock mylił się często, niektóre
rzeczy robił nieprawidłowo i wciąż poprawiał to, co udało mu się zrobić właśnie jak należy.
Chwilami ogarniało go zdumienie, że nie potrafi wykonać najprostszych czynności, czuł się jak
pijany, który nie pojmuje, dlaczego nagle przestały działać kardynalne prawa fizyczne. Dziwił się
również, że nie płacze — dziwił się i wstydził; zwykła przyzwoitość nakazuje płakać po zmarłym.
„Jutro będę musiał zrobić trumnę i wykopać grób — powiedział na głos. — Gdy ją pochowam,
wtenczas dopiero ją stracę. Na razie... nie żyje wprawdzie, ale to nic... To musi być w porządku, tak
czy inaczej. Nie może być tak źle, jak człowiekowi się wydaje."
W zapadającym zmierzchu pochylony nad zmarłą poprawiał jej uczesanie, troskliwie wykańczał
ubogą toaletę z bezduszną dokładnością. Żyło w nim podświadome przekonanie, że nie jest tak źle
— że ją odzyska i wszystko się wyjaśni. W życiu swoim nie zaznał rozpaczy. Serce i wyobraźnia
nie potrafiły jeszcze ogarnąć tego, co się stało. Nie wiedział, jak głęboką nosi w sobie ranę, o tym

miał się przekonać później i na zawsze. Rozpacz czasem godzi jak strzała i budzi w ofierze całą
wrażliwość, czasem zaś oszołamia jak cios pałką. Tak właśnie było z Murlockiem. Ledwie wykonał
ostatnie czynności, opadł na krzesło. Zwłoki leżały na stole, w gęstniejącym zmroku widział blady
profil zmarłej. Okrutnie znużony położył ręce na stole i oparł na nich głowę. W tejże chwili
nadleciał przez otwarte okno przewlekły, żałosny głos jak płacz dziecka zagubionego w mrocznym
lesie. Ale Murlock nie zareagował. Po chwili raz jeszcze dobiegł go ów lament. Może to drapieżnik,
a może tylko sen? Murlock bowiem zasnął.
W kilka godzin później coś go obudziło. Podniósł głowę i wytężył słuch. Przypomniał sobie, że
żona leży martwa na stole. Czuł, że coś się czai w ciemnościach. Wstrzymał oddech, krew zamarła
mu w żyłach.
Raptem stół drgnął lekko i rozległy się ciche kroki, jak by ktoś boso stąpał po podłodze.
Murlock skamieniał z przerażenia. Przeżył w ciemnościach agonię strachu ciągnącą się wieki.
Odebrała mu mowę i siły. Nie mógł wymówić imienia zmarłej, nie mógł wyciągnąć ręki, aby
przekonać się, czy zwłoki leżą na stole. Raptem jakiś ciężar zwalił się na stół z takim impetem, że
Murlock omal nie przewrócił się na plecy. Coś tak gwałtownie runęło na podłogę, aż dom się
zatrząsł. Nastąpiło szamotanie i zgiełk nie do opisania. Murlock zerwał się na nogi. Wyciągnął
ręce... Stół był pusty!
W pewnej chwili strach przeradza się w szaleństwo, a szaleństwo zmusza do działania. Murlock jak
wariat rzucił się do ściany, namacał strzelbę, porwał ją i wypalił w ciemność. W błysku, który
rozjaśnił całą chatę, Murlock ujrzał ogromną panterę — topiąc kły w gardle zmarłej wlokła jej ciało
ku oknu! Potem zapadła absolutna ciemność i cisza. Gdy odzyskał przytomność, słońce było
wysoko, a las rozbrzmiewał śpiewem ptaków.
Zwłoki leżały pod oknem, gdzie zawlokła je pantera, zanim uciekła przerażona błyskiem i hukiem
strzelby. Zobaczył potarganą suknię, zmierzwione włosy, kałużę nie zakrzepłej jeszcze krwi, która
wyciekła ze straszliwie rozpłatanego gardła. Wstążka, którą związał wczoraj przeguby rąk zmarłej,
była rozerwana, pięści kurczowo zaciśnięte. W zębach tkwił kawałek zwierzęcego ucha.

ŚMIERĆ HALPINA FRAYSERA

1

„Albowiem śmierć dokonywa większych zmian, niżli już

wykazano. Wprawdzie reguła uczy, iż odeszłe dusze wracają o
stosownej porze, a bywa, iż jawią się śmiertelnikom w dawnym
swym kształcie cielesnym, atoli zdarzyło się, ze prawdziwe ciało bez
duszy chodziło pomiędzy ludźmi. Ci zaś, którym dane było to
przeżyć, zaświadczają, ze owa z grobu powstała martwica ni uczuć
przyrodzonych, ni pamięci żadnej o żywocie swoim dawnym nie
posiada, nienawiścią jeno żywię. Wiadomo takoż, iż poniektóre du-
sze z dobrotliwości znane za żywota w diabły wcielone śmierć
przeistacza." Hali

Którejś mrocznej nocy w pełni lata pewien człowiek obudził się w lesie z kamiennego snu. Uniósł
głowę, zapatrzył się w ciemność i rzekł: „Katarzyna Lanie". Po czym zamilkł; nie miał pojęcia,
dlaczego to powiedział.
Był to Halpin Frayser. Mieszkał w Santa Helena, a gdzie teraz mieszka, dokładnie nie wiadomo,
gdyż rozstał się ze światem. Ten, kto sypia po lasach nie mając nic pod głową prócz suchych liści i
wilgotnej ziemi ani nic nad sobą prócz gałęzi, z których opadły liście, i nieba, z którego spadła

ziemia — nie może liczyć na długowieczność, a Frayser przeżył już trzydzieści dwa lata. Nie brak
istot na tym świecie, najmilszych zresztą, które uważają taki wiek za bardzo podeszły. To dzieci.
Kto z macierzystego portu obserwuje żeglugę życia, temu się wydaje, że barka, która pokonała
znaczniejszą przestrzeń, dobija już do przeciwnego brzegu. Jednakże nie jest pewne, czy Halpin
Frayser sam się naraził na śmierć.
Cały dzień spędził w górach, na zachód od doliny Napa, polując na gołębie i drobniejszą zwierzynę,
jaka się trafiła w tym sezonie. Pod wieczór nadeszły niskie chmury i Halpin stracił orientację.
Chociaż powinien był iść ciągle w dół — najpewniejszy to ratunek, kiedy ktoś zabłądzi — brak
ścieżek tak mu przeszkadzał, że w głębi lasu zaskoczyła go noc. Nie mogąc przedrzeć się w
ciemnościach przez gęsto zbite krzaki manzanity, otępiały i wyczerpany, położył się przy korzeniu
wielkiego mandrono i zapadł w kamienny sen. Dopiero w wiele godzin później, w samym sercu
nocy, jeden z tajemnych bożych posłańców, który wymknął się przed niezliczone zastępy swoich
towarzyszy — zwiastunów świtu, szepnął śpiącemu do ucha, że już czas. Na co ten usiadł i
wymówił nazwisko — nie wiadomo dlaczego i nie wiadomo czyje.
Halpin Frayser nie miał zadatków na filozofa ani na naukowca. Owa okoliczność — że budząc się
w nocy w głębi lasu wypowiedział na głos jakieś nazwisko, którego nigdy nie znał ani nie pamiętał
— wcale nie podnieciła w nim ciekawości i chęci wyświetlenia fenomenu. Pomyślał sobie, że to
dziwne, i wzdrygnąwszy się, jak gdyby przez wzgląd na rzekomo chłodne o tej porze noce, ułożył
się z powrotem do snu. Ale nie spał już jak kamień.
Zdawało mu się, że idzie polną drogą, która bielała w gęstniejącym mroku letniej nocy. Nie
wiedział, skąd i dokąd wiodła, ani po co nią szedł, choć wszystko wydawało się proste i naturalne,
jak to we śnie bywa — w tej krainie niespodzianki przestają niepokoić, a rozsądek odpoczywa
sobie. Wkrótce stanął na rozdrożu; odgałęziała się w tym miejscu mniej uczęszczana droga, którą
dawno chyba nikt nie szedł, ponieważ — pomyślał sobie — prowadziła do czegoś złego. Mimo to
skręcił w nią bez wahania, przynaglany jakąś bezwzględną koniecznością.
Wyczuł, że szlak, którym idzie, roi się od niewidzialnych istot. Spośród drzew po obu stronach
drogi dolatywały go urywane szepty w jakimś dziwnym języku, z którego jednak coś niecoś
pojmował. Wydawało mu się, że to porozumiewają się spiskowcy, którzy dybią |na jego ciało i
duszę.
Noc już dawno zapadła, a jednak nieprzebyty bór rozjaśniało jakieś blade światło, pozbawione
źródła. Inie rzucające żadnych cieni. Płytka kałuża w starej "koleinie jakby świeżo po deszczu
błysnęła szkarłatnym refleksem. Schylił się i zanurzył w niej dłoń. Uczuł, że palce mu się kleją.
Była to kałuża krwi. Dopiero |teraz spostrzegł, że krew plami wszystko dokoła — szerokie liście
łopianów przy drodze, zakurzony trakt (spryskany jakby czerwonym deszczem, pnie drzew w
wielkich szkarłatnych łatach, a z listowia krew kapie jak rosa.
Zauważył to wszystko ze zgrozą, chociaż czuł, że tego spodziewał się właśnie. Zdawało mu się, że
jest to pokuta za zbrodnię, wprawdzie nie umiał jej sobie jasno przypomnieć, ale miał poczucie
własnej winy. Wśród zmór, które go zewsząd prześladowały, świadomość ta stanowiła dodatkową
udrękę. Na próżno rozpamiętywał swoje życie, aby odtworzyć chwilę, w której zgrzeszył. Pamięć
pęczniała mu od obrazów i zdarzeń, które napływały tłumnie, wypierając się nawzajem albo
mieszając ze sobą w zgiełku i mroku, ale żaden błysk nie zdradził mu tego, czego szukał. Ogarnął
go strach, czuł się tak, jak by zamordował kogoś po ciemku, sam nie wiedząc dlaczego i po co.
Znalazł się w tak straszliwej sytuacji — tajemnicze światło jaśniało tak cicho i złowieszczo;
szkaradne łopiany i drzewa, które zgodnie przybrały ponury i wrogi wygląd, tak jawnie sprzysięgły
się przeciwko niemu; ścigały go zewsząd tak wyraźne i przeraźliwe szepty i westchnienia tak
nieziemskich istot — że nie mógł już dłużej tego znieść. Zrobił straszliwy wysiłek, aby uwolnić się
od złośliwego uroku, i krzyknął pełną piersią. Głos jego rozprysnął się chmarą obcych dźwięków,
pomknął rozbełkotany w dalekie ostępy lasu i skonał w ciszy. Nic się nie zmieniło. Ale Halpin
nabrał otuchy, udało mu się przecież stawić opór. Powiedział sobie:
„Nie dam się pokonać cichcem. Może nie tylko złe moce wędrują tą przeklętą drogą. Zostawię im
po sobie świadectwo i odezwę do nich skierowaną. Opowiem o swoich krzywdach,
prześladowaniach, jakie znoszę — ja, bezbronny śmiertelnik, pokutnik, nie wadzący nikomu

poeta!" Halpin Frayser był takim samym poetą, jak i pokutnikiem — we śnie.
Wyjął z kieszeni notesik oprawiony w czerwoną skórkę, stwierdził jednak, że nie ma ołówka.
Odłamał z krzaka gałązkę, umaczał ją w kałuży krwi i zaczął spiesznie pisać. Zaledwie przeciągnął
gałązką po kartce, gdy gdzieś w niezmierzonej przestrzeni odezwał się gruby i dziki śmiech. Zbliżał
się bezduszny i zjadliwy potężniejąc z każdą chwilą. Aż zamieniając się w nieziemski wrzask
zabrzmiał mu nad samym uchem. A potem ucichł zanikając powoli, jak gdyby przeklęta istota,
która go wydała, odeszła za krawędź świata — tam, skąd przyszła. Ale Halpin nie wierzył temu,
myślał, że czyha ona gdzieś w pobliżu, i siedział skamieniały.
Dziwne uczucie zaczęło powoli ogarniać jego umysł i ciało, chyba zupełnie bez pośrednictwa
zmysłów.
Narzucała mu się czysta świadomość czyjejś przytłaczającej obecności, jakiejś nadprzyrodzonej
złej mocy, potężniejszej od niewidzialnych zmór, które go osaczały. Wiedział, że to ona śmiała się
tak szkaradnie. Czuł, że skrada się ku niemu — z której strony, tego bał się domyślać. Owładnęła
nim absolutna zgroza i jedna tylko myśl — dokończyć odezwę do wszelkich dobrych potęg, które
nawiedzając ten piekielny las mogą go jeszcze uratować, jeśli nie zazna wcześniej łaski
unicestwienia. Pisał w okropnym pośpiechu, nie maczając gałązki, z której nieustannie spływała
krew. Ale w środku zdania kalendarzyk wysunął mu się z rąk. Skamieniały patrzył w wyrazistą
twarz, puste i martwe oczy matki, stała milcząca w śmiertelnej białej szacie.

2

Za czasów swojej młodości Halpin Frayser mieszkał z rodzicami w Nashville, w stanie Tennessee.
Zamożny ród Frayserów wywodził się z wyższych sfer, których niedobitki ostały się po wojnie
domowej. Dzieci ich posiadały wszelkie przywileje i umiały korzystać z tego należycie, dając
dowody światłego umysłu i dobrych manier. Halpin, najmłodszy i nie za bardzo krzepki, był chyba
trochę „zepsuty". Tracił na tym podwójnie, gdyż matka go rozpieszczała, a ojciec ignorował. Papa,
tak jak każdy wpływowy człowiek na Południu, zajmował się polityką. Ojczyzna, a właściwie
miasto i stan wymagały od niego tylu poświęceń, że swoich bliskich słuchał tylko jednym uchem,
przytępionym zresztą od politycznych wrzasków, cudzych, no i własnych.
Młody Halpin miał usposobienie marzycielskie, ospałe i raczej romantyczne. Bardziej pociągała go
literatura niż kariera prawnicza, do której go przeznaczno. Wśród krewnych, którzy wyznawali
nowoczesną wiarę w dziedziczność, panowała cicha zgoda, że w Halpinie odżył pradziadek ze
strony matki, Miron Bayne, i powrócił na światło księżyca — to bowiem ciało niebieskie wywarło
za żywota taki wpływ na pradziadku, że został niemałej rangi poetą, jak na kolonialne czasy.
Jakkolwiek do rzadkości należał taki Frayser, który by nie przechowywał z dumą wykwintnego
egzemplarza patriarchalnych „dzieł poetyckich" (wydanych nakładem rodziny i dawno już
wycofanych z niegościnnego rynku), to jednak panowała jakaś nielogiczna niechęć do tego, aby
uczcić wielkiego zmarłego w osobie jego duchowego spadkobiercy. Od Halpina na ogół wszyscy
stronili jak od czarnej owcy, która w każdej chwili może skompromitować stado pobekiwaniem do
rymu. Frayserowie z Tennessee byli to ludzie praktyczni — żywili tęgą odrazę do takich cech
charakteru, które wykluczają zdrowe powołanie polityczne.
Należy jednak oddać młodemu Halpinowi sprawiedliwość. Wprawdzie odrodziły się w nim
umysłowe i moralne cechy sławnego kolonialnego barda, przypisywane przez historię i tradycję
rodzinną, ale odziedziczona po nim iskra boża pozostawała w sferze czystych domysłów. Nie tylko
że nigdy nie widziano, aby Halpin zalecał się do muzy, ale wręcz nie był w stanie sklecić
prawidłowo jednego wiersza. A jednak któż mógł wiedzieć, czy nie obudzi się w nim drzemiący
geniusz i nie zatarga struną.
Tymczasem w każdym bądź razie młody człowiek miał niejaką skłonność do rozpusty. Z matką
łączyła go najdoskonalsza sympatia. W skrytości ducha była ona zagorzałą wielbicielką wielkiego
Mirona Bayne'a. Z właściwym swojej płci taktem — tak powszechnie i sprawiedliwie podziwianym
wbrew zatwardziałym oszczercom, którzy utrzymują, że w zasadzie nie różni się on niczym od

chytrości — zawsze dbała o to, aby nie wyjawiać swojej słabości temu, kto jej nie podziela. W tym
wypadku łączyło ich na dodatek poczucie wspólnej winy. Jeśli w młodości matka go „zepsuła", to z
pewnością on sam jej w tym pomógł. Gdy osiągnął wiek jako tako męski — na Południu nie można
zostać mężczyzną, jeśli się nie dba o wyniki wyborów — przywiązanie do pięknej matki, którą od
wczesnego dzieciństwa nazywał Kasią, stawało się z roku na rok coraz czulsze i silniejsze. W obu
tych romantycznych naturach ujawniało się w dyskretny sposób tak często zapoznawane zjawisko
— dominujący we wszelkich związkach ludzkich element seksualny, który wzmacnia, sublimuje i
upiększa nawet więzy pokrewieństwa. Nie rozstawali się ze sobą, a nieznajomi obserwując ich
zachowanie brali ich nieraz za kochanków.
Któregoś dnia Halpin Frayser wszedł do buduaru matki, pocałował ją w czoło, pobawił się chwilkę
jej niesfornym lokiem, wreszcie siląc się na spokój powiedział:
— Martwiłabyś się bardzo, Kasiu, gdyby mnie zawezwano na parę tygodni do Kalifornii?
Zanim Kasia otworzyła usta, już odpowiedziały na to pytanie jej zdradliwe policzki. Jakżeby się
miała nie martwić! Na dodatek świadczyły o tym łzy w migdałowych oczach.
— Ach, mój chłopcze — spojrzała na niego z czułością — powinnam była spodziewać się tego.
Płakałam przecież prawie całą noc. We śnie przyszedł do mnie dziadek Miron, taki młody jak ty i
przystojny, stanął pod ścianą i wskazał na twój portret. Spojrzałem i nie mogłam rozpoznać twoich
rysów, bo miałeś na twarzy namalowany całun. Twój ojciec wyśmiał mnie, ale my oboje, mój
kochany, wiemy, że takie rzeczy coś znaczą. A na szyi, widać ją było spod całunu, ujrzałam sine
ślady palców... Wybacz mi, ale nie mamy zwyczaju niczego ukrywać przed sobą. Może inaczej mi
to wytłumaczysz. Może to nie oznacza, że wyjedziesz do Kalifornii. A nie wziąłbyś mnie ze sobą?
Należy wyznać, że ta pomysłowa interpretacja snu w świetle świeżo ujawnionych faktów nie
przemówiła synowi do przekonania. Przez chwilę przynajmniej był przeświadczony, że sen
zapowiada znacznie prostszą i szybszą, jeśli nie mniej tragiczną, katastrofę niż wyjazd nad
wybrzeże Pacyfiku. Halpin Frayser odniósł wrażenie, że uduszą go za karę na miejscu.
— Przecież są w Kalifornii uzdrowiska — podjęła Kasia, zanim zdążył wyjaśnić jej, co sen
naprawdę oznacza — gdzie leczy się reumatyzm i newralgię, prawda? Spójrz, jakie mam
zesztywniałe palce. Jestem prawie pewna, że dokuczają mi po nocach.
Podsunęła mu ręce do obejrzenia. Jaką to diagnozę młody człowiek wolał pokryć uśmiechem,
kronikarz tej historii nie jest w stanie stwierdzić, ale ze swojej strony czuje się w obowiązku
powiedzieć, że tak giętkich i zdrowiusieńkich palców żaden lekarz nie oglądał nawet u
najśliczniejszej pacjentki pragnącej, aby jej przypisać zmianę powietrza.
W rezultacie — z dwojga tych oryginalnych osób, mających równie oryginalne poczucie
obowiązku, jedna wyjechała do Kalifornii, jak wymagały interesy jej klienta, druga zaś pozostała w
domu zgodnie z życzeniem nieczułego na nic męża.
W San Francisco Halpin Frayser szedł sobie pewnej ciemnej nocy bulwarami nad morzem, gdy ku
swojemu zdumieniu i rozpaczy najniespodziewaniej został marynarzem. Porwano go siłą na bardzo
piękny okręt i wyprawiono w dalekie kraje. Niedole jego nie skończyły się wraz z rejsem, gdyż
statek rozbił się o wysepkę na południowym Pacyfiku i dopiero w sześć lat później pozostałych
przy życiu rozbitków zabrał na pokład pewien przedsiębiorczy szkuner i przywiózł z powrotem do
San Francisco.
Choć nie miał ni złamanego szeląga, Halpin Frayser zachował dumę nie mniejszą niż za dawnych,
dawnych lat, od których upłynęły jakby całe wieki. Nie przyjął wsparcia od obcych. Zamieszkał u
kolegi, towarzysza przygód, niedaleko miasteczka Santa Helena, gdzie oczekiwał na wieści i
zapomogę z domu. I wybrał się właśnie na polowanie do lasu, w którym zaskoczył go sen.

3

Upiór, który zjawił mu się we śnie, zarazem podobny i niepodobny do matki, był tak przeraźliwy,
że nie wzbudził w nim krztyny miłości ni tęsknoty, nie wywołał żadnych wspomnień ani żadnego
współczucia; wszystkie subtelniejsze doznania połknął strach. Halpin chciał rzucić się do ucieczki,

ale nogi miał jak z ołowiu. Ręce zwisały mu bezwładnie po bokach. Nie śmiał oderwać oczu od
wyblakłych źrenic zjawy. Wiedział, że nie jest ona duszą bez ciała, tylko najstraszliwszą ze
wszelkich istot, jakie prześladowały go w upiornym lesie — ciałem bez duszy! W jej pustym
spojrzeniu nie było ani miłości, ani litości, ani zrozumienia — jakże miała do niej trafić prośba o
zmiłowanie. „Prośbą nikogo nie okłamiesz" — pomyślał przeinaczając absurdalnie znane
powiedzonko: „kłamstwem nikogo nie uprosisz".
Zamilkły wszystkie szepty i westchnienia, diabelski las zniknął z jego świadomości zostawiając po
sobie to monstrualne widmo. Zdawało się, że mijają wieki i świat zdążył już osiwieć w grzechu, a
upiór wciąż stał przed nim o krok, obserwując go z tępą, zwierzęcą złością, Aż wściekle rzucił się
na niego. Napaść wyzwoliła w Halpinie całą energię fizyczną. Wolę i umysł nadal pętał urok, lecz
jego potężne i zwinne ciało, obdarzone samoistnym życiem, stawiało uparty i skuteczny opór. Przez
chwilę zdawało mu się, że sam nie bierze udziału w tej niezwykłej walce, tylko obserwuje ją z
boku, gdy dyszący automat zmaga się ze ślepą siłą. Ale raptem odzyskał siebie, jak by nagle wsko-
czył we własne ciało, i zaczął walczyć równie czujnie i zajadle, jak jego szkaradny przeciwnik.
Ale cóż za śmiertelnik podoła upiorom, które sam wyśnił? Wyobraźnia kreując wroga legła
samounicestwieniu, rezultat walki został przesądzony z góry. Wszystek opór szedł na marne.
Chociaż Halpin zmagał się zajadle z całych sił, uczuł, jak zimne palce zaciskają mu się na gardle.
Przyciśnięty do ziemi ujrzał tuż nad sobą martwą i kościstą twarz. A potem otoczył go mrok.
Zadudniły gdzieś bębny, narastał gwar, az jakiś daleki krzyk strzelił w niebo rozsiewając ciszę — i
Halpin Frayser śnił, że nie żyje.

4

Po ciepłej, pogodnej nocy nastał ranek wilgotny od mgły. Pod wieczór poprzedniego dnia maleńki
obłoczek, piórko zupełne, cień chmurki uczepił się nagich skał pod samym szczytem Góry Sw.
Heleny. Taki zwiewny, taki przezroczysty, jak by uprzędła go fantazja. Aż chciało się zawołać:
„Spójrz prędko! Za chwilę go nie będzie."
Za chwilę urósł w oczach i zgęstniał. Trzymając się szczytu pełznął coraz dalej i dalej nad doliną,
pęczniał i rozrastał się, przygarniając mgiełki, które zawisły na tej samej wysokości, jak gdyby po
to właśnie, aby mógł je wchłonąć. Rósł tak i rósł, aż przesłonił szczyt i rozpostarł się nad doliną
mętnym i szarym baldachimem. W Calistodze, która leży u samego podnóża góry, panowała
bezgwiezdna noc i wstał bezsłoneczny ranek. Mgła, opadając w dolinę, szła na południe połykając
rancho za ranchem przez dziesięć mil, aż ogarnęła miasteczko Santa Helena. Osiadł kurz na
drogach, drzewa ociekały wilgocią, ptaki przycupnęły cicho w zaroślach; blady i upiorny poranek
zgasił wszystkie kolory.
O brzasku dwaj ludzie wyszli z miasteczka Santa Helena i ruszyli w górę doliny drogą do Calistogi.
Nieśli na ramionach strzelby, ale nikt nie wziąłby ich za łowców ptactwa czy zwierza. Byli to
Holker i Jaralson, zastępca szeryfa z Napa i detektyw z San Francisco.
Polowali na ludzi.
— Daleko jeszcze? — zagadnął Holker.
Szli zostawiając białe ślady na nawilgłej drodze.
— Do Białego Kościoła? Zostało najwyżej pół mili — odparł detektyw. — A propos, to ani biały,
ani kościół. Zwykły, opuszczony budynek szkolny, zszarzał ze starości i zaniedbania. Niegdyś,
kiedy był jeszcze biały, odprawiano w nim nabożeństwa. Obok jest
s cmentarz, wprost wymarzony dla poetów. Czy domyśla się pan, dlaczego pana wezwałem?
— Och, nigdy nie dokuczam panu pytaniami. Bo wiem, że język się panu rozwiąże, kiedy trzeba.
Ale jeśli wolno mi się domyślać, mam panu pomóc aresztować któregoś z nieboszczyków.
— Pamięta pan Branscoma? — powiedział Jaralson ignorując kiepski dowcip towarzysza.
— Faceta, co poderżnął żonie gardło? Ba, straciłem przez niego cały tydzień i naganiałem się tylko
jak dziki osioł. Wyznaczono za niego pięćset dolarów nagrody, ale od tamtej pory nikt go nie
widział na oczy. Pan chyba nie chce powiedzieć...

— Właśnie, że chcę. Cały czas kręcił się wam pod samym nosem. Co noc przychodzi na cmentarz
koło Białego Kościoła.
— A to bestia! Tam właśnie pochowali jego żonę.
— Mogliście chyba mieć tyle oleju we łbie, żeby się domyślić, że kiedyś wróci na jej grób.
— Szukaliśmy wszędzie, tylko nie tam. Nikomu by to nie przyszło do głowy.
— Właśnie dlatego, że szukaliście wszędzie i na darmo, zaczaiłem się tam na niego.
— I nakrył go pan?
— To on mnie nakrył, cholera. Drań wziął mnie na muszkę, kazał mi podnieść rączki do góry i
pospacerować do wszystkich diabłów. Tylko łasce boskiej zawdzięczam, że nie zrobił ze mnie
rzeszota. O, to twarda sztuka. Myślę sobie, że połowa tej nagrody mi wystarczy, jeśli pan reflektuje
na drugą.
Szeryf zaśmiał się dobrodusznie i wyjaśnił, że nigdy jeszcze szczęście tak nie sprzyjało jego
wierzycielom.
— Chcę zapoznać pana z terenem i ustalić wspólnie plan działania — wyjaśnił detektyw.
— Facet musi być pomylony — powiedział szeryf.— Żeby dostać nagrodę, trzeba go złapać i
dostarczyć przed sąd. A nikt nie będzie sądził wariata.
Szeryf tak się przejął własnym odkryciem, że sprawiedliwości może nie stać się zadość, aż zdębiał
na środku drogi. Po chwili ruszył naprzód z dużo mniejszym zapałem.
— Cóż, wygląda na wariata — zgodził się Jaralson. — Muszę przyznać, że takiej nie ogolonej, nie
ostrzyżonej, niechlujnej i nie wiadomo jakiej cholery nie widziałem nigdy poza dostojnym i
sędziwym klanem trampów. Ale zawziąłem się na niego i ani myślę dać za wygraną. Ostatecznie
będziemy mieli czym się. chlubić. Nikt nie wie, że on się ukrywa po tej stronie Gór Księżycowych.
— Dobra — powiedział Holker. — Idźmy zobaczyć teren — i dodał słowami ulubionego niegdyś
nagrobnego napisu — „gdzie i ty musisz spocząć niebawem". To znaczy, jeśli staruszek Branscom
będzie miał dosyć pana i pańskiego wścibstwa. A propos, obiło mi się o uszy, że Branscom to nie
jest jego prawdziwe nazwisko.
— A jakie?
— Nie mogę sobie przypomnieć. Przestałem interesować się draniem i wywietrzało mi z pamięci...
Pardue czy coś takiego. Kobieta, której tak brzydko poderżnął gardziołko, była wdową, kiedy się
spotkali. Przyjechała do Kalifornii, żeby odszukać jakichś krewnych. Ale dla pana to nie nowość.
— Naturalnie.
— Tylko jakim cudem nie znając prawdziwego nazwiska odnalazł pan grób? Gość, który mi mówił,
jak ono brzmi, powiadał, że nazwisko zostało wycięte na tabliczce.
— Nie wiem, który to grób — Jaralson z wyraźną niechęcią przyznał się do swojej ignorancji w
kluczowym punkcie planu. — Śledziłem ogólnie cały teren. Zidentyfikowanie tego grobu stanowi
po części nasze dzisiejsze zadanie. A oto i Biały Kościół.
Długi czas droga biegła wśród pól, ale teraz po lewej stronie ukazał się las dębów, mandrono i
gigantycznych jodeł, których tylko niższe gałęzie prześwitywały upiornie we mgle. Miejscami
rozpościerały się gęste zarośla. Dopiero kiedy skręcili w las, szeryf dojrzał wyłaniające się z mgły
dalekie i ogromne zarysy budynku. Po paru krokach mógł go dotknąć ręką — okazało się, że jest to
sczerniały od wilgoci i wcale nieduży obiekt, zbudowany jak zwykła szkółka wiejska o
pudełkowatej architekturze. Stał na podmurowaniu z kamienia, cały dach obrósł mchem, zamiast
okien ziały dziury po dawno wyjętych futrynach. Chylił się do ruiny — typowo kalifornijski
odpowiednik „pomnika przeszłości", jak to określają przewodniki turystyczne za granicą. Detektyw
nawet nie rzucił okiem na nieciekawą budowlę, tylko zapuścił się w ociekające wilgocią zarośla.
— Pokażę panu, w którym miejscu mnie nakrył — powiedział. — To cmentarz.
Tu i ówdzie wśród krzaków ukazywały się groby. Świadczyły o nich zmurszałe kamienie, przegniłe
tabliczki chylące się na wszystkie strony, zrujnowane płotki i bardzo rzadko kopce prześwitujące
żwirem spod opadłych liści. Nieraz nic nie wskazywało, gdzie spoczywają szczątki jakiegoś
biedaka — co pozostawił „grono serdecznych przyjaciół", którzy z kolei serdecznie o nim
zapomnieli — nic prócz zapadniętej ziemi. Ścieżki, jeśli w ogóle były, dawno się zatarły. Z grobów
powyrastały potężne drzewa, roztrącając krzyże i płotki. Wokół unosiła się atmosfera opuszczenia i

rozkładu, która chyba do niczego tak nie pasuje jak do kwatery zapomnianych zmarłych.
Przedzierali się przez gęstwinę młodych drzewek. Jaralson śmiało szedł przodem. Nagle przystanął,
wycelował strzelbę, mruknął coś ostrzegawczo i zapatrzony nie ruszał się z miejsca. Szeryf nic nie
widział poza jego plecami, ale też uniósł strzelbę i stanął w pogotowiu. Po chwili Jaralson zaczął
ostrożnie skradać się naprzód, tamten poszedł za nim.
Pod zwisającymi gałęziami ogromnej jodły leżał martwy człowiek. Stanęli nad nim w milczeniu.
Zauważyli to, co najpierw rzuca się w oczy — twarz, układ ciała, ubranie — to jasno i szybko
zaspokaja współczującą ciekawość.
Leżał na wznak, z szeroko rozrzuconymi nogami, pięści miał zaciśnięte, jedną rękę odrzuconą na
bok, a drugą uniesioną do góry, ale tak zgiętą w łokciu, jak by odpychał kogoś od gardła. Cała jego
poza wskazywała na to, że szaleńczo, ale bezskutecznie bronił się — przed czym?
Nie opodal leżała strzelba i torba myśliwska, z której wyzierały pióra upolowanych ptaków.
Wszędzie widniały ślady zaciekłej walki. Maleńkie pędy dębczaków były przygięte, odarte z
gałązek i łyka. Ktoś zorał nogami zgniłe liście; na wysokości jego bioder odcisnęły się w ziemi
wyraźne ślady czyichś kolan.
Wystarczyło spojrzeć na twarz i szyję, aby przekonać się o charakterze walki. Podczas gdy piersi i
ręce miały normalny kolor, twarz i szyja nabiegły niemal czarną purpurą. Wspierał się plecami o
mały wzgórek, głowa opadała w dół, w nieprawdopodobny sposób przegięta do tyłu.
Wytrzeszczone oczy patrzyły martwo w głąb czaszki. Z ust pełnych zastygłej piany wystawał
czarny, spuchnięty język. Szyja była straszliwie poharatana; czyjeś silne palce musiały wżerać się w
nią nie zwalniając uścisku jeszcze w długi czas po śmierci ofiary. Ubranie przesiąkło wilgocią. Na
wąsach i we włosach świeciła skroplona mgła.
Nie odzywając się do siebie spostrzegli to wszystko niemal od jednego rzutu oka. Wreszcie szeryf
powiedział:
— To się biedakowi dostało.
Jaralson czujnie wodził oczami po lesie, trzymając palec na cynglu strzelby.
— Furiat go tak urządził — powiedział nie odrywając wzroku od gęstwiny. — To robota
Branscoma-Pardue.
Szeryf zauważył, że coś wyziera spod zmierzwionych liści. Był to notes w czerwonej skórce. Szeryf
podniósł go i otworzył. Na pierwszej kartce znalazł nazwisko: Halpin Frayser. A dalej czerwonym
atramentem, jak by nabazgrany w pośpiechu i ledwie czytelny, biegł przez parę karteczek wiersz.
Holker zaczął go głośno czytać, podczas gdy jego towarzysz nadal rozglądał się we mgle,
podejrzliwy wobec każdej kropelki spadającej z przeciążonych gałęzi. Wreszcie Holker zamilkł,
wiersz urwał się raptownie w środku zdania.
— Przypomina Bayne'a — powiedział Jaralson, który był humanistą własnego chowu. Przestał się
rozglądać i stał teraz pochylony nad trupem.
— A co to za jeden, ten Bayne? — zagadnął szeryf bez zbytniej ciekawości.
— Miron Bayne. Facet, co słynął u zarania naszych dziejów ojczystych, z górą sto lat temu. Pisał
zamaszyste i złowieszcze poematy, mam jego dzieła zebrana Tego akurat wiersza tam nie ma, ale
musiano go opuścić przez pomyłkę.
— Zimno — rzekł szeryf. — Chodźmy stąd. Musimy sprowadzić koronera z Napa.
Jaralson bez słowa ruszył w drogę. Mijając kopczyk, na którym spoczywała głowa zmarłego, trafił
nogą na coś twardego pod zwiędłymi liśćmi. Od niechcenia po-szturał butem. Była to przewrócona,
nagrobna tabliczka. Widniały na niej wypisane wyblakłą farbą ledwie czytelne litery: „Katarzyna
Larue".
— Larue! Larue! — wykrzyknął Holker z nagłym ożywieniem. — Przecież to właśnie prawdziwe
nazwisko Branscoma, nie żaden Pardue. I niech to diabli! Jak mi się to wszystko na raz zbiega. Ta
zamordowana kobieta miała po pierwszym mężu nazwisko Frayser!
— To jakaś paskudna tajemnica — powiedział detektyw. — Ja takich rzeczy nie lubię.
Gdzieś z daleka, spoza mgły, odezwał się śmiech — gardłowy, wymuszony, bezduszny, tyle w nim
było radości, co w nocnym wyciu hieny na pustyni. Narastał powoli, coraz bardziej głośny,
wyrazisty i straszny, aż zdawało się, że bucha tuż spoza zawężonego przez mgłę kręgu ich

widzenia. Był to tak nieludzki, tak diabelski chichot, że obu tych twardych zabijaków sparaliżowała
niewymowna trwoga. Nie chwycili za strzelby, nawet im to nie przyszło na myśl — gdzież tu
strzelać do zmory? Śmiech, tak jak narastał powoli, tak też i ucichł. Zawył im niemal w samych
uszach, a potem ulatywał coraz dalej, aż jego zanikające tony, ponure i sztuczne do ostatka,
rozpłynęły się gdzieś w niepojętym oddaleniu.

DROGA W ŚWIETLE KSIĘŻYCA

1

Oświadczenie Joela Hetmana, juniora

Jestem najnieszczęśliwszym z ludzi. Nie brak mi pieniędzy i poważania, zdrowia i wykształcenia
ani innych darów losu, których mi bliźni zazdroszczą, a jednak myślę sobie czasem, że byłoby im
lepiej, gdybym nie miał ich wcale. Nie narzucałby mi się wtenczas tak boleśnie kontrast między
moim pozornym a istotnym życiem. W nędzy i niedostatku mógłbym zapomnieć o ponurym
sekrecie, który gnębi mnie nieustannie i zmusza do okropnych domysłów.
Jestem jedynakiem, rodzice moi, Joel i Julia Hetmanowie, nie mieli więcej dzieci. Ojciec był
zamożnym właścicielem ziemskim, matka była piękną i wytworną niewiastą. Ojciec kochał ją
szalenie; dopiero dziś wiem, ile zazdrości kryło się w jego uczuciu. Mieszkaliśmy o kilka mil od
Nashville, w stanie Tennessee. Dom nasz stał w sadzie, niedaleko drogi. Był to duży budynek o
nieregularnych kształtach i nieokreślonej architekturze.
W opisywanym czasie miałem dziewiętnaście lat i studiowałem na uniwersytecie w Yale. Któregoś
dnia otrzymałem od ojca depeszę; żądał kategorycznie, abym natychmiast przyjechał do domu,
choć nie podawał żadnych powodów. Dopiero daleki krewny, który czekał na dworcu w Nashville,
powiadomił mnie o tym, co zaszło: matka moja została zamordowana w barbarzyński sposób. Z
jakich przyczyn i przez kogo — nikt nie umiał dociec. Stało się to w okolicznościach nastę-
pujących:
Ojciec mój wybrał się do Nashville zapowiadając, że wróci następnego dnia po południu. Interes,
który miał załatwić, jakoś nie doszedł do skutku, więc ojciec wyruszył nocą w drogę powrotną i
wrócił przed samym świtem. W zeznaniach złożonych przed koronerem wyjaśnił, że nie mając przy
sobie klucza i nie chcąc budzić służby, poszedł bez określonego zamiaru na podwórze za domem.
Wychodząc zza węgła, usłyszał, jak ktoś po cichu zamyka drzwi. W ciemnościach zamajaczyła
postać jakiegoś mężczyzny i znikła wśród drzew, zanim zdążył ją dogonić. Zresztą nie wysilał się
specjalnie w przekonaniu, że to któraś ze służących urządza sobie nocne schadzki. Wszedł do domu
i udał się na górę do sypialni matki. Drzwi stały otworem. W ciemnościach potknął się o jakiś
ciężki przedmiot i runął jak długi. Daruję sobie szczegóły; to moja matka leżała uduszona na
podłodze.
Nic nie zginęło z domu, służba niczego nie słyszała, i z wyjątkiem okropnych palców odciśniętych
na gardle zmarłej — Boże mój, obym mógł o nich zapomnieć! — żadnego śladu po zbrodniarzu
nigdy nie odnaleziono.
Zrezygnowałem ze studiów, żeby nie opuszczać ojca, który naturalnie zmienił się bardzo.
Odznaczał się zawsze spokojnym i milczącym usposobieniem, ale teraz popadł w taką apatię, że
dosłownie nic go nie interesowało. A jednak byle szelest wywoływał w nim chorobliwą reakcję,
rzec by można — trwogę. Ktoś stąpnął, gdzieś stuknęły drzwi, a ojciec wzdrygał się, bladł, a potem
popadał w jeszcze głębszą melancholię. Myślę, że był zupełnie wyczerpany nerwowo.
Mnie natomiast chroniła młodość, która stanowi balsam na każdą ranę. Nie wiedziałem, co to
rozpacz, i nie umiałem docenić siły ciosu, który mnie spotkał.
Którejś nocy, w kilka miesięcy po owym strasznym wypadku, wracaliśmy z ojcem na piechotę z

miasta. Księżyc w pełni świecił wysoko na nieboskłonie, panował wokół dostojny spokój letniej
nocy, tylko cykady grały nieustannie i nasze kroki rozlegały się na drodze bielejącej upiornie
między czarnymi cieniami drzew. Ujrzeliśmy nasz dom, wszystkie okna były ciemne. Kiedy
zbliżaliśmy się do bramy, ojciec przystanął gwałtownie i ścisnął mnie za ramię.
— Jezus, Maria! Cóż to takiego? — wyszeptał.
— Nic nie słyszę — odparłem.
— Ale patrz.,. Patrz! — zawołał wskazując palcem na drogę.
— Niczego nie widzę — rzekłem. — Chodź, ojcze, wejdźmy do domu. Żle się czujesz.
Puścił mnie i stał skamieniały na środku księżycowej drogi, wytrzeszczając oczy, jak by był
niespełna rozumu. W świetle księżyca jego blada i zastygła twarz robiła rozpaczliwe wrażenie.
Pociągnąłem go łagodnie za rękaw, ale widać zapomniał o moim istnieniu. Zaczął się cofać krok po
kroku, ani na moment nie odrywając oczu od tego, co widział albo myślał, że widzi. Nie zdążyłem
odwrócić się za nim, gdy coś mnie przykuło do miejsca. Stałem ogłupiały. Całkiem nie pamiętam
strachu, chyba że objawił się raptownym chłodem, który mnie przeniknął. Zupełnie jak by lodowaty
wiatr smagnął mnie po twarzy i zmroził do szpiku kości; czułem jego powiew we włosach.
W tejże chwili zaskoczyła mnie smuga światła, padająca z okna. To jedna ze służących zapaliła
lampę; mówiła później, że obudziło ją jakieś złe przeczucie.
Kiedy rozejrzałem się za ojcem — nie było po nim śladu. I od tej pory żadna wieść o jego losie nie
dotarła do mnie.

2

Oświadczenie Gaspara Grattana

Dzisiaj ponoć żyję, jutro w tym pokoju będzie leżał nieczuły kawał gliny, którym jakże długo
byłem. Jeśli ktoś uchyli rąbek płótna, aby zajrzeć mi w twarz, to tylko dla zaspokojenia niezdrowej
ciekawości. Zapewne znajdą się inni, którzy zapytają: „Kto to taki?" Dostarczam jedynej
odpowiedzi, jaką w ogóle potrafię dać — Gaspar Grattan. Zaiste to powinno wystarczyć. Nazwisko
to służyło moim skromnym potrzebom przez dwadzieścia lat, sam nie wiem jak długiego życia.
Faktycznie sam się tak nazwałem, ale nie posiadając innego miana, miałem do tego prawo. Na tej
ziemi człek musi mieć nazwisko, jeśli nawet nie określa ono tożsamości — inaczej powstałby
niesamowity bałagan. Niektórzy wprawdzie mają tylko numery, co również wydaje się
niewystarczające.
Weźmy taki wypadek. Któregoś dnia szedłem sobie ulicą wielkiego miasta i natknąłem się na
dwóch ludzi w mundurach. Jeden z nich zwalniając kroku zajrzał mi ciekawie w twarz i powiedział
do towarzysza: „Ten gość wygląda jak 767". Liczba ta wydała mi się skądś znajoma i straszna.
Odruchowo rzuciłem się w boczną uliczkę i uciekałem ile sił, aż upadłem wyczerpany na polnej
drodze za miastem.
Nie zapomniałem nigdy tego numeru, odżywa mi zawsze w pamięci wraz ze sprośnym szwargotem,
salwami ponurego śmiechu, szczękiem żelaznych drzwi. Więc powiadam, że nazwisko — nawet
przybrane — lepsze jest niż numer. Wkrótce będę miał jedno i drugie w rejestrze cmentarnym. Co
za bogactwo!
Tego, kto znajdzie te zapiski, muszę poprosić o odrobinę wyrozumiałości. Nie jest to historia
mojego życia, gdyż brak mi danych, aby ją napisać. To tylko katalog okaleczonych i nie
powiązanych ze sobą wspomnień. Czasem przesuwają mi się przed oczyma jak korale, a czasem
widzę je jako szkarłatne sny, szkarłatne plamy wśród mroku, ognie płonące spokojnie i krwawo
wśród wielkiego pustkowia na sabacie czarownic.
Stojąc u brzegu wieczności odwracam się, by spojrzeć raz jeszcze w głąb lądu na szlak, który
przeszedłem. Przez dwadzieścia lat widać dość wyraźnie moje ślady — ślady skrwawionych stóp.
Prowadzą przez nędzę i ból, kręte i niepewne, jak by ktoś szedł słaniając się pod ciężarem...

„Zagubiony, samotny, wlokąc smutek jak kulę u nogi."
Jakże zachwyca ta wizja poety, jakże okrutnie zachwyca — mnie, który ją ucieleśniam!
Wzrok mój gubi się tam, gdzie via dolorosa, szlak moich cierpień i grzechów, wyłania się z mgły.
Wiem, 'e długość jej wynosi tylko dwadzieścia lat, a jestem przecież starym człowiekiem.
Nikt nie pamięta swoich narodzin — dowiaduje się od innych. Ale ze mną miało się inaczej: życie
dało mi od razu szczodrą ręką pełnię władz fizycznych i umysłowych. O poprzednim istnieniu
wiem tyle, co inni, w każdym z nas czasem coś zająknie się o nim — może nam się przypomina, a
może śni. Pamiętam tylko, że obudziłem się jako człowiek dojrzały — i przyjąłem to bez
zdziwienia. Spostrzegłem po prostu, że idę przez las na obolałych nogach, ledwie przy-odziany,
bardzo znużony i głodny. Napotkałem jakąś zagrodę, podszedłem i poprosiłem o jedzenie, które
ktoś mi podał pytając, jak się nazywam. Nie miałem pojęcia. A jednak wiedziałem, że każdy
posiada nazwisko. Zmieszałem się okropnie i czmychnąłem stamtąd. Zbliżała się noc, więc
położyłem się w lesie i zasnąłem.
Nazajutrz wszedłem do dużego miasta, którego nazwy nie wymienię. Nie będę też przytaczał
dalszych szczegółów mego życia, które właśnie dobiega końca — wiecznej włóczęgi człowieka
prześladowanego strachem i przytłaczającym poczuciem zbrodni. Spróbuję, czy uda mi się zmieścić
to w zwięzłym opowiadaniu.
Zdaje się, że byłem niegdyś zamożnym plantatorem, mieszkałem niedaleko wielkiego miasta.
Kochałem swoją żonę, ale nie ufałem jej. Mieliśmy — jak mi się czasem wydaje — jedno dziecko,
syna, który zapowiadał się na bardzo utalentowanego młodzieńca. Widzę go niewyraźnie, jak przez
mgłę, a chwilami całkiem niknie mi z oczu.
Któregoś nieszczęsnego wieczoru przyszło mi na myśl, aby przekonać się o wierności swojej żony
w prostacki i banalny sposób, zaczerpnięty z romansideł. Powiedziałem żonie, że wrócę dopiero
następnego dnia po południu, i pojechałem do miasta. Ale wróciłem przed świtem, żeby dostać się
do domu tylnymi drzwiami, których zamek specjalnie przerobiłem. Drzwi ustępowały za
naciśnięciem klamki, choć zdawało się, że są przyzwoicie zamknięte. Zaszedłem więc od podwórka
i raptem usłyszałem, jak drzwi po cichu się uchylają, wymknął się nimi jakiś mężczyzna i
czmychnął w mrok. Rzuciłem się za nim. Gdybym go dopadł, zamordowałbym, ale nie zdołałem go
nawet rozpoznać, tak szybko zniknął mi z oczu. Chwilami nie potrafię sobie wmówić, że był to
człowiek.
Oszalały z zazdrości i gniewu, wpadłem do domu i wbiegłem na górę po schodach. Drzwi do
sypialni żony były zamknięte, ale łatwo dostałem się do środka, gdyż miały również sfałszowany
zamek. Dopiero po chwili odnalazłem w ciemnościach jej łóżko, na-macałem rozrzuconą pościel,
ale żony w niej nie znalazłem.
„Uciekła na dół — pomyślałem — i schowała się przede mną w hallu".
Zawróciłem, ale w złym, przeciwnie — dobrym kierunku. But mój, zawadził o nią — zaczaiła się w
kącie. Schwyciłem ją za gardło, zanim zdążyła pisnąć. Wyrywała mi się, ale przygniotłem ją
kolanami do podłogi. I bez żadnych oskarżeń, bez słowa udusiłem ją w ciemnościach.
Tak kończy się sen. Opowiedziałem go w czasie przeszłym, choć bardziej pasowałby czas
teraźniejszy, gdyż stale ta ponura tragedia rozgrywa się na nowo w mojej świadomości — stale
układam plan, przeżywam mękę dowiedzionej zdrady, biorę odwet za krzywdę. W tym momencie
wszystko znika, zapadam się w pustkę. A potem deszcz tłucze o brudne szybki w oknie albo śnieg
okrywa moje skąpe odzienie, koła dudnią na ubogich uliczkach, gdzie w nędzy upływa moje życie,
strawione na nikczemnej pracy. Nie przypominam sobie słońca ani ptaków. Może są, ale słońce
zgasło, a ptaki nie śpiewają.
A oto drugi sen, druga mara nocna. Stoję na drodze w świetle księżyca. Wyczuwam czyjąś
obecność, ale nie wiem czyją. Raptem w cieniu dużego budynku miga biała szata i oto staje przede
mną kobieca postać — żona. Ma martwą twarz, sine znaki na szyi. Patrzy mi prosto w oczy, nie ma
w jej spojrzeniu ani wyrzutu, ani nienawiści, ani groźby, tylko najstraszniejsze, co być może —
świadectwo rozpoznania. Przed tą przeraźliwą zjawą uciekam w trwodze — trwoga mnie ogarnia,
gdy to piszę. Jezus, Maria. Patrz! to...
Wrócił mi już spokój, ale doprawdy nie mam nic więcej do powiedzenia: incydent kończy się tam,

gdzie się zaczął, ginie w mroku i niepewności.
Tak, odzyskałem znowu panowanie nad sobą — „ster swojej duszy". Ale nie mogę zaznać
wytchnienia, to tylko nowa faza pokuty. Istota mojej kary nie zmienia się, zmieniają się jedynie
formy, z których jedną stanowi cisza. Mimo wszystko, to tylko dożywotnie więzienie. „Śmierć
mordercy!" — jest głupią karą: złoczyńca wybrał pokutę trwałą. Dzisiaj mój wyrok się kończy.
Pokój z wami, chociaż sam nigdy go nie zaznałem.

3

Oświadczenie śp. Julii Hetmanowej

przekazane przez medium, madam Bayrolles

Wcześnie udałem się na spoczynek i prawie natychmiast zasnęłam spokojnym snem. Obudził mnie
nieokreślony lęk, który często towarzyszy nam w tamtym, wcześniejszym życiu. Nie miał żadnych
podstaw, a jednak nie mogłam go się pozbyć. Mąż mój, Joel Hetman, wyjechał z domu, służba
spała w drugim skrzydle, ale byłam do tego przyzwyczajona i nigdy mnie to nie niepokoiło.
Tymczasem ogarnął mnie tak przeraźliwy strach, że przezwyciężając słabość usiadłam i zapaliłam
lampę przy łóżku. Wbrew oczekiwaniom nie zaznałam ulgi; zdawało mi się, że światło naraża mnie
na jeszcze większe niebezpieczeństwo — przenika przez szparę zdradzając mnie wobec każdej
zmory, jaka tylko czyha za drzwiami. Wy, którzy posiadacie jeszcze kształt cielesny, narażeni na
okropieństwa wyobraźni, pomyślcie, jak potwornie trzeba się bać, aby w mroku szukać schronienia
przed złowrogimi stworami nocy. Wyjść naprzeciw niewidzialnego wroga to strategia rozpaczy.
Zgasiłam lampę, schowałam głowę pod kołdrę i leżałam dygocząc na całym ciele. Zapomniałam o
modlitwie, nie miałam siły krzyknąć. W tym żałosnym stanie przeleżałam niejedną, jak wy
mówicie, godzinę — po tej stronie nie ma godzin, czas nie istnieje.
Wreszcie stało się — usłyszałam ciche kroki na schodach. Ktoś wspinał się powoli, ostrożnie i
niepewnie, jakby po omacku. Jakaś ślepa i złowroga siła, której nie da się niczym ubłagać. Przyszło
mi na myśl, że zostawiłam światło w hallu, i stąd wywnioskowałam, że to monstrum jest ślepe.
Było to niekonsekwentne i głupie przypuszczenie, gdyż przed chwilą bałam się światła, ale cóż z
tego? Strach nie ma rozumu, to kompletny głupiec. Okropne obrazy, jakie wywołuje, i tchórzliwe
rady, które szepcze do ucha, nie mają ze sobą żadnego związku. Wiemy o tym dobrze, my, którzy
przeszliśmy do Królestwa Trwogi, którzy kryjemy się w wieczystym mroku tam, gdzie upływało
nasze dawne życie, niewidoczni dla siebie samych, chowamy się jednak po kątach. Pragniemy
odezwać się do naszych bliskich, lecz jesteśmy niemi i boimy się ich nie mniej niż oni nas. Czasem
wyzwalamy się przezwyciężając niemoc dzięki nieśmiertelnej sile miłości czy nienawiści —
ukazujemy się tym, których pragniemy ostrzec, pocieszyć lub ukarać. Nikt z nas nie wie, w jakim
kształcie jawimy się w ich oczach; wiemy tylko, że na nasz widok przerażenie ogarnia nawet tych,
którym jak najbardziej pragniemy dodać otuchy i od których sami oczekujemy pocieszenia i
sympatii.
Darujcie mi tę nieskładną dygresję. Jakże mogę się z wami porozumieć tak prymitywnym
sposobem — wy nic nie rozumiecie. Zadajecie nam głupie pytania. Pytacie o to, czego nikt nie wie
albo o czym nam mówić nie wolno. Wiele z tego, co wiemy i potrafimy wyrazić po naszemu, w
waszym języku nic nie znaczy. Wasz kulawy język i intelekt niewiele nam pomaga. Myślicie, że
jesteśmy z innego świata. Nieprawda, znamy tylko wasz świat, choć dla nas nie ma na nim słońca,
ani ciepła, ani muzyki, ani śmiechu, ani ptaków, ani żadnej bliskiej istoty. O Boże, gdybyście
wiedzieli, co to znaczy być duchem — kryć się i drżeć w odmienionym świecie, być wydanym na
pastwę obaw i rozpaczy.
Nie, nie umarłam ze strachu. Tamto zawróciło z drogi. Usłyszałam, jak w popłochu zbiega po
schodach. Zerwałam się z łóżka, aby zawołać o pomoc. Zaledwie drżącą ręką namacałam klamkę,
kiedy — Boże mój! — usłyszałam, że wraca. Na schodach zadudniły gwałtowne kroki, aż dom
zadygotał. Uciekłam do kąta i skuliłam się na podłodze. Usiłowałam się modlić, usiłowałam
wymówić imię męża. Drzwi otworzyły się z trzaskiem i na chwilę straciłam przytomność. Ocknę-

łam się czując, że coś dusi mnie za gardło i przygniata do ziemi, zaczęłam tłuc pięściami coraz
słabiej i słabiej, język wyszedł mi na brodę. I znalazłam się po tej stronie życia.
Nie, nie mam pojęcia, co to było. W chwili śmierci kończy się bilans naszej wiedzy o minionym
życiu. Wiem dużo o swoim obecnym istnieniu, ale nie wiem nic nowego o poprzedniej egzystencji,
mogę czytać tylko w tym, co zachowała pamięć. Nie przypuszczajcie, że śmierć wznosi nas na
szczyty prawdy ponad zawikłany krajobraz codziennego życia. Znajdujemy się nadal w Dolinie
Cieniów, ukryci w zaroślach przyglądamy się temu, co wyprawiają jej mieszkańcy, szaleni i
złośliwi. Jakim cudem mielibyśmy wiedzieć coś nowego o zamierzchłej już dla nas przeszłości?
Za chwilę opowiem, co wydarzyło się pewnej nocy, My wiemy, kiedy jest noc, bo wy udajecie się
wówczas na spoczynek. Więc bez obaw możemy wyjść z kryjówek i odwiedzać nasze domy.
Zazieramy przez okna, nie boimy się nawet wejść do środka i przyjrzeć się we śnie waszym
twarzom. Długo snułam się w pobliżu — nie opuszczamy dawnych miejsc, dopóki żyje w nich ktoś
przez nas ukochany czy znienawidzony. Starałam się na próżno dać znać o sobie, aby mój mąż i syn
pojęli, że istnieję, że bardzo ich kocham i głęboko im współczuję. Gdy zbliżałam się do nich w
nocy, od razu budzili się ze snu, a gdy z rozpaczy ośmieliłam się podejść do nich w dzień,
odstraszyli mnie spojrzeniem przeraźliwych oczu żywych ludzi.
Owej nocy szukałam ich daremnie. Nie było ich ani w domu, ani w ogródku zalanym światłem
księżyca. Wprawdzie słońce nigdy nam nie świeci, ale księżyc pozostał z nami, widzimy go nocą i
za dnia w pełni czy na nowiu, tylko wschodzi i zachodzi tak samo, jak po tamtej stronie życia.
Wyszłam z ogródka na drogę, wokół panowała cisza. Wałęsałam się żałośnie w bladym świetle
księżyca. Raptem usłyszałam głos męża. Krzyknął coś ze zdumienia, a syn przekonywał go i
uspokajał. I oto w cieniu drzew ujrzałam ich obu — tak blisko! Mąż nie spuszczał ze mnie oczu.
Widział mnie — nareszcie, nareszcie mnie widział! Nie czułam już strachu. Miłość moja skruszyła
pieczęć śmierci. Zawołałam w uniesieniu — na pewno zawołałam: „Widzi mnie! Widzi i pojmie!"
Opanowałam się i z uroczym uśmiechem wyszłam mu naprzeciw — niech weźmie mnie w
ramiona, niech go pocieszę, przemówię do nich obu stwarzając więź między światem żywych i
umarłych.
Niestety. Twarz mu zbielała z trwogi, w oczach po-
jawił się zwierzęcy lęk. Zaczął cofać się przede mną i nagle rzucił się do ucieczki. Umknął do lasu i
przepadł, sama nie wiem gdzie.
Nie udało mi się nigdy dać znać o sobie mojemu biednemu chłopcu, którego osamotniliśmy oboje.
Wkrótce i on znajdzie się w Krainie Cieniów i postradam go na zawsze.

DIAGNOZA

— Nie jestem tak przesądny, jak wielu spośród was, lekarzy, choć lubicie się nazywać ludźmi nauki
— odezwał się Hawver odpowiadając na nie uczyniony zarzut. — Są wśród was tacy, nieliczni
wprawdzie, co wierzą w nieśmiertelność duszy i w istnienie zjaw, których żaden nie śmie nazwać
duchami. Ja natomiast nie wykraczam poza przekonanie, że żywi ukazują się nieraz tam, gdzie byli
dawniej — gdzie spędzili wiele lat tak intensywnego życia, że zostawili swoje piętno na wszystkim,
co ich otaczało. Właściwie przekonałem się, że martwe otoczenie może do tego stopnia nasiąknąć
czyjąś indywidualnością, tak utrwalić obraz danego człowieka, że po latach może się on ukazać
komuś innemu. Naturalnie trzeba do tego odpowiedniej indywidualności, no i odpowiednich oczu,
choćby moich.
— Owszem, trzeba oczu, ale nie trzeba rozumu — powiedział z uśmiechem doktor Frayley.
— Otóż to. Miło człowiekowi, gdy nie zawodzą go oczekiwania. Liczyłem, że zdobędzie" się pan w
swojej uprzejmości na taką mniej więcej odpowiedź.
— Niech mi pan wybaczy. Ale powiada pan, że takie jest pańskie przekonanie. To dosyć mocno

powiedziane, nie uważa pan? Jeśli nie sprawi to panu kłopotu, może mi pan opowie, jak się pan o
tym przekonał?
— Nazwie pan wszystko halucynacją — odparł Hawver — ale niech i tak będzie. — I zaczął opo-
wiadać.
— W ubiegłe lato, jak pan wie, uciekłem przed upałami do jednej z letniskowych miejscowości.
Krewny, u którego zamierzałem się zatrzymać, zachorował, musiałem więc rozejrzeć się za jakimś
innym pomieszczeniem. Miałem trochę kłopotów, zanim udało mi się wynająć umeblowane
mieszkanie po pewnym ekscentrycznym doktorze, który nazywał się Mannering. Wyjechał gdzieś
przed laty i nikt nie wiedział dokąd, nawet jego pełnomocnik. Dom ten sam sobie wybudował i
mieszkał w nim ze starym sługą blisko dziesięć lat. Nie miał nigdy zbyt rozległej praktyki, a po
jakimś czasie zupełnie z niej zrezygnował. Co więcej — wycofał się z życia towarzyskiego i stał się
odludkiem. Miejscowy lekarz, a tylko z nim utrzymywał jakie takie stosunki, opowiadał mi, że w
zaciszu Mannering poświęcił się wyłącznie jednemu kierunkowi badań, których rezultat
opublikował w swoim dziele. Nie zyskało ono uznania w oczach kolegów po fachu, którzy
właściwie uważali go po trosze za wariata. Nie miałem w ręku tej książki i nie mogę przypomnieć
sobie jej tytułu, ale mówiono mi, że stanowiła wykład dosyć zadziwiającej teorii. Mannering
utrzymywał, że w wielu wypadkach z dokładnością da się przewidzieć śmierć całkiem zdrowej
osoby na wiele tygodni naprzód. Bodajże w granicach osiemnastu miesięcy. Krążyły legendy o jego
zdolnościach prognostycznych, a może — jak by pan powiedział — diagnostycznych. Mówiono, że
ilekroć przestrzegał czyichś przyjaciół, dana osoba
i bez żadnych po temu przyczyn umierała niespodziewanie w określonym przez niego czasie. Nie
ma to jednak nic wspólnego z tym, co chcę opowiedzieć. Myślałem tylko, że to pana zabawi jako
lekarza.
Dom pozostał umeblowany jak za czasów właściciela. Robił dosyć ponure wrażenie na kimś, kto
nie ma pociągu do samotności i badań naukowych. Myślę, że udzieliło mi się coś z atmosfery tego
domostwa, a może z charakteru dawnego gospodarza. Gnębiła mnie tam zawsze jakaś melancholia,
choć nie leży ona w mojej naturze i nie płynęła chyba z samotności. Wprawdzie służba nie
nocowała w domu, ale — jak pan wie — czuję się dobrze we własnym towarzystwie, bo mam
wielki pociąg do książek, choć mały do studiów. Dość na tym, że byłem przygnębiony i miałem
wrażenie, że gdzieś czyha nieszczęście. Przytrafiało mi się to zwłaszcza w gabinecie doktora
Manneringa, choć pokój ten miał wnętrze najjaśniejsze w całym domu. Wisiał w nim olejny
konterfekt doktora naturalnej wielkości, który zdawał się panować nad całym gabinetem. Portret nie
miał w sobie nic szczególnego: raczej przystojny mężczyzna, pod pięćdziesiątkę, szpakowaty, o
gładko wygolonej twarzy i ciemnych, poważnych oczach. Nie wiem, dlaczego przyciągał stale moją
uwagę, zżyłem się z jego sylwetką i zaczęła mnie nawet prześladować.
Któregoś wieczoru przechodziłem przez gabinet do sypialni z lampą w ręce — w miasteczku nie
ma gazu. Zatrzymałem się jak zwykle przed portretem, który w świetle lampy jakoś się odmienił.
Nabrał nowego wyrazu, którego nie potrafiłem określić, choć był wyraźnie niesamowity.
Zaciekawił mnie, ale nie zaniepokoił. Zacząłem oświetlać portret z różnych stron, aby zobaczyć,
jakie to da efekty. W trakcie tej zabawy coś kazało mi obejrzeć się za siebie. Spojrzałem — ktoś
szedł przez gabinet wprost ku mnie! Kiedy twarz jego znalazła się w świetle lampy, poznałem, że to
doktor Mannering we własnej osobie — zupełnie jak by portret zszedł na ziemię!
„Najmocniej pana przepraszam — powiedziałem dość chłodno — ale nie słyszałem, aby pan
pukał."
Ostrzegawczo jak by podniósł do góry palec, minął mnie i bez słowa wyszedł z gabinetu, chociaż
nie widziałem którędy.
Naturalnie był to fakt, który pan nazwie halucynacją, ja zaś nazywam zjawą. Gabinet miał tylko
dwoje drzwi, jedne były zamknięte na klucz, a drugie prowadziły do sypialni, która nie miała
innego wyjścia. Gdy to sobie uświadomiłem... No, mniejsza z tym, co się ze mną działo.
Z pewnością uważa pan to za bardzo banalną historyjkę o duchach, zbudowaną wedle kanonów
ustalonych przez klasyków tego gatunku. Gdyby tak się rzeczy miały, nie opowiadałbym jej,
choćby nawet była prawdziwa. Ale Mannering żyje. Spotkałem go dzisiaj na ulicy, minął mnie w

tłumie.
Hawver skończył swoją opowieść. Obaj milczeli. Doktor Frayley w zamyśleniu bębnił palcami po
stole.
— Czy on powiedział coś panu przy dzisiejszym spotkaniu? — zapytał. — Coś, z czego pan
wywnioskował, że on żyje?
Hawver wytrzeszczył na niego oczy i nie odrzekł nic.
— A może — ciągnął Frayley — zrobił jakiś znak, jakiś gest, może podniósł ostrzegawczo palec?
On to lubił, miał taki zwyczaj, gdy mówił coś poważnego, na przykład, gdy stawiał diagnozę.
— Owszem, podniósł palec tak samo jak jego zjawa. Boże święty, czyżby pan go znał?! — Hawver
wyraźnie zaczynał się denerwować.
— Znałem. Czytałem też jego książkę. Przyjdzie dzień, kiedy żaden lekarz nie będzie mógł się bez
niej obejść. To jedno z najbardziej rewelacyjnych i ważkich osiągnięć wiedzy medycznej w naszym
stuleciu. Tak, znałem go. Opiekowałem się nim w chorobie. Zmarł przed trzema laty.
Hawver zerwał się z krzesła, okropnie wzburzony. Wielkimi krokami przemierzał pokój tam i z
powrotem.
Wreszcie podszedł do przyjaciela i zagadnął drżącym głosem:
— Panie doktorze, czy ma mi pan coś do powiedzenia... jako lekarz?
— Nie, mój drogi. Nie znałem jeszcze tak zdrowego człowieka jak pan. Po przyjacielsku radzę
panu, niech pan idzie do siebie i weźmie skrzypce. Gra pan na nich jak anioł. Niech pan sobie
poćwiczy coś lekkiego i żywego. Żeby ta przeklęta historia wywietrzała panu z głowy.
Następnego dnia znaleziono Hawvera martwego w pokoju. Trzymał smyczek na strunach
skrzypiec, leżały przed nim otwarte nuty marsza pogrzebowego Chopina.

MOXON I JEGO WŁADCA

— Mówisz to serio? Naprawdę wierzysz, że maszyna myśli?
Musiałem czekać na odpowiedź; Moxon wyraźnie uwziął się na węgle na kominku i dziobał je
zgrabnie pogrzebaczem, aż rozjarzyły się posłusznie. Od kilku tygodni obserwowałem w nim tę
dziwną zmianę — zwlekał z odpowiedzią nawet na najbanalniejsze z banalnych pytań. Zamykał się
w sobie, jak by go coś gryzło.
— Cóż to jest „maszyna"? — odparł wreszcie. — Określano ją na różne sposoby. Weź choćby
definicję z popularnego słownika: „Wszelki przyrząd lub urządzenie, dzięki któremu energia
uzyskuje zastosowanie i staje się efektywna albo powoduje żądany skutek." Hm, czy w takim razie
człowiek nie jest maszyną? A przyznasz chyba, że człowiek myśli albo... myśli, że myśli.
— Jeśli nie masz ochoty odpowiedzieć na moje pytanie — rzekłem dość opryskliwie — to powiedz
mi wprost, a nie baw się w wykręty. Kiedy powiadam „maszyna", dobrze wiesz, że nie mam na
myśli człowieka, tylko coś, co człowiek stworzył i nad czym sprawuje kontrolę.
— O ile ona nie sprawuje nad nim kontroli — powiedział Moxon, podchodząc szybko do okna, za
którym panowała czarna i burzliwa noc. Odwrócił się po chwili i rzekł z uśmiechem: — Wybacz
mi, nie zamierzałem uciekać się do wykrętów. Zacytowałem ci definicję ze słownika, aby poprzeć
swoje wywody. Mogę na twoje pytanie odpowiedzieć prosto z mostu: owszem, wierzę, że maszyna
myśli o wykonywanej pracy.
Faktycznie, że prosto z mostu, aż mi się zrobiło nieswojo. Dawno już podejrzewałem, że zapał
Moxona do studiów nad mechaniką nie wyszedł mu na dobre. Skądinąd wiedziałem, że cierpi na
bezsenność, a to nie bagatela. Czyżby się nabawił choroby umysłowej? Sądząc po jego odpowiedzi,
pomyślałem sobie, że na pewno; dzisiaj nie byłbym tak pewny siebie. Ignorancja jest jednym z
przywilejów młodości, a ja wówczas byłem młody. Zapaliłem się do dyskusji.
— A czym maszyna myśli, jeśli nie ma mózgu? — zagadnąłem.

Moxon odpowiedział w swój ulubiony sposób: pytaniem na pytanie.
— A czym myśli roślina?
— Ach, więc i rośliny należą do gatunku filozofów! Ciekaw byłbym, do jakich dochodzą konkluzji.
Przesłanki możesz sobie darować.
— Być może — odparł nie zrażony moją głupią ironią — potrafisz ocenić mądrość roślin na
podstawie ich zachowania. Słyszałeś o mimozie, roślinach owadożer-nych, o kwiatach, które
zginają pręciki i strząsają pyłek na pszczołę, aby mogła zapłodnić ich siostry na dalekich łąkach.
Darujmy sobie te oklepane przykłady. Ale zastanów się nad tym: zasadziłem w swoim ogrodzie
dzikie wino. Kiedy tylko pokazały się kiełki, o metr od nich zatknąłem w ziemi żerdkę. Pnącze po-
pełzły prościutko w jej kierunku, gdy po kilku dniach już miały osiągnąć swój cel, przeniosłem
żerdkę dalej w skos. Co robi dzikie wino? Skręca od razu pod ostrym kątem i znowu pełznie ku
żerdce. Powtarzało się to kilka razy, wreszcie pędy dzikiego wina, jak gdyby zniechęcone,
zrezygnowały z pościgu za żerdką, powędrowały kawałek dalej do drzewka i spokojnie je oplotły.
Korzenie takiego eukaliptusa rozrastają się niewiarygodnie w poszukiwaniu wilgoci. Znany ogro-
dnik opowiada, że taki korzeń dostał się raz do starego drenu i pełzł nim długo, dopóki nie zastąpił
mu drogi kamienny murek. Dren był przerwany i zaczynał się znowu po drugiej stronie. Korzeń
znalazł szczelinę, okrążył murek, wlazł w dren i popełzł sobie dalej.
— No i co z tego?
— Nie dostrzegasz, co z tego wynika? Przecież to świadczy, że rośliny są świadome. Dowodzi, że
myślą.
— Gdyby nawet tak było, co to nam daje? Mówiliśmy przecież nie o świecie roślinnym, tylko o
maszynach. Mogą one być zbudowane fragmentami z drzewa, które jest już pozbawione życia, albo
wyłącznie z metalu. Czy myśl funkcjonuje i w świecie minerałów?
— A jakże inaczej tłumaczysz na przykład zjawiska krystalizacji?
— Wcale ich nie tłumaczę.
— Bo nie możesz ich wytłumaczyć bez potwierdzenia tego, czemu chcesz zaprzeczyć, mianowicie
— inteligentnego współdziałania składowych cząstek kryształów. Kiedy żołnierze formują
najrozmaitsze szeregi, nazywasz to rozumem. Kiedy dzikie gęsi tworzą na niebie klucz, nazywasz
to instynktem. Kiedy homogeniczne atomy minerału, poruszając się swobodnie w roztworze,
organizują się w kształty matematycznie doskonałe, a drobinki wilgoci zamarzając tworzą syme-
tryczne gwiazdeczki śniegu — to wtedy nie masz nic do powiedzenia. A przydałby ci się jakiś
termin, aby zatuszować nim twój heroiczny nierozsądek. Ale nawet tego sobie nie wynalazłeś.
Moxon mówił z niezwykłym ożywieniem i żarliwością. Kiedy zamilkł na chwilę, dobiegł mnie z
sąsiedniego pokoju — mieściła się tam jego „pracownia mechaniczna", do której nikt nie miał
wstępu — dziwny odgłos, jak by ktoś stukał pięścią w stół. Moxon zerwał się z krzesła i
zaniepokojony wybiegł do warsztatu. Zastanawiałem się, kto tam może być? Powodowany troską o
przyjaciela, no i szczyptą ciekawości, wytężyłem słuch, ale miło mi stwierdzić, że nie podsłuchiwa-
łem przez dziurkę od klucza. Podłoga się trzęsła za ścianą, jak by się ktoś szamotał czy zmagał.
Usłyszałem wyraźnie zdyszany oddech i szept: — Szlag by cię trafił! — Po czym zaległa cisza.
Moxon zjawił się po chwili i powiedział z dość bladym uśmiechem:
— Wybacz, że zostawiłem cię samego. Maszyna się zdenerwowała i zaczęła mi się awanturować.
Spojrzałem wymownie na jego podrapany policzek, miał na nim cztery krwiste pręgi.
— A gdyby jej tak przyciąć pazurki? — powiedziałem.
Mogłem nie wysilać się na ten dowcip, gdyż Moxon puścił go mimo uszu. Usiadł i jak gdyby nigdy
nic podjął przerwany monolog:
— Bez wątpienia obce ci są poglądy tych, którzy uważali (przy twoim oczytaniu sam wiesz, o kogo
chodzi), że materia jest czuła, że każdy atom jest żyjącą, wrażliwą i świadomą istotą. Ale ja ten
pogląd podzielam. Nie istnieje coś takiego jak martwa, bezwładna materia. Materia żyje, ma
aktualną i potencjalną energię, reaguje na otoczenie, reaguje na bardziej subtelną i skomplikowaną
energię wyższych organizmów, z jakimi może wejść w związki. Na przykład na energię twórczą
człowieka, który przekształca materię w instrument swojej woli. Materia czerpie coś z inteligencji
człowieka i zamiaru, jaki mu przyświecał. Zależnie od skomplikowania maszyny i wykonywanej

przez nią pracy kształtuje się stopień jej inteligencji...
Nie przypominasz sobie przypadkiem definicji życia u Herberta Spencera? Przeczytałem ją przed
trzydziestoma laty. Nie wiem, czy jej potem nie zmodyfikował, ale przez cały ten czas nie
potrafiłem znaleźć ani jednego słowa, które można by z pożytkiem dla definicji zastąpić, dodać albo
ująć. Wydaje mi się, że jest to nie tylko najlepsza, ale wręcz niezastąpiona definicja. „Życie —
powiada Spencer — jest określonym ciągiem zmian heterogenicznych, które następują
równocześnie i sukcesywnie, odpowiednio do zewnętrznych współistnień i następstw."
— To określa zjawisko — powiedziałem — ale pomija zupełnie przyczynę.
— Od żadnej definicji niczego więcej nie można wymagać — odparł. — Jak wykazuje Mili, nie
wiemy o przyczynie nic prócz tego, że poprzedza skutek. Z dwojga różnorodnych zjawisk, stale
następujących po sobie, pierwsze nazywamy przyczyną, a drugie — skutkiem. Ktoś, kto wiele razy
widział, że pies goni zająca, a nie na odwrót, będzie uważał zająca za przyczynę psa. Ale obawiam
się — dodał z uśmiechem — że zając sprowadza mnie na manowce... Chciałbym, abyś zwrócił
uwagę na to, że w spencerowskiej definicji życia mieści się działanie maszyny — nie ma nic
takiego w tej definicji, czego nie dałoby się odnieść do maszyny. Wedle tego najprzenikliwszego z
obserwatorów i najgłębszego z myślicieli — jeśli człowiek w okresie swego działania jest żywy, tak
samo jest żywa i maszyna, kiedy znajduje się w ruchu. Jako wynalazca i konstruktor maszyn wiem,
że to prawda.
Moxon zamilkł, wpatrywał się zamyślony w ogień na kominku. Robiło się późno i chciałem go
pożegnać, ale jakoś było mi przykro zostawiać go samego w towarzystwie nie znanej mi osoby,
którą podejrzewałem o wrogie zamiary. Spojrzałem mu w oczy i zrobiłem gest w stronę drzwi
warsztatu.
— Moxon, kogo ty tam masz?
Zaskoczył mnie trochę, gdyż zaśmiał się wesoło i odparł bez wahania:
— Nikogo. Myślisz o tym incydencie? To przez moją głupotę. Zostawiłem w ruchu maszynę, ale
nie dałem jej nic do roboty. Zamiast zająć się nią, zacząłem cię oświecać, choć to beznadziejne
zadanie. A propos, czy wiesz, że rytm tworzy świadomość?
— Nie zawracaj mi głowy — odparłem wstając i biorąc płaszcz. — Chcę ci powiedzieć dobranoc.
A co do maszyny, dobrze by było, aby następnym razem, kiedy zechcesz ją zatrzymać, miała na
rączkach rękawiczki. Szczerze ci tego życzę.
Wyszedłem nie czekając, jak zareaguje na mój docinek.
Padał deszcz, wszystko tonęło w gęstym mroku. Brnąłem na oślep po chybotliwych kładkach przez
błotniste, nie brukowane uliczki. Za grzbietem pagórka leżało miasto, którego łuna połyskiwała na
niebie. Obejrzałem się — w oddali świeciło samotne światełko, wydawało mi się, że mruga ono
tajemniczo i złowrogo. Było to nie zasłonięte okno pracowni Moxona. Widocznie mój przyjaciel
wrócił do swoich badań, od których oderwały go pedagogiczne obowiązki nauczyciela mechaniki
ożywionej. Poglądy jego wydawały mi się dziwaczne i dość zabawne, a jednak nie mogłem pozbyć
się uczucia, że mają jakiś tragiczny związek z jego życiem i usposobieniem, a może i z jego losem.
Nie uważałem ich już za wariackie kaprysy. Mógłbym to sobie pomyśleć, gdyby nie wykładał
swoich poglądów w sposób tak logiczny. Nie dawały mi spokoju ostatnie jego słowa: „Rytm tworzy
świadomość". Oschła i zwięzła formuła zaczęła mnie kusić niewyczerpanym powabem i głębią.
„Przecież — pomyślałem sobie — można na niej oprzeć całą filozofię. Jeśli świadomość jest
wytworem rytmu, to świadome są wszystkie rzeczy, gdyż cechuje je ruch, a wszelki ruch jest rytmi-
czny." Zastanawiałem się, czy Moxon zdaje sobie sprawę z wagi swojej myśli — z zasięgu tak
doniosłego uogólnienia; czy doszedł do tej filozoficznej syntezy krętą i niepewną drogą obserwacji?
Przedtem nie potrafiłem sobie tego przyswoić, dopiero teraz Moxon nawrócił mnie na swoją wiarę.
Ogarnęła mnie światłość podobna do tej, jaka spłynęła ha Pawła z Tarsu. W mroku, burzy i
samotności dygotałem z zapału, obudzonego „nieskończoną — jak powiada Lewes — rozmaitością
myśli filozoficznej". Napawała mnie radość poznania, duma z potęgi rozumu. Zdawało mi się, że
unoszę się na niewidzialnych skrzydłach.
Sam nie wiem, kiedy znalazłem się pod drzwiami Moxona. Uznałem w nim swojego mistrza i
przewodnika, który obudził we mnie głód światła. Przemokłem do nitki, ale wcale tego nie czułem.

W podnieceniu nie mogłem znaleźć dzwonka, instynktownie nacisnąłem klamkę. Drzwi się
otworzyły, wszedłem na górę po schodach. Przywitała mnie ciemność i cisza. Domyśliłem się, że
Moxon jest w pracowni. Wodząc rękami po ścianie odszukałem drzwi do pracowni. Zapukałem
głośno kilka razy, ale nikt mi nie odpowiedział. Widocznie moje pukanie zagłuszył ryk burzy, która
szalała na dworze. Porywisty wicher smagał deszczem cienkie ściany i gonty dachu. W pokoju,
który nie miał sufitu, dudniło jak w beczce.
Moxon ani razu nie zaprosił mnie do swojej pracowni. Właściwie nikt nie miał do niej prawa
wstępu z wyjątkiem pewnego wytrawnego mechanika, który nazywał się Haley i uchodził za
absolutnego mruka.
Znajdowałem się jednak w stanie takiej euforii, że zapomniałem o dyskrecji i dobrym wychowaniu.
Otworzyłem drzwi. To, co zobaczyłem, ostudziło wprędce moje filozoficzne zapały.
Moxon grał w szachy, jego partner siedział do mnie tyłem. Na stoliku paliła się świeca. Nie znam
się na szachach, ale po skąpej ilości figur zorientowałem się, że gra zbliża się do końca. Moxon był
niesamowicie zafascynowany — nie tyle grą, jak mi się wydawało, ile swoim przeciwnikiem.
Zatopił w nim tak skupione oczy, że nie zauważył mnie wcale. Twarz miał upiornie bladą, źrenice
rzucały ostre błyski. Partnera jego widziałem tylko z tyłu, ale to mi już wystarczyło; nie miałbym
ochoty zajrzeć mu w twarz.
Przypominał goryla, miał potwornie szerokie bary, szyję grubą i krótką, głowę kwadratową. Nad
zmierzwionymi na karku czarnymi włosami wznosił się szkarłatny fez. Tunika tego samego koloru,
ściągnięta mocno w pasie, opadała na ziemię zasłaniając nogi i skrzynkę, na której siedział.
Przesuwał figury prawą ręką, która wydawała się nieproporcjonalnie długa.
Skryłem się w cieniu. Gdyby Moxon oderwał wzrok od twarzy przeciwnika, mógłby zauważyć
najwyżej, że drzwi są otwarte. Nie mogłem wycofać się z pokoju, gdyż prześladowało mnie dziwne
przeczucie, że czai się tu jakieś nieszczęście. Bez skrupułów postanowiłem zostać, aby pomóc
przyjacielowi, jeśli zajdzie potrzeba.
Gra toczyła się żywo. Moxon przesuwał figury nerwowo, prędko i niedokładnie. Zauważyłem, że
prawie nie patrzy na szachownicę. Partner jego reagował równie szybko, ale stawiał figury
powolnym, sztywnym, mechanicznym i teatralnym nieco gestem, który doprowadzał mnie do białej
gorączki. Kryło się w tym coś niesamowitego; uświadomiłem sobie raptem, że dygoczę. Byłem
jednak zziębnięty i przemoczony.
Po którymś ruchu nieznajomy lekko skinął głową, a Moxon w odpowiedzi przesunął swojego króla.
Powtórzyło się to z dwa lub trzy razy. Czyżby to był niemowa? I nagle przyszło mi na myśl, że to
jest maszyna — automatyczny gracz! Przypomniało mi się, jak Moxon napomknął kiedyś, że
wynalazł tego typu automat, ale nie przypuszczałem, że go skonstruował. Czyżby całe jego gadanie
o świadomości i inteligencji maszyn stanowiło tylko przygrywkę do zademonstrowania tego
wynalazku — aby tym większe wrażenie zrobiła na mnie mechaniczna zabawka, której tajemnicy
nie znam?
Zaiste śliczny to finał moich filozoficznych uniesień i zapałów! Chciałem już wyjść z niesmakiem,
ale powstrzymała mnie ciekawość — automat wzruszył ramionami, jak by go coś zirytowało. I
zrobił to tak naturalnie, tak po ludzku, aż się przeraziłem. A w chwilę później trzasnął pięścią w
stół. Tym razem Moxon przestraszył się bardziej ode mnie, widziałem, jak cofnął się z krzesłem do
tyłu.
Moxon miał wygraną partię. W pewnej chwili uniósł rękę wysoko nad szachownicą, spadł na jedną
ze swoich figur jak jastrząb i z okrzykiem „mat!" zerwał się na nogi i stanął za krzesłem. Automat
siedział bez ruchu.
Wicher ucichł na dworze, po niebie przetaczały się dudniące grzmoty. Usłyszałem głęboki pomruk,
który narastał z każdą chwilą, zdawało mi się, że dobywa się z wnętrza automatu. Był to
niewątpliwie odgłos wirujących kół, kojarzył mi się z rozstrojonym mechanizmem, który wymknął
się spod kontroli regulatorów. Ale nie miałem czasu na domysły, gdyż zafrapowały mnie dziwne
ruchy samego automatu. Przebiegały po nim lekkie, ale nieustanne konwulsje. Korpus i głowa
trzęsły się jak u człowieka tkniętego paraliżem albo febrą, drżenie nasilało się z każdą chwilą, aż
cała figura zaczęła gwałtownie dygotać. Raptem automat zerwał się na nogi, wyciągnął ramiona i

rzucił się naprzód jak pływak do wody. Stało się to w mgnieniu oka. Moxon szarpnął się do tyłu,
ale nie zdążył odskoczyć. Zobaczyłem, jak straszne łapska chwyciły go za gardło, w tejże chwili
stolik się przewrócił i świeca zgasła. W ciemnościach słychać było straszliwe odgłosy walki i
ochrypły, ptasi skrzek Moxona. Zanim zdążyłem rzucić mu się na pomoc, cały pokój rozbłysnął
oślepiająco białym światłem, które wypaliło mi w mózgu, sercu i pamięci żywy obraz obu
walczących. Moxon leżał na podłodze, z gardłem w uścisku żelaznych rąk, z odrzuconą do tyłu
głową, oczy miał wytrzeszczone, język wywalony na brodę. Namalowane oblicze jego mordercy
tchnęło spokojem i skupieniem, jak przy rozwiązywaniu szachowego dylematu! W tejże chwili
ogarnęła mnie ciemność i cisza.
W trzy dni później odzyskałem przytomność w szpitalu. Powoli przypomniałem sobie wypadki
owej tragicznej nocy. W swoim opiekunie rozpoznałem Haleya, zaufanego współpracownika
Moxona. Gdy spostrzegł, że go poznaję, podszedł do mnie z uśmiechem.
— Niech mi pan opowie"— wyszeptałem z trudem — co się stało. Wszystko.
— Naturalnie — odparł. — Wyniesiono pana nieprzytomnego z płonącego domu Moxona. Nikt nie
wie, skąd się pan akurat tam wziął. Możliwe, że będzie pan musiał złożyć wyjaśnienia. Przyczyna
pożaru też jest odrobinę tajemnicza. Osobiście uważam, że dom zajął się od pioruna.
— A Moxon?
— Wczoraj go pochowano... Nie było co zbierać.
Widocznie znany mruk okazywał się czasem przystępny, przynajmniej chętnie przekazywał
wstrząsające informacje. Chwilę męczyłem się, zanim udało mi się zadać następne pytanie.
— Kto mnie uratował?
— Hm, skoro pan ciekaw... to ja.
— Dziękuję panu i niechże pana Bóg za to błogosławi, panie Haley. Czy uratował pan również
urocze dzieło swoich rąk? Automatycznego szachistę, który zamordował swojego wynalazcę?
Haley odwrócił wzrok i milczał długą chwilę. Wreszcie spojrzał na mnie i powiedział z powagą:
— Pan wie o nim?
— Wiem — odparłem. — Widziałem go na własne oczy.
Było to wiele lat temu. Gdyby mnie dzisiaj o to zapytano, nie umiałbym udzielić tak pewnej
odpowiedzi.

DRAŃSTWO

1

Nie zawsze się je to, co na stole

Przy łojowej świecy, stojącej na nie heblowanym stole, jakiś człek czytał zapiski w starej i
wysłużonej księdze rachunkowej. Pismo musiało być słabo czytelne, gdyż nieraz przybliżał tekst do
samej świecy. Cień księgi ogarniał wówczas część pokoju i zasłaniał twarze zebranych; poza
czytającym było ich ośmiu. Siedmiu siedziało pod ścianami z okrąglaków, w milczeniu i bezruchu.
Pokój był niewielki. Ósmy leżał na stole, wyciągnięty na wznak, z rękami wzdłuż ciała, okryty
prześcieradłem. Był martwy.
Człowiek czytał zapiski w skupieniu, nikt z zebranych nie odzywał się. Wszyscy siedzieli jakby w
oczekiwaniu, tylko zmarły nie czekał na nic. Z gęstych ciemności za oknem dochodziła wrzawa
puszczańskiej nocy — odległy zaśpiew kojotaj przenikliwy i pulsujący szum owadów wśród drzew;
niesamowite krzyki nocnych ptaków tak niepodobne do ptasich głosów za dnia; brzęczenie
ciężkich, obłędnie krążących chrząszczy i cały ów tajemniczy chór szmerów, którego prawie się nie
słyszy, dopóki nie zamilknie raptem, jakby w obawie przed czyjąś niedyskrecją. Wszystko to
uchodziło jednak uwagi zebranych. Widać było po każdej zmarszczce na ich surowych twarzach, że

obca im jest próżna ciekawość, pozbawiona praktycznego znaczenia. Zapewne byli to ludzie z
najbliższych okolic — farmerzy i drwale.
Czytający różnił się nieco od nich; rzec by można, że jest to człek światowy, chociaż coś w jego
wyglądzie wskazywało na pokrewieństwo z otoczeniem. Kurtka jego nie zrobiłaby dobrego
wrażenia w San Francisco, tak jak i surowe obuwie. On jeden siedział ż odkrytą głową. Kapelusz
leżący na podłodze jedynie przez pomyłkę można by wziąć za dowód elegancji. Miał dość ujmującą
twarz mimo odcienia surowości. Możliwe, że tę marsową minę przybierał tylko ze względu na
sprawowaną władzę. Był to bowiem koro-ner. Zapiski, które czytał, trafiły mu do rąk z racji jego
urzędu; znaleziono je wśród rzeczy pozostałych po zmarłym — w chacie, gdzie obecnie odbywało
się śledztwo.
Koroner skończył właśnie lekturę i schował zapiski w zanadrze, kiedy otworzyły się drzwi i wszedł
młody mężczyzna, ubrany po wielkomiejsku. Był zakurzony; gnał tu konno, ażeby zdążyć na czas.
Nikt go nie pozdrowił; koroner kiwnął mu głową.
— Czekaliśmy na pana — powiedział. — Trzeba dziś skończyć z tą historią.
Młody człowiek uśmiechnął się.
— Przepraszam, że kazałem panom czekać na siebie. Nie wykręcam się bynajmniej od zeznań,
pojechałem tylko na pocztę nadać sprawozdanie do swojej gazety. Pozostaje mi powtórzyć to, co
już napisałem.
— Sprawozdanie, które pan wysłał do gazety — uśmiechnął się koroner — odbiega chyba od tego,
co pan nam powie pod przysięgą.
— Jak pan woli — odparł dość zapalczywie dziennikarz i zaczerwienił się. — Mam przy sobie
duplikat, bo pisałem przez kalkę. Jest to rzecz tak niewiarygodna, że ubrałem ją w formę fikcji
literackiej. Chciałbym posłużyć się tekstem w trakcie swoich zeznań.
— Sam pan mówi, że rzecz jest niewiarygodna.
— Nic panu do tego, skoro przysięgnę, że to prawda, proszę pana.
Koroner milczał chwilę, ze wzrokiem wbitym w podłogę. Ludzie pod ścianami szeptali między
sobą, nie spuszczając oczu z twarzy nieboszczyka. Wreszcie koroner podniósł wzrok i powiedział:
— Przystępujemy do przesłuchania.
Zebrani odsłonili głowy. Świadek został zaprzysiężony.
— Pańska godność? — spytał koroner.
— William Harker.
— Wiek?
— Dwadzieścia siedem lat.
— Znał pan denata, Hugh Morgana?
— Tak.
— Czy był pan przy nim w chwili śmierci?
— Byłem w pobliżu.
— Jakim cudem... To jest, skąd się pan tu w ogóle wziął?
— Przyjechałem do niego w gościnę polować i łowić ryby. Ale miałem również inny cel na
względzie. Chciałem poznać bliżej tego człowieka i jego niezwykły, samotny tryb życia. Stanowił
dobry materiał na postać literacką. Od czasu do czasu pisuję nowele.
— A ja czytuję od czasu do czasu.
— Bardzo mi miło.
— Nie pańskie nowele, tylko w ogóle.
Kilku ławników zaśmiało się. W ponurych sytuacjach humor tryska jak raca. Żołnierze w chwilach
bitewnej ciszy śmieją się z byle czego, a żart w domu nieboszczyka robi wrażenie przez kontrast.
— Proszę opisać okoliczności, w jakich nastąpiła śmierć denata — powiedział koroner. — Może
pan dowolnie posługiwać się notatkami.
Świadek zrozumiał. Wydobył z zanadrza rękopis i przysunął się do światła. Przerzucił kilka kartek,
zanim odnalazł właściwą stronę, i zaczął czytać.

2

Co się może zdarzyć na polu dzikiego owsa

,,...Słońce ledwie wzeszło, kiedy wyszliśmy z domu. Wybraliśmy się na przepiórki, mieliśmy ze
sobą dwie dubeltówki, ale tylko jednego psa. Morgan powiedział, że najlepszy teren znajdziemy za
wzgórzem, które wskazał ręką. Wspięliśmy się ścieżką przez zarośla chapparalu. Za grzbietem
wzgórza leżała kotlina porośnięta gęsto dzikim owsem. Morgan szedł przede mną o parę kroków.
Raptem usłyszeliśmy — gdzieś z prawej strony — trzask łamanych gałązek, jak by jakieś zwierzę
przedzierało się przez krzaki, które gwałtownie zafalowały na naszych oczach.
— Wypłoszyliśmy jelenia — powiedziałem. — Szkoda, że sztucer został w domu.
Morgan z napięciem obserwował wzburzony chapparal. Nie odrzekł nic, tylko odwiódł oba kurki
dubeltówki i trzymał ją w pogotowiu. Wydał mi się trochę zaniepokojony, co mnie zaskoczyło.
Morgan bowiem znany był z wyjątkowego opanowania w najkrytyczniejszych nawet momentach.
— Dajże spokój — powiedziałem. — Nie masz chyba zamiaru szpikować śrutem jelenia, co?
Znowu zbył mnie milczeniem. Ale gdy odwrócił się profilem, uderzył mnie wyraz napięcia na jego
twarzy. Wtedy zrozumiałem, że trafiliśmy na grubego zwierza. W pierwszej chwili podejrzewałem,
że to grizli.
Podszedłem z dubeltówką i stanąłem u boku Morgana.
Krzaki się uspokoiły i zrobiło się cicho, ale Morgan z napięciem wpatrywał się nadal w zarośla.
— Co to takiego? Co to za cholera? — spytałem.
— To samo draństwo! — odparł nie odwracając głowy. Głos miał zmieniony i ochrypły.
Zauważyłem, że Morgan dygocze.
Już miałem się odezwać, kiedy spostrzegłem, że dziki owies porusza się w niesamowity wręcz
sposób. Wprost nie umiem tego opisać. Przez pole szła szeroka smuga, która przypominałaby wiatr,
gdyby owies tylko się przyginał, ale on się kładł wgnieciony w ziemię. Smuga sunęła powoli
wprost na nas.
Oglądałem w życiu wiele dziwnych rzeczy, ale nic nie podziałało na mnie tak, jak to niezwykłe i
niewytłumaczalne zjawisko, chociaż nie przypominam sobie, abym się bał. Nasunęło mi się
osobliwe skojarzenie — kiedyś wyjrzałem przez okno i pomyliły mi się dwa drzewa. Małe drzewko
pod oknem wziąłem za jedno z kępy dużych drzew rosnących znacznie dalej. Wysokość ta sama,
tylko wyrazisty kontur różnił je od tamtych. Było to zwykłe zakłócenie perspektywy, a jednak
targnął mną lęk, przeraziłem się nieomal. Do tego stopnia ufamy w nienaruszalność znanych praw
fizycznych, że każde pozorne ich zahamowanie działa na nas jak kataklizm, zapowiedź
niesłychanego nieszczęścia. Więc i owies, który całkiem bez przyczyny kładł się smugą sunącą
prościuteńko ku nam — napawał nas wyraźnym niepokojem. Morgan wyglądał wręcz przerażony.
Nie wierzyłem własnym oczom, kiedy raptem wycelował dubeltówkę i wypalił z obu luf we
wzburzony owies! Zanim rozwiał się dym wystrzału, usłyszałem wściekły wrzask, jakby ryk dzi-
kiego zwierza. Morgan rzucił dubeltówkę i wziął nogi za pas. W tejże chwili jakiś impet cisnął mną
o ziemię — jakiś rozpędzony miękki ciężar, niewidoczny wśród dymu, zbił mnie z nóg.
Zanim zdążyłem zerwać się i chwycić wytrąconą z rąk dubeltówkę, usłyszałem, jak Morgan
krzyczy w śmiertelnej trwodze. Zagłuszał go wściekły charkot jakby gryzących się psów.
Niesamowicie przerażony zerwałem się na nogi i spojrzałem w tamtym kierunku; niech mnie łaska
boska broni od podobnego widoku! O niecałe trzydzieści stóp przede mną Morgan powalony na
jedno kolano szamotał się gwałtownie, z potwornie odrzuconą do tyłu głową, bez kapelusza, z
rozwianymi włosami. Coś rzucało nim w przód i w tył, targało jego ciałem. Wyprężył prawe ramię,
ale dłoń gdzieś znikła — w każdym razie nie mogłem jej dostrzec, tak jak i lewego ramienia.
Chwilami — jak podszeptuje mi pamięć — widziałem go tylko fragmentarycznie — kawałkami,
inaczej nie potrafię tego określić, i zaraz ukazywał mi się znowu cały.
Wszystko musiało się rozegrać w ciągu kilku sekund, a jednak Morgan zdołał wykonać wszelkie
chwyty zaciekłego zapaśnika, który ulega przygniatającej przewadze. Widziałem tylko jego, a i to

nieza-wsze wyraźnie. Przekleństwa i krzyki Morgana dochodziły przez taki ryk wściekłości i furii,
jakiego nigdy nie słyszałem. Nie wyobrażam sobie, aby mógł tak ryczeć jakikolwiek człowiek czy
jakikolwiek zwierz.
Stałem w osłupieniu. Dopiero po chwili cisnąłem dubeltówkę i rzuciłem się przyjacielowi na
pomoc. Zaświtało mi w głowie, że dostał jakiegoś ataku albo konwulsji. Zanim dobiegłem, leżał już
spokojnie na ziemi. Wszystko ucichło. Raptem zdjął mnie taki strach, jakiego nie wzbudziło we
mnie nawet to przeraźliwe przed chwilą szamotanie. Wśród dzikiego owsa ujrzałem znowu
tajemniczą smugę. Od miejsca, gdzie na zdeptanej ziemi leżał mój przyjaciel, sunęła powoli w
stronę lasu. Nie potrafiłem oderwać od niej oczu, dopiero gdy zniknęła wśród drzew spojrzałem na
towarzysza. Był martwy."

3

Człowiek, chociaż nagi, może być w łachmanach

Koroner wstał i nachylił się nad nieboszczykiem. Uniósł róg prześcieradła i odrzucił je na bok,
odsłaniając nagie zwłoki. Świeca nadawała im gliniastozółtą barwę. Na ciele widać było sine
plamy, powstałe wskutek podskórnego wylewu krwi. Pierś i boki wyglądały tak, jak by je ktoś
zgruchotał maczugą. Gdzieniegdzie ziały straszliwe rany, odarta skóra zwisała w strzępach.
Jedwabna chustka podtrzymywała brodę zmarłego. Koroner obszedł stół, rozwiązał supeł na głowie
nieboszczyka i zdjął chustkę, odsłaniając coś, co niegdyś stanowiło szyję. Paru ławników, którzy
wstali, aby lepiej widzieć, pożałowało swojej ciekawości. Poodwracali głowy. Świadek Harker
podbiegł do okna, wychylił się, zrobiło mu się słabo. Koroner opuścił chustkę na twarz zmarłego,
podszedł do kąta, gdzie leżało na kupce ubranie, podnosił i demonstrował kawałek po kawałku.
Były to strzępy garderoby, zesztywniałe od krwi. Ławnicy przyglądali się dosyć obojętnie, raz już
im to pokazywano; jedyną nowość stanowiły dla nich zeznania Harkera.
— Pa-nowie — powiedział koroner — więcej dowodów rzeczowych nie posiadamy. Obowiązki
swoje panowie już znacie. O ile nie ma pytań, możecie wyjść i zastanowić się nad werdyktem.
Wstał na to przewodniczący — wysoki, brodaty chłop pod sześćdziesiątkę, prosto odziany.
— Za pozwoleniem pana koronera, chciałbym zadać jedno pytanie — powiedział. — Z jakiego
domu wariatów wyrwał się ten cały świadek?
— Proszę, panie Harker — powiedział koroner poważnie i ze spokojem — z jakiego domu
wariatów uciekł pan niedawno?
Harker zaczerwienił się po same uszy, ale nie odrzekł ni słowa. Siedmiu ławników wstało i z
powagą wyszło z chaty.
— Skoro mi pan naubliżał — odezwał się Harker, gdy tylko został sam z koronerem i
nieboszczykiem — wolno mi chyba stąd wyjść?
— Owszem.
Harker ruszył do drzwi, ale zatrzymał się z ręką na klamce. Zawodowa ciekawość okazała się
silniejsza niż poczucie godności osobistej. Odwrócił się i rzekł:
— Poznaję, że trzyma pan w ręku dziennik Morgana. Zauważyłem, jak bardzo pana zaciekawił, pan
go czytał w trakcie moich zeznań. Czy nie mógłbym rzucić okiem? Nasi czytelnicy z chęcią...
— Dziennik nie ma nic do rzeczy — odparł koroner wsuwając go w kieszeń kurtki — wszystkie
ustępy pochodzą sprzed śmierci autora.
Harker zamknął za sobą drzwi. Po chwili weszli ławnicy i otoczyli stół, na którym rysował się
wyraźnie kontur zwłok, okrytych już prześcieradłem. Przewodniczący usiadł w pobliżu świecy,
wyjął z kieszeni ołówek i skrawek papieru i wypisał z mozołem następujące orzeczenie, pod którym
reszta mniej lub bardziej niezdarnie złożyła swoje podpisy:
„My, ławnicy, som przekonani, że niniejsze zwłoki uśmiercone zostały przez górskiego lwa, ale
poniektórzy z nas myślom, że wszystko jedno miały konwulsje."

4

Wyjaśnienie zza grobu

W dzienniku śp. Hugh Morgana znajdują się pewne interesujące ustępy, nie pozbawione chyba
wartości naukowej jako hipotezy. W czasie ustalania przyczyn zgonu dziennik nie został wzięty pod
uwagę; koroner myślał widocznie, że nie warto ławnikom mącić w głowach. Niepodobna ustalić
daty pierwszego zapisku, gdyż część kartki została wydarta. Urywek zaczyna się następująco:
„...ciskał się w półkolu, jak by kogoś osaczał, to znów przypadając do ziemi ujadał wściekle.
Wreszcie pomknął, aż się zakurzyło, i zniknął w zaroślach. Początkowo myślałem, że oszalał, ale
kiedy wrócił do domu, zachowywał się normalnie. Zauważyłem tylko, że boi się kary.
Czy pies potrafi widzieć nosem? Czy woń wywołuje w jakichś ośrodkach mózgowych obraz tego,
kto ją emanuje?..."
„2 września. Wczoraj w nocy przyglądałem się gwiazdom nad pagórkiem. Raptem zaczęły znikać
kolejno — od lewej ku prawej. Wyższe gasły ledwie na moment, ale niższe nad samym wzgórzem
znikły kompletnie. Zupełnie jak by coś przesuwało się tamtędy zasłaniając mi gwiazdy; nie wiem,
co to takiego, nie mogłem dojrzeć nawet konturu w słabym świetle gwiazd. Brr! To mi się nie
podoba."
W tym miejscu brak notatek z paru tygodni, gdyż trzy kartki zostały z dziennika wydarte.
„27 września. To znowu musiało tu być — co dnia znajduję nowe dowody. Wczoraj w tej samej
kryjówce czatowałem całą noc z nabitym sztucerem. Z rana ujrzałem jak zwykle świeże ślady. A
mógłbym przysiąc, że nie spałem — w ogóle nie mogę już spać. Ze strachu nie do zniesienia. Jeśli
to wszystko prawda — niedługo zwariuję, a jeśli urojenie, to już zwariowałem."
„3 października. Zostanę... Nie dam się wypędzić stąd. O nie, to mój dom, moja ziemia. Bóg niena-
widzi tchórzów..."
„5 października. Dłużej nie wytrzymam. Zaprosiłem Harkera, żeby spędził ze mną kilka tygodni —
ma trzeźwy umysł. Wywnioskuję z jego zachowania, czy uważa mnie za wariata."
„7 października. Odgadłem tajemnicę. Niespodziewanie olśniło mnie to dziś w nocy jak objawienie.
Jakież to proste — jak straszliwie proste!
Są dźwięki, których nie słyszymy. Nie reaguje na nie niedoskonały instrument — ucho ludzkie.
Skala dźwięku może być dlań za wysoka lub za niska. Przyglądałem się kiedyś kosom, które całą
chmarą obsiadły czubki drzew i zanosiły się śpiewem. Raptem — w jednej sekundzie, w mgnieniu
oka — poderwały się wszystkie na raz i uleciały w niebo. Jakże to możliwe? Nie mogły przecież
widzieć się nawzajem wśród gałęzi ani nie spuszczać oka z przywódcy. Musiał się odezwać jakiś
sygnał ostrzegawczy, ostry i przenikliwy, silniejszy niż cały ów świergot, ale ja go nie słyszałem.
Nie tylko wśród kosów, ale i wśród innych ptaków zaobserwowałem to samo zjawisko. Na przykład
przepiórki, rozsypane wśród zarośli po całej kotlinie, równocześnie zrywały się do lotu.
Marynarze wiedzą, że ławice wielorybów baraszkujące na powierzchni oceanu, oddalone od siebie
całe mile, nieraz nurkują w tym samym momencie i znikają z oczu w identycznej chwili. Bo
właśnie odezwał się sygnał i chociaż marynarze go nie słyszą, to jednak czują, jak statek wibruje
niby katedra od basowego dźwięku organów.
Podobnie rzecz się ma z kolorami. Fizyk rozszczepiając światło słońca może stwierdzić obecność
promieni zwanych nadfiołkowymi. Reprezentują one kolory — samodzielne kolory w kompozycji
światła — których nie potrafimy dostrzec. Oko ludzkie jest niedoskonałe, obejmuje ledwie kilka
oktaw rzeczywistej »skali chromatycznej«. Nie dostałem pomieszania zmysłów; istnieją kolory,
których nie widzimy.
I — niech mnie Pan Bóg strzeże — to draństwo jest takiego właśnie koloru!"

PASTERZ HAITA

W sercu Haity gościła naiwna młodość. Wiódł proste i zdrowe życie, nie miał złych myśli i złych
ambicji. Wstawał ze słońcem, szedł pomodlić się do świątyni Hastura, boga pasterzy, który
zazwyczaj wysłuchiwał go łaskawie i z zadowoleniem. Oddawszy mu cześć Haita otwierał zagrodę
i z radosnym sercem wyprowadzał swoje owce na pastwisko. Po drodze spożywał śniadanie, ser i
placek owsiany, czasem skubnął trochę jagód zimnych od rosy albo napił się wody ze strumieni,
które spływały do rzeki w dolinie i mknęły z nią nie wiadomo dokąd.
W długie letnie dni, kiedy owce pasły się wyśmienitą z łaski bogów trawą albo leżały sobie
przeżuwając pokarm, Haita kładł się w cieniu drzewa i tak słodko przygrywał na piszczałce, że
nieraz dostrzegał kątem oka, jak wychylają się z gąszczów duszki leśne, aby posłuchać jego
muzyki. Uciekały jednak w popłochu, gdy zwrócił na nie oczy. Haita wyciągnął z tego poważny
wniosek, że szczęście przychodzi nieoczekiwanie, a gdy się go szuka, nie da się znaleźć wcale.
Niewiele mniej od łask Hastura, który nigdy mu się nie objawił, Haita cenił sobie przyjacielskie
zainteresowanie nieśmiałych sąsiadów, nieśmiertelnych duszków leśnych i źródlanych. O zmierz-
chu spędzał owce do zagrody, skrupulatnie zamykał bramę i szedł do swojej groty, aby pokrzepić
się jadłem i snem.
Tak upływało mu życie. Mijał dzień podobny do dnia, chyba że rozsierdzony bóg zesłał burzę,
objawiając swój gniew. Haita kulił się wówczas w grocie i z twarzą ukrytą w dłoniach modlił się,
aby bóg jego tylko pokarał za grzechy całego świata. Czasami musiał uciekać ze spłoszonym
stadem na wysokie regle, gdy wskutek ogromnej ulewy rzeka wystąpiła z brzegów. Błagał wtedy
boga o ocalenie ludzi z wielkich miast, które ponoć leżały na równinie za dwoma błękitnymi
górami.
„Łaskawy jesteś, o Hasturze — modlił się — że dałeś mi góry, bo mam gdzie uciec przed powodzią
ze swoim stadem. Ale resztę świata sam musisz ocalić, na własną rękę, bo inaczej przestanę cię
czcić."
I Hastur wiedząc, że Haita dotrzymuje słowa, ratował miasta od zguby, posyłał wezbrane wody do
morza.
Tak to żył Haita od niepamiętnych czasów. Właściwie nie umiał pojąć, aby można było żyć inaczej.
O całą godzinę drogi, w głębi doliny, mieszkał świątobliwy pustelnik. Od niego to słyszał o
wielkich miastach, gdzie żyją ludzie, którzy nie mają owiec, biedacy. Ale nie dowiedział się od
pustelnika niczego o swoich najmłodszych latach i wyobrażał sobie, że musiał być wtedy maleńki i
bezbronny jak jagnię.
Rozmyślał o tajemnicach i cudach, a zwłaszcza o tej straszliwej przemianie nacechowanej ciszą i
rozkładem, przemianie, której sam musi kiedyś ulec, tak jak owce z jego stada, tak jak wszystkie
żyjące istoty prócz ptaków. I uświadomił sobie, jak żałosny i beznadziejny jest jego los.
„Muszę wiedzieć koniecznie — powiedział sobie — skąd i po co przyszedłem na świat. Bo jakże
mam wykonywać obowiązki, skoro nie wiem, kto mi je powierzył? I jakąż mogę mieć pociechę,
skoro nie wiem, jak długo jeszcze potrwam? Możliwe, że zostanę przemieniony, zanim słońce
wzejdzie, a co się wtedy stanie z moją owczarnią? Co też właściwie stanie się ze mną?"
Od tych rozmyślań Haita sposępniał i sponurzał. Nie zagadywał już wesoło do swoich owiec, nie
spieszył ochoczo do świątyni Hastura. W każdym poszumie wiatru słyszał szepty złośliwych bóstw,
każda chmura zwiastowała nieszczęście, a w ciemności kłębił się strach. Ilekroć przytknął
piszczałkę do ust, zamiast melodii dobywał się z niej okropny lament; leśne i źródlane duszki nie
tłoczyły się już w zaroślach, aby słuchać jego muzyki, tylko uciekały czym prędzej, potrącając
kwiaty i szeleszcząc liśćmi. Nie opiekował się swoim stadem, wiele owiec rozpierzchło się i
pogubiło w górach. Reszta wychudła i chorowała z braku dobrej paszy, nie szukał bowiem dla nich
świeżych pastwisk, tylko wiódł je dzień po dniu w to samo miejsce, przez zwykłe roztargnienie, tak
go pochłonęła zagadka życia i śmierci — o nieśmiertelności nie wiedział nic.
Któregoś dnia w trakcie najczarniejszych rozmyślań zerwał się raptem z kamienia i ze stanowczym
gestem zawołał:

— Bogowie nie chcą mi wyjawić tajemnicy, więc nie będę więcej ich błagał. Niech no sami
uważają, żeby mi nie zrobili żadnej krzywdy. Wracam do swoich obowiązków, a jeśli pobłądzę, na
bogów niech spadnie cała wina!
Gdy wypowiedział te słowa, wielka jasność rozbłysła wokół niego. Haita podniósł oczy myśląc, że
to słońce przedarło się przez chmury, ale na niebie nie było chmur. Stała przed nim prześliczna
dziewczyna. Taka piękna, że kwiaty u jej stóp w rozpaczy stuliły kielichy i pochyliły się do ziemi w
pokorze. W spojrzeniu miała tyle słodyczy, że kolibry zlatywały się jak po nektar do jej oczu, a
dzikie pszczoły tuliły się do jej warg. I taka jasność biła od niej, że cienie przedmiotów wędrowały
za nią posłusznie jak za słońcem.
Oczarowała Haitę, klęknął przed nią w uwielbieniu, a ona położyła mu dłoń na głowie.
— Wstań — głos jej dźwięczał melodią wszystkich dzwoneczków jego owiec — wstań, nie musisz
mnie czcić, gdyż nie jestem boginią, ale jeśli szanujesz prawdę i obowiązek, to pozostanę z tobą.
Haita pochwycił jej dłoń, bąkając wyrazy wdzięczności, i podniósł się z kolan. Stali trzymając się
za ręce, z uśmiechem zaglądając sobie w oczy. Haita wpatrywał się w nią z szacunkiem i
zachwytem.
— Błagam cię, śliczna panienko, powiedz, jak się nazywasz, skąd i po co przychodzisz?
Dziewczyna cofnęła się kładąc palec na ustach. Jej uroda nabrała innego wyrazu i Haita zadrżał —
tak się odmieniła, choć wciąż była piękna. Ściemniło się raptownie, nad dolinę z chyżością sępa
nadleciał ogromny cień. Postać dziewczyny coraz niewyraźniej majaczyła w mroku, a głos jej jak
by szedł z oddali, gdy odezwała się tonem bolesnej wymówki:
— Zarozumiały i niewdzięczny młodzieńcze! Każesz mi tak prędko cię opuścić? Musisz od razu
zrywać naszą wieczystą ugodę?
Haita w rozpaczy padł na kolana i zaklinał ją, aby nie odchodziła. Zerwał się i szukał jej w
gęstniejącym mroku, wołając ją nadaremnie. Znikła bez śladu, ale z ciemności dobiegł go jej głos:
— Kto mnie szuka, ten mnie nigdy nie posiądzie. Wróć do swoich obowiązków, niewierny
pasterzu, albo nie spotkamy się więcej.
Zapadła noc. W górach wyły wilki, do nóg Haity tuliły się przerażone owce. W chwili
niebezpieczeństwa zapomniał o swoim rozczarowaniu, zawiódł trzodę do zagrody, z całego serca
podziękował Hasturowi za ratunek, po czym ułożył się do snu w swojej grocie.
Kiedy się obudził, grota jaśniała wspaniałym słońcem. A tuż przy nim siedziała panienka.
Uśmiechnęła się do niego, a jej uśmiech był jak muzyka jego pasterskiej piszczałki. W obawie, aby
jej znowu czymś nie urazić, nie śmiał się odezwać, nie wiedział bowiem, co mu wolno powiedzieć.
— Nie opuściłeś trzody i nie zapomniałeś podziękować Hasturowi, że cię uchronił od wilków —
powiedziała — dlatego znów przyszłam do ciebie. Czy chciałbyś mieć we mnie towarzyszkę?
— Któż nie chciałby cię mieć na zawsze? — odparł Haita. — Och, nie opuszczaj mnie nigdy, aż do
tej chwili, kiedy... kiedy się odmienię i będę leżał w milczeniu i bezruchu. — Haicie brakowało
słowa na określenie śmierci. — Doprawdy wolałbym — ciągnął — abyś była mężczyzną, tak jak ja,
bo moglibyśmy urządzać zapasy i wyścigi, no i nie byłoby nam nigdy nudno ze sobą.
Na te słowa dziewczyna wstała i wyszła z groty. Haita zerwał się z posłania, rzucając się za nią w
pościg, ale spostrzegł ku swemu zaskoczeniu, że rozszalała się ulewa i strumień w dolinie wystąpił
z brzegów. Owce beczały ze strachu, gdyż woda zaczęła zalewać zagrodę. A nieznanym miastom
na odległej równinie znów groziło niebezpieczeństwo.
Minęło wiele czasu, zanim Haita ujrzał ją znowu. Któregoś dnia wracał od pustelnika, któremu za-
niósł owcze mleko, placki owsiane i jagody, gdyż świątobliwy starzec nie miał już sił, aby zadbać o
pokarm dla siebie.
— Biedny staruszek — skonstatował Haita. — Jutro wrócę po niego, wezmę go na plecy i zaniosę
do swojej groty. Odtąd będę się nim opiekował. Na pewno po to właśnie Hastur wychowywał mnie
tyle lat, po to daje mi siłę i zdrowie.
Gdy to mówił, stanęła przed nim na ścieżce dziewczyna w migoczącym stroju i uśmiechnęła się.
Haita oniemiał.
— Znowu jestem — powiedziała — przychodzę, aby z tobą zamieszkać, jeśli zechcesz mnie
zatrzymać, skoro nie chce nikt inny. Przypuszczam, że zmądrzałeś na tyle, aby wziąć mnie taką,

jaka jestem, i o nic nie pytać.
Haita padł jej do stóp.
— Piękna istoto — zawołał — gdybyś tylko zechciała, wielbiłbym cię całą duszą i sercem na wieki.
Ale jesteś kapryśna, niestety, i zmienna. Zanim słońce wstanie, mogę cię znów stracić. Błagam cię,
obiecaj, że choćbym po wielekroć uraził cię nieświadomie, ty mi przebaczysz i zostaniesz ze mną
na zawsze.
Ledwie skończył mówić, gdy zza gór wypadła gromada niedźwiedzi o wściekłych ślepiach i gnała
ku niemu szczerząc paszcze. Dziewczyna jak zwykle znikła. A on rzucił się do ucieczki, aby
ratować życie. Zatrzymał się dopiero w chacie pustelnika. Pospiesznie zaryglował drzwi przed
niedźwiedziami i z płaczem rzucił się na ziemię.
— Synu mój — powiedział pustelnik, siedzący na świeżym posłaniu z siana, które mu rano urządził
Haita — niepodobna, abyś płakał przez niedźwiedzie. Powiedz mi, jakie nieszczęście cię spotkało,
aby starość mogła ukoić bolączki młodości balsamem wiedzy.
Haita opowiedział mu wszystko — jak trzykrotnie spotkał promienną dziewczynę, jak trzykrotnie
ona go porzuciła. Nie pominął żadnych szczegółów ani żadnego słowa, jakie padło między nimi.
Kiedy skończył, świątobliwy pustelnik milczał przez chwilę, a potem rzekł:
— Synu mój, słuchałem uważnie twej opowieści i znam tę panienkę. Widziałem ją na własne oczy,
zresztą wielu ją widywało. Wiedz zatem, że imię jej, o które nawet nie pozwoliła się zapytać, to
Szczęście. Prawdę jej rzekłeś, że jest kapryśna, gdyż stawia warunki, którym człek nie może
sprostać, a za karę od niego ucieka. Przychodzi tylko wówczas, gdy się jej nie szuka, i nie wolno o
nic jej pytać. Okaż tylko ciekawość, zwątpienie albo obawę — a już jej nie ma! Długo miałeś ją,
zanim ci uciekła?
— Zaledwie przez mgnienie oka — odpowiedział Haita, rumieniąc się ze wstydu przy tym
wyznaniu. — Za każdym razem odstręczałem ją w jednej chwili.
— Nieszczęsny chłopcze — rzekł święty mąż — gdybyś był dyskretny, mógłbyś ją mieć chwile
dwie.

GRÓB BEZ DNA

Nazywam się John Brenwalter. Ojciec mój, tęgi pijak, wynalazł sposób na wyrabianie z gliny kawy
ziarnistej i uzyskał patent; jednakże jako człek uczciwy nie brał osobiście udziału w produkcji.
Dlatego też posiadał tylko skromny majątek; procenty, jakie otrzymywał od tak cennego
wynalazku, zaledwie wystarczały na procesowanie się z bandą łobuzów, która próbowała ograbić
go z autorstwa. Nie miałem więc wielu przywilejów, jakimi cieszą się dzieci niecnych i wyzutych z
przyzwoitości rodziców. Gdyby nie moja szlachetna i pełna poświęcenia matka, która zaniedbała
młodsze rodzeństwo, aby osobiście zająć się moją edukacją, wyrósłbym dziś na zupełnego nieuka i
z konieczności uczyłbym w szkole. Na wagę złota cenię sobie to, że zostałem jej oczkiem w głowie.
Kiedy miałem dziewiętnaście lat, pech chciał, że zmarło się mojemu ojcu, który cieszył się zawsze
doskonałym zdrowiem. Śmierć, która bez zapowiedzi nastąpiła przy kolacji, nikogo tak nie
zaskoczyła jak jego samego. Jeszcze tegoż ranka otrzymał zawiadomienie, że przyznano mu patent
na pomysł rozsadzania kas pancernych w sposób bezszmerowy przy pomocy sprężarki
hydraulicznej. Dyrektor Urzędu Patentowego oświadczał, że pierwszy raz przedłożono mu do
oceny tak dowcipny, skuteczny i ze wszech miar chwalebny wynalazek, toteż ojciec cieszył się na
myśl, że czeka go długi żywot w bogactwie i zaszczytach. Nagła śmierć sprawiła mu więc głęboki
zawód. Natomiast moja matka — pobożność i poddanie się woli niebios stanowiły szczególne
zalety jej charakteru — wyraźnie lepiej to zniosła. Z końcem posiłku, gdy ciało biednego ojca
zostało uprzątnięte z podłogi, wezwała nas do sąsiedniego pokoju i przemówiła tymi słowy:
— Moje dzieci, byłyście przed chwilą świadkami niecodziennego zdarzenia, które stanowi jeden z
najbardziej przykrych wypadków w życiu każdego poczciwego człowieka i... doprawdy nie sprawia

mi przyjemności. Proszę was, abyście uwierzyły, że nie przykładałam do tego ręki. Naturalnie —
spuściwszy oczy w głębokiej zadumie, dodała po chwili — naturalnie lepiej, że on nie żyje.
Powiedziała to z takim przekonaniem jako rzecz najbardziej oczywistą, że nikt z nas nie miał
odwagi narazić się jej pytaniami. Matkę bowiem, ilekroć ktoś z nas coś zbroił, ogarniało zawsze
takie zdumienie, że na winowajcy skóra cierpła. Pewnego razu w przypływie złego humoru
pozwoliłem sobie obciąć ucho braciszkowi. Proste słowa matki: „Zdumiewasz mnie, John!" —
zawierały tak ostrą naganę, że po bezsennej nocy pobiegłem do niej we łzach i padłem do nóg
wołając: „Mamo, przebacz, że cię zdumiałem." Czuliśmy więc wszyscy, wraz z jednouchym
braciszkiem, że dla świętego spokoju lepiej o nic nie pytać, skoro matka twierdzi, że nasz drogi
tatuś jakoś skorzystał na tym, że umarł. Matka ciągnęła dalej:
— Muszę wam powiedzieć, moje dzieci, że w przypadku nagłej i niewyjaśnionej śmierci prawo
wymaga, aby przyszedł koroner, pokrajał ciało na kawałki, przedstawił je do obejrzenia szeregowi
osób, które orzekną w rezultacie, że delikwent zmarł. Koroner dostaje za to grube pieniądze. W
naszym wypadku pragnę uniknąć tej bolesnej formalności, której nigdy nie pochwalał wasz... hm,
nieboszczyk. John — tu matka zwróciła ku mnie swą anielską twarz — jesteś chłopcem
wykształconym i roztropnym. Masz teraz okazję odwdzięczyć się za wyrzeczenia, jakie wszyscy
razem ponieśliśmy dla ciebie. John, idź, sprzątnij koronera.
Wzruszony takim dowodem zaufania i szansą wybicia się w dziedzinie, która mnie pociąga,
ukląkłem przed matką, podniosłem do ust jej dłoń i oblałem ją tkliwymi łzami. Przed piątą po
południu sprzątnąłem koronera.
Natychmiast mnie aresztowano i wtrącono do więzienia, gdzie spędziłem wyjątkowo męczącą noc,
nie mogąc zasnąć z powodu profanacji, jakich dopuszczali się współwięźniowie, dwaj duchowni,
którzy dzięki teologicznej zaprawie posiedli płodność bezbożnych myśli i absolutnie niezrównaną
znajomość bluźnierstw. Ale gdzieś nad ranem dozorca, któremu też nie dawali spać za ścianą,
wszedł do celi i zaklął strasznie, ostrzegając wielebnych, że jeśli usłyszy jeszcze jedno świństwo,
bez względu na ich święte powołanie wyrzuci obydwu na ulicę. Od tej pory powściągali
niesympatyczne języki, w zamian za to grając na harmonijce, więc zasnąłem spokojnym i krze-
piącym snem niewinnej młodości.
Następnego dnia zostałem wezwany przed oblicze najwyższego sędziego i złożyłem wstępne
zeznania. Jak zwyczaj każe, nie przyznałem się do winy, dodając, że człowiek, którego
zamordowałem, był notorycznym demokratą. (Moja zacna matka była republikanką, od wczesnej
młodości troskliwie uświadamiała mi zasady sprawiedliwej władzy i konieczność tłumienia wrogiej
opozycji.) Sędzia, który dostał się na stanowisko dzięki republikańskiej urnie wyborczej z
ruchomym dnem, odczuł wyraźnie siłę mojego argumentu i poczęstował mnie papierosem.
— Proszę Wysokiego Sądu — zaczął prokurator okręgowy — nie uważam za konieczne
przedstawiania dowodów w tej sprawie. Wedle prawa, które panuje w tym kraju, pan sędzia ma
obowiązek d o p u s z c z a ć , że oskarżony jest niewinny. Gdybym przytaczał dowody i argumenty
na niekorzyść oskarżonego, przeszkodziłbym panu sędziemu w spełnieniu zaprzysiężonego
obowiązku. Skończyłem.
Mój obrońca, brat zamordowanego koronera, wstał i powiedział:
— Wysoki Sądzie, mój znamienity kolega określił w sposób tak świetny i wymowny zasadę
prawną, obowiązującą w tym procesie, że pozostaje mi tylko sprawdzić, o ile stało się jej zadość.
Mam na myśli zasadę d o p u s z c z a n i a . Prawdą jest, że pan sędzia ma obowiązek dopuszczać się
— czego? Tę właśnie kwestię prawo mądrze i sprawiedliwie pozostawia pańskiemu własnemu
rozeznaniu, pan zaś wywiązał się roztropnie ze wszelkich zobowiązań, jakie prawo nakłada. Odkąd
pana znam, panie sędzio, nic innego pan nie robił, tylko d o p u s z c z a ł . Dopuszczał śię pan
przekupstwa, kradzieży, krzywoprzysięstwa, podpalania, cudzołóstwa, morderstwa — każdej
zbrodni w rejestrze i każdego występku znanego osobnikom lubieżnym i zdeprawowanym, nie
wyłączając mojego znamienitego kolegi, pana prokuratora. Wypełnił pan całkowicie obowiązek
nałożony prawem. A ponieważ nie ma dowodów przeciwko mojemu klientowi, stawiam wniosek o
uniewinnienie tego zacnego młodzieńca.
Zapadła imponująca cisza. Sędzia powstał, nałożył czarny biret i głosem drżącym ze wzruszenia

skazał mnie na życie i wolność. Potem zwracając się do obrońcy powiedział zimno, a wymownie:
— Jeszcze się zobaczymy.
Następnego dnia mój adwokat, który tak sumiennie bronił mnie przed oskarżeniem o zamordowanie
jego brata — waśnili się o jakąś schedę — przepadł bez wieści i do dziś nie wiadomo, jaki los go
spotkał.
Tymczasem ciało mego świętej pamięci ojca zostało o północy potajemnie pochowane na
dziedzińcu — w butach i bez analizy świętej pamięci żołądka.
— Nie lubił wystawiać się na pokaz — powiedziała moja droga matka, gdy skończywszy ubijać
nad nim ziemię pomagała dzieciom rozrzucać w tym miejscu słomę. — Przepadał za domem i
kochał spokojne życie.
Podanie mojej matki o przyznanie jej praw spadkowych stwierdzało, że ma ona powody wierzyć, iż
zmarły nie żyje, skoro od dłuższego czasu nie przychodzi do domu na posiłki; jednak „złodziej nie
sędzia" — jak go odtąd z odrazą nazywała — orzekł, że dowód śmierci jest niewystarczający, i
powierzył majątek zarządcy publicznemu, którym był jego zięć. Wyszło na jaw, że pasywa i aktywa
dokładnie się równoważą; pozostawał jedynie patent na pomysł rozsadzania kas pancernych w
sposób bezszmerowy przy pomocy sprężarki hydraulicznej i ten przeszedł na własność sędziego i
nierzadcy publicznego — jak wolała się wyrażać moja droga matka. Tak to w ciągu paru miesięcy
zacna i przyzwoita rodzina popadła w nędzę i z konieczności została zmuszona do pracy.
W wyborze zajęć kierowały nami rozmaite względy, a więc dryg, skłonności osobiste i tak dalej.
Moja matka założyła eksluzywną szkołę prywatną, gdzie zgłębiano sztukę podrabiania cętek na
skórach lamparcich; starszy brat, George Henry, który miał zamiłowanie do muzyki, przygrywał na
trąbce w pobliskim instytucie głuchoniemych; moja siostra, Mary Maria, zajmowała się
perfumowaniem źródeł mineralnych według metody profesora Pumpernickla, a ja urządziłem się
jako spec od stawiania pozłacanych szubienic. Reszta rodzeństwa, której wiek nie pozwalał praco-
wać, trudniła się podkradaniem drobnego towaru sprzed sklepów, jak ją przyuczono.
W chwilach odpoczynku zwabialiśmy podróżnych do naszego domu i grzebaliśmy ich w piwnicy.
Część jej zajmowała spiżarnia, w której stały wina, wódki i zapasy żywności. Ulatniały się one tak
szybko, aż zrodziła się w nas przesądna myśl, że duchy pogrzebanych schodzą się tam głuchą nocą
na biesiady. Przynajmniej jedna rzecz nie ulegała wątpliwości — choć piwnica była zakratowana i
zamknięta na cztery spusty, znajdowaliśmy w niej prawie każdego ranka resztki mięsiwa, marynat i
konserw, zaśmiecające podłogę. Padł wniosek, aby przenieść spiżarnię gdzie indziej, lecz nasza
droga matka, zawsze szlachetna i gościnna, powiedziała, że lepiej przeboleć stratę, niż narazić się
na nieprzyjemności: jeśli duchom odmówi się tej błahej rekompensaty, mogą w odwet wszcząć
śledztwo, które obali nasz system podziału pracy i popchnie energię całej rodziny w jednym tylko
kierunku przeze mnie uprawianym — możemy wszyscy udekorować szubienice. Przyjęliśmy jej
decyzję z synowskim posłuszeństwem, płynącym z szacunku dla jej życiowej mądrości i nieska-
zitelnego charakteru.
Którejś nocy zgromadzeni na dole — nikt nie śmiał tam wejść w pojedynkę — wyprawialiśmy
burmistrzowi z sąsiedniego miasteczka dostojny, chrześcijański pogrzeb. Matka z młodszymi
dziećmi trzymała świece, a my z bratem obracaliśmy kilofem i łopatą, kiedy raptem siostra moja,
Mary Maria, krzyknęła wniebogłosy i zakryła rękami oczy. Przerażeni okropnie natychmiast
przerwaliśmy egzekwie i drżącymi głosami dopytywaliśmy się siostry, czego się tak przelękła.
Młodsze dzieci były tak wystraszone, że świece dygotały im w rękach, a nasze chybotliwe cienie
tańczyły dziko po ścianach, przybierając wręcz niesamowite pozy. Na twarzy nieboszczyka, muska-
nej światłem, jawił się coraz bardziej odrażający grymas, zjadliwy i złowróżbny. Krzyk siostry
wypłoszył szczury, które galopowały chmarą po piwnicy piszcząc przenikliwie. W ciemności
odległych kątów świeciły nieruchomo ich zielone ślepia, tak jak fosforyzujący opar rozkładu, który
wypełniał na wpół wykopany grób i zdawał się ucieleśniać wiszącą w skażonym powietrzu woń
śmierci. Dzieci z płaczem tuliły się teraz do starszych, świece powypadały im z rąk i nastała niemal
zupełna ciemność, tylko ów złowieszczy opar świetlny, dobywając się kłębami z rozkopanej ziemi,
wylewał się z brzegów grobu jak fontanna.
Tymczasem moja siostra odsłoniła twarz i klęcząc skurczona na świeżo wykopanej grudzie

wpatrywała się rozszerzonymi oczami w mroczną szczelinę pomiędzy dwoma beczkami wina.
— Tam jest! Tam! — krzyknęła wyciągając rękę. — Boże święty! Nie widzicie?
Istotnie coś się poruszało! Jakaś postać ludzka ledwie widoczna w mroku. Zataczając się i
chwytając się beczek, wysunęła się naprzód chwiejnym krokiem i na jedną chwilę ukazała się w
blasku niewygasłych świec; po czym zachwiała się ciężko i runęła jak długa na ziemię. W tym
momencie poznaliśmy go wszyscy. Poznaliśmy twarz naszego ojca — zmarłego przed dziesięcioma
miesiącami i pochowanego naszymi własnymi rękoma! Ojca, który powstał z martwych i był
przeraźliwie pijany!
O naszej panicznej ucieczce z tego strasznego miejsca, o wygaśnięciu wszelkich uczuć ludzkich, o
szaleńczej zgiełkliwej wspinaczce po oślizłych, zbutwiałych schodach — osuwając się, padając,
ściągając jedni drugich gramoliliśmy się po cudzych plecach, światła pogasły, starsi tratowali
słabsze rodzeństwo, dzieci ginęły strącane ręką matki! — o tym wszystkim nie śmiem się
rozwodzić. Uratowała się matka, starszy brat, siostra i ja. Reszta pozostała na dole, aby zemrzeć z
ran czy ze strachu — niektórzy, być może, od ognia. Gdyż w niecałą godzinę — pozbierawszy w
pośpiechu, co się dało unieść: kosztowności, pieniądze i ubrania — podpaliliśmy rezydencję i w
blasku pożaru uciekliśmy w góry. Nawet nie zdążyliśmy zabrać polisy ubezpieczeniowej. Po latach,
w dalekim kraju, moja droga matka na łożu śmierci wyznała, że miałaby sumienie spokojne, gdyby
nie ten jedyny grzech niedbalstwa. Spowiednik, człek świątobliwy, zapewnił ją, że ze względu na
okoliczności niebiosa darują jej winę.
Dopiero po dziesięciu latach, już jako wybitny fałszerz, wróciłem w przebraniu do krainy mojego
dzieciństwa. Chciałem odzyskać pewien skarb należący do nas i zakopany w piwnicy. Muszę
przyznać, że mi się to nie udało. W ruinach natrafiono na tyle szkieletów, że skłoniło to władze do
poszukiwania dalszych wykopalisk. Znaleźli skarb i już się nim zaopiekowali. Dom nie został
odbudowany; w istocie całe przedmieście zamieniło się w pustkowie. Zanotowano tyle
nieziemskich zjawisk i głosów w tej dzielnicy, że nikt nie chciał tam mieszkać. Ponieważ nikt nie
ślęczał mi nad głową, postanowiłem dać upust synowskiej miłości i popatrzeć raz jeszcze na twarz
ukochanego ojca — a nuż leżał spokojnie w grobie, tylko nas oczy wtedy zmyliły? W dodatku nie
zapomniałem, że nosił ogromny diamentowy pierścień, który od chwili jego śmierci znikł bez śladu,
wolno mi było przypuszczać, że został pochowany z pierścieniem na palcu. Sprokurowałem łopatę,
odnalazłem grób na dawnym dziedzińcu i zacząłem kopać. Wykopałem chyba z metr, gdy dno
grobu osunęło się i runąłem w dół. Wpadłem do starego ścieku przez sporą dziurę w sklepieniu.
Ciała nie było.
Nie mogłem się stamtąd wydostać, więc popełzłem wzdłuż kanału. Zagrodziła mi drogę sterta
zwęglonych rupieci i osmalonych cegieł. Usunąłem ją z trudem i znalazłem się nagle w owej
fatalnej piwnicy.
Wszystko stało się jasne. Ojciec, cokolwiek mu tam „zaszkodziło" przy kolacji (a myślę, że moja
zacna matka mogłaby rzucić nieco światła na tę sprawę), został niewątpliwie pochowany żywcem.
Grób przypadkowo wykopano tuż nad sklepieniem zapomnianego ścieku. Trumny ojciec nie dostał
i w rezultacie od jego rozpaczliwych szamotań sklepienie musiało się zawalić. Ojciec wpadł do
ścieku i w końcu schronił się do piwnicy. Czując, że we własnym domu nie jest mile widziany, nie
mając nic innego do wyboru zamieszkał w podziemnym odosobnieniu, gdzie podziwiał naszą
gospodarność i tuczył się naszym chlebem. To on wyjadał nam zapasy, to on wypijał nam wino —
gorzej od złodzieja! W chwili zamroczenia alkoholem musiał zatęsknić za ludźmi — tęsknota ta
stanowi jedyną sympatyczną więź między pijakiem a rasą, z której się wywodzi. Zatęsknił i opuścił
swoją kryjówkę w niezwykle nieodpowiedniej porze, czym ściągnął najbardziej opłakaną klęskę na
głowy najbliższych mu i najdroższych. Był to fałszywy krok urastający niemal do godności
zbrodni.

CZESANA KROWA

Ciotka Pacjencja, która prowadziła małe gospodarstwo w stanie Michigan, miała ulubioną krowę.
Zły charakter zdradzało to zwierzę, a i pożytek z niej był żaden, zamiast bowiem w wolnych
chwilach produkować mleko i cielęcinę, poświęcała wszystek swój czas sztuce wierzgania.
Ćwiczyła po całych dniach, a i w nocy budziła się, aby sobie wierzgnąć. Wierzgała na wszystko —
na kury, świnie, słupy, kamienie, ptaki na niebie i ryby pluskające w wodzie; miała bezstronne,
katolickie spojrzenie na świat, w jej krowim rozumieniu wszyscy byli sobie równi — wszyscy
jednako niegodni. Niczym ów Tymoteusz, co „uniósł śmiertelnika ku niebiosom" — tak się spi-
sywała krowa mojej ciotki Pacjencji, z tym że robiła to znacznie skuteczniej i znacznie częściej.
Przyjemnie było popatrzeć, jak toruje sobie drogę przez zatłoczone podwórko. Tak błyskawicznie
szastała racicami, że nieraz wszystko, co żyje, fruwało wokół niej.
Wymierzała kopniaki nie tylko niestrudzenie, ale i po mistrzowsku. Nie umywały się do niej
niedokształcone krowy, które nie poświęciły życia tej sztuce — zwykłe amatorki wierzgające ,,na
chybił-trafił". Widziałem raz, jak stała przy drodze żując sennie pokarm, jakby ucinała sobie
poobiednią drzemkę Kręcił się koło niej — zatopiony w błogiej nieświadomości i marzeniach o
bogdance — przeogromny czarny wieprz, kolos przypominający nosorożca. Naraz na moich oczach
— choć przysiągłbym, że krowa nawet nie drgnęła — wieprz przepadł gdzieś, ulotnił się zupełnie.
Tylko hen na nieboskłonie malutka czarna plamka przecinała horyzont z szybkością meteoru i za
chwilę znikła za dalekimi górami. Mógł to być ów wieprz.
Czesanie krów nie należy chyba do zwyczaju nawet w stanie Michigan. Ta jednak nigdy nie
wymagała dojenia, więc musiał znaleźć się na nią jakiś zastępczy środek, równie dokuczliwy.
Drażnienie jej skóry zgrzebłem uznano widać za najdotkliwszy dowód troskliwej opieki.
Przynajmniej ona tak uważała. Podejrzewam jednak, że ciotka naprawdę myślała, że zabieg ten wy-
chodzi dobremu bydlęciu na korzyść. W każdym bądź razie wynajmując parobka stawiała mu
zawsze jako warunek czesanie krowy każdego ranka. Nie mam pojęcia, ilu parobków krowa
usunęła z pracy na farmie mojej ciotki, ale sądząc po liczbie kulawych w tej części kraju,
powiedziałbym, że sporą ilość. Kulały nawet dzieci, ale te chyba dziedzicznie.
Myślę, że ciotka prowadziła wadliwą gospodarkę. Wprawdzie robocizna nic ją nie kosztowała,
gdyż wszyscy parobcy rzucali pracę, zanim uzbierało im się wynagrodzenie, ale w miarę jak sława
krowy rozprzestrzeniała się na sąsiednie stany, coraz trudniej było wynająć kogoś do roboty. A na
dodatek krowa była stale źle uczesana. W okolicy zaczęło kursować powiedzonko: „A niech krowa
kopnie takie gospodarstwo!" — prostacka metafora, z której miało wynikać, że ziemia leży
odłogiem, a zagroda chyli się do ruiny.
Do ciotki nie przemawiały żadne perswazje — zgadzała się na wszystko, ale nie naprawiała
niczego. Mąż jej usiłował właśnie metodą perswazji ratować gospodarkę i wygrywał wszystkie
dyskusje, aż wyperswadował się szybko na tamten świat. Pogrzeb jego opóźnił się o cały dzień,
zanim udało się ściągnąć drugiego przedsiębiorcę pogrzebowego, pierwszy bowiem na prośbę
wdowy zgodził się nieopatrznie uczesać krowę.
Od tego czasu moja ciotka Pacjencja nie figurowała na rynku matrymonialnym; miłość do krowy
nie zostawiła w jej sercu miejsca na bardziej naturalne i korzystniejsze uczucie. Kiedy jednak
ujrzała nie obsiane pola, nie zebrane plony, miedze zarośnięte wybujałym głogiem, a łąki ozdobione
pysznym kanadyjskim ostem, pomyślała sobie, że musi mieć partnera.
Gdy wyszły na jaw matrymonialne zamiary ciotki Pacjencji, w okolicy wybuchła panika. Księgi
stanu cywilnego wykazują, że w ciągu tego jednego roku zawarto więcej małżeństw niż w obu
dziesięcioleciach — przedtem i potem. Panowie żenili się z kucharkami, z praczkami, z matkami
swoich zmarłych żon, z siostrami swoich wrogów — z kim tylko się dało; a kto nie potrafił w
uczciwy sposób zdobyć sobie żony, szedł do sędziego pokoju i pod przysięgą składał oświadczenie,
że ożenił się dawno z pewną panią w Indianie. Taki był strach przed dostaniem się żywcem w
związki małżeńskie z moją ciotką Pacjencja.
Otóż ciotka była raczej stanowczą niewiastą, jak czytelnik zdołał zauważyć. Ponieważ niezwykła

epidemia małżeńska oszczędziła jednego tylko kawalera do wzięcia w całym powiecie, ciotka
zagięła parol na tego właśnie jedynaka. Wzięła furę i przywiozła go sobie do domu. Okazało się, że
był to długi jak tyczka pastor metodystów, nazwiskiem Huggins.
Mimo niebotycznego wzrostu wielebny Berosus Huggins należał do sympatycznych ludzi i nie
pozwalał wystrychnąć się na dudka. Przypuszczam jednak, że tak szpetnego osobnika nie było w
całej Ameryce Północnej — chudy, kanciasty, z trupim obliczem i ponury nie do pojęcia. Nie
rozstawał się z czarnym kapeluszem, który wbijał na głowę tak głęboko, że rondo niemal zakrywało
mu oczy, a uszy w swej wybujałej ozdobie ginęły pod kapeluszem. Na widok jego pomarszczonych
butów zdawało się, że słowo „pucować" wyszło dawno z użycia. Nosił dopasowany czarny surdut,
którego poły o nadprzyrodzonej długości wlokły się za nim po ziemi zgarniając rosę. Zapinał go
zawsze na wszystkie guziki. Wyglądał w tym stroju jak całkiem przyzwoite straszydło. Ilekroć
wyszedł na pole, zlatywały się do niego całe chmary wron i walczyły zaciekle, aby zająć na nim
najlepsze miejsce na znak pogardy dla kiepskich pomysłów gospodarza.
Następnego dnia po ślubie ciotka Pacjencja zawezwała wielebnego Hugginsa na naradę i tak mu
przedstawiła swoje zamiary:
— Otóż, drogi Huggusiu, powiem ci, co masz do roboty. Najpierw masz naprawić płoty, oczyścić
miedze z chwastów i głogów bezlitosną ręką. Potem masz wyplenić kanadyjski oset, naprawić wóz
drabiniasty, pochodzić trochę za pługiem, no i w ogóle zrobić jaki taki porządek. To ci wybije figle
z głowy co najmniej na dwa lata. Naturalnie zrezygnujesz na razie z obowiązków duszpasterskich.
Kiedy tylko wykonasz, co ci... Och, zapomniałam o biednej Febe! Jeśli chodzi o nią...
— Szanowna małżonko — przerwał jej dostojny mąż — z chęcią zaprowadzę wszelkie reformy
gospodarcze, jeśli taka jest wola Opatrzności. Ale wspominasz o siostrze... Ufam, że nie jest to
płocha osoba. Czyżbym miał przyjemność ją znać? Imię rzeczywiście kogoś mi przypomina, ale...
— On nie zna Febe! — zawołała ciotka w szczerym zdumieniu. — Myślałam, że zna ją cały
powiat. Ależ człowieku, każdego pięknego ranka będziesz jej szorował nogi przez całe swoje życie
doczesne!
— Zapewniam cię, szanowna małżonko — odparł wielebny Berosus z godnością — że jestem
gotów służyć duchowym potrzebom siostry Febe w miarę moich skromnych możliwości. Ale,
dalibóg, czysto świeckie posługi, o jakich mówisz, winno się powierzyć komu innemu, oddać w
zdolniejsze i, śmiem rzec, niewieście ręce.
Ciotka wytrzeszczyła oczy ze zdumienia.
— Och, ty stary durniu! — zawołała. — Febe to k r o w a !
— W takim razie — powiedział jej małżonek z niezmąconym spokojem — oczywiście spada na
mnie troska o jej dobro cielesne. Czeka mnie wprawdzie walka z szatanem i ostem kanadyjskim, ale
z radością poświęcę każdą wolną chwilę kończynom Febe.
Z tymi słowy wielebny Huggins wcisnął kapelusz na oczy, odmówił nad żoną krótkie
błogosławieństwo i wyniósł się na podwórze.
Otóż należy wyjaśnić, że wiedział od początku, kim jest Febe i znał z opowiadań jej wszystkie
grzeszne nawyki. Ponadto miał już zaszczyt złożyć jej wizytę, przez godzinę pozwalał jej oglądać
się ze wszystkich stron, oczywiście na dystans. Jednym słowem — on i Febe przeprowadzili
wzajemny rekonesans i przygotowali się do działań zaczepnych.
Wśród przedmiotów zbytku, które złożyły się na „posag" zacnego pastora, znajdowała się
patentowana pompa z lanego żelaza, która miała ponad siedem stóp wysokości. Trzymano ją
tymczasem w zagrodzie dla bydła, aby przy najbliższej okazji wmontować ją do studni przy oborze.
Wielebny Huggins odszukał teraz to dzieło techniki, przydźwigał je na miejsce przeznaczenia,
ustawił jak trzeba i mocno przyśrubował do studni. Następnie ubrał pompę w swój surdut i zapiął
go swobodnie, a na wierzchołek nasadził swój kapelusz. Rączka pompy wychylała się podejrzanie
spod surduta jak ogon, ale szczegół ten nie rzucał się w oczy i nie uprzedzony obserwator
przysiągłby, że ma przed sobą wielebnego Hugginsa, wyglądającego wyjątkowo korzystnie.
Wreszcie pastor zamknął ostrożnie furtkę do zagrody dla bydła, wiedząc, że gdy tylko Febe, która
buszowała w ogrodzie warzywnym, spostrzeże przeszkodę, natychmiast zechce ją przeskoczyć, co
też się stało. Tymczasem gospodarz, bez surduta i kapelusza, położył się w ukryciu i dygocząc z

zimna obserwował wszystko przez dziurkę w płocie.
Najpierw Febe udawała, że nie widzi postaci na platformie. Obróciła się zadem i pozorowała
drzemkę. Spostrzegłszy, że podstęp się nie udał, przez parę minut stała niezdecydowana,
przeżuwając niemrawo, ale widać było po niej, że myśli uparcie. Wreszcie zaczęła węszyć z nosem
przy ziemi, jak by szukała czegoś i jak by nic ją więcej nie obchodziło. Klucząc zbliżała się jednak
pomaleńku do upatrzonego obiektu. Kiedy znalazła się już całkiem blisko, przystanęła naprzeciw
chudej postaci i nadstawiła łeb do pogłaskania, starając się wywołać wrażenie, że więcej sobie ceni
pieszczotę niż bogactwo, potęgę i poklask tłumów — że od niewinnej młodości przywykła do
karesów i żyć bez nich nie potrafi. Podeszła jeszcze bliżej w czarujących lansadach, przymilnych
uśmieszkach, z przyjacielską miną. Raptem okręciła się wkoło i wierzgnęła potwornie — był to
kopniak tak silny i błyskawiczny, jak grom z jasnego nieba.
Efekt był fenomenalny! Po takim kopniaku pastor wylądowałby za tydzień trafiając w sam środek
nabożeństwa. Impet porwał krowę, wirowała zamglona jak Saturn z pierścieniem dokoła,
zakreślonym przez szybującą białą kitę na końcu ogona. Siła odśrodkowa powoli słabła, Febe
zaczęła kołysać się i zataczać, aż zwaliła się na grzbiet i leżała w konwulsyjnych drgawkach.
Wreszcie zastygła w bezruchu, z wyprężonymi nogami, szczerze przekonana, że z prawdziwym po-
święceniem podpiera nimi cały świat, który zwalił się na nią jakimś cudem. Po czym zemdlała.
Nie miała pojęcia, ile czasu leży nieprzytomna, ale w końcu otworzyła oczy. Przywitał ją słodki
widok — otwarte wejście do obory. Podniosła się z trudem. Chwiejąc się na trzech nogach,
potoczyła wzrokiem dokoła, była wyraźnie oszołomiona. Gdy spostrzegła zatwardziałego klechę z
żelaza, spojrzała nań z gorzkim wyrzutem i kulejąc powlokła się załamana na swój barłóg — biedna
i ujarzmiona.
Przez kilka tygodni Febe miała monstrualnie spuchniętą nogę, ale po troskliwej kuracji „wróciła do
dobrego stanu zdrowia", jak wyraziła się jej zaintrygowana pani, albo — „przyszła do siebie", jak
wolał to określić małomówny sługa boży. Stała się teraz tak uległa i nieszkodliwa jak dziecię.
Nowy gospodarz bez obawy brał jej obolałą kończynę w swe ręce, mógłby nawet brać ją do ust,
gdyby zechciał. Wyglądało na to, że charakter jej zmienił się radykalnie — do tego stopnia, że moja
ciotka Pacjencja (dotychczas trzymała się od niej z daleka, choć kochała ją tak czule) podeszła do
niej ufnie, aby uraczyć ją potrawką z rzepy. Boże mójl Rozprowadziła ciocię po ścianie tak
cieniutko! Nawet kielnią nikt by lepiej nie potrafił.

MOJE ULUBIONE MORDERSTWO

Po zamordowaniu w wyjątkowo zwyrodniały sposób matki zostałem aresztowany i postawiony
przed sąd. Wytoczono mi proces, który trwał siedem lat. Pouczając ławników sędzia Trybunału
Uniewinnień zaznaczył, że był to pierwszy w jego życiu wypadek, by po dokonaniu tak odrażającej
zbrodni odwoływano się do niego o uniewinnienie.
Na co wstał mój adwokat i powiedział:
— Wysoki Trybunale, zbrodnie są odrażające lub nieodrażające tylko przez porównanie. Gdyby
pan sędzia znał szczegóły poprzedniego morderstwa, którego mój klient dopuścił się na swoim
stryju, dopatrzyłby się pan sędzia niechybnie w obecnym wykroczeniu — jeśli można to nazwać
wykroczeniem — czegoś z ducha czułej wyrozumiałości i synowskiej troski o samopoczucie ofiary.
Straszliwe okrucieństwo poprzedniego mordu rzeczywiście wykluczało wszelkie inne hipotezy
prócz winy. I gdyby nie to, że czcigodny sędzia, który prowadził tamten proces, był prezesem
Towarzystwa Ubezpieczeń Na Wypadek Kary Śmierci, a mój klient był ubezpieczony — trudno
byłoby dociec, w jaki sposób winowajca został uniewinniony. Jeśliby pan sędzia dla orientacji
zechciał coś więcej na ten temat usłyszeć, to mój klient gotów jest zadać sobie trud i złożyć
zeznanie pod przysięgą.
— Wysoki Sądzie, ja oponuję — odezwał się prokurator. — Wypowiedź oskarżonego posiadałaby

charakter dowodowy, a składanie zeznań w tym procesie zostało już zakończone. Oskarżony
powinien był złożyć swoje oświadczenie trzy lata temu, na jesieni 1881 roku.
— W sensie formalnym — powiedział sędzia — ma pan rację. I w Trybunale Sprzeciwów
Proceduralnych zyskałby pan aprobatę, ale nie w Trybunale Uniewinnień. Sprzeciw prokuratora
oddalam.
— Zakładam protest — oświadczył prokurator.
— Nie może pan tego uczynić — powiedział sędzia. — Zaraz przypomnę panu, dlaczego. Aby
założyć protest, musi pan najpierw uzyskać przeniesienie tej sprawy do Trybunału Protestów
Sądowych, a do tego potrzebny jest formalny wniosek należycie poparty dowodami. Tego typu
wniosek wysunięty przez pańskiego poprzednika na urzędzie został przeze mnie odrzucony w
pierwszym roku tego procesu. Panie sekretarzu, proszę odebrać przysięgę od oskarżonego.
Po oficjalnym zaprzysiężeniu złożyłem oświadczenie, które całkowicie przekonało sędziego o tym,
iż moje obecne wykroczenie jest tak stosunkowo błahe, że nie warto szukać dalszych okoliczności
łagodzących. Poinstruował ławników, że należy mnie uniewinnić, i wyszedłem z sali sądowej bez
plamy na honorze. A oto moje oświadczenie:
„Urodziłem się w roku 1856 w miejscowości Kalamakee, w stanie Michigan. Moi zacni rodzice
cieszyli się powszechnym poważaniem. Matkę, jak panowie wiedzą, straciłem niestety w
późniejszych latach. W roku 1867 rodzina przeniosła się do Kalifornii i osiadła nie opodal
Negrzego Łba, gdzie mój ojciec otworzył zajazd i wiodło mu się lepiej, niż mógłby sobie wyma-
rzyć. Miał małomówne i ponure usposobienie, ale z biegiem lat coraz bardziej się rozchmurzał i
jestem przekonany, że tylko pamięć o smutnym wypadku, za który dziś jestem sądzony, odbiera mu
humor.
W cztery lata po otwarciu naszego zajazdu zjawił się wędrowny kaznodzieja, który nie mając czym
zapłacić za nocleg, uraczył nas tak wstrząsającym kazaniem, że — Bogu dzięki — nawróciliśmy się
wszyscy na wiarę świętą. Ojciec od razu posłał po swego brata, czcigodnego Williama Ridleya ze
Stockton, a po jego przybyciu przekazał mu zajazd, nie biorąc nic w zamian za koncesję ani za
inwentarz — ten ostatni składał się z „Winchestera", spiłowanego karabinu i asortymentu
kapturów-masek zrobionych z worków po mące. Rodzina przeniosła się do Upiornej Skały i
otworzyła tanc-budę, pod nazwą „Kabaretu Wszystkich Świętych", wieczorki taneczne zaczynały
się w niej od modlitwy. Tam właśnie moja matka, przebywająca dziś w gronie świętych, za swój
wdzięk w tańcu otrzymała przydomek „Hipopotamichy".
Na jesieni 1875 roku miałem okazję wybrać się do Kukuloo, miasta, które leży przy trakcie
mahalskim, i wsiadłem do dyliżansu pocztowego w Upiornej Skale. Jakieś trzy mile za Negrzym
Łbem jacyś osobnicy, w których rozpoznałem mojego stryja Williama i obu jego synów, urządzili
napad na nasz dyliżans. Ponieważ nic nie znaleźli w skrzyni pocztowej, zaczęli przetrząsać
kieszenie pasażerom. Zachowałem się jak skończony dżentelmen, stanąłem bowiem w szeregu,
podniosłem ręce do góry i dałem sobie zabrać czterdzieści dolarów oraz złoty zegarek. Nikt by po
mnie nie poznał, że znam tych trzech panów, którzy urządzili nam tak sympatyczną rozrywkę. W
parę dni później, gdy wybrałem się do Negrzego Łba, aby upomnieć się o zwrot pieniędzy i
zegarka, mój stryj i kuzyni zaklinali się, że o niczym nie wiedzą. A nawet pozwolili sobie na
insynuację, że to my z ojcem sprzątnęliśmy im robotę sprzed nosa i pogwałciliśmy bezczelnie dobre
handlowe obyczaje. Stryj William wręcz zagroził odwetem powiadając, że otworzy konkurencyjną
tancbudę w Upiornej Skale. Zorientowałem się w lot, że to dobry interes, gdyż „Kabaret
Wszystkich Świętych" zdążył mocno stracić na popularności i konkurencja dobiłaby go całkiem.
Powiedziałem więc stryjowi, że gotów jestem puścić krzywdę w niepamięć, jeśli przyjmie mnie do
spółki i nie zdradzi przed ojcem. Stryj odrzucił tę szlachetną ofertę i dopiero wówczas pojąłem, że
właściwie trzeba pomóc stryjowi zejść z tego świata.
Opracowałem szczegółowy plan i miałem tę satysfakcję, że rodzice go zaaprobowali. Ojciec
powiedział, że jest ze mnie dumny, natomiast matka przyrzekła modlić się za moją pomyślność,
gdyż wiara nie pozwalała jej brać bezpośredniego udziału w tego rodzaju projektach. Aby
zabezpieczyć się na wypadek zdemaskowania, zgłosiłem swój akces do potężnego zakonu „Rycerzy
Mordu". Zostałem przyjęty we właściwym czasie i przydzielony do podokręgu Upiornej Skały. W

dniu złożenia ślubów — cała ceremonia odbywała się w maskach — pozwolono mi po raz pierwszy
przejrzeć listę członków zakonu. Proszę wyobrazić sobie moją radość, gdy na trzecim miejscu w
rejestrze znalazłem nazwisko swojego stryja, który był wicemistrzem! Trafiała mi się szansa, o
jakiej nawet nie śmiałem marzyć — morderstwo wzbogacone o niesubordynację i zdradę. Matka
nazwałaby to „wyjątkowym zrządzeniem Opatrzności".
Gdzieś w tym samym czasie spotkała mnie nowa radość, aż kufel mego szczęścia spłynął pianą
rozkoszy. Aresztowano trzech przybłędów za grabież i napad na dyliżans, ten sam, w którym
postradałem pieniądze i zegarek. Postawiono ich przed sądem i — wbrew moim wysiłkom
zrzucenia z nich winy na trzech czcigodnych obywateli Upiornej Skały — zostali skazani w oparciu
o niezbite dowody. W ten sposób spełniły się moje marzenia — morderstwo zamieniło się w czysty
kaprys. Któregoś ranka wziąłem swojego „Winchestera" i wybrałem się do Negrzego Łba.
Przywitałem się ze stryjenką Marią i zapytałem, czy stryj jest w domu, gdyż przychodzę właśnie go
zabić. Stryjenka spojrzała na mnie ze swoim charakterystycznym uśmiechem i powiedziała, że
wątpi w moje szlachetne zamiary, gdyż tylu już panów zgłaszało się w tej samej sprawie, a
wynoszono ich, zanim zdążyli ją załatwić. Dodała, że wyglądam tak, jak bym muchy nie potrafił
zabić. Więc na dowód swoich szlachetnych zamiarów złożyłem się z „Winchestera" i postrzeliłem
Chińczyka, który przechodził w pobliżu. Stryjenka Maria powiedziała na to, że zna całe rodziny,
które to samo potrafią, ale niech sobie nie myślę, że jej mąż to pierwszy lepszy „kitajec".
Zaznaczyła jednak, że znajdę go za strumieniem w zagrodzie dla owiec, i wyraziła nadzieję, że
zwycięży ten, kto lepszy.
Stryjenka Maria należała do najszlachetniejszych niewiast, z jakimi się w życiu zetknąłem.
Stryj klęczał na ziemi i oprawiał owcę ze skóry. Chciałem go zastrzelić, ale spostrzegłem, że nie ma
pod ręką strzelby ani pistoletu, i zabrakło mi serca. Podszedłem więc, ukłoniłem mu się grzecznie i
wyrżnąłem go kolbą w ciemię. Mam świetny cios. Stryj zwalił się na plecy, rozcapierzył palce i
dostał drgawek. Zanim przyszedł do siebie, wziąłem nóż do oprawiania owiec i podciąłem mu
ścięgna. Wiecie zapewne, że z chwilą zerwania ścięgna Achillesa noga staje się nie do użytku, no
więc ciachnąłem mu oba. I kiedy oprzytomniał, znalazł się na mojej łasce. Powiedział, gdy
zorientował się w sytuacji:
— Masz mnie w ręku, Samuelu, i możesz sobie pozwolić na wspaniałomyślność. O jedno tylko cię
proszę. Zanieś mnie do domu i wykończ na łonie rodziny. Powiedziałem stryjowi, że to całkiem
sensowna prośba i gotów jestem ją spełnić, o ile stryj pozwoli zapakować się do worka. Po pierwsze
łatwiej mi będzie go nieść, a po drugie nie trzeba będzie się tłumaczyć sąsiadom, jeśli ich spotkamy
po drodze. Stryj zgodził się na to, więc przyniosłem ze stodoły worek na zboże, ale stryj się w nim
nie mieścił. Musiałem dopiero dobrze go upchać, tak że miał kolana pod brodą, zanim udało mi się
zawiązać worek. Ze stryja był kawał chłopa i ledwie załadowałem go na plecy, odechciało mi się
wszystkiego, ale dźwigałem go aż do dębu, na którym dzieci zawiesiły huśtawkę. Tam zwaliłem
worek na ziemię i usiadłem na nim, żeby odsapnąć. Na widok huśtawki przyszedł mi do głowy
szczęśliwy pomysł. Nie minęło dwadzieścia minut, kiedy worek ze stryjem igrał sobie na wietrze.
Najpierw przytwierdziłem sznur od huśtawki do worka, drugi koniec przerzuciłem przez konar,
podciągnąłem ciężar w górę na półtora metra, po czym obwiązałem worek pozostałym kawałkiem
sznura i miałem przyjemność zobaczyć, jak stryj zamienił się w duże, śliczne wahadło. Trzeba
dodać, że stryj nie wiedział, co się z nim dzieje, ale szanował mój czas i nie zgłaszał pretensji —
pod tym względem muszę mu oddać sprawiedliwość.
Stryj miał barana, który słynął z waleczności. Tryk ów żywił do wszystkiego chroniczną nienawiść.
Widocznie jakiś głęboki uraz tak zaprawił jego serce goryczą, że cały świat stał mu się wrogiem.
Walił łbem we wszystko, w co tylko się dało, ale to jeszcze nie określa jego zdolności militarnych,
był bowiem chyży jak pocisk. Walczył jak archaniołowie i szatani, atakował z powietrza, wzbijał
się w niebo idealnie odmierzonym łukiem, aby wykorzystując ciężar i rozpęd, grzmotnąć wroga
całym impetem. Kiedyś położył trupem czteroletniego byka, gdy tylko raz go trafił w sękaty łeb.
Rozwalał kamienne murki, druzgotał drzewa, a ich liściaste chorągwie poniewierał w błocie. Tę
sierdzistą i nieubłaganą bestię, ten grom wcielony, tego nieziemskiego potwora ujrzałem pod
sąsiednim drzewem, jak drzemał sobie w cieniu śniąc o podbojach i sławie. Aby zawezwać barana

do boju, zawiesiłem stryja na dębie.
Rozhuśtałem worek, schowałem się za pobliską skałę i wydałem przenikliwy okrzyk, któremu
zawtórował zduszony wrzask stryja w worku. Baran zerwał się na nogi i zoczył nieprzyjaciela.
Wróg bujał w powietrzu, wyzywając go do walki. Baran przytupując obserwował go z odległości
jakichś pięćdziesięciu metrów, raptem pochylił łeb ciężki od rogów i ujrzałem, jak zamglona biała
smuga pomknęła tuż przy ziemi, wzbiła się w górę i... rozległ się głuchy łomot, rozdzierający
wrzask i mój biedny stryj poszybował nad konar, aż sznur szarpnął i ciężki worek zamienił się w
wahadło, które z zawrotną szybkością szybowało na linie. Tryk wykopyrtnął się, potoczył jak
kłębek nóg, rogów i wełny, ale powstał zaraz i uskakując przed nadlatującym przeciwnikiem
wycofał się potrząsając łbem i przytupując. Zatrzymał się mniej więcej w tej samej odległości, z ja-
kiej przypuścił swój pierwszy atak. Stał chwilę z pochylonym łbem, jak by modlił się o zwycięstwo,
po czym ruszył z kopyta. Tym razem zaatakował wroga z ukosa i trafił go w momencie, gdy
wahadło osiągnęło swój najniższy punkt — stryj pomknął jak na karuzeli. O szybkości obrotów
nieuchwytnej dla oka dawał pojęcie nieustający wrzask, który wzmagał się i cichł, zbliżał i oddalał.
Stryj widocznie nie dostał jeszcze w czułe miejsce. Wisiał w worku dość wysoko i musiał zebrać
wszystkie ciosy w wypięte siedzenie. Umierał powoli od dołu, jak roślina, której korzeń natrafił na
trujący minerał.
Tym razem baran pozostał na placu boju. Ogarnęła go gorączka walki i uderzyła mu do głowy jak
wino. Niczym wściekły zapaśnik, który zapomina o swym kunszcie i walczy nieskutecznie,
rozjuszony baran w niezdarnych podskokach ciskał się na wirującego w powietrzu wroga, czasem
nawet trafiał go lekko, ale częściej sam padał ofiarą swego zacietrzewienia i nakrywał się nogami.
Ale gdy impet nieprzyjaciela osłabł i worek ze stryjem krążył dużo wolniej, taktyka ta zaczęła
dawać lepsze rezultaty — stryj wrzeszczał tak wspaniale, aż rozkosz mnie ogarniała.
Raptem, jak gdyby trąbki zagrały na rozejm, baran przerwał działania wojenne i odmaszerował.
Szedł marszcząc w zadumie swój orli nos, poskubując trawę i przeżuwając wolno. Wyglądał tak,
jak gdyby znużyły go nieustanne boje, więc postanowił porzucić rzemiosło wojenne i oddać się
pokojowej pracy. Zostawił za sobą pole chwały i kroczył wytrwale z ćwierć mili, tam dopiero
przystanął, odwrócony tyłem do wroga. Przeżuwał spokojnie i ospale. Zauważyłem jednak, że tylko
udaje apatię, gdyż ukradkiem zerka do tyłu.
Tymczasem krzyki stryja ucichły, pęd osłabł i z worka dobywały się tylko przewlekłe jęki, stryj
wzywał mnie błagalnym głosem, tak miłym mojemu uchu. Nie zdawał sobie sprawy, co się z nim
dzieje, musiał konać z przerażenia. Śmierć spowita tajemnicą to istotnie straszna rzecz. Powolutku
stryj przestał krążyć w powietrzu i zawisł bez ruchu. Podszedłem, aby dobić go litościwie, kiedy
nagle rozległ się ostry tętent, od którego ziemia zadrżała. Spojrzałem i włosy zjeżyły mi się na
głowie — tuman kurzu galopował w szalonym pędzie wprost na nas! Raptem zakotłował się i z
kurzawy wzbił się w niebo wielki, biały ptak. Wznosił się tak płynnie, lekko, swobodnie, z takim
wdziękiem, że oniemiałem z zachwytu. Do dziś mam to samo wrażenie, że był to powolny,
rozważny lot, że to nie pęd uniósł barana, tylko jakaś inna moc, pod której opieką, czułą i troskliwą,
płynął po niebie. Wiodłem za nim oczami z niewymowną przyjemnością. Szlachetne zwierzę coraz
wyżej i wyżej wzbijało się w niebo, z pochylonym na piersi łbem, z wyprężonymi do tylu nogami
jak szybująca czapla.
Aż osiągnąwszy swój zenit, gdzieś na wysokości trzydziestu lub czterdziestu stóp, kosmiczny baran
zawisł jak by na moment bez ruchu. Raptem nurknął i pomknął w dół nabierając z każdą chwilą
szalonej szybkości. Przeleciał tuż nade mną z gwizdem artyleryjskiego pocisku i wyrżnął biednego
stryja prościuteńko w ciemię — z takim impetem, że nie tylko czaszka, ale i lina pękła. Stryj zarył
się w ziemię, zgnieciony na miazgę przez ten barani meteor. Wstrząs zatrzymał wszystkie zegary w
promieniu dwudziestu pięciu mil, a profesor Davidson, wybitny autorytet w sprawach
sejsmicznych, który właśnie bawił w okolicy, bezzwłocznie wyjaśnił, że wibracje przebiegały z
północy na południowy zachód.
W sumie nie mogę się oprzeć przekonaniu, że moje zabójstwo stryja Williama jest niemal
niedoścignione pod względem artystycznym."

OLEUM CANIS

Nazywam się Boffer Bings. Pochodzę z zacnej rodziny drobnomieszczańskiej. Mój tata prowadził
wytwórnię psiego sadła, a mama posiadała maleńkie studio w cieniu wiejskiego kościółka, gdzie
zajmowała się fabrykowaniem aniołków. Służyły jej do tego niemowlęta. Od najmłodszych lat
wdrażano mnie do fachowej pracy; nie tylko pomagałem ojcu w prokurowaniu psów, aby miał
czym zapełniać swoje kadzie, ale i nieraz zatrudniała mnie mama — zajmowałem się wynoszeniem
odpadków ze studia. Przy wykonywaniu tego obowiązku musiałem nierzadko wysilać całą swą
wrodzoną inteligencję, gdyż wszyscy stróże prawa publicznego w okolicy sprzeciwiali się profesji
mojej mamy. Dzięki Bogu, nie wybrani na stanowiska głosami opozycji, nie ukuli z tego nigdy
sprawy politycznej. Po prostu tak się jakoś składało. Fach mojego taty cieszył się naturalnie
większym poważaniem, jakkolwiek właściciele zaginionych psów czasem odnosili się do ojca z
podejrzliwością, która przenosiła się i na mnie w jakiejś mierze. Do cichych wspólników mojego
taty należeli wszyscy lekarze w miasteczku, którzy prawie nie wystawiali recept bez literek Ol.
can., gdyż tak to mieli przyjemność nazywać. Istotnie, jest to najbardziej wartościowy lek, jaki
kiedykolwiek wynaleziono. Niestety, większość ludzi nie lubi ponosić osobistych wyrzeczeń dla
dobra cierpiących bliźnich, rzucało się bowiem w oczy, że co tłuściejszym psom w miasteczku
wyraźnie zabroniono bawić się ze mną — fakt ten gnębił moją młodzieńczą duszę i pewnego razu
omal nie popchnął mnie do zostania piratem.
Patrząc wstecz na owe lata, chwilami nie posiadam się z żalu, że przyczyniwszy się pośrednio do
śmierci moich ukochanych rodziców ściągnąłem na siebie niedolę, która mnie prześladuje po dziś
dzień.
Któregoś wieczoru wynosiłem właśnie z maminego studia ciało podrzutka. Przechodząc obok
tatusiowej olejarni spostrzegłem konstabla, który bacznie śledził moje zachowanie. W smarkatym
wieku nauczyło mnie doświadczenie, że we wszelkich jawnych poczynaniach kierują konstablem ze
wszech miar karygodne zamiary. Wolałem więc go wyminąć i czmychnąłem do olejarni bocznymi
drzwiami, które akurat stały otworem. Zamknąłem je czym prędzej na klucz i zostałem sam z
malutkim nieboszczykiem na rękach. Tata udał się już na spoczynek. Szkarłatny ogień buchał pod
jednym z kotłów na palenisku i rdzawe błyski migotały na ścianach. W kotle uparcie bulgotało
sadło, wynosząc chwilami na powierzchnię psie szczątki. Usiadłem, aby poczekać, aż konstabl
sobie pójdzie. Trzymałem na kolanach naguska-podrzutka i głaskałem go czule po jedwabistych
włoskach. Dzieciak był prześliczny. Nawet w tak młodym wieku przepadałem za dziećmi i gdy
patrzyłem na tego cherubinka, niemal w samym sercu czułem żal, że czerwona ranka na jego piersi
— zabieg mojej mamy — okazała się śmiertelna.
Z zasady wyrzucałem niemowlęta do rzeki, którą przyroda roztropnie stworzyła w tym celu, ale tej
nocy nie śmiałem opuścić olejarni ze strachu przed konstablem. „Ostatecznie — powiedziałem
sobie — nic nie szkodzi, jeśli wrzucę je do kotła. Tata nie odróżni takich drobnych kostek od
szczenięcych, a jeśli nawet zdarzy się parę zgonów po zaaplikowaniu tej odmiany zamiast
niezrównanego Ol. can., to przecież nie ma to znaczenia przy tak gwałtownym przyroście
naturalnym." Jednym słowem — wstąpiłem na ścieżkę zbrodni i przez wrzucenie cherubinka do
kotła ściągnąłem na siebie niewymowne wprost klęski.
Następnego dnia, nieco ku mojemu zdumieniu, tata zacierając z satysfakcji ręce poinformował
mamę i mnie, że udało mu się uzyskać najlepszy gatunek oleju, jaki się w ogóle może trafić. Tak
przynajmniej orzekli lekarze, którym pokazywał próbki. Dodał, że nie ma pojęcia, w jaki sposób
tego dokonał; psy pochodziły ze zwyczajnej rasy i zostały pod każdym względem przysposobione
tak jak zwykle. Uznałem za swój obowiązek wyjaśnić. Co też uczyniłem, choć język by mi
skołowaciał, gdybym mógł przewidzieć konsekwencje. Biadając, że tak późno spostrzegli korzyści
płynące z połączenia obu przedsiębiorstw, moi rodzice od razu przystąpili do naprawienia szkody.

Mama przeniosła studio do skrzydła olejarni i urwały się moje pomocnicze obowiązki; nie byłem
więcej potrzebny do topienia w rzece maleńkich nadwyżek demograficznych ani do zwabiania
psów, gdyż tata odrzucił ten surowiec zupełnie, chociaż nadal figurował on zaszczytnie w nazwie
produktu. Tak raptownie skazany na lenistwo mogłem oczywiście rozbisurmanić się i zepsuć, lecz
nie zepsułem się wcale. Świątobliwy wpływ ukochanej mamy chronił mnie od pokus młodości, a
tata służył do mszy w kościele. Nie mogę przeboleć, że z mojej winy spotkał zacnych rodziców tak
ponury koniec.
Widząc podwójny zysk w interesie, matka wzięła się do pracy ze świeżym zapałem. Robiła
porządek nie tylko z noworodkami, których ktoś chciał się pozbyć ze względu na opinię czy dużą
rodzinę, ale wyszła na drogi i bezdroża, aby gromadzić większe dziatki, a nawet i dorosłych, o ile
dało się ich zwabić do olejarni. Tata, rozkochany w doskonałości otrzymywanego produktu,
również uganiał się za surowcem dla swoich kotłów skwapliwie i z gorliwością. Jednym słowem —
przetopienie sąsiadów na oleum canis stało się jedyną pasją ich życia. Zachłanna żądza zysku posia-
dła ich dusze i zastąpiła nadzieję na Królestwo Niebieskie, którą żyli w nie mniejszym stopniu.
Poczynali sobie teraz tak przedsiębiorczo, aż zwołano wiec, na którym zapadły potępiające ich
ostro rezolucje. Przewodniczący dał do zrozumienia, że jakiekolwiek dalsze obławy na obywateli
spotkają się z bezwzględnym przeciwdziałaniem. Biedni rodzice opuścili wiec załamani,
zrozpaczeni i mniemam, że nie całkiem przy zdrowych zmysłach. W każdym bądź razie uznałem,
że roztropniej nie zostawać z nimi na noc w olejarni i urządziłem sobie nocleg w stajni.
Około północy coś kazało mi wstać i zajrzeć przez okno do hali pieców, gdzie od pewnego czasu
sypiał ojciec. Ognie płonęły tak jasno, jak gdyby następnego dnia spodziewano się pięknego żniwa.
Jeden z ogromnych kotłów gotował się powolutku, z osobliwym umiarem, jak by czekał sposobnej
chwili, żeby zakipieć. Tata wstał w bieliźnie z łóżka i wiązał pętlę na grubym powrozie. Ze
spojrzeń rzucanych na drzwi sypialni mamy można było się domyślić, jakie ma zamiary.
Oniemiałem z przerażenia i stałem skamieniały, niezdolny niczemu zapobiec. Raptem bezszelestnie
otworzyły się drzwi maminej sypialni i oboje natknęli się na siebie w zdumieniu. Mama, w nocnej
koszuli, zaciskała w ręce swoje fachowe narzędzie — długi, cieniutki sztylet.
I ona nie potrafiła odmówić sobie ostatniego zysku, jaki jej pozostał, nie odebrany przez wrogą
akcję obywateli i moją nieobecność. Chwilę mierzyli się gorejącym wzrokiem, nim z nieopisaną
furią rzucili się na siebie. Wodzili się w zmaganiach po całej hali, wśród przekleństw i pisków,
walcząc jak para szatanów — ona, żeby go pchnąć sztyletem, a on, żeby ją udusić gołymi rękami,
bo ręce miał potężne. Nie wiem, jak długo obserwowałem z przykrością ten gorszący widok
rodzinnych niesnasek, ale wreszcie — po wyjątkowo zaciętym starciu — oderwali się od siebie.
Pierś taty i maminy sztylet zdradzały bliższą ze sobą znajomość. Przez chwilę pożerali się oboje
nienawistnym wzrokiem. Aż mój biedny, zraniony ojciec, czując bliskie tchnienie śmierci, rzucił się
naprzód i nie bacząc na opór, porwał matkę w ramiona, zawlókł ją pod kocioł, zebrał wszystkie
uchodzące siły i skoczył z nią we wrzątek. W mgnieniu oka znikli w kotle i połączyli się z olejem
delegatów, którzy ubiegłego dnia przyszli nas prosić na wiec.
W przekonaniu, że owe nieszczęsne wypadki zamknęły mi wszystkie drogi do uczciwej kariery w
rodzinnym miasteczku, przeniosłem się do wielce sławnego miasta Otumwee, gdzie piszę te
wspomnienia z sercem pełnym zgryzoty, że swoim niebacznym postępkiem wywołałem tak
okropną katastrofę handlową.