Małgorzata Radziak T7

Metoda oceny narażania na oddziaływanie silnych pól elektromagnetycznych

Pole elektromagnetyczne może wpływać na bezpieczeństwo i zdrowie ludzi,

oddziałując bezpośrednio na organizm człowieka lub pośrednio, na skutek oddziaływania

energii pól zaabsorbowanej przez obiekty infrastruktury technicznej znajdującej się w

środowisku pracy. Szacunkowe dane wskazują, że w Polsce co najmniej kilkadziesiąt tysięcy

pracowników podlega narażeniu zawodowemu na pola elektromagnetyczne. Każde

urządzenie elektryczne jest źródłem pola elektromagnetycznego, co zmusza pracodawców,

służby kontrolne i pracowników do podejmowania działań zmierzających do identyfikacji

źródeł i charakterystyki wytwarzanych przez nie pól, oceny ich istotności dla

bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ograniczenia zagrożenia wszędzie, gdzie to jest

konieczne.

Ekspozycja na pola elektromagnetyczne powinna być ograniczana i nadzorowana. Zasady

postępowania w tym zakresie regulują postanowienia przepisów bezpieczeństwa i higieny

pracy (BHP), zarówno krajowe rozporządzenia m.in. ministra właściwego ds. pracy oraz dy-

rektywy europejskie.

Pola elektromagnetyczne zaliczane są do promieniowań niejonizujących. Z re-

guły bezpośrednie oddziaływanie pola elektromagnetycznego na organizm nie jest odczu-

wane zmysłami człowieka. Do wyjątków należy odczuwanie wrażeń wzrokowych, tzw. ma-

gneto‐ lub elektrofosfenów, kiedy człowiek przebywa w silnych polach magnetycznych lub

elektrycznych małych częstotliwości oraz odczuwanie wrażeń słuchowych wskutek oddzia-

ływania impulsowego pola mikrofalowego.

W organizmie człowieka przebywającego w polu elektromagnetycznym występuje pole ma-

gnetyczne oraz zaindukowane pole elektrycznego i związane z nim indukowane prądy elek-

tryczne. Wskutek ich oddziaływania w tkankach mogą zachodzić zjawiska takie jak: wystę‐

powanie indukowanych prądów egzogennych (w przypadku oddziaływania pól o częstotli-

wościach nie przekraczających kilku megaherców), wzrost temperatury tkanek (w przypad-

ku oddziaływania pól o częstotliwościach mega‐ lub gigahercowych), jądrowy rezonans ma-

gnetyczny, zjawisko magnetohydrodynamiczne, oddziaływanie na procesy przemiany wol-

nych rodników. Prądy indukowane mogą zakłócać pracę organizmu na skutek zaburzenia

naturalnych procesów elektrofizjologicznych w komórkach nerwowych lub mięśniowych, a

wzrost temperatury tkanek może wywołać uszkodzenia termiczne różnego stopnia i rozle-

głości, które mogą wystąpić zarówno na powierzchni ciała, jak i wewnątrz ‐ zależnie od czę‐

stotliwości promieniowania. Oddziaływanie pola elektromagnetycznego może być przyczy-

ną niepożądanych skutków biologicznych i w konsekwencji niepożądanych zmian stanu

zdrowia (czasowych lub trwałych).

Ponadto poruszanie się w obszarze silnego pola magnetostatycznego może powodować ta-

kie odczucia jak: zawroty głowy i utrata równowagi, nudności, utrudnioną koordynację

wzrokoworuchową, które ustają po zakończeniu narażenia i mają nieustalony dotychczas

wpływ na stan zdrowia przy narażeniu wieloletnim, natomiast mogą istotnie ograniczać

zdolność do wykonywania precyzyjnej pracy.

Jednakże oprócz działania bezpośredniego może występować także pośrednie oddziaływa-

nie pól elektromagnetycznych na ludzi przejawiając się głównie jako prądy kontaktowe

przepływające przez ciało człowieka dotykającego obiektu metalowego, który wskutek od-

działywania pola ma inny potencjał elektryczny. Zjawisko to może wywoływać stymulację

tkanek i odczuwanie bólu, podobnie jak prądy indukowane, bądź rażenie prądem przy do-

tknięciu obiektu pod napięciem instalacji elektrycznej, a przy dużych natężeniach również

ciężkie poparzenia.

Zagrożenia związane z pośrednim oddziaływaniem pola elektromagnetycznego mogą wyni-

kać również z takich zjawisk inicjujących wypadki jak: zakłócenia działania automatycznych

urządzeń sterujących, uszkodzenia magnetycznych nośników pamięci, rażenia i wybuchy na

skutek indukowania prądów i ładunków w dużych konstrukcjach metalowych lub urządze-

niach.

Zagrożenie dla pracowników może wynikać również z nieprzewidzianych reakcji na prze-

pływ prądów indukowanych lub kontaktowych. Może to być istotne zagrożenie np. w czasie

pracy na wysokości, w otoczeniu nadajników radiowych. Prądy indukowane lub kontaktowe

przepływające w organizmie mogą również zakłócać pracę aktywnych implantów medycz-

nych, takich jak stymulatory serca, bądź oddziaływać na funkcjonowanie w organizmie im-

plantów mechanicznych.

Zarówno ludność jak i wszyscy pracownicy przebywają stale w polach elektroma-

gnetycznych złożonych ze składowych o różnych częstotliwościach, ponieważ wokół wszyst-

kich urządzeń zasilanych energią elektryczną występują pola elektromagnetyczne o natęże-

niach malejących w miarę oddalania się od źródła pola.

Źródła pól elektromagnetycznych, wymagające uwagi w środowisku pracy to głównie:

- obiekty elektroenergetyczne – linie wysokiego napięcia, stacje przesyłowo‐rozdzielcze,

transformatory, energetyczna instalacja zasilająca

- urządzenia medyczne – diagnostyczne i terapeutyczne

- urządzenia przemysłowe – piece i nagrzewnice indukcyjne, zgrzewarki i spawarki

- urządzenia radio‐ i telekomunikacyjne – anteny nadawcze radiowe i telewizyjne, stacje

radiolokacyjne, systemy telefonii ruchomej

- inne urządzenia elektryczne – kuchnie mikrofalowe i indukcyjne, telefony komórkowe,

systemy antykradzieżowe i kontroli dostępu, itp.

Narażenia na pola elektromagnetyczne występują w różnych sektorach gospodarki narodo-

wej, m.in. w przemyśle, rolnictwie, budownictwie, transporcie, handlu i usługach. Najlicz-

niejsza grupa narażonych na pola elektromagnetyczne zatrudniona jest w ochronie zdrowia.

W celu poprawy bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników, pracodawcy powinni do-

konywać zmian ze względu na postęp techniczny i wiedzy naukowej, dotyczących zagrożeń

związanych z narażeniem na pola elektromagnetyczne.

Przepisy BHP wymagają wykonania okresowej oceny ryzyka zawodowego eksponowanych

pracowników. Ocenę ryzyka zawodowego, wynikającego z ekspozycji na pola elektromagne-

tyczne, wykonuje się najczęściej na podstawie wyników pomiarów wykonanych przez akre-

dytowane laboratoria. Możliwe jest również wykorzystanie innych źródeł informacji nt. cha-

rakterystyki i poziomu ekspozycji w otoczeniu źródła pola, zawartej w dokumentacji urzą‐

dzenia. W przypadku stosowania trzystopniowej skali oceny ryzyka i

kryteriów oceny wg NDN pól elektromagnetycznych, podstawowa klasyfikacja ryzyka zawo-

dowego dla ogółu eksponowanych pracowników jest następująca:

• ryzyko duże występuje w przypadku przekroczenia dozwolonych prawem warunków

ekspozycji, tj. kiedy stanowisko pracy znajduje się w strefie niebezpiecznej (ekspozycja

niebezpieczna) lub wskaźnik ekspozycji W > 1, tj. czas pracy w polach strefy zagrożenia jest

zbyt długi (ekspozycja nadmierna)

• ryzyko średnie występuje wtedy, kiedy stanowisko pracy znajduje się w strefie pośredniej

lub zagrożenia i dozwolone prawem warunki ekspozycji są zachowane (ekspozycja

dopuszczalna, wskaźnik ekspozycji W < 1)

• ryzyko małe występuje wtedy, kiedy stanowisko pracy znajduje się poza zasięgiem stref

ochronnych pola elektromagnetycznego (strefa bezpieczna, ekspozycja pomijalna,

ograniczenia mogą dotyczyć jedynie osób z implantami medycznymi).

Aby dokonać oceny narażeni na pola elektromagnetyczne ,pracodawca musi uwzględnić:

- poziom i częstotliwość pola, na które jest narażony pracownik, oraz czas trwania tego na

rażenia

- wartości dopuszczalne parametrów przyjętych do oceny poziomu narażenia (tab.1)

- skutki narażenia dotyczące zdrowia i bezpieczeństwa pracowników

- skutki pośrednie przepływu prądów kontaktowych, pól indukowanych lub wyładowań

iskrowych, grożących pożarami i wybuchem lub porażeniem i poparzeniem pracownika

- dostępność zamiennego wyposażenia, zaprojektowanego w celu zmniejszenia poziomu

narażenia na pola elektromagnetyczne

- wyniki kontroli stanu zdrowia pracowników i dostępnych publikacji z tego zakresu.

Tabela 1.
Natężenie pola elektrycznego i magnetycznego – wartości dopuszczalne przy ekspozycji
ośmiogodzinnej (NDN pól elektrycznych i magnetycznych), według rozporządzenia ministra

pracy i polityki społecznej (NDN’2002) [41] i propozycji jego nowelizacji (prNDN’2007)
[28,46]

- f - częstotliwość w jednostkach podanych w kolumnie „Zakres częstotliwości”

- wartości graniczne ekspozycji zabronionej są 10-krotnie wyższe (granica strefy

niebezpiecznej)

- wartości NDN (najwyższe dopuszczalne natężenia) odnoszą się do maksymalnego w czasie

ekspozycji natężenia pola pierwotnego,

tj. zmierzonego pod nieobecność pracownika, w pionie odpowiadającym położeniu osi ciała

pracownika (granica między strefą pośrednią i zagrożenia).

Pracodawca musi opracować i wdrażać: plan zmniejszania narażeń pracowników, oparty

głównie na przedsięwzięciach technicznych i organizacyjnych (m.in. odpowiedni dobór

urządzeń i wyposażenia pracownika), odpowiednie informowanie i szkolenie pracowników

w zakresie wykonywania pracy w sposób bezpieczny i zmniejszający poziom narażenia oraz

skracanie czasu trwania i poziomu narażenia pracowników, a także dostarczenie pracowni-

kom odpowiednich ubiorów ochronnych. Pracownicy podlegający ekspozycji na pola elek-

tromagnetyczne i/lub ich przedstawiciele mają być informowani przez pracodawcę o

stwierdzonych narażeniach, podjętych przez pracodawcę środkach zaradczych i sposobie

bezpiecznego wykonywania pracy.

Ekspozycja na pola elektromagnetyczne występuje powszechnie w wyniku użytkowania

urządzeń elektrycznych. Jej charakter jest bardzo zróżnicowany. Narażenie pracowników na

niektórych stanowiskach pracy osiąga poziomy tysiące razy wyższe niż ekspozycja ludności,

z tego powodu na podstawie badań odnoszących się narażenia ludności nie można oceniać

ryzyka zawodowego wynikającego z pracy przy źródłach silnych pól elektromagnetycznych.

Ze względu na powszechne występowanie źródeł pól elektromagnetycznych, ze względu na

wymagania Traktatu Europejskiego, europejskiej Dyrektywy Ramowej oraz Rezolucji Parla-

mentu Europejskiego, oraz polskich przepisów bezpieczeństwa pracy i ochrony środowiska,

wymagane są kompleksowe działania zmierzające do identyfikacji źródeł i charakterystyki

wytwarzanych przez nie pól, oceny ich istotności dla bezpieczeństwa i higieny pracy oraz

zdrowia społeczeństwa, a także ograniczenia zidentyfikowanych zagrożeń – poprzez działa-

nia producentów urządzeń, pracodawców, służb kontrolnych i pracowników, jak również

organów odpowiedzialnych za środowisko komunalne. Niezbędne jest więc monitorowanie

parametrów zagrożeń elektromagnetycznych w środowisku pracy z uwagi na nowe obszary

ich wykorzystania i wzrost liczby źródeł oraz śledzenie kierunków badań naukowych doty-

czących skutków oddziaływania pól na pracowników i metod jego oceny, zmieniającego się

stanu prawnego i kierunków działań normalizacyjnych na świecie w tym zakresie.