1
WPŁYW ZANIECZYSZCZENIA ŚRODOWISKA NA ORGANIZMY ZE SZCZEGÓLNYM
UWZGLĘDNIENIEM CZŁOWIEKA
Działalność człowieka w zakresie higieny i ochrony zdrowia od wieków przynosi
pozytywne rezultaty. Osiągnięcia nauk medycznych pozwoliły zwalczyć wiele chorób
powodujących epidemie ( dżuma, cholera, ospa, tyfus i inne) Wyraźnie spadają wskaźniki
umieralności niemowląt. Długość życia zwiększa się w większości krajów świata. Jednak
w miejsce rozwiązanych problemów pojawiają się nowe. Zdrowie jest to „pewien” stan
psychiczny osobnika, uwarunkowany strukturą organizmu i wynikający z równowagi
dynamicznej między organizmem, a środowiskiem. Niezwykle dynamiczne zmiany
środowiska, powodujące zaburzenia prawidłowych relacji między organizmem a
warunkami życia, stały się w ostatnich dziesiątkach lat szczególnym zagrożeniem zdrowia
ludzkiego. Gatunek ludzki wyrósł ze środowiska przyrodniczego i jest z nim związany
przez powietrze, wodę i pokarm. W toku ewolucji przystosował się do naturalnej
zmienności chemicznych i fizycznych parametrów tych elementów środowiska. Niestety,
negatywne zmiany antropogeniczne środowiska zaczynają przeważać nad zdolnościami
adaptacyjnymi ludzi. Nadal poważnym zagrożeniem zdrowia są czynniki biologiczne –
organizmy chorobotwórcze i pasożytnicze. Nie są to czynniki specyficzne dla obecnej
epoki, lecz na rozprzestrzenianie się chorób ma wpływ sposób organizacji i wykorzystania
przestrzeni, ogromne ilości odpadów i ścieków. Choroby zakaźne, pasożytnicze i
niedożywienie stanowią zagrożenie dla około 1/3 ludzkości. Najważniejszą
antropogeniczną przyczyną zagrożenia ludzkiego zdrowia jest zanieczyszczenie
środowiska substancjami chemicznymi. Człowiek współczesny wyprodukował już, co
najmniej 50 tys. i co roku produkuje ponad tysiąc nowych syntetycznych związków
chemicznych, które nie występują w przyrodzie. Skutki zdrowotne wielu z nich są bardzo
słabo poznane. Szkodliwość innych stwierdzono, szczególnie tych o właściwościach
mutagennych, teratogennych i rakotwórczych, dopiero po wielu latach stosowania.
Zagrożenie zwiększa ignorancja społeczeństwa, które trudno przekonać o szkodliwości
pewnych substancji, nawet wówczas, gdy naukowcy dysponują dowodami. Człowiek
zanieczyszcza środowisko również substancjami naturalnymi w nim występującymi.
Nieumiejętnie je wykorzystując – w nieodpowiednich miejscach i w zbyt dużych ilościach
– stwarzając zagrożenie dla zdrowia i życia. Choroby mogą być także wynikiem
oddziaływania czynników fizycznych: hałasu, promieniowania jonizującego czy
elektromagnetycznego.
Choroby cywilizacyjne są następstwem bezpośredniego lub pośredniego oddziaływania
czynników chorobotwórczych charakterystycznych dla współczesnej cywilizacji, takich
jak: nieustanne napięcie przy małej ruchliwości, konflikty wynikające ze złożoności
stosunków społecznych, złe odżywianie, substancje chemiczne i promieniotwórcze, hałas.
Zalicza się do nich nowotwory, nadciśnienie, alergie, astmę choroby wrzodowe żołądka i
dwunastnicy, zaburzenia słuchu, nerwice, miażdżycę i jej konsekwencje w postaci
zawałów i wylewów krwi do mózgu. Największe nasilenie tych chorób notuje się w
krajach najbardziej rozwiniętych, o najwyższej stopie życiowej mieszkańców. W krajach
najuboższych nadal dominują choroby zakaźne, wywołane przez pasożyty oraz związane
ze złym odżywianiem.
Negatywne skutki oddziaływań zmienionego środowiska na zdrowie i życie ludzi można
podzielić na trzy kategorie. W tym największe zagrożenie stwarza druga kategoria
obejmująca choroby będące bezpośrednim następstwem niewłaściwego odżywiania lub
zanieczyszczenia środowiska substancjami chemicznymi, promieniowaniem jonizującym,
hałasem i wibracjami. Należą do nich uszkodzenia narządów wewnętrznych ( w tym
układu nerwowego), czynnościowe zaburzenia biologicznych reżimów prawidłowego
funkcjonowania organizmu. Najbardziej znamiennym przykładem jest wzrost
zachorowalności na raka. Do najsilniej działających czynników rakotwórczych należą:
wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, różne rozpuszczalniki organiczne
emitowane przez przemysł chemiczny, chlorowcopochodne węglowodorów, azbest,
metale ciężkie, związki fluoru, promieniowanie jonizujące. Nowotwory mogą ujawniać się
po kilku, a nawet kilkudziesięciu latach od kontaktu z czynnikiem rakotwórczym.
DROGI ODDZIAŁYWANIA ZANIECZYSZCZEŃ ŚRODOWISKA NA ORGANIZM
LUDZKI.
2
Zanieczyszczenia dostają się do organizmu człowieka różnymi drogami. Wzajemne
powiązania wszystkich elementów środowiska powodują, że zanieczyszczenia
któregokolwiek z nich wywiera wpływ na zdrowie ludzi.
Najwięcej niebezpiecznych związków i pierwiastków chemicznych przenika do ustroju
człowieka drogą pokarmową. Zmiany chemizmu wody, gleb i powietrza prowadzą do
nadmiernej koncentracji substancji toksycznych w diecie. Szczególnie niebezpieczne są
te, które łatwo przenikają do łańcuchów pokarmowych i kumulują się w organizmach
żywych. Do pokarmów i napojów dodawane są substancje konserwujące, barwiące i
smakowe, nie zawsze obojętne dla zdrowia. Do produktów spożywczych zanieczyszczenia
dostają się także w toku przetwórstwa lub dystrybucji. Oddziaływanie zanieczyszczeń
przedostających się do organizmu drogą pokarmową potęguje fakt, że z akumulacją
jednych substancji w organizmach żywych wiąże się niedobór innych. Zjawisko tzw.
antagonizmu powoduje, że pierwiastek znajdujący się w nadmiarze wypiera ze
środowiska glebowego inne, powodując zaburzenie proporcji mikroelementów w
pokarmie.
Zanieczyszczenia chemiczne mogą również dostać się do organizmu przez układ
oddechowy. Wraz z powietrzem wchłaniamy gazy, pył, ołów, pary rtęci, azbest i wiele
innych niebezpiecznych substancji. Pojawiają się wówczas porażenia dróg oddechowych,
astma, skłonność do przeziębień, chroniczny bronchit, rozedma płuc, choroby serca, rak
płuc oraz zakłócenia i uszkodzenia centralnego układu nerwowego.
Znacznie słabsze jest natomiast oddziaływanie zanieczyszczeń przez skórę.
ZANIECZYSZCZANIE WÓD.
Czysta woda w rzekach jest niezbędna do życia zarówno dla ludzi, jak roślin czy zwierząt.
Używa się jej do picia i nawadniania pól. W środowiskach wodnych żyją rośliny i
zwierzęta.. W wielu krajach ścieki miejskie spuszczane są prosto do rzek i choć normalnie
ścieki te rozkładają się w sposób naturalny, to zbyt wielkie ich stężenie może zabić
wszelkie żywe istoty i powodować rozprzestrzenianie się chorób. Zakłady przemysłowe,
położone nad brzegami rzek, często wykorzystują wodę do chłodzenia i innych celów. Dla
niektórych z nich wypompowywanie ścieków do rzek jest bardzo wygodnym sposobem
pozbywania się płynnych odpadów. Odpady te są bardzo toksyczne, związki chemiczne
takie jak dioksyny dostawszy się do organizmu powodują raka, uszkadzają płód, skórę i
wyrządzają szkody innego rodzaju. Rzeki zatruwane są także przez pestycydy i nawozy
sztuczne, używane w rolnictwie w celu zwalczania szkodników i zwiększania plonów. Choć
w wielu krajach ustanowiono specjalne prawa, by ograniczyć wpuszczanie do rzek
odpadów niebezpiecznych, to jednak niebezpieczne substancje stale przedostają się do
środowiska. Na całym świecie zostało zatrutych wiele rzek i jezior. Wielkie Jeziora na
granicy pomiędzy Stanami Zjednoczonymi a Kanadą otrzymują trujące ścieki z fabryk
znajdujących się nad brzegami. W niektórych rozwijających się krajach, takich jak Chile,
odpady niebezpiecznie niszczą życie w wodzach
Od wieków większość odpadów była topiona w morzu. Dopiero niedawno zdaliśmy sobie
sprawę, że wyrządzamy w ten sposób krzywdę oceanicznej florze i faunie. I tak na
przykład ścieki i nawozy sztuczne dostając się do oceanu powodują nadmierny przyrost
glonów, te zaś mogą produkować trucizny, zakażające pochodzące z morza ryby i
mięczaki. Zjedzenie ich wywołuje zatrucia pokarmowe i zaburzenia nerwowe. Wyrzucanie
do morza większości substancji toksycznych zostało zakazane na całym świecie.
Wrzucanie odpadów promieniotwórczych zakazano już w roku 1983, lecz to, co
wyrzucono do tego czasu, pozostanie niebezpieczne przez tysiące lat. Elektrownie
jądrowe nadal wypuszczają do morza najmniej szkodliwe odpady, zaś rzeki płynące przez
obszary uprzemysłowione przynoszą toksyczne chemikalia. Wiele fok cierpi z powodu
chorób wywołanych, jak się przypuszcza, chemicznym zanieczyszczeniem Morza
Północnego.
W latach 50. zakłady chemiczne w Japonii wypuściły do zatoki Minamata ścieki
zawierające rtęć. Nikt nie przewidział tragedii, jaka się miała wkrótce przydarzyć. Rtęć
skumulowała się w rybach. Ludzie, odżywiający się rybami, zaczęli cierpieć na konwulsje,
paraliż, co w ponad 40 przypadkach zakończyło się śmiercią. Tysiące następnych
ucierpiało w inny sposób.
3
W latach 50. i 60. ludzie z japońskiego miasta Haginoszima nawadniali pola ryżowe wodą
z rzeki zatrutej ściekami przemysłowymi. Rośliny pobierały z wody kadm, co
spowodowało, że ludzie, spożywający wyhodowany w ten sposób ryż, mięli bardzo słabe
kości. Do roku 1968 zmarło co najmniej 100 osób.
Odpady niebezpieczne zatruwają także rośliny i zwierzęta. Kiedy odpady przemysłowe
przedostają się do rzek lub do morza, niszczą wszelkie życie, które się w nich znajduje. W
wielu krajach nadmiar pestycydów i nawozów sztucznych spowodował zatrucie jezior i
wyginięcie ryb.
ZANIECZYSZCZENIE POWIETRZA.
Możemy zostać narażeni na działanie toksycznych chemikaliów po prostu oddychając
zatrutym powietrzem, wydobywającym się np. z kominów spalarni lub w efekcie wypadku
w zakładach chemicznych. Także żywność i woda pitna mogą zawierać trujące substancje.
Choć trudno jest określić precyzyjnie, w jaki sposób poszczególne związki chemiczne
niszczą nasze zdrowie, wiemy jednak, że niektóre z nich mogą być przyczyna raka,
problemów z ciążą, chorób skóry i kości, ślepoty oraz uszkodzeń mózgu.
Zanieczyszczenia atmosfery po opadnięciu na ziemię oddziaływają degradująco na glebę i
wody powierzchniowe powodując skażenia całego łańcucha pokarmowego.
Poszczególne rodzaje zanieczyszczeń powietrza np. związki siarki ( H2S, SO2 , SO3 ),
związki fluoru, tlenki azotu, pył mają szkodliwy wpływ na rośliny. Substancje te mogą
bezpośrednio niszczyć komórki, zatykać aparaty szparkowe, pokrywać liście
nieprzenikalną warstwą, co ogranicza dostęp światła, a co za tym idzie – fotosyntezę.
Wnikając do wnętrza rośliny, mogą powodować zanikanie chlorofilu. Szczególnie groźne
pod tym względem są pyły cementowe, ponieważ w obecności wody tworzą skorupkę.
Ekosystemy leśne, a w szczególności lasy iglaste, są najbardziej zagrożone skażeniami
atmosfery. Przykład stanowią zniszczone lasy w Górach Izerskich ( wpływ SO2 ) oraz
okolice Puław ( wpływ związków azotu). Zwierzęta, spożywając skażone rośliny oraz
wdychające zanieczyszczone powietrze, chorują. Odbija się to niekorzystnie na hodowli i
chowie zwierząt gospodarczych, a także na losie zwierzyny leśnej i dzikiego ptactwa.
WPŁYW KWAŚNYCH OPADÓW NA ROZWÓJ ORGANIZMÓW.
Kwaśne zanieczyszczenia powietrza nie są problemem poszczególnych regionów, państw
czy nawet kontynentów, lecz problemem ogólnoświatowym. Najbardziej znane są
negatywne skutki oddziaływania kwaśnych deszczy w Europie – oddziaływania na ludzkie
zdrowie, roślinność, wody i zwierzęta. Podobne problemy obserwuje się w Ameryce
Północnej i w Azji.
Kwaśne zanieczyszczenie powietrza ma duży wpływ na zakwaszanie wód stojących (jezior
i zbiorników) wód płynących ( rzek, strumieni, kanałów). Gdy wody zostaną zakwaszone
stają się nieużyteczne dla celów gospodarczych, ale przede wszystkim są szkodliwe dla
ludzi i zwierząt. Rośliny i zwierzęta zamieszkujące środowisko słodkich wód śródlądowych
w różnym stopniu tolerują zmiany kwasowości wód. Najmniej tolerancyjne na
podniesienie się kwasowości wód są ślimaki i małże, bardziej tolerancyjne są takie owady
jak jętki i chruściki, dalej pstrągi, węgorze, plankton. Największą tolerancję wykazują
niektóre rośliny wodne. W jeziorach południowej Skandynawii wiele gatunków roślin lub
zwierząt wyginęło lub zmniejszyło swą liczebność. Ponad 20% jezior w południowej
Norwegii i w Szwecji jest mocno zakwaszonych. W latach 70. wody w jeziorach
zachodniej Szwecji były kwaśne – odczyn wód jeziornych był nawet 1000 razy bardziej
kwaśny niż w latach 30. i 40. W zakwaszonym jeziorze część roślin i zwierząt obumiera.
Ubożeje wtedy także środowisko wodne i lądowe w niektóre gatunki żywiącymi się
organizmami wodnymi, np. zmalała liczba nurków i ptaków żyjących w środowisku
słodkowodnym, ponieważ zmniejszyła się ilość poczwarek jętek i larw chruścika w
jeziorach.
Kwaśne deszcze powodują także uszkodzenia drzew i innych roślin. Za przyczynę „śmierci
lasów ” powszechnie uznane zostały zanieczyszczenia powietrza – a kwaśne deszcze za
głównych winowajców. Zanieczyszczenia powodujące zakwaszenie powietrza oddziałują
na drzewa i inne rośliny w sposób bezpośredni i pośredni. Bezpośredni uszkodzenie drzew
4
powodują kwaśne opady – suche i mokre oaz ozon znajdujący się przy powierzchni
Ziemi. Pośrednio na uszkodzenie drzew wpływa zakwaszenie gleb i wód. Kwaśne opady
uszkadzają liście i korzenie drzew i powodują niedobór substancji odżywczych w glebie.
Kwasy niszczą ochronną warstwę wosku na igłach i liściach. Uszkadza to szparki
oddechowe i przyczynia się do nadmiernego parowania wody. Kwasy powodują także
rozpad chlorofilu w częściach zielonych roślin. Skutkiem oddziaływania kwasów na części
zielone roślin jest zwiększenie wrażliwości drzew na suszę, niskie temperatury i silne
wiatry. Kwaśne opady zakwaszają glebę i uszkadzają korzenie roślin. Zakwaszenie gleby
powoduje wymywanie wielu niezbędnych dla roślin substancji – magnezu, miedzi,
manganu. Powoduje też niedobór składników odżywczych i deficyt wody. W ostatnich
latach gwałtownie obumierają duże ilości drzew w lasach. Jednym z pierwszych miejsc w
Europie, gdzie zaobserwowano masowe uszkodzenia drzew, były lasy w górach
Schwarzwaldu na terenie Niemiec. W Europie w ciągu ostatnich dwudziestu lat zostały
uszkodzone duże powierzchnie lasów, zarówno iglastych i liściastych. W Polsce połowa
gatunków drzew jest uszkodzona w ponad 60 %. Szczególne niebezpieczeństwo grozi
większości drzew iglastych. W Sudetach, na terenie Polski i Czech, na zboczach gór stoją
kikuty martwych drzew iglastych, które niegdyś były zielonym lasem.
Kwaśne zanieczyszczenia powietrza są równym stopniu szkodliwe dla drzew, upraw, gleby
i zwierząt, jak i dla ludzi – ich zdrowia i życia. Dla człowieka szczególnie groźny jest smog
powodujący choroby oddychania i krążenia. Zanieczyszczenie powietrza zwiększa także
kwasowość wody pitnej pochodzącej z ujęć powierzchniowych i podziemnych. Kwasy
wypłukują szkodliwe metale do wody. Woda dostarczana do naszych mieszkań może
zawierać zwiększone ilości ołowiu, miedzi, cynku, glinu, a nawet kadmu. Spożywanie tych
metali w wodzie i innych produktach spożywczych zagraża ludzkiemu zdrowiu. Kadm
uszkadza nerki, nadmiar miedzi powoduje biegunkę, nadmiar glinu uszkadza kości, a
nawet mózg, ołów niszczy system nerwowy. Stwierdzono, że nadmiar glinu w organizmie
człowieka jest przyczyn chorób Alzheimera i Parkinsona.
Podczas oddychania zanieczyszczone powietrze dostaje się do naszych płuc. Powietrze
takie zawiera mniej tlenu – prowadzi to do kłopotów z oddychaniem i krążeniem.
Wdychane zanieczyszczenia przenikają głęboko – sięgają aż do pęcherzyków płucnych,
gdzie życiodajny tlen przenika z płuc do krwi. W wyniku reakcji wilgoci zawartej w
płucach z wdychanym dwutlenkiem siarki może powstać kwas siarkowy paraliżujący
pracę płuc. Uszkodzenie płuc może powodować także nadmierne stężenie ozonu w
powietrzu, którym oddychamy. Ozon powoduje kaszel, niszczy tkanki i osłabia naturalną
ochronę organizmu przed infekcją.
SKUTKI NISZCZENIA OZONU.
Dla atmosfery – warstwy ozonowej – zagrożeniem jest przemysłowa działalność
człowieka. Głównymi czynnikami powodującymi zmniejszenie warstwy ozonowej są
freony, a mniejszym stopniu inne gazy, takie jak metan czy tlenki azotu. Niszczenie
ozonu jest groźne dla życia na Ziemi. Warstwa ozonowa jak tarcza chroni życie na Ziemi i
zatrzymuje ogromnie niebezpieczne promieniowanie ultrafioletowe zwane UV-C i
częściowo pochłania promieniowanie UV-B, którego nadmiar jest również szkodliwy dla
żywych organizmów na naszej planecie. Likwidacja tej tarczy zagraża ludzkiemu zdrowiu.
Spadek zawartości ozonu w atmosferze o 10% pociąga za sobą wzrost liczby przypadków
raka o 26% (wg Raportu ONZ z listopada 1991) Ustalono także, że zmniejszenie warstwy
ozonu chroniącej przed promieniowaniem UV-B, które powodują obniżenie odporności
organizmu, wywołuje wiele uszkodzeń wzroku – zaćmę, nadwzroczność a nawet ślepotę.
Spadek ilości ozonu zaburza także łańcuch pokarmowy i w niektórych przypadkach
zmniejsza produkcję rolną. Gdy ryż, pszenica czy kukurydza otrzymają nadmierną dawkę
promieniowania ultrafioletowego, to obniża się zarówno jakość i obfitość zbiorów.
Nadmiar promieniowania ultrafioletowego oddziałuje też szkodliwie, choć w różnym
stopniu, na organizmy żywe we wszystkich ekosystemach, zmieniając zależności
pokarmowe, czego konsekwencją mogą być nawet katastrofa ekologiczna. Przerwanie
łańcucha pokarmowego może stanowić zagrożenie dla zaopatrzenia świata w żywność –
na przykład wyginięcie planktonu roślinnego i zwierzęcego w morskich wodach
powierzchniowych przyczyniło się do zagłady ryb, które stanowią ważne źródło żywności
5
dla większości mieszkańców Ziemi.
WPŁYW ZWIĄZKÓW CHEMICZNYCH NA ORGANIZMY.
Nazwa substancji zanieczyszczającej Toksyczność Występowanie
1 2 3
AmoniakNH3 Amoniak działa drażniąco na błony śluzowe dróg oddechowych, oczu i na
skórę. Wywołuje przykre uczucie pieczenia w gardle, kaszel, ślinotok, nudności,
łzawienie, bóle głowy. Szczególnie niebezpieczny jest dla rogówki oka-powoduje jej
nieodwracalne zmętnienie i owrzodzenie prowadzące, w krańcowych przypadkach, do
przebicia. Wówczas do zmian rogówki dołączają się poważne uszkodzenie tęczówki, ciała
szklistego i siatkówki, powodując całkowitą utratę wzroku. Próg wyczuwalności węchowej
0,5 mg/m3. Stężenia większe niż 1,5*103 mg/m3, mogą być niebezpieczne dla życia
człowieka. Amoniak jest trujący dla ryb i planktonu. Stężenie szkodliwe dla ryb wynosi
1,25mg/m3. Stonogi giną po kilkugodzinnym oddziaływaniu amoniaku o stężeniu
10*103mg/m3, skorupiaki przy stężeniu równym 8*10mg/m3. Amoniak jest wydzielany
do powietrza podczas srebrzenia luster. Jest składnikiem gazów powstających w wyniku
rozkładu ciał organicznych, np. podczas produkcji klejów zwierzęcych, w fabrykach dykty,
w rzeźniach, garbarniach, a także podczas rozkładu odchodów.
ArsenAs Arsen i jego związki wywołują uszkodzenia skóry i błon śluzowych, a niekiedy
układu nerwowego, narządów miąższowych i krwi. Działanie pyłu arsenu na błony
śluzowe powoduje ich przekrwienie, obrzęk oraz zmiany zapalne dróg oddechowych i
spojówek oczu. W przewlekłych zatruciach występują zaburzenia czucia w kończynach.
Arsen jest wykrywany we wszystkich tkankach organizmu, szczególnie we włosach i w
paznokciach. Skutkiem zmian wywołanych działaniem arsenu może być rak skóry. W
wodzie pitnej stężenie arsenu wynosi ok. 1*10-4mg/m3. Znaczne ilości arsenu mogą
występować w żywności (do 50 mg/kg ). W powietrzu atmosferycznym stężenie
związków arsenu wynosi zwykle mniej niż 1*10-5 mg/m3. Arsen należy do trwałych
zanieczyszczeń środowiska. Jego związki ulegają w różnych elementach środowiska
transformacji do związków arsenu trójwartościowego.
AzotanyNO, NO2 Głównym skutkiem działania azotanów jest methemoglobinemia.
Badania przeprowadzone na szczurach wykazały działanie embriotoksyczne (śmiertelność
płodów, resorpcja i zmniejszenie masy noworodków). Azotany występujące w postaci
aerozoli w powietrzu atmosferycznym mogą działać drażniąco na układ
oddechowy.Niemowlęta i bardzo małe dzieci są szczególnie wrażliwe na indukcję
methemoglobinemii przez azotany. Azotany mogą sprzyjać rozwojowi nowotworów.
Bezpośrednim źródłem azotanów w powietrzu atmosferycznym jest emisja z zakładów
produkcji nawozów mineralnych. Pośrednim źródłem jest przemysł chemiczny i
energetyczny. Azotany tworzą się w przyrodzie w wyniku działania bakterii
nitryfikacyjnych. Ulegają wielu przemianom (obieg azotu)
Benzo(a)piren Benzo(a)piren jest kancerogenem dla zwierząt i ludzi. LD50 (myszy)
wynosi 250 mg/kg. Dla myszy jest embriotoksyczny i teratogenny, powoduje uszkodzenia
DNA.Człowiek jest narażony na oddziaływanie benzo(a)pirenu przez drogi oddechowe i
przewód pokarmowy. Benzo(a)piren powstaje w wyniku niecałkowitego spalania paliw, a
także w następstwie biosyntezy przez organizmy wodne. Stężenia benzo(a)pirenu w
powietrzu atmosferycznym wynoszą do 74x10-6 mg/m3, a w wodzie do 13x10-3 mg/m3.
Ponadto benzo(a)piren może występować w żywności, glebie i tkankach różnych
organizmów. Benzo(a)piren przemieszcza się wraz z pyłem i wodą. Ulega
biotransformacji, a także przemianom pod wpływem światła, tlenu i temperatury.
ChlorCl Chlor niszczy życie w wodzie i działa bakteriobójczo. Chlor jest gazem
drażniącym. Działa na błony śluzowe dróg oddechowych, spojówki oczu, a także na
skórę. Chlor w małych dawkach działa przede wszystkim na górne odcinki dróg
oddechowych, w dużym także na odcinki środkowe i dolne. Stężenie większe niż 50 mg/
m3 powoduje podrażnienie błon śluzowych oczu, nosa i górnych dróg oddechowych,
wywołuje łzawienie, kichanie, kaszel, w połączeniu z bólami głowy i za mostkiem.
Stężenie większe niż 200 mg/m3 powoduje obrzęk płuc i śmierć w ciągu kilku godzin,
wśród objawów duszenia i niewydolności krążenia. Większe stężenia mogą spowodować
natychmiastowy zgon wskutek obrzęku głośni. Chlor nie kumuluje się w organizmie i nie
powoduje zatruć przewlekłych, jednak u osób narażonych dłuższy czas na jego działanie
6
powstają przewlekłe nieżyty dróg oddechowych, uszkodzenia błon śluzowych jamy ustnej
i szkliwa zębów. W dużych stężeniach, szczególnie w obecności pary wodnej, chlor może
powodować uszkodzenia skóry. Próg wyczuwalności węchowej 0,06 mg/m3.
Niebezpieczeństwo zatrucia występuje już na progu stężenia wyczuwalnego. Chlor może
być emitowany przez zakłady, w których jest stosowany. Uwolniony do powietrza
rozprzestrzenia się nisko nad ziemią. Strefa dawki letalnej może się rozciągać do 50 km
od miejsca wycieku, w paśmie o szerokości kilku kilometrów. W powietrzu reaguje z parą
wodną, dając kwas solny i tlen. W wodzie rozpuszcza się nieznacznie, tworząc kwas solny
i podchlorawy.
ChromCr Chrom i jego związki przenikają do organizmu przez drogi oddechowe i przewód
pokarmowy. Związki chromu sześciowartościowego są bardzo toksyczne. Wywołują
podrażnienie skóry i błon śluzowych. Długotrwała ekspozycja na związki chromu
sześciowartościowego powoduje marskość płuc, zmiany w mięśniu sercowym,
owrzodzenie dwunastnicy, a niekiedy raka oskrzeli. W powietrzu miejskim stężenie
chromu wynosi ok. 2*10-5 mg/m3, w wodzie pitnej ok. 5*10-3 mg/m3, a w żywności
0,02-0,59 mg/kg. Związki chromu trójwartościowego mogą się utleniać w powietrzu.
Dwusiarczek węglaCS2 Dwusiarczek węgla jest wchłaniany przez drogi oddechowe oraz
przez nieuszkodzoną skórę. Działa na układ nerwowy. Wywołuje uszkodzenia struktury
nerwów i zaburzenia ich czynności. Stężenie 5*103 mg/m3 powoduje zgon po 30-
minutowej ekspozycji. Dwusiarczek węgla jest związkiem trującym dla ryb i planktonu.
Występuje w powietrzu atmosferycznym w pobliżu zakładów wiskozowych. Jest
wykrywany w odległości paru kilometrów od źródła emisji. Ulega utlenieniu.
Dwutlenek siarkiSO2 Dwutlenek siarki jest gazem silnie drażniącym drogi oddechowe.
Ulegając rozpuszczeniu w wydzielinie błon śluzowych, tworzy kwas siarkowy, który działa
na nie żrąco. Stężenie dwutlenku siarki w powietrzu bezpośrednio niebezpieczne dla życia
wynosi 400-500 mg/m3, w ciągu 0,51 godziny. Natychmiastowa śmierć może nastąpić
przy stężeniu 1000-1500 mg/m3. Próg wyczuwalności węchowej: 0,8 mg/m3. W
powietrzu atmosferycznym może występować w znacznych ilościach od 0,1 do 1,0 mg/
m3. Dwutlenek siarki i produkty jego utleniania mogą być transportowane z powietrzem
na odległość tysięcy kilometrów. Wymywane z atmosfery opadami (kwaśne deszcze)
spadają na powierzchnię ziemi powodując znaczne straty.
Fenol C6H5OH Fenol działa silnie żrąco na błony śluzowe i skórę, wywołuje stany zapalne,
a przy dużym stężeniu uszkodzenie powłok skórnych Do ustroju przedostaje się przez
drogi oddechowe, przewód pokarmo- wy i przez skórę. Oblanie fenolem 400 cm2 skóry
powodu je śmiertelne zatrucie. Fenol działa trująco na ryby i plankton. Przy stężeniu
0,1-0,2 mg/dm3 zmienia smak ryb, a 5 mg/m3 jest dawką śmiertelną dla szczupaków.
Próg wyczuwalności węchowej: 0,022 mg/m3 Występuje w surowej wodzie w stężeniach
do 0,01 mg/dm3 i w powietrzu wokół koksowni i niektórych zakładów chemicznych. Ulega
utlenieniu i biodegradacji.
FluorF Fluor jest gazem trującym, działającym żrąco na skórę, drogi oddechowe i
przewód pokarmowy. Pary fluoru powodują oparzenia skóry, spojówek oczu oraz błony
śluzowej dróg oddechowych. Do ustroju jest wchłaniany bardzo szybko przez skórę, drogi
oddechowe i przewód pokarmowy. W organizmie wiąże się z wapniem, tworząc
rozpuszczalny fluorek wapniowy, co powoduje odwapnienie ustroju i doprowadza do
hipokalcemii z objawami tężyczki. Uszkodzenia błony śluzowej jelit (owrzodzenia) wraz z
tężyczką w krótkim czasie mogą doprowadzić do śmierci Fluor nie występuje w przyrodzie
w stanie wolnym. W powietrzu łączy się natychmiast z parą wodną i tworzy fluorowodór,
którego sole (fluorki) mogą występować w różnych elementach środowiska.
KadmCD Pył , pary i dymy są wchłaniane przez błony śluzowe dróg oddechowych .Związki
kadmu mogą być także wchłaniane przez przewód pokarmowy. Kadm jest zaliczany do
najbardziej toksycznych metali – powoduje zatrucia ostre i przewlekłe. Wywołuje uczucia
suchości w gardła , kaszel, bóle głowy duszności , wymioty, wyczerpanie, sinicę,
niewydolność krążenia degenerację wątroby i nerek. Działa ponadto teratogennie,
mutagennie i rakotwórczo.Kadm kumuluje się w organizmie. Według obliczeń
szacunkowych zatrucie śmiertelne u ludzi przy stężeniu kadmu wynoszącym 10 mg/m3
następuje po upływie 5 godzin. W powietrzu atmosferycznym może występować od
0,001*10-3 do 0,5*10-3 mg/m3, w wodzie pitnej do 1*10-6 mg/cm3.Bardzo trwały w
glebie, skąd przenika do roślin i warzyw jadalnych.
Kwas siarkowyH2SO4 Do organizmu jest wchłaniany przez drogi oddechowe i przewód
7
pokarmowy. Na skórę działa silnie drażniąco – wnika w tkankę podskórną i mięśnie,
powoduje głęboką martwicę.Pary stężonego kwasu siarkowego powodują ostry stan
zapalny górnych dróg oddechowych, podrażnienie spojówek, stany zapalne oskrzeli i
uszkodzenie tkanki płuc.Próg wyczuwalności węchowej 1 mg/m3.Dawka śmiertelna
wynosi 6-8g. Kwas siarkowy powoduje silne zakwaszenie wód i gleby, stanowi zagrożenie
życia Występuje wokół fabryk produkujących kwas siarkowy oraz jako produkt przemian
SO2 zachodzących w powietrzu atmosferycznym. W postaci kwaśnych chmur może być
transportowany na odległość tysięcy kilometrów.
MiedźCu Miedz występuje stale w organizmie człowieka. Zawartość miedzi w dobowej
porcji pożywienia i wody wynosi ok. 2mg, jednakże większa część pobranej w ten sposób
miedzi jest wydalana z kałem. Miedź jest istotnym czynnikiem w syntezie hemoglobiny w
organizmie ludzkim i zwierzęcym. Nadmierne ilości miedzi działają toksycznie. Sole
miedzi drażnią silnie błony śluzowe przewodu pokarmowego i dróg oddechowych. Drobne
cząstki miedzi wytwarzane przy metalizacji miedzią mogą wywołać gorączkę, podobną do
gorączki występującej u odlewników W powietrzu miedź występuje w formie siarczków,
tlenków, węglanów, siarczanów, chlorków i krzemianów
OłówPb Ołów jest trucizną ogólnoustrojową. Jest wchłaniany przez błony śluzowe dróg
oddechowych i przewodu pokarmowego. Skóra nie odgrywa większej roli we wchłanianiu
ołowiu. Ołów działa na układ krwionośny, układ nerwowy, układ sercowo-naczyniowy,
układ oddechowy, nerki, ma też wpływ na rozrodczość. Zaobserwowano zwiększoną
wrażliwość na działanie ołowiu w wyniku wzrostu temperatury. Stężenia ołowiu w
powietrzu wynoszą od 2*10-3 do 4*10-3 mg/m3 w miastach o dużym nasileniu ruchu
samochodowego i ok. 0,2*10-3 mg/m3 w większości obszarów podmiejskich. Stężenia
ołowiu w wodzie pitnej są z reguły mniejsze niż 0,01 mg/m3, ale w niektórych okolicach,
tam gdzie występuje „miękka” woda i gdzie używa się ołowianych rur lub pojemników do
jej przechowywania, stężenia mogą osiągać 2-3 mg/dm3. Ołów stanowi trwałe
zanieczyszczenie środowiska.
RtęćHg Rtęć jest wchłaniana do organizmu przez błony śluzowe dróg oddechowych i
przez skórę. Wchłanianie rtęci przez przewód pokarmowy nie jest w pełni poznane. Rtęć
jest kumulowana w organizmie, m.in. w mózgu i w wątrobie. Przenika przez łożysko, jest
częściowo wydzielana z mlekiem matki. Powoduje denaturację białek, inaktywację
enzymów oraz uszkodzenia tkanek (np. nerek i mózgu). Powoduje także uszkodzenia
obwodowych nerwów czuciowych. Stężenie rtęci w powietrzu atmosferycznym wynosi
średnio 2*10-5 mg/m3.Zawartość rtęci w wodach deszczowych i śniegu wynosi do
5*10-4 mg/m3. Znaczne ilości rtęci może zawierać żywność. Rtęć jest trwałym
zanieczyszczeniem środowiska: cyrkulacja par rtęci ma zasięg globalny.
SiarkowodórH2S Siarkowodór jest gazem drażniącym i duszącym. Wywołuje zapalenie
rogówki i obrzęk płuc. Stężenie większe niż 225 mg/m3 poraża receptory narządu
węchowego. Stężenia większe niż 3000 mg/m3 powodują natychmiastowe porażenie
ośrodków oddechowych, a w konsekwencji śmierć. Próg wrażliwości węchowej wynosi:
0,0008-0,20 mg/m3. Stężenie siarkowodoru w powietrzu obszarów miejskich może
osiągnąć wartość 0,050mg/m3. Znaczne ilości siarko- wodoru mogą występować w
wodach naturalnych. Siarkowodór ulega w powietrzu atmosferycznym transformacji do
kwasu siarkowego.
Tlenek węglaCO Tlenek węgla jest gazem duszącym-reaguje z hemoglobiną tworząc
karboksyhemoglobinę, niezbędną do przenoszenia tlenu, oraz inaktywuje enzymy
oddechowe. Za pośrednictwem dróg oddechowych działa na ośrodkowy układ nerwowy,
układ naczyniowy i układ oddechowy. Objawy przewlekłych zatruć to: bóle i zawroty
głowy, osłabienie, wzmożona pobudliwość nerwowa, niezdolność do koncentracji uwagi,
osłabienie pamięci, szum w uszach, senność w czasie dnia i bezsenność w nocy, brak
łaknienia, nudności, wymioty, zaburzenia w trawieniu, zwiększenie liczby krwinek
czerwonych i hemoglobiny, kołatanie serca, dolegliwości w okolicy serca, zaburzenia
ciśnienia krwi. Tlenek węgla może działać teratogennie i embriotoksycznie. Stężenie
tlenku węgla w powietrzu atmosferycznym wynosi zwykle 0,01-0,9 mg/m3. Stężenie
tlenku węgla w powietrzu atmosferycznym może dochodzić do 60 mg/m3. Jest dość
twardy. Wraz z powietrzem atmosferycznym może przenosić się na znaczne odległości.
8
NEGATYWNE SKUTKI PROMIENIOWANIA.KONSEKWENCJE SKAŻEŃ
RADIOIZOTOPOWYCH.
Żyjące na Ziemi organizmy, w tym człowiek, narażone są na stały wpływ promieniowania
jonizującego. Oddziałuje ono na organizm zarówno przy ekspozycji zewnętrznej, jak i w
wyniku obecności radioizotopów wewnątrz organizmu. Najczęstszymi drogami
przedostawania się radioizotopów do organizmu są: drogi oddechowe, układ pokarmowy i
skóra. Promieniowanie jonizujące oddziaływa na wszystkie organizmy żywe, jednakże
skutki i następstwa promieniowania zależą zasadniczo od dawki oraz cech osobniczych
napromieniowanego organizmu. Szkodliwy wpływ promieniowania jonizującego na
organizmy żywe i człowieka polega na wzbudzeniu i jonizacji atomów, które z kolei mogą
prowadzić do zmian czynnościowych i morfologicznych. Nie wszystkie zmiany w
strukturach biologicznych, zwłaszcza w cząsteczkach kwasów nukleinowych i
chromosomach, ujawniają się w organizmie od razu po napromieniowaniu, wiele
następstw ma miejsce w znacznie późniejszym czasie jako tzw. zmiany późne.
Biologiczne skutki promieniowania jonizującego u ludzi można podzielić na:
somatyczne - występujące bezpośrednio po napromieniowaniu całego ciała dawką
pochłoniętą rzędu 0,75-4 Gy. Późniejsze skutki takiego napromieniowania to białaczka,
nowotwory złośliwe skóry, kości, zaćma, zaburzenia przewodu pokarmowego,
bezpłodność;
genetyczne - związane z mutacjami, z tym, że małe dawki powodują pojawienie się
mutacji w następnych pokoleniach, a z kolei duże dawki najczęściej są letalne.
ODDZIAŁYWANIE ELEKTROMAGNETYCZNEGO PROMIENIOWANIA
NIEJONIZUJĄCEGO NA ŚRODOWISKO.
Działanie promieniowania niejonizującego na organizmy, a także na organizm ludzki, nie
jest dokładnie rozpoznane; uważa się je obecnie za jedno z powszechnych
zanieczyszczeń środowiska. Promieniowanie o wysokiej częstotliwości powstaje w wyniku
działania: zespołów sieci i urządzeń elektrycznych w pracy, w domu, urządzeń
elektromedycznych do badań diagnostycznych i zabiegów fizykoterapeutycznych, stacji
nadawczych, urządzeń energetycznych, telekomunikacyjnych, radiolokacyjnych,
radionawigacyjnych.
Negatywny wpływ energii elektromagnetycznej przejawia się tzw. udarem cieplnym, co
może powodować dodatkowe zmiany biologiczne np. zmianę właściwości koloidalnych w
tkankach, a nawet doprowadzić do śmierci termicznej. Pole elektromagnetyczne
wytwarzane przez silne źródło niekorzystnie zmienia warunki bytowania człowieka,
wpływa na przebieg procesów życiowych organizmu; mogą wystąpić zaburzenia funkcji
ośrodkowego układu nerwowego, układów rozrodczego, hormonalnego, krwionośnego
oraz narządów słuchu i wzroku. Najbardziej narażeni są ludzie zatrudnieni przy obsłudze
urządzeń emitujących tego rodzaju promieniowanie. Przeprowadzone badania lekarskie
tej grupy pracowników ujawniły, że najczęstszymi ich dolegliwościami były: pieczenie pod
powiekami i łzawienie, bóle głowy, drażliwość nerwowa, wypadanie włosów, suchość
skóry, oczopląs, impotencja płciowa, osłabienie popędu płciowego, arytmia serca, objawy
nerwicowe, zaburzenia błędnika. Zespół wymienionych objawów określa się ogólnym
pojęciem „choroby radiofalowej” lub „choroby mikrofalowej”. Biologiczne skutki skażeń
elektromagnetycznych nie są możliwe do wykrycia za pomocą zmysłów, nie są też one
odczuwalne, a mogą wystąpić dopiero po wielu latach.
Obecnie prawie wszyscy ludzie podlegają ekspozycji promieniowania
elektromagnetycznego pochodzącego ze źródeł sztucznych. Poziom tej ekspozycji zależy
od stopnia uprzemysłowienia danego regionu, koncentracji stacji nadawczych i liczby
odbiorników, liczby lotnisk, portów morskich, rozwoju sieci energetycznej. Obecność pól
elektromagnetycznych ma także degenerujący wpływ na rośliny i zwierzęta. U roślin
obserwuje się opóźniony wzrost i zmiany w budowie zewnętrznej, u zwierząt natomiast
zaburzenia neurologiczne i w krążeniu, zakłócenia wzrostu, żywotności i płodności.
9
WPŁYW ZANIECZYSZCZEŃ GLEB NA ŚRODOWISKO I ŻYCIE CZŁOWIEKA.
Prawidłowy rozwój człowieka jest uzależniony od struktury i składu gleby, która z
pożywieniem roślinnym i zwierzęcym dostarcza mu odpowiedniej ilości
wysokokalorycznych składników odżywczych, witamin, substancji mineralnych,
niezbędnych do budowy i właściwego funkcjonowania organizmu. Razem z pożywieniem
człowiek pobiera składniki korzystne, jak i niekorzystne dla rozwoju.
Ekologiczne skutki chemizacji gleby dotyczą nie tylko człowieka, ale całego świata
organicznego. Oto przyczyny, mechanizm oddziaływania i skutki skażeń gleby.
1. Kumulacja substancji toksycznych w roślinach staje się przyczyną skażenia wszystkich
ogniw łańcucha pokarmowego.
2. Przemieszczanie się środków chemicznych z gleby do wód powoduje eutrofizację wód
powierzchniowych i podziemnych.
3. Zakwaszenie gleby, wywołane zanieczyszczającymi powietrze związkami siarki i azotu,
a docierającymi do gleby i wód w postaci kwaśnych deszczów lub suchego opadu,
powoduje hamowanie rozwoju organizmów, niszczenie szaty roślinnej.
4. Zatrucie gleby metalami ciężkimi (nikiel, rtęć, kadm, arsen, ołów), a następnie
kumulowanie się tychże w tkankach roślin jest przyczyną nieodwracalnych zmian w
organizmach roślinnych, powoduje zmniejszenie przyrostu masy roślinnej, zmniejszenie
plonowości. U człowieka nadmiar metali ciężkich może powodować miażdżycę i
nowotwory.
5. Zatruwanie gleby nawozami mineralnymi, w wyniku nieumiejętnego i nadmiernego ich
stosowania, może prowadzić do pogorszenia się jakości plonów, powodować zanik
aktywności mikroflory glebowej, w szczególności niekorzystnie oddziaływać na procesy
nitryfikacji i procesy wiązania azotu atmosferycznego. Nadmierna przewaga potasu w
roślinach rosnących na glebach przenawożonych prowadzi do groźnych chorób zwierząt
(np. tężyczki pastwiskowej). Przewapnowanie gleb może spowodować chlorozę liści,
zakłócenie metabolizmu węglowodanów i białek. Niebezpieczne jest także przenawożenie
nawozami azotowymi. Nadmiar azotu pobranego przez rośliny kumuluje się w tkankach w
formie azotanów. Zbyt wysoka zawartość azotanów w roślinach jest szkodliwa dla ludzi i
zwierząt. U zwierząt nadmiar azotanów przejawia się wzrostem poronień, obniżeniem
mleczności, niepłodnością, powolnym wzrostem. U ludzi powoduje rozliczne, niekiedy
ciężkie schorzenia (m.in. methemoglobinemię- wielostronne niedotlenienie organizmu,
szczególnie niebezpieczne dla dzieci) notowane stosunkowo często w okolicach Puław.
6. Przenawożenie gnojowicą może spowodować zaburzenia właściwości chemicznych i
biologicznych gleb oraz skażenie gleb i roślin bakteriami chorobotwórczymi. Skutkiem
tego może być wzrost zachorowań zwierząt, a nawet człowieka, na brucelozę, różyczkę,
pryszczycę, gruźlicę.
7. Skażenie pestycydami wskutek nieumiejętnego ich stosowania może spowodować
zatrucia ptactwa i zwierząt oraz liczne schorzenia człowieka. Do organizmu człowieka, jak
i zwierząt, pestycydy wnikają drogą pokarmową, oddechową i przez skórę. Trudno
ulegając przemianom metabolicznym, kumulują się w tkankach (zwłaszcza tłuszczowej),
powodują osłabienie ochronnego działania skóry, alergie, nowotwory, patologiczne
zmiany w układzie nerwowym i układzie krążenia, zaburzają procesy biochemiczne,
przemiany węglowodanowe, białkowe, inaktywują wiele enzymów.
Ludność już od starożytności interesowała się zabiegami dotyczącymi ochrony
środowiska. Na początku dotyczyły one ochrony dzikich zwierząt i ochrony lasów. Wiek
XIX przyniósł pewne uporządkowane prawodawstwo w dziedzinie ochrony przyrody. W
Polsce uznaje się prof. Maksymiliana Siłz-Nowickiego, który był przyrodnikiem i
współzałożycielem Towarzystwa Tatrzańskiego.
SZKODLIWE SUBSTANCJE W NASZYM POŻYWIENIU.
Bardzo często można znaleźć na polach, łąkach i w lasach zwierzęta, przede wszystkim
ptaki, które zginęły wskutek spożycia trucizny, której człowiek używa do zwalczania
szkodników. Człowiek jest dziś również niejednokrotnie zagrożony przez trucizny i inne
szkodliwe substancje, zawarte w pożywieniu.
NASZE POŻYWIENIE ZAWIERA WIELE SZKODLIWYCH SUBSTANCJI.
10
Żyje coraz więcej ludzi, trzeba dla nich coraz więcej żywności. Aby zwiększyć wydajność
upraw roślinnych i hodowli zwierząt, człowiek stosuje najrozmaitsze środki przeciwko
różnego rodzaju szkodnikom, które żerują na roślinach użytkowych wyrządzając szkody,
wywołując choroby roślin i zwierząt. Stosuje się, więc środki chemiczne do zwalczania
szkodników. Do gleby wprowadza się
. Do karmy dla kurcząt, prosiąt i
cieląt dodaje się substancji chemicznych, które powodują szybszy wzrost. Przede
wszystkim te zabiegi przedostają się do pożywienia człowieka obce substancje, które
mogą zagrozić jego zdrowiu.
Także z zanieczyszczonego powietrza i wody przedostają się do pożywienia szkodliwe
substancje: trucizny gazowe, ciekłe i stałe, a niekiedy - mimo wielu środków ostrożności
- szczególnie niebezpieczne odpady z
, tak zwane substancje
radioaktywne.
ZWALCZANIE SZKODNIKÓW JEST KONIECZNOŚCIĄ.
Rokrocznie zbiory zbóż zmniejszają się na skutek działań szkodników zwierzęcych, chorób
roślin i zachwaszczenia. Straty w samej Europie sięgają rocznie około jednej czwartej
zbiorów, na które można by liczyć, a które przepadają bezpowrotnie. Człowiek prowadzi
od dawna walkę ze szkodnikami roślin użytkowych. Przez setki lat działo się to w prosty
sposób: zbierano z roślin chrząszcze i gąsienice, na drzewach zakładano opaski klejące
przeciwko gąsienicom, łapano w pułapki małe gryzonie i walczono z chwastami za
pomocą ręcznego plewienia. Tych metod zwalczania szkodników, ze względu na niedobór
rąk do pracy, prawie nie da się dzisiaj stosować. Wobec masowego występowania
szkodników w monokulturach byłyby one zresztą mało skuteczne.
DLACZEGO SZKODNIKI WYSTĘPUJĄ TAK MASOWO?
Uprawiane przez człowieka wielkie łany, plantacje owoców i lasy są sztucznymi
przestrzeniami życiowymi, w których poważnie zagrożone są naturalne współzależności i
układy. Monokultury cechuje zubożony świat zwierzęcy. Żyją tam przede wszystkim te
gatunki zwierząt, które są "wyselekcjonowane". Zwierzęta tej monokultury są w swoim
rodzaju przystosowane do tego właśnie gatunku roślin. Mają obfitość pożywienia i przez
to występują szczególnie licznie - stają się szkodnikami.
Natomiast prześladowców tych szkodników - ich naturalnych wrogów - brakuje w tym
sztucznym środowisku, ponieważ nie mają odpowiednio sprzyjających warunków życia. W
ten sposób szkodniki mogą się bez przeszkód rozmnażać i rozprzestrzeniać. W zdrowym
naturalnym terenie, z zaroślami i zagajnikami, nie tak łatwo dochodzi do plagi
szkodników. Stworzenia żyjące w zaroślach odżywiają się szkodnikami z pól.
CHEMICZNE ZWALCZANIE SZKODNIKÓW.
Już w ubiegłym stuleciu używano do zwalczania szkodników i chorób roślin - a później
także chwastów - środków chemicznych. W ostatnich dziesiątkach lat wyprodukowano
szczególnie skuteczne środki ochrony roślin - początkowo nazywano je pestycydami.
Zawierają one chemiczne trucizny i nimi opryskuje się rośliny. Dziś na świecie jest w
użyciu kilka tysięcy środków ochrony roślin. Niestety środki te często stosuje się
nieprawidłowo. Używa się ich w celu zapobiegania rozwojowi szkodników, ale stosuje się
je częściej i w większych ilościach niż przewiduje sposób użycia. Jeszcze przed kilkunastu
laty uważano, że stosowanie środków ochrony roślin to szczególnie ważne
przedsięwzięcie, które zwalczy głód w świecie, gdyż dzięki nim można będzie zwiększyć
zbiory. Później jednak, ujawniły się problemy, które były wynikiem stosowania środków
chemicznych do zwalczania szkodników.
SZKODNIKI UODPANIAJĄ SIĘ.
Żywiono nadzieję, że za pomocą chemicznych środków zwalczających szkodniki,
szczególnie dzięki bardzo skutecznemu środkowi do niszczenia robactwa, jakim był
można zwalczyć wszystkie szkodniki. Okazało się jednak, że mogą się one uodpornić
11
zarówno na DDT, jak również na inne trucizny. Organizmy, które stały się odporne wobec
trucizn przekazują tę cechę następnym pokoleniom.
Aktualnie istniejące środki zwalczania szkodników, przy stosowaniu, których nie
zaobserwowano do tej pory zjawiska uodpornienia. Niektórzy uczeni przypuszczają
jednak, że z czasem wszystkie rodzaje szkodników mogą się uodpornić przeciwko
stosowanym środkom ochrony roślin.
ŚRODKI OCHRONY ROŚLIN – NIEBEZPIECZEŃSTWEM DLA WSZYSTKICH
ORGANIZMÓW ŻYWYCH.
Jest wiele przykładów na to, że środki ochrony roślin nie tylko niszczą szkodniki, ale
często również zabijają lub uszkadzają inne organizmy żywe. Wciąż można po
opryskiwaniu sadów znaleźć dużą liczbę ofiar: martwe lub ciężko chore sikorki, rudziki,
zięby i inne ptaki, które same byłyby wyśmienitymi pomocnikami w walce ze
szkodnikami. Podczas wielkich akcji zatruwania szkodników, jakie przeprowadzano w
lasach i plantacjach owocowych uśmiercano poza szkodnikami ogromne liczby - miliony
pożytecznych owadów, między innymi również i te, które są naturalnymi wrogami
szkodników.
Szczególnie zagrożone środkami ochrony roślin są pszczoły. Jeśli robotnice zetkną się z
określoną trucizną, to po ich powrocie do ula trucizna zostaje przeniesiona również na
pszczoły pracujące w ulu. W ten sposób giną masowo nie tylko robotnice, ale całe
pszczele roje ponoszą ogromne straty. W wielu przypadkach poprzez stosowane środki
ochrony roślin całe rody pszczele zostały ciężko poszkodowane, a nawet zniszczone.
Badania naukowe wykazały, jakie środki do zwalczania szkodników nie wyrządzają szkód
pszczelim rojom. Dlatego dzisiaj już rzadko zdarzają się ich zatrucia.
Jak problematyczne jest zastosowanie chemicznych środków zwalczania szkodników,
widzimy wyraźnie na przykładzie
. Środki ochrony roślin przywierają podczas
opryskiwania do roślin. Z kolei zwierzęta, które żywią się tymi roślinami wchłaniają
trujące substancje. Jeśli te zwierzęta zostaną z kolei spożyte, trucizna "wędruje" znowu
do następnego organizmu.
Środki ochrony roślin, które zostają przez deszcz spłukane z roślin, przedostają się do
gleby lub do cieków wodnych i tam się utrzymują, zagrażając różnym organizmom. W
łańcuchu żywieniowym przechodzą od drobnych żyjątek do większych i dużych zwierząt.
kończy się na człowieku.
Niektóre środki trujące, w odróżnieniu np. od środków spożywczych nie rozkładają się i
nie są wydalane, lecz magazynują się w tkankach poszczególnych żywych stworzeń. Im
dłuższy jest łańcuch żywieniowy, tym większa ilość trucizny znajduje się w ostatnim
członie łańcucha; może ona okazać się nawet śmiertelna dla organizmu. Jak szybko
wzrasta zawartość DDT od członu do członu w łańcuchu żywieniowym stwierdzono
podczas badań w jednej z zatok morskich.
CZŁOWIEK JEST ZAGROŻONY.
W organizmie człowieka są także magazynowane środki ochrony roślin. Ich działanie na
zdrowie człowieka to: uszkodzenie nerwów, stany podniecenia, bezsenność, również
schorzenia mózgu i wątroby. Niektóre środki ochrony roślin są rakotwórcze. Szkodliwe
działanie "ochronnych" środków trujących zostaje jeszcze wzmożone, gdy zostają one
pobrane łącznie z innymi chemikaliami - lekarstwami i używkami.
NOWE METODY ZWALCZANIA SZKODNIKÓW.
Aby uniknąć szkodliwego działania środków ochrony roślin na ludzi, zwierzęta i rośliny
uczeni starają się rozwijać nowe metody zwalczania szkodników: hoduje się rośliny, które
są odporne na szkodniki,
hoduje się wirusy lub bakterie, które u szkodliwych owadów wywołują choroby o
śmiertelnym przebiegu i opryskuje się nimi obszary zagrożone. Dla innych organizmów
żywych te chorobotwórcze czynniki nie są niebezpieczne,
hoduje się naturalnych wrogów szkodników - organizmy pożyteczne - które wypuszcza
się w obszarach opanowanych przez szkodniki.
12
Za szczególnie ważną formę zwalczania szkodników uważa się utrzymanie pożytecznych
organizmów w ich naturalnych przestrzeniach życiowych. Przy czym prawidłowe
ukształtowanie krajobrazu ma tu pierwszorzędne znaczenie. Naturalnie, wszystkie te
przedsięwzięcia nie mogą obecnie całkowicie zastąpić stosowania chemicznych środków
ochrony roślin. Przy czym środki chemiczne stosuje się tylko wtedy, kiedy szkodniki
występują masowo. Poza tym uwzględnia się w tej ochronie naturalne organizmy żywe.
METALE CIĘŻKIE (ŹRÓDŁA I SKUTKI SKAŻENIA GLEB).
Metale ciężkie zaliczane są do tych zanieczyszczeń żywności, które stanowią szczególne
zagrożenie dla zdrowia człowieka. Są one tym bardziej groźne że skutki ich działania nie
są natychmiastowe, ujawniają się po wielu latach, pokoleniach i nie są w pełni poznane.
Zanieczyszczenie żywności pierwiastkami ciężkimi jest trudne do uniknięcia. Można
jedynie dążyć do tego, aby ich stężenia były jak najniższe. Zanieczyszczenie to jest
odzwierciedleniem skażenia powietrza, wody, gleby przez pyły, gazy przemysłowe, ścieki,
odpady a także procesy spalania węgla. Zawartość metali ciężkich w środowisku jest dość
zróżnicowana, a działanie ich zależy od dawki pobranej, rodzaju pierwiastka, postaci
chemicznej, w jakiej występują oraz nawet od stanu odżywienia organizmu.
OŁÓW
Ołów jest metalem szeroko stosowanym w różnych gałęziach przemysłu. Jest obecny
wszędzie - w powietrzu, glebie, organizmach roślinnych i zwierzęcych. Do atmosfery
dostaje się poprzez emisje przemysłowe z różnych hut, cementowni oraz stalowni a także
przez wzmożoną w ostatnich latach komunikację. Następnie opada lub zostaje
wypłukiwany do gleby, gdzie pozostaje przez lata; może też migrować do wód. Źródłem
ołowiu są także produkty zawierające go w swoim składzie: baterie i akumulatory, farby,
dodatki do paliw, amunicja, stopy do lutów. W wodzie może się znaleźć przez
przestarzałe rury ze spawami zawierającymi ołów oraz zanieczyszczenia pochodzące ze
ścieków. W skali indywidualnej palenie tytoniu jest także źródłem ołowiu.
Zatrucia przewlekłe - ołowica są bardzo złożone a szybkość ich rozwoju zależy od
stężenia w powietrzu oraz od okresu narażania na działanie pyłów lub par ołowiu. Do
najbardziej charakterystycznych i najczęściej spotykanych objawów należy zabarwienie
skóry bladoszare o żółtawym odcieniu - cera ołowicza, powstające w wyniku skurczu
tętniczek i włośniczek w skórze oraz rozwijające się uszkodzenie krwinek czerwonych i
związana z tym niedokrwistość. Już po kilku dniach może powstać na dziąsłach
charakterystyczna niebiesko- czarna obwódka, osadzającego się siarczku ołowiu - tzw.
rąbek ołowiczy. Występują także z różnym nasileniem objawy takie jak: zmęczenie,
zwiększona pobudliwość nerwowa, brak łaknienia, zaparcie, upośledzenie przyswajania
pokarmów. Przy dalszym rozwoju zatrucia występuje metaliczny posmak, kolka ołowiczna
- czyli ostry, silny skurcz mięśni gładkich jelit, trwa kilka minut, występuje zwykle w nocy
powodując silne bóle, obfite poty, biegunkę i wymioty. Napadom towarzyszy
przyspieszenie czynności serca, skąpomocz i białkomocz oraz spadek temperatury ciała.
Ołów powoduje skurcz naczyń mózgowych, wywołując wiele ciężkich zaburzeń.
KADM
Używany jest on do powlekania powierzchni metali zamiast cynku.
Jest także stosowany jako składnik lutów i stopów, do wyrobu lamp kadmowych,
barwników. Do atmosfery dostaje się przez emisje przemysłowe. Kadm jest szeroko
rozpowszechniony w przyrodzie oraz produktach codziennego spożycia. Jeden papieros
zawiera 1-2 mikrogramy kadmu, przy czym przeszło 70% przechodzi do wdychanego
dymu.
Zatrucia przewlekłe rozwijają się powoli. Pierwszy okres trwa około 1 roku i jest
bezobjawowy, można jedynie stwierdzić wyższy poziom kadmu w moczu i we krwi.
Dłuższe - 2 letnie narażenie, prowadzi do rozwoju przewlekłej kadmicy. Charakteryzuje
13
się ona ogólnym osłabieniem, suchością jamy ustnej, posmakiem metalicznym, brakiem
łaknienia, występowaniem rąbka kadmowego na dziąsłach, okresowymi bólami brzucha i
głowy, wzrostem OB i innymi objawami. Po 5 latach występuje bezsenność, pobudliwość
nerwowa, zawroty głowy, krwawienia z nosa, bóle mięśniowo- stawowe, zmiany w
kościach na tle odwapnieni. Natomiast po kilkunastu latach narażenia zaczynają się
nieustające bóle mięśni, osłabienie, bezsenność, duszności, rozedma płuc, uszkodzenia
nerek, szpiku oraz zmiany włókniejące w płucach.
RTĘĆ
Rtęć jest metalem płynnym, łatwo paruje i rozpada się na drobne kuleczki, co znacznie
zwiększa powierzchnię parowania. Wykorzystuje się ją w przemyśle elektrotechnicznym
(prostowniki, lampy jarzeniowe i kwarcowe), przy wyrobie termometrów, barometrów,
aparatury naukowo - badawczej, w technologii materiałów wybuchowych (piorunian
rtęci), w przemyśle chemicznym i farmaceutycznym. Znaczenie toksykologiczne ma
zarówno rtęć metaliczna jak i sole rtęciowe i rtęciawe oraz połączenia organiczne rtęci.
Rtęć występuje w 3 formach: jako rtęć organiczna, nieorganiczna oraz metaliczna.
Związki organiczne rtęci powodują zatrucia charakteryzujące się długim okresem
utajenia. Wchłaniają się przez błonę śluzową przewodu pokarmowego i przez krew
zostają rozprowadzone do wszystkich tkanek, a kumulują się w narządach miąższowych,
głównie w nerkach, wątrobie, mięśniach i kościach. W wyniku działania związków
alkilortęciowych uszkodzony zostaje ośrodkowy układ nerwowy, a skutki są
nieodwracalne. Zaobserwowano, że obecność w diecie szczurów selenu, zmniejsza
toksyczne objawy zatrucia rtęcią, co może odbywać się poprzez konkurencję w wiązaniu
się z niektórymi białkami i aminokwasami. Rtęć metaliczna bardzo słabo wchłania się
przez skórę - 0,1 % i z przewodu pokarmowego - 2%. Natomiast bardzo dobrze wchłania
się przez układ oddechowy - 80%. Spożycie rtęci z termometru nie powoduje, więc
żadnych objawów toksycznych, jest wydalana w niezmienionej postaci wraz z kałem.
Opary natomiast wykazują znaczną toksyczność.
Rtęć wydala się głównie przez nerki wkrótce po jej wchłonięciu, ale powoli i przez dłuższy
czas. Metal ten wydala się także prze gruczoły ślinowe i drażni je powodując ślinotok,
który jest jednym ze wczesnych objawów zatrucia. Pierwiastek znajduje się również w
pocie.
Przewlekłe zatrucia rtęcią zdarzają się w zakładach pracy, w których używana jest jej
postać metaliczna lub sole. Zatrucia te rozwijają się powoli i w odróżnieniu od zatruć
ostrych powodują nieodwracalne zmiany w ośrodkowym układzie nerwowym.
Symbolem zagrożenia rtęcią stała się tragedia w zatoce Minamata w Japoni na wyspie
Kiu-Sziu. Wytwórnia tworzyw sztucznych spuszczała swoje ścieki do wód zatoki. Tam rtęć
metylowały pewne bakterie i wreście trafiła ona do organizmu ryb. W 1953 roku w
rybackiej wiosce nad zatoką przyszło na świat pierwsze dziecko, u którego rozpoznano
uszkodzenie mózgu.W następnych latach przybywało dzieci niedorozwiniętych fizycznie i
umysłowo,a w rybackich rodzinach dorośli chorowali na dziwną chorobę, której
charekterystyczne objawy to zaburzenia wzroku, słuchu, ruchów itd. Początkowo
podejrzewano jakąś dziwną zarazę, a dopiero w 1959 roku stwierdzono, że chodzi o rtęć.
Liczba ofiar śmiertelnych ocenia się różnie: od 100 do 230.
ARSEN
W znaczących ilościach występuje w zbożach oraz w tkankach zwierząt morskich.
Ponadto źródłem arsenu są zanieczyszczenia kwasów organicznych i nieorganicznych,
barwników i pestycydów. Organiczne związki arsenu wchodzą w skład niektórych
lekarstw.
Skażenie żywności.
14
Przy skażeniach żywności bardzo ważną rolę odgrywa gleba. W warunkach naturalnych
pełni ona role buforującą i chroni przed nadmiernym przemieszczaniem się związków i
substancji do wód gruntowych i do roślin. Zanieczyszczenie środowiska wpływa
niekorzystnie na właściwości fizykochemiczne gleb i może znacznie ograniczyć ochronną
funkcję gleby. Szczególnie niebezpieczne są zmiany w zawartości metali ciężkich w
glebie, których nadmierna koncentracja może doprowadzić do zwiększonego pobierania
przez rośliny, a tym samym wprowadzenia do łańcucha pokarmowego ludzi i zwierząt.
Istnieją czynniki, które powiększają lub zmniejszają pobieranie metali przez rośliny. W
związku z tym nawet na glebach o podwyższonej zawartości tych szkodliwych
pierwiastków można przy odpowiedniej agrotechnice uzyskać płody rolne o wysokich
parametrach jakościowych. Może się również stać odwrotnie - przy słabo
zanieczyszczonych glebach, uzyskamy skażone rośliny. Dlatego ważna jest odpowiednia
wiedza na ten temat.
Szacuje się, że 80 - 90 % dawki metali dostarczane jest do organizmu poprzez żywność,
natomiast reszta drogą oddechową.
SUROWCE ROŚLINNE
Rośliny są istotnym ogniwem w przemieszczaniu metali z gleby do organizmów zwierząt i
człowieka. Ze względu na ilość spożywanych surowców roślinnych, jest to bardzo istotne
źródło metali ciężkich.
Zawartość metali ciężkich w warzywach, owocach, zbożach i roślinach oleistych.
Warzywa ze względu na stały kontakt z glebą - zwłaszcza części podziemne warzyw -
dostarczają człowiekowi metali ciężkich. Szczególne niebezpieczeństwo tkwi w
ziemniakach, których spożywamy bardzo wiele. Z badań przeprowadzonych wynika, że
ziemniaki są źródłem 30% ołowiu i kadmu wprowadzanego do organizmu z żywności.
Zaobserwowano również dość duże ilości metali ciężkich w sałacie, natce pietruszki oraz
w marchwi, ale nieprzekraczające norm. Po przebadaniu mrożonek i przetworów
warzywnych stwierdzono na ogół niższe poziomy badanych metali niż w warzywach
świeżych. Spośród mrożonek najwyższe stężenia zanotowano dla: szpinaku, pietruszki,
marchewki oraz selera. Dowodzi to słuszności stwierdzenia, że 20-50% metali usuwamy
wraz ze skórką, 20% mocząc warzywa i owoce w wodzie lub gotując je. W ten sposób
pierwiastki zostają wypłukiwane z surowca a ilość przechodzących do wody metali zależy
od jego właściwości chemicznych.
W badaniach monitorowych w 1997 roku przebadano rzepak i stwierdzono, że
zanieczyszczenia rzepaku rtęcią, arsenem i miedzią nie stanowią żadnego problemu.
Generalnie są niskie i nie mogą wpłynąć na przekroczenie, ADI (ADI - dopuszczalne
dzienne spożycie dla człowieka danej substancji toksycznej, wyrażone w mg/kg masy
ciała, obejmuje ogólną ilość pierwiastka lub związku, która może wnikać do ustroju z
pożywieniem i ze wszystkich innych źródeł, bez szkody dla zdrowia).
Tych metali z tytułu konsumpcji oleju. Zanieczyszczenie ołowiem stanowiło 49%
dopuszczalnej normy, a więc również nie stanowiło problemu. Oczywiście próby nie były
sobie równe - pobrane na południu Polski znacznie podwyższały średnią krajową. W
zbożach średnie zawartości metali ciężkich mieszczą się w 30-60% dopuszczalnej ilości.
SUROWCE ZWIERZĘCE
Zawartość metali Ciężkich w mięsie, mleku, jajach, rybach i innych.
Analizując żywność pochodzenia zwierzęcego należy pamiętać, że zwierzęta stanowią
końcowe ogniwo łańcucha żywieniowego a niektóre tkanki wykazują zdolność do
wybiórczego kumulowania toksycznych związków. Stężenia pierwiastków ciężkich w
tkankach zwierzęcych układały się na niskim poziomie niebudzącym zastrzeżeń. W 60%
prób mięsa wieprzowego i wołowego nie wykryto obecności ołowiu i kadmu powyżej
granicy oznaczalności stosowanych metod. Natomiast stężenia rtęci i arsenu oznaczono
15
na poziomie tysięcznych części mg/kg. W analizowanych próbkach nie stwierdzono
przekroczeń obowiązujących limitów dla poszczególnych pierwiastków. Poważny problem
stanowi wtórne skażenie ołowiem mięsa zwierząt łownych. Wysokie stężenia Pb w
próbkach mięśni, przy niskiej zawartości tego pierwiastka w nerkach i wątrobie, świadczą
o zanieczyszczeniu mięśni ołowiem z ran postrzałowych.
Dla pierwiastków toksycznych gruczoł mleczny stanowi istotną barierę migracji metali
ciężkich do mleka. Kadm wykryto w 4,7% analizowanych próbek, a tylko w 1 próbie
mleka stwierdzone stężenie było na granicy dopuszczalnego limitu. W przetworach
mlecznych: większe stężenia metali były w serach twardych niż w twarogu.
Zawartość metali ciężkich w jajach kurzych zależy od warunków środowiskowych, w
jakich żyje kura oraz od tego, co je. Na kontrolowanych fermach obserwuje się mniejszą
ilość tych pierwiastków w jajach.
W rybach słodkowodnych, obecność ołowiu stwierdzono w 18% próbek mięśni i 33%
próbek wątrób. Kadm w mięśniach stwierdzono w 29% prób, natomiast rtęć i arsen
występował we wszystkich analizowanych próbach mięśni i wątrób. Średnie stężenia
badanych pierwiastków były o wiele niższe od dopuszczalnych. Ryby morskie - nie
stwierdzono nadmiernego, budzącego niepokój skażenia ryb, w 3 próbach stwierdzono
przekroczenie norm Unii Europejskiej, zwłaszcza w wątrobach dorsza. Spośród
przetworów rybnych najwięcej ołowiu wykryto w konserwach w sosie pomidorowym i w
galarecie, natomiast ilość kadmu w 98% był wyższy od przewidywanego w normach
poziomu.
Wykonano także badania zawartości metali ciężkich w przyprawach i preparatach
przyprawowych i stwierdzono istnienie zagrożenia zanieczyszczeniami. W wielu badanych
przyprawach poziomy kadmu znacznie przekraczały ustalone zalecenia. Najwięcej kadmu
stwierdzono w owocach kolendry i bazylii. Natomiast ołów występował w dużych ilościach
w cynamonie i chilli a także w bazylii, estragonie, papryce słodkiej oraz w pieprzu
cayenne. W niektórych mieszankach przyprawowych wykryto znacznie przekraczające
dopuszczalne ilości ołowiu i kadmu.
W bardzo często spożywanych przez dzieci i przez dorosłych wyrobach cukierniczych
także występują metale ciężkie. Najwięcej ołowiu wykryto w chałwie i czekoladzie,
natomiast kadmu w wyrobach zawierających orzechy laskowe, arachidowe, wiórki
kokosowe, ziarno sezamowe. Ogólnie, w wyrobach cukierniczych nie stwierdzono ilości
przekraczających dopuszczalne dawki, ale ze względu na częstość i ilość spożywania -
zwłaszcza u dzieci, powinno się zwrócić na nie uwagę.
Zanieczyszczenie żywności pierwiastkami ciężkimi jest trudne do uniknięcia. Można
jedynie dążyć do tego, aby ich stężenia były jak najniższe.
SUBSTANCJE OBCE DODAWANE DO ŻYWNOŚCI.
Niektóre podane tu nazwy systematyczne znajdują się w powszechnym użytku, mimo
tego, że nie są
zgodne z aktualnie zalecanym, przez IUPAC sposobem nazewnictwa związków
chemicznych (standardy
istnieją, a chemicy i tak wiedzą lepiej, co być powinno:-)).·
Podział na związki pochodzenia naturalnego i otrzymywane syntetycznie nie jest ścisły;
wiele związków
może być produkowane różnymi metodami. Ważniejsza od metody produkcji jest
czystość produktu
końcowego; często tradycyjne metody (np. fermentacja) dają bardziej zanieczyszczony
(gorszej jakości)
produkt niż synteza chemiczna.
16
Wbrew szeroko rozpowszechnionej opinii (patrz poprzedni punkt), "naturalny" nie
oznacza lepszy - często
jest wręcz odwrotnie. Określenie "substancja identyczna z naturalną" nie oznacza
substytutu produktu
naturalnego, tylko związek o identycznym składzie jak występujący w przyrodzie, a
otrzymany inną
metodą niż z surowca naturalnego.
Dlaczego niektóre symbole odnoszą się do całych grup związków, a inne przypisują dwa
lub trzy symbole
jednemu związkowi? W pierwszym przypadku jest to spowodowane faktem, iż z punktu
widzenia technologii
spożywczej nie ma sensu rozdzielać mieszaniny kilku związków o bardzo zbliżonych
właściwościach. Druga
sytuacja występuje, gdy dany związek jest używany w kilku modyfikacjach nieznacznie
różniących się
składem chemicznym, a posiadających rozróżnialne właściwości fizyko-chemiczne; np.
wpływ na
temperaturę topnienia produktu, do którego zostanie dodany.
Barwniki i pigmenty
Schemat: symbol E - nazwy handlowe i systematyczne - kolor, pochodzenie; dodawany
do produktów
E 100 - kurkumina (kurkuma) - żółty, roślinny; przyprawy, koncentraty
E 101 - ryboflawina, laktoflawina, witamina B
2
- żółto-pomarańczowy, naturalny lub
syntetyczny; przyprawy i wiele innych
E 102 - tartrazyna - cytrynowo-żółty, syntetyczny; napoje w proszku, esencje owocowe,
miód sztuczny, musztarda
E 104 - żółcień chinolinowa, Food Yellow 13 - żółty; wyroby cukiernicze
E 110 - żółcień zachodzącego słońca FCF, Food Yellow 3, żółcień pomarańczowa - żółty;
marmolady, żele, guma do żucia, powłoki tabletek
E 120 - karmin, Natural Red 4 - czerwony, naturalny; różne
E 122 - azorubina, chromotrop FB - czerwony, syntetyczny; dżemy i marmolady
wiśniowe, budynie, lody, polewy
E 123 - amarant, FD&C Red No.2 - czerwony; różne
E 124 - Ponceau 4 R - czerwony; wędzone ryby, cukierki pudrowe
E 127 - erytrozyna, Food Red 14, tetrajodofluoresceina - czerwony, syntetyczny; wiśnie
koktailowe, owoce kandyzowane
E 131 - błękit patentowy FCF - niebieski; drażetki
E 132 - indygotyna I - niebieski, naturalny; drażetki, różne
E 133 - błękit brylantynowy FCF 1350, Food Blue 2 - niebieski; różne
E 140 - biophyll, chloresium, darotol, ennds, chlorofil - zielony, roślinny; różne
E 141 - kompleks miedziowy chlorofilu - zielony, roślinny (modyfikowany); groszek
konserwowy
E 150 - karmel (częściowo zwęglony cukier) - brunatna; wyroby cukiernicze
17
E 151 - czerń brylantowa, czerń PN - czarny, syntetyczny; podbarwianie słabych odmian
kawioru
E 153 - węgiel drzewny (pigment) - czarny, syntetyczny; wyroby cukiernicze
E 160a - (alfa-,beta-)karoten, prowitamina A - żółty, naturalny; produkty tłuszczowe
(np. masło)
E 160b - annato, biksyna, ekstrakt z nasion Bixa orellana L. - żółty, naturalny;
margaryna, oleje, sery żółte
E 160c - kapsantyna, kapsorubina (występuje w papryce czerwonej) - czerwony,
naturalny; różne
E 160d - likopen, likopina, psi-karoten (występuje w pomidorach) - czerwony, naturalny;
różne
E 160e,f - beta-apo-8-karotenal, ester etylowy beta-apo-8-karotenalu - ciemno-
czerwona; różne
E 161a - flawoksantyna - żółtawo-czerwony, naturalny; różne
E 161b - luteina - żółty, naturalny; różne
E 161c - kryptoksantyna - naturalny; różne
E 161d - rubiksantyna - czerwony, naturalny; różne
E 162 - czerwień buraczana, betanina (występuje w burakach czerw.) - Czerwony,
naturalny; przetwory owocowe, namiastka mięsa produkowana z białka soi
E 163 - antocyjany (występują w winogronach i jagodach) - czerwony-różne odcienie,
naturalny; napoje, konserwy owocowe, słodycze
E 170 -
- biały; pasty do zębów (środek ścierny), kalcpiryna
(substancja osłonowa)
E 171 - dwutlenek tytanu (pigment) - biały; guma do żucia, drażetki, pasta do zębów
E 172 - wodorotlenek żelaza (pigment) - brunatny; rzadko stosowany: sztuczne osłonki
kiełbas
E 173 - glin, aluminium (metaliczne) - metaliczny; dekoracja słodyczy
E 174 - srebro (metaliczne) - srebrny; wyroby cukiernicze
E 175 - złoto (metaliczne) - złoty; w polsce spotykane w likierze Goldwasser
E 180 - pigment rubinowy - czerwony; osłonki woskowe serów twardych
Konserwanty
Schemat: symbol E - nazwy handlowe i systematyczne - pochodzenie; dodawany do
produktów
E 200 - kwas sorbowy - syntetyczny; sery, margaryny i inne
E 201 - sorbinian sodu - syntetyczny; sery, margaryny i inne
E 202 - sorbinian potasu - syntetyczny; sery, margaryny i inne
E 203 - sorbinian wapnia - syntetyczny; sery, margaryny i inne
E 210 -
- syntetyczny; napoje gazowane, majonezy, marynaty,
konserwy owocowe i warzwyne, sałatki
E 211 -
- syntetyczny;
E 212 - benzoesan potasu - syntetyczny;
E 213 - benzoesan wapnia - syntetyczny;
E 214,215 - p-hydroksybenzoesan etylu i pochodne - syntetyczny;
18
E 216,217 - p-hydroksybenzoesan propylu i pochodne, Propylparaben, Nipasol, Solbrol P
- syntetyczny; różne
E 218,219 - p-hydroksybenzoesan metylu i pochodne - syntetyczny; różne
E 220 -
- syntetyczny; soki owocowe i koncentraty, wino, suszone
owoce
E 221 -
(siarczyn sodu) - syntetyczny; różne
E 222 - wodorosiarczan(IV) sodu (kwaśny siarczyn sodu) - syntetyczny; różne
E 223 - pirosiarczan(IV) sodu, dwusiarczan(IV) sodu - syntetyczny; różne
E 224 - pirosiarczan(IV) potasu, dwusiarczan(IV) potasu - syntetyczny; różne
E 226 - siarczan(IV) wapnia (siarczyn wapnia) - syntetyczny; różne
E 227 - wodorosiarczan(IV) wapnia (kwaśny siarczyn wapnia) - syntetyczny; różne
E 228 - wodorosiarczan(IV) potasu (kwaśny siarczyn potasu) - syntetyczny; różne
E 230 - 1,1'-difenyl, Bifenyl, Diphenyl - syntetyczny; owoce cytrusowe (zabezpieczenie
skórek przed owadami)
E 231 - o-fenylo-fenol, Dowicide - syntetyczny; owoce cytrusowe
E 232 - o-fenylo-fenolan sodu - syntetyczny; owoce cytrusowe
E 233 - Thiabendazol, MK-360, Omnizole, Bovizole, Eprofil, Equizole, Tecto -
syntetyczny; owoce cytrusowe
E 234 - niazyna (antybiotyk) - wytwarzany przez Streptococcus lactis; sery topione
E 236 -
- syntetyczny; ryby wędzone, surowe soki owocowe
E 237 - mrówczan sodu - syntetyczny; różne
E 238 - mrówczan wapnia - syntetyczny; różne
E 239 - heksametylenotetraamina, urotropina - syntetyczny; różne
E 249 - azotan(III) sodu (azotyn sodu) - syntetyczny; wędliny
E 250 - azotan(III) potasu (azotyn potasu) - syntetyczny; wędliny
E 251 -
- syntetyczny; wędliny, sery podpuszczkowe i topione
E 252 -
- syntetyczny; wędliny, sery podpuszczkowe i topione
E 260 -
- syntetyczny lub fermentacyjny; marynaty: śledzie, grzyby,
sałatki...
E 261 - octan potasu - syntetyczny; marynaty: śledzie, grzyby, sałatki...
E 262 - octan sodu - syntetyczny; marynaty: śledzie, grzyby, sałatki...
E 263 - octan wapnia - syntetyczny; marynaty: śledzie, grzyby, sałatki...
Antyutleniacze (antyoksydanty), stabilizatory i inne
Schemat: symbol E - nazwy handlowe i systematyczne - pochodzenie, inne funkcje;
dodawany do produktów
E 270 - kwas mlekowy - fermentacyjny, konserwant; różne
E 280 - kwas propinowy - syntetyczny lub fermantacyjny, konserwant; różne
E 281 - propinian sodu - syntetyczny, konserwant; różne
E 282 - propinian wapnia - syntetyczny, konserwant; różne
E 283 - propinian potasu - syntetyczny, konserwant; różne
E 290 -
( tlenek węgla(IV) ) - syntetyczny, konserwant; napoje, wody
mineralne
19
E 296 - kwas L-jabłkowy - syntetyczny, konserwant; różne
E 300 -
, witamina C - syntetyczny, konserwant; różne
E 301 - L-askorbinian sodu - syntetyczny, konserwant; różne
E 302 - L-askorbinian wapnia - syntetyczny, konserwant; różne
E 304 - palmitynian askrobylu (pochodna witaminy C) - syntetyczny; produkty
tłuszczowe
E 307-309 - tokoferole, witamina E i pochodne - syntetyczne; różne
E 310 - gallusan propylu - syntetyczny, wzmacnia działanie E 320 i 321; różne
E 311 - gallusan oktylu - syntetyczny, wzmacnia działanie E 320 i 321; różne
E 312 - gallusan dodecylu - syntetyczny, wzmacnia działanie E 320 i 321; różne
E 320 - BHA, butylo-hydroksy-anizol, Antracine 12, Embanox, Nipantiox 1-F -
syntetyczny; biszkopty, rosoły w kostkach, orzechy, tłuszcze piekarskie
E 321 - BHT, butylo-hydroksy-toluen, Impruvol - syntetyczny; różne
E 322 - lecytyna - naturalny (głównie z nasion soi), emulgator; różne
E 325 - mleczan sodu - syntetyczny; sery, pieczywo, pasztety
E 326 - mleczan potasu - syntetyczny; sery, pieczywo, pasztety
E 327 - mleczan wapnia - syntetyczny; desery w proszku
E 330 -
- odpady poprodukcyjne cukru; różne
E 331(a-c) - cytrynian sodu - jak E 330; różne
E 332(a,b) - cytrynian potasu - jak E 330; różne
E 333 - cytrynian wapnia - jak E 330; różne
E 334 - kwas L-winowy - fermentacyjny; różne
E 335 - winian sodu - fermantacyjny; różne
E 336 - wodorowinian potasu (winian monopotasowy) - fermantacyjny; różne
E 337 - winian sodowo-potasowy - fermantacyjny; sery, przetwory mięsne
E 338 -
- syntetyczny, regulator kwasowości; napoje
E 339a - diwodoroortofosforan sodu (ortofosforan monosodowy) - syntetyczny, regulator
kwasowości; przetwory mięsne, sery
E 339b - wodoroortofosforan sodu (ortofosforan disodowy) - syntetyczny, regulator
kwasowości; przetwory mięsne, sery
E 339c -
(ortofosforan trisodowy) - syntetyczny, regulator
kwasowości; sery topione, różne
E 340a - diwodoroortofosforan potasu (ortofosforan monopotasowy) - syntetyczny,
regulator kwasowości; różne
E 340b - wodoroortofosforan potasu (ortofosforan dipotasowy) - syntetyczny, regulator
kwasowości; różne
E 340c - ortofosforan potasu (ortofosforan tripotasowy) - syntetyczny, regulator
kwasowości; różne
E 341c - ortofosforan wapnia (ortofosforan tripotasowy) - syntetyczny, regulator
kwasowości; różne
E 350 - jabłczan sodu - syntetyczny; różne
E 351 - jabłczan potasu - syntetyczny; różne
E 352 - jabłczan wapnia - syntetyczny; różne
E 353 - kwas m-winowy - syntetyczny; różne
E 355 - kwas adypinowy - syntetyczny; różne
20
E 375 - kwas nikotynowy, witamina PP - syntetyczny; różne
E 381 - cytrynian żelazowo-amonowy - syntetyczny; różne
E 385 - sól sodowo-wapniowa kwasy etylenodiaminatetraoctowego (EDTA) - syntetyczny,
utrwalacz barwy; różne
Zagęszczacze
Schemat: symbol E - nazwy handlowe i systematyczne - pochodzenie; dodawany do
produktów
E 400 - kwas alginowy - naturalny (produkowany z alg); różne
E 401 - alginian sodu - naturalny (modyfikowany, produkowany z alg); jako substancja
klarująca: soki, miody pitne, hydrolizaty białkowe (zupy w proszku), zagęszczacz: lody,
desery w proszku, koncentraty napojów i ciast, śmietana UHT
E 402 - alginian potasu - naturalny (modyfikowany, produkowany z alg); jak E 401
E 403 - alginian amonu - naturalny (modyfikowany, produkowany z alg); jak E 401
E 404 - alginian wapnia - naturalny (modyfikowany, produkowany z alg); śmietana UHT
E 405 - alginian propylenowo-glikolowy - naturalny (modyfikowany, produkowany z alg);
sosy typu dressing, majonez niskotłuszczowy
E 406 - Agar, agar-agar, isinglass - naturalny (produkowany z alg); galaretki (zamiast
żelatyny), lody, napoje mleczne, margaryna, konserwy mięsne
E 407 - Karagen - naturalny (produkowany z wodorostów); jak E 401, odżywki dla dzieci
E 410 - mączka chleba świętojańskiego, Carob, Carubin, Arobon - wyciąg z nasion
Ceratonia siliqua L.; jak E 401
E 412 - guma guar, guaran - wyciąg z nasion Cyamopsis tetragonolubus L.; Sałatki,
majonezy, lody, zupy
E 413 - tragant (tragakant) - naturalny; różne
E 414 - guma arabska - naturalny; różne
E 415 - ksantan - fermantacyjny; różne
E 420 - sorbitol, syrop sorbitolowy - syntetyczny; lody, ciasta, wyroby cukiernicze trwałe,
owoce kandyzowane
E 421 - mannitol - syntetyczny; różne
E 422 -
, 1,2,3-propanotriol, gliceryna - syntetyczny; wyroby cukiernicze
E 432-436 - estry polioksyetylenów sorbitanowych i kwasów tłuszczowych:
laurynowego, oleinowego, palmitynowego, mono- i tristearynowego - tłuszcze roślinne
modyfikowane; różne
E 440a - pektyna - naturalny; przetwory owocowe
E 440b - pektyna amoniakalna - naturalny (modyfikowany); różne
E 450-452 - fosforany i polifosforany sodu i potasu - syntetyczne; głównie sery topione
E 460 - celuloza - naturalny; różne
E 461 - metyloceluloza - naturalny (modyfikowany); różne
E 464 - hydroksypropylometyloceluloza - naturalny (modyfikowany); różne
E 465 - metyloetyloceluloza - naturalny (modyfikowany); różne
E 466 - sól sodowa karboksymetylocelulozy, CMC - naturalny (modyfikowany); wyroby
cukiernicze, zupy w proszku, serki topione, lody
E 469 - kazeinian sodu - naturalny (modyfikowany); napoje mleczne, lody
21
E 470 - grupa soli sodowych, potasowych i wapniowych kwasów tłuszczowych o
podobnych właściwościach - naturalny (modyfikowany), emulgatory; różne
E 471 - grupa mono- i diglicerydów kwasów tłuszczowych o zbliżonych właściwościach -
naturalny (modyfikowany), emulgatory; różne
E 472a - E 471 dodatkowo estryfikowane kwasem octowym - naturalny (modyfikowany),
emulgatory; różne
E 472b - E 471 dodatkowo estryfikowane kwasem mlekowym - naturalny
(modyfikowany), emulgatory; różne
E 472c - E 471 dodatkowo estryfikowane kwasem cytrynowym - naturalny
(modyfikowany), emulgatory; różne
E 472d - E 471 dodatkowo estryfikowane kwasem winowym - naturalny
(modyfikowany), emulgatory; różne
E 472e - E 471 dodatkowo estryfikowane kwasem acetylo- lub diacetylowinowym -
naturalny (modyfikowany), emulgatory; różne
Różne dodatki
Schemat: symbol E - nazwy handlowe i systematyczne - pochodzenie, funkcja;
dodawany do produktów, uwagi
E 500a -
, soda - syntetyczny, regulator kwasowości; różne
E 500b -
(kwaśny węglan sodu), soda oczyszczona - syntetyczny,
regulator kwasowości, środek spulchniający; sery, wypieki i inne
E 501a - węglan potasu - syntetyczny, regulator kwasowości; różne
E 501b - wodorowęglan potasu (kwaśny węglan potasu) - syntetyczny, regulator
kwasowości, środek spulchniający; różne
E 503a - węglan amonu - syntetyczny, regulator kwasowości, środek spulchniający;
różne
E 503b - wodorowęglan amonu (kwaśny węglan amonu) - syntetyczny, regulator
kwasowości, środek spulchniający; różne (podczas pieczenia ulatnia się całkowicie)
E 504 - węglan magnezu - syntetyczny, środek spulchniający; różne
E 508 -
- konserwy, wędliny i wyroby garmażeryjne
E 536 -
- syntetyczny, usuwa jony żelaza; sól kuchenna, wino
E 575-579 - glukoniany - syntetyczny, przeciwdziałają zbrylaniu; sproszkowane
produkty żywnościowe
E 620 - kwas L-glutaminowy - syntetyczny, wzmocnienie smaku potraw; przyprawy,
koncentraty zup w proszku, konserwy mięsne i inne
E 621 - glutaminian sodu - syntetyczny, wzmocnienie smaku potraw; jak E 620
E 627 - wodzian guanylanu sodu (guanylan sodu) - naturalny, wzmocnienie smaku
potraw; jak E 620
E 631 - dwuwodzian inozynianu sodu (inozynian sodu) - naturalny, wzmocnienie smaku
potraw; jak E 620
E 635 - mieszanina E 627 i E 631 - naturalny, wzmocnienie smaku potraw; jak E 620
E 900 - dimetylopolisiloksan - syntetyczny, zapobieganie przywieraniu wypieku do
formy; ciasta i pieczywo
E 901 - wosk pszczeli - naturalny, powlekanie drażetek cukierniczych
22
E 951 - Aspartam, Canderel, Nutrasweet - syntetyczny, substancja słodząca, nieodporny
na działanie podwyższonej temperatury
E 967 - ksylitol, Kannit, Newtol, Torch, Xyliton, Eutrit - syntetyczny; lody, wyroby
cukiernicze.
LISTA CHEMICZNEJ ŻYWNOŚCI.
•
W latach 80-tych w Iraku, spożycie produktów z ziarna zbóż (płatki,
kasze) zaprawionego toksycznym metylkiem srebra spowodowało zatrucie
o rozmiarach epidemii. Przyjęto wówczas do szpitali 6530 osób, z których
459 zmarło. Ziarna zbóż zaprawia się fungicydami - lecz w takiej postaci
mogą one być tylko zasiane, a niezjedzone. Lecz jeśli rolnik nie wykorzysta
"zaprawionego" zboża, to stanowi ono pokarm, jeśli nie dla ludzi (ze względu
na prawo), to dla zwierząt (np. drobiu) - tu nie ma ograniczeń. Liczy się żeby
utuczyć jak najmniejszym kosztem i dopasować się do niskich cen zbytu.
•
W USA w 1986 r. po spożyciu melonów zachorowało 1350 osób, a
6 zmarło. Przyczyną tego najpoważniejszego dotychczas przypadku w USA były
pozostałości pestycydu Aldicarb. Środek ten, pomimo braku rejestracji,
zastosowano przeciwko owadom i nicieniom na dużych plantacjach.
•
Na podstawie danych statystycznych z kas chorych AOK, w Niemczech
zdarza się, co roku ok. 20.000 zatruć pestycydami.
•
Wykryto, że pewien krem do pielęgnacji skóry dla dzieci zawiera
pozostałości pestycydów do zwalczania pasożytów u owiec. Jednakże wiele jest
produktów używanych, na co dzień, a nieprzebadanych na pozostałości
chemii rolnej. Np. wyroby z bawełny zawierają pozostałości pestycydów
stosowanych przy uprawie bawełny - najbardziej schemizownej uprawy (50%
wszystkich pestycydów stosowanych jest właśnie na przemysłowych uprawach
bawełny).
•
Do zanieczyszczenia mleka i produktów mlecznych dochodzi w czasie
chowu krów (karmienie, leki, dodatkowe hormony), udoju, a także w procesie
przetwarzania mleka. Poważne źródło zanieczyszczeń chemicznych stanowią
importowane pasze, pochodzące z krajów gdzie nadal w uprawie roślin
pastewnych stosuje się jedne z najniebezpieczniejszych pestycydów, które
zawierają chlorowane węglowodory (tzw. PCB). Najgroźniejszy z nich to DDT,
wycofany kilkanaście lat temu w krajach rozwiniętych, jednak dzięki swej
kumulatywności w tkance tłuszczowej jego pozostałości nadal stwierdza się
w mleku karmiących kobiet. Obok DDT wiele jest pestycydów zawierających
chlorowane węglowodory jako substancje czynne. Pozostałe źródła chemicznego
skażenia mleka i nabiału to: środki do zwalczania pasożytów w oborach, środki
dezynfekcyjne stosowane w mleczarniach, nieodpowiednie farby, którymi
powlekano silosy (zbiorniki na paszę dla krów), stare podkłady kolejowe
używane do budowy koryt, itp.
PESTYCYDY W WARZYWACH.
Na podstawie ogólnoniemieckiego monitoringu artykułów spożywczych
Bundesweite(Lebensmittel) - Monitoring, przedstawiono niektóre surowce pod
kątem ich zanieczyszczenia pestycydami:
•
Ziemniaki: Łącznie zbadano 794 próby, w których stwierdzono 264
różnych substancji czynnych pochodzących z pestycydów. Stwierdzono również
ślady pestycydów niedopuszczonych do stosowania w uprawie ziemniaków.
W porównaniu z innymi surowcami spożywczymi częstość kontaminacji
(skażenia) ziemniaków oceniono jako zadowalającą.
Wykryte w ziemniakach pestycydy (m.in. Profam i Chloroprofam), mają
działanie mutagenne (rakotwórcze) i wywołują uszkodzenie układu nerwowego.
•
Sałata: Łącznie zbadano 596 prób sałaty, w których stwierdzono
zawartość 257 różnych substancji pochodzących z chemii rolnej. Wykryto
23
również pozostałości 5 pestycydów nieprzeznaczonych do stosowania
przy uprawie sałaty. W 43 próbach stwierdzono przekroczenie największego
dopuszczalnego stężenia pozostałości pestycydów w sałacie. W związku z tym,
sałata stanowi poważne źródło pestycydów w diecie
Wykryte w sałacie pestycydy (m.in. Winklozolina, bromki nieorganiczne,
fumiganty bromowe, paration i inne) wywołują następujące działania:
mutagenne, uszkodzenia wątroby i nerek, teratogenne (zaburzenia w rozwoju
płodu), uszkodzenie układu nerwowego, zaburzenia porodu, zaćma.
•
Kapusta głowiasta biała: Łącznie przebadano 472 próby kapusty,
w których stwierdzono pozostałości 249 różnych związków aktywnych
pochodzących z pestycydów. Okazało się że kapusta biała była najmniej
zanieczyszczonym artykułem spożywczym spośród wszystkich badanych.
Wykryte w kapuście pestycydy oddziaływają na układ nerwowy i są
potencjalnie teratogenne.
•
Truskawki: Łącznie przebadano 958 prób truskawek, w których
stwierdzono pozostałości 247 substancji czynnych. W 65 próbach udowodniono
przekroczenie najwyższego dopuszczalnego stężenia pozostałości pestycydów.
Aż połowa prób była zanieczyszczona kilkom pestycydami. W związku z tym
zaleca się zwracanie szczególnej uwagi na pochodzenie truskawek podawanych
dzieciom i zrezygnowanie z truskawek poza sezonem z uwagi na wzmożoną
chemizację ich uprawy i przechowywania.
Wykryte w truskawkach pestycydy (m.in. Procymonid, Chlorotalonil,
Dikofol, Lindan i inne) wywołują następujące działania: bóle i zawroty głowy,
dezorientacja, alergizujące, osłabienie aktywności, skurcze, działanie
kancerogenne (nowotworowe) i teratogenne.
•
Jabłka: Łącznie przebadano 743 próbki jabłek, w których stwierdzono
pozostałości 259 różnych pestycydów. W 39 próbach udowodniono
przekroczenie najwyższego dopuszczalnego stężenia ich pozostałości.
Stwierdzono również pestycydy niedopuszczone do stosowania w uprawie
jabłek. Zanieczyszczenie chemiczne jabłek jest ogólnie wyjątkowo wysokie oraz
znacznie wyższe wiosną i latem niż jesienią i zimą.
Wykryte w jabłkach pestycydy wywołują zmiany w nerkach i krwi,
oddziaływają na układ nerwowy i działają mutagennie.
CHLEB – COŚ NOWEGO?
Większość wypiekanego na dużą skalę chleba razowego ma niewiele
wspólnego z prawdziwym razowym chlebem - jego smakiem i wartością. Poniżej
przedstawiono kilka praktyk niedopuszczalnych przy wyrobie autentycznego
razowca.
Masowo produkowany najtańszy razowiec jest dobarwiany syntetycznym
karmelem, dodanym do zwykłej białej mąki z dodatkiem niewiadomego
pochodzenia otrębów. Zaś otręby z intensywnych upraw stanowią niebezpieczne
źródło metali ciężkich. Ponadto zamiast zakwasu używa się drożdży i substancji
zwiększających porowatość, czyli objętość powietrza w wypieczonym bochenku.
Aby przyspieszyć wydajność procesu fermentacji ciasta chlebowego - który przy
tradycyjnym wypieku zachodzi wielostopniowo - przemysłowe piekarnie stosują
syntetyczne dodatki preparatów enzymatycznych. Niektóre z nich mogą być
wytwarzana, przez GMO - organizmy modyfikowane genetycznie (ang.: Genetic
Modyfied Organism). Jeżeli jednak w piekarni stosuje się rzeczywiście razową
mąkę, to ziarno, z którego ona pochodzi nie jest mielone bezpośrednio przed
wyrabianiem ciasta, ale z ekonomicznych względów dużo wcześniej
w przemysłowych młynach. Dodatkowo transport mąki powoduje jej
niekontrolowane skażenie. Mąka razowa jest szczególnie nietrwała - podczas
długotrwałego przechowywania traci swoje pierwotne właściwości. Mąka razowa to
właśnie ziarno bezpośrednio po zmieleniu: im dłużej jest ona przechowywana, tym
więcej pożytecznej frakcji wielonienasyconych kwasów tłuszczowych jełczeje,
24
a witaminy E i C ulegają rozkładowi. Podobnie dzieje się z innymi wartościowymi
składnikami, które są aktywne biologicznie na krótko po zmieleniu ziarna (np.
fosfolipidy i specyficzne antyoksydanty). Sam proces pieczenia i rośnięcia ciasta
w sposób naturalny również powoduje spadek zawartości witamin i utlenianie
wielonienasyconych tłuszczy. Tak, więc jeżeli w długo przechowywanej mące
będzie ich znikoma ilość, to nie będzie ich już zupełnie w upieczonym z tej mąki
chlebie. Proces pieczenia odbywa się w piecach olejowych albo elektrycznych,
przez co skórka chleba zamiast być chrupiąca jest gumowata. Czasami dodatkowo
powleka się takie chleby substancją przeciwdziałającą szybkiemu obsychaniu,
miąższ nie utrzymuje należytej wilgotności wskutek uproszczonej receptury i złej
jakości surowca. Chleb wypiekany na dużą skalę pokrywałby się pleśnią już po
dwóch dniach. Aby temu zapobiec producenci dodają niektóre konserwanty (estry
kwasu propioniowego i benzesowego). Aby zapewnić długotrwałą puszystość
przemysłowego pieczywa dodaje się mono- i dwuglicerydy wiążące wilgoć.
W pieczywie cukierniczym dochodzi jeszcze syntetyczny zapach maślany i żółty
barwnik.
Czy to ma być nasz chleb powszedni? Zabarwiona skrobia i trochę otrębów?
Ale czy jaszcze gdzieś można nabyć smaczny chleb, wytwarzany
z zachowaniem kunsztu i z ekologicznie czystego surowca ?
Tak! Poza kilkoma piekarniami z atestem EKOLAND-u, prawdziwy chleb jest
dostępny w wielu atestowanych gospodarstwach ekologicznych. Wypieka się go
z razowej mąki z pszenicy i żyta rosnących na naturalnym nawozie (oborniku i
kompoście), przy użyciu zakwasu jako "startera" fermentacji, bez syntetycznego
karmelu, a piec opalany jest drewnem. Zamiast wszystkich stosowanych przy
masowej produkcji chleba syntetycznych dodatków obciążających organizm
człowieka, do chleba wyprodukowanego metodami ekologicznymi używa się m.in.:
zioła (np. kminek, czernuszka), miód, pyłek pszczeli, serwatkę z mleka, słód
jęczmienny, ziarno amarantusa, cebulę, kiełki nasion bogate we witaminy i
aminokwasy. Dodatki te nie tylko wzbogacają smak chleba, ale naturalnie
przedłużają jego świeżość. Ziarna zboża przeznaczonego na chleb miele się
na krótko przed procesem wyrabiania ciasta. Mielenie często prowadzi się
na żarnach - dzięki czemu mąka wzbogaca się dodatkowo w istotny dla organizmu
krzem. Nie bez znaczenia dla jakości chleba jest prędkość mielenia ziarna:, jeśli
jest zbyt duża (do kilku ton na godzinę, jak to ma miejsce w dużych piekarniach i
przemysłowych młynach), to wypieczony z takiej mąki chleb zdecydowanie
ustępuje pieczonemu z ziarna mielonego na żarnach. Chleb upieczony według
takich zasad, wolno czerstwieje, bowiem miękisz utrzymuje odpowiednią wilgotność
dzięki właściwemu wyrobieniu, zakwasowi i ekologicznej jakości surowca.
JAJA Z PRZEMYSŁOWYCH FERM.
W jajach z belgijskich przemysłowych ferm wykryto przypadkiem znacznie
przekroczoną ilość dioksyn. Jedno jajo zawierało od 10 do 100 razy więcej
dioksyn, niż przewiduje międzynarodowa jednostka ADI (Accepted Daily Inatke)
określająca dopuszczalne dzienne spożycie zanieczyszczeń chemicznych
z żywnością. Jaki był tego powód ? Na początku obwiniano zużyty, pełny wolnych
rodników i utlenionych lipidów, tłuszcz ze smażenia frytek, który rutynowo
wykorzystuje się do tanich pasz dla zwierząt. Później mówiono o pomyłkowym
domieszaniu oleju silnikowego w przedsięwzięciach recyklingowych. Jednak w tej
sytuacji w jajach wykryto by również inne związki pochodzące z oleju - a takich
nie było. Przy dochodzeniach ujawniono również, że w przemyśle paszowym
ze względów ekonomicznych przepracowane tłuszcze przerabia się razem
z plastikowymi pojemnikami. W trakcie dalszych badań okazało się, że wzór
strukturalny dioksyny zawartej w jajach był bardzo podobny do wzoru dioksyn
z oczyszczania spalin. Z uwagi na ochronę środowiska spaliny z zakładów
spalania odpadów komunalnych przepuszcza się przez zawiesinę tzw. mleka
wapiennego, które skutecznie pochłania zanieczyszczenia. Takie mleko wapienne
miało trafić do Belgii. Odpady te sprzedaje się jako mączkę poprawiającą jakość
jaj z fermach kurzych - w UE takie postępowanie nie wykracza przeciw prawu.
25
Drugą hipotezę o pochodzeniu dioksyn w jajach powiązano ze ściekami
komunalnymi. W kanalizacji znajdują się oddzielacze, które wychwytują
skrzepnięty wraz z innymi składnikami ścieków tłuszcz. Zaś tłuszcz bardzo
skutecznie pochłania z otoczenia kanalizacyjnego m.in. dioksyny. Tak powstałą
masę nabywali hodowcy zwierząt w celu obniżenia kosztów przeznaczanych
na karmienie. I chociaż UE zabroniła podobnych praktyk w 1991 r., to nie są
wykluczone.
To, że skandal z dioksynami w jajach został ujawniony w Belgii, nie znaczy,
iż to samo nie dzieje się w Polsce. Wręcz przeciwnie: brak u nas kontroli nad
podnoszeniem wydajności tuczu zwierząt sprzyja tylko poszukiwaniom producentów
jak obniżyć koszty produkcji - nie tylko tanich jaj.
CZYM KARMIONE SĄ ZWIERZĘTA W HODOWLACH PEZMYSŁOWYCH?
•
Niektórzy hodowcy karmią bydło kurzym nawozem. Jest on przecież bogaty
w składniki moczu (związki azotu), które mikroflora w żwaczu bydła
przerabia tanim kosztem na białko masy mięśniowej i wytwarzanie mleka -
a o to chodzi w intensywnej produkcji. Jednakże obecnie na fermach
kurzych podaje się duże ilości antybiotyków, (aby zwiększyć wykorzystanie
paszy) i innych profilaktycznych farmacetyków, które trafiają wraz z ich
nawozem do paszy dla bydła, a z nią do tkanki zwierząt i na nasz stół.
•
Po uboju zwierząt pozostają duże ilości zawartości żołądków
z niewykorzystaną paszą. Uznano, że należy je zagospodarować. Hodowcy
odkryli, że szczególne wartości dla dalszego skarmiania zwierząt wykazuje
zawartość żołądków świń. Zagotowuje się ją, aby unieszkodliwić bytujące
w treści pokarmowej drobnoustroje, a następnie ponownie podaje
zwierzętom. Jest to praktyka całkowicie przeciwna potrzebom żywieniowym
zwierząt i ujawnia niepohamowaną w dążeniu do zysków naturę wielu
hodowców. Powstają nawet doktoraty na temat "Jak zoptymalizować
karmienie bydła przez żywnie ekskrementami".
OCHRONA ŻYWNOŚCI I WODY PRZED SKAŻENIAMI.
Ekologia jest to nauka zajmująca się strukturą i funkcjonowaniem żywej przyrody.
Obejmuje ona całość zjawisk dotyczących wzajemnych zależności między organizmami a
ich żywym i martwym środowiskiem.
Człowiek ma prawo do:
1. Picia czystej wody
2. Zdrowego pożywienia
3. Oddychania świeżym powietrzem
4. Zdrowego potomstwa zamieszkania w niezagęszczonych mieszkaniach
5. Cieszenia się spokojem społecznym
Polska należy do krajów o znacznym zanieczyszczeniu środowiska, niewspółmiernie
dużym w stosunku do potencjału przemysłowego kraju. Wiele czynników gospodarczych,
społecznych i politycznych powodowało, że do końca lat 80- tych dwudziestego wieku
stan środowiska przyrodniczego w Polsce stale się pogarszał. A na tym również ucierpiała
jakość polskiej żywności, która jest niezmiernie ważna dla wszystkich ludzi do
prawidłowego życia i funkcjonowania, tak samo jak czysta nieskażona woda.
Jako pierwsze chciałabym przedstawić rolę i znaczenie, jakie odgrywa woda w życiu
człowieka. Jakie są niebezpieczeństwa zanieczyszczeń względem jej, oraz jak powinniśmy
ją chronić? ·Woda występuje w przyrodzie w postaci cieczy, pary wodnej i lodu. Ze
względu na stan zasolenia wyróżniamy wody: słone i słodkie. Ze względu na miejsce
występowania wyróżniamy wody: grawitacyjne (powierzchniowe; do których zaliczamy
wody płynące, wody stojące i wody opadowe takie jak deszcz, śnieg , grad, mżawka),
podziemne (źródła, wody gruntowe, kanały podziemne) oraz wody głębinowe (studnie
artezyjskie, gejzery).
Znaczenie wody w środowisku jest ogromne:
· zapewnia warunki życia na ziemi
· bierze udział w krążeniu i metabolizmie materii
· reguluje stosunki cieplne ( decyduje o klimacie na ziemi) ·· jest czynnikiem
26
krajobrazotwórczym
· jest źródłem energii
· spełnia funkcje komunikacyjne
· ma znaczenie przemysłowe i socjalne
Zanieczyszczenie wód dotyczy wód podziemnych jak i powierzchniowych.
Zanieczyszczenia wód bywają:
1. Biologiczne
· bakteriami, które wywołują epidemie chorób zakaźnych przewodu pokarmowego:dur
brzuszny, czerwonka
· wirusami, które powodują wirusowe zapalenie wątroby, zapalenie spojówek, skóry
2. Chemiczne
· skażenia detergentami, pestycydami, cyklicznymi węglowodorami aromatycznymi,
fenolami, bifenylami , aminami ,które powodują zaburzenia czynności nerek , wątroby
· nawozami, które powodują nadmierny rozwój roślin np. sinic, glonów
· metalami ciężkimi (ołów , rtęć), które powodują zatrucie przewodu pokarmowego
· ropa naftowa-zmiany smaku wody
3. Fizyczne
· różnego rodzaju spaliny lub zanieczyszczenia fabryczne będące przyczyną bezpośrednio
człowieka
Szczególne zanieczyszczenie gleby i wód podziemnych produktami ropopochodnymi
występuje na terenach dużych baz paliw, lotnisk i poligonów wojskowych. Produkty te
zanieczyszczają szkielet glebowy oraz tworzą na powierzchni wód podziemnych warstwę
pływającego paliwa o grubości dochodzącej do kilku metrów. Zanieczyszczenie
środowiska gruntowo-wodnego terenów wojskowych jest spowodowane również
substancjami chemicznymi takimi jak: metale ciężkie, fenole i detergenty. Na zakłady
przemysłowe odprowadzające nadmierne ilości zanieczyszczeń nakładane są kary
pieniężne. Organem uprawnionym do kontroli w tym zakresie jest Państwowa Inspekcja
Ochrony Środowiska. Zanieczyszczenia organiczne nietoksyczne stanowią dla wód
mniejsze zagrożenie, gdyż ulegają biochemicznemu rozkładowi. Proces ten, zwany
samooczyszczaniem wód, powoduje spadek stężenia tlenu w wodzie;
Dlatego tak ważna jest ochrona wody. Należy, zatem:
· zapobiegać marnotrawstwu wody, czyli oszczędnie nią gospodarować
· zapobiegać zanieczyszczeniu zasobów wodnych, a zwłaszcza jezior, stawów i rzek
· zatrzymywać wody zbyt szybko spływające do mórz poprzez budowę zbiorników
retencyjnych, zadrzewiać, zalesiać, chronić każdy nawet najmniejszy zbiornik wodny,
budować kanały nawadniające
· zmniejszać straty w gospodarce powodowane wodami zanieczyszczonymi
· przywrócić zanieczyszczonym wodom ich naturalnych cech przez oczyszczanie ścieków i
innych wód zanieczyszczonych.
Oczyszczanie ścieków jest czterostopniowe: ·I stopień - mechaniczny za pomocą krat,
płaskowników, osadników - w ten sposób usuwa się 25% zanieczyszczeń
II stopień - filtrowanie
· oczyszczanie chemiczne (koagulacja, utlenianie, chlorowanie) ·· oczyszczanie
biologiczne za pomocą osadu czynnego, powodującego rozkład cukrów, tłuszczy, białek
Tak oczyszczoną wodę można wylewać do rzek płynących lub wolno płynących, stawów,
jezior oraz wód używanych w przemyśle i hodowli. W Polsce jest 30 zakładów, które
oczyszczają wodę do III stopnia a nie ma oczyszczalni wody IV stopnia.
Znaczna część wód powierzchniowych jest bardzo silnie zanieczyszczona i nie może być
wykorzystana do celów konsumpcyjnych.
Ten wysoce niezadowalający stan jest wynikiem odprowadzania do jezior i rzek
znacznych ilości ścieków nieoczyszczonych. Tempo zanikania wód klasy I przeważa nad
tempem oczyszczania ścieków. Dlatego też w Polsce występuje ostry deficyt wody.
Budowa wodociągów na wsi wyprzedzająca budowę kanalizacji i oczyszczalni ścieków
stanowi poważne zagrożenie dla wód podziemnych. Dużym problemem jest także
zasolenie wód Wisły i Odry oraz ich dopływów wodami kopalnianymi z Górnego Śląska i
zanieczyszczenie środowiska wodno - glebowego nie w pełni zagospodarowaną gnojowicą
produkowaną przez fermy
przemysłowego chowu zwierząt.
Prędkość samooczyszczania wody trwa kilka lat. Mimo znacznego zniszczenia i
27
zanieczyszczenia środowiska zasoby przyrodnicze w Polsce są nadal ogromne, a w wielu
przypadkach unikatowe na skalę europejską lub światową. Ok. 26% powierzchni naszego
kraju objęto różnymi formami ochrony przyrody. Nieprzestrzeganie przepisów prawa
ochrony środowiska oraz transgraniczne i regionalne zanieczyszczenia powietrza
powodują spadek skuteczności ochrony przyrody w formie rezerwatowej ( przykładem
mogą być zniszczenia w
parkach narodowych: Karkonoskim, Ojcowskim lub Babiogórskim). Źródłem poważnych
zagrożeń dla wielu parków narodowych jest wadliwa gospodarka wodna na terenach do
nich przyległych, oddziaływanie nawozów i środków ochrony roślin spływających z
przyległych pól oraz masowa turystyka. Poprawa stanu środowiska wiąże się z realizacją
idei ekorozwoju, ·czyli trwałego i zrównoważonego rozwoju społecznego harmonijnie
łączącego gospodarkę, przyrodę i społeczeństwo, opartego na poszanowaniu praw i dóbr
przyrody, także na rzecz przyszłych pokoleń.
Najskuteczniejszą formą ochrony wód powierzchniowych przed zanieczyszczeniem jest
redukcja ilości ścieków i ich oczyszczanie (ścieków oczyszczanie). Prawo wodne ustala
maksymalne wartości wskaźników zanieczyszczenia ścieków oczyszczonych
odprowadzanych do wód lub do ziemi. Spełnienie tego warunku nie wystarcza do
uzyskania pozwolenia na odprowadzanie ścieków wtedy, gdy ich ilość jest duża i w
związku z tym duży jest ładunek odprowadzanych zanieczyszczeń lub istnieją warunki
techniczne do lepszego oczyszczania ścieków. Stopień oczyszczenia ścieków oraz ich
jakość ustala się tak, by woda odbiornika po przyjęciu zanieczyszczeń zachowała
założoną klasę czystości.
Podstawą realizacji zadań w dziedzinie ochrony wód jest opracowywanie
perspektywicznych planów obejmujących całokształt zagadnień oczyszczania ścieków (z
nawiązaniem do wymagań poszczególnych użytkowników wód, łącznie z wyborem
najwłaściwszych sposobów i urządzeń do oczyszczania) oraz kompleksowe i
długoterminowe prognozowanie korzystania z naturalnych zasobów wodnych kraju przy
uwzględnieniu potrzeb całej gospodarki.
Przeciwdziałanie rozwojowi drobnoustrojów w żywności.
Sama struktura biologiczna pożywienia zabezpiecza je przed rozwojem drobnoustrojów.
Stwierdzono, że wewnętrzne części tkanek zdrowych zwierząt i roślin nie zawierają wcale
drobnoustrojów, lub zawierają ich niewielkie ilości. Często dookoła
części jadalnych znajduje się naturalna warstwa ochronna np. skorupka jaj, łupiny
owoców, jarzyn, łuski ryb i warstwa tłuszczu na mięsie. Warstwy takie można też
stwarzać sztucznie np. przez pokrycie powierzchni pożywienia woskiem.
Przeciwnie, jeśli się zwiększy powierzchnie odsłoniętą przez ścięcie skórki, pokrajanie na
kawałki, to tą drogą ułatwia się rozwój drobnoustrojów, rozkładających żywność. Istnieją
metody oddziaływania na gotowy produkt, by nie dopuścić do rozwoju drobnoustrojów
lub zmniejszyć ich liczbę. Można też obniżyć aktywność enzymów bakteryjnych i dzięki
temu ograniczyć możliwość psucia się żywności.
Zmniejszenie liczby drobnoustrojów może nastąpić poprzez mycie powierzchni niektórych
produktów, jak np. owoców i jarzyn. Mycie może spowodować również zwiększenie liczby
drobnoustrojów, w przypadku, gdy woda jest zakażona mikroorganizmami.
Ponieważ surowe pożywienie jest doskonałym pod?o?em dla rozwoju drobnoustrojów,
stosuje się różne metody usuwania lub opóźniania ich rozwoju. Od wielu wieków, nawet
wtedy, gdy nie wiedziano o istnieniu mikroorganizmów,
stosowano suszenie, solenie, fermentację i zamrażanie dla zabezpieczenia produktów
spożywczych przed psuciem. Wprawdzie stosowane procesy produkcyjne w przemyśle
spożywczym zapobiegają rozwojowi drobnoustrojów, ale w czasie ich przebiegu mogą
powstać niekorzystne zmiany w samym produkcie, które w następnym okresie sprzyjają
rozwojowi drobnoustrojów. I tak, proces ogrzewania zmienia nie tylko skład chemiczny
żywności, ale również jego strukturę.
Powoduje, więc np. denaturację jej białek, przez co staje się bardziej dostępna dla
mikroorganizmów; skrobia może ulec, żelifikacji, co przyczynia się do szybszego rozwoju
bakterii. Z powyższych przyczyn pożywienie gotowane staje się łatwiej
rozkładalne niż surowe. Zamrażanie zapobiega wzrostowi mikroorganizmów przy
28
wystarczająco niskiej temperaturze, ale powoduje często uszkodzenie tkanek i uwolnione
w czasie rozmrażania soki ułatwiają wzrost mikroorganizmów. Nowoczesna technologia,
znajomość warunków życia i wymagań odżywczych drobnoustrojów ulepszały metody
zapobiegania i zwalczania drobnoustrojów. W tym samym celu stosuje się również środki
chemiczne.
Wiele uwagi poświęcono zastosowaniu antybiotyków dla zabezpieczenia żywności
przeznaczonej dla człowieka. Wprowadzono ścisłe zasady ich stosowania, opracowane
przez FDA (Federal Food and Drug Administration).
· Działanie zastosowanego antybiotyku powinno być bardziej bakteriobójcze
(grzybobójcze) niż bakteriostatyczne, a po wywołaniu oczekiwanego skutku, antybiotyk
powinien ulegać rozkładowi na nietoksyczne produkty.
· Gdy działanie antybiotyku jest bakteriostatyczne, to powinien on utrzymywać się w
pożywieniu przez okres przechowywania, ale podczas gotowania pożywienia powinien
ulegać rozkładowi; antybiotyk zastosowany w połączeniu z procesem termicznym
powinien być stabilny w wysokiej temperaturze.
· Zastosowanie antybiotyku nie powinno dawać w wyniku selekcji organizmów odpornych
w sposób naturalny, ani nie powinno indukować powstawanie szczepów odpornych, ani
szczepów półodpornych w stosunku do antybiotyków zatwierdzonych do leczniczego
zastosowania.
· Antybiotyk powinien być aktywny w stosunku do wszystkich organizmów, włączając w
to organizmy zatruwające pożywienie, które są zdolne do rozwoju w pożywieniu, w
każdych warunkach.
· Antybiotyki stosowane do zabezpieczenia pożywienia nie powinny mieć zastosowania
leczniczego ani w medycynie ludzkiej ani w medycynie weterynaryjnej.
· Taki antybiotyk, który był zawarty w pożywieniu stanowiącym pasze zwierząt, nie
powinien być stosowany ani jako dodatek ani jako środek zabezpieczający w pożywieniu
pochodzącym z takich zwierząt.
· Antybiotyk i produkty jego rozkładu nie powinny być toksyczne i nie powinny
powodować nadwrażliwości w stosunku do antybiotyku u konsumenta.
· Antybiotyki nie mogą być stosowane dla ukrycia braku sanitarnych warunków w
przemyśle spożywczym.
Towaroznawstwo żywności
Towaroznawstwo żywności - nauka zajmująca się badaniem i oceną użytkowych cech
żywności i czynnikami wpływającymi na ich jakość. Żywność to substancja przetworzona,
półprzetworzona lub surowa przeznaczona do spożycia przez człowieka, w tym napoje,
guma do żucia; substancje, które były użyte w procesie przetwórczym przygotowane w
obróbce żywności, ale z wyłączeniem kosmetyków, produktów tytoniowych oraz
substancji stosowanych wyłącznie jako lekarstwa.
Podział żywności:
1. Convenience food. Produkty należące do tej grupy można podzielić zarówno pod
względem gotowości do spożycia jak i rodzaju utrwalenia i opakowania.
· Pod względem gotowości do spożycia:
- przygotowane do obróbki
- przygotowane do obróbki kulinarnej
- przygotowane do obróbki cieplnej
- przygotowane do podgrzewania
- przygotowane do spożycia
- przygotowane do podawania na stół
· pod względem metod utrwalania:
- konserwy pasteryzowane i sterylizowane
- produkty suszone metodami tradycyjnymi
- produkty mrożone
- produkty wychładzane
- produkty chłodzone, pakowane próżniowo
- produkty chłodzone, pakowane w atmosferze modyfikowanej.
2. Fast food.
3. Żywność minimalnie przetworzona przez człowieka. Cechy:
29
· zachowanie sensorycznych cech świeżości przez użycie wysokiej jakości surowców oraz
zastosowanie bardzo łagodnych metod przetwarzania i utrwalania,
· zachowanie wrażliwych składników odżywczych głównie witamin,
· zabezpieczanie jakości i trwałości minimalnie przetworzonych produktów przez
zastosowanie specjalnych
opakowań, indywidualnie dobranych do ich charakteru i wymagań,
· rygorystyczne zachowanie łańcucha chłodniczego w przechowywaniu i dystrybucji
produktów.
4. Żywność gwarantowanej jakości. Oparta o wszystkie systemy zapewniania jakości, od
przygotowania do utylizacji odpadów.
5. Żywność ekologiczna. Produkcja prowadzona w gospodarstwach w sposób ekologiczny.
6. Żywność transgeniczna. Wyprodukowana w oparciu o obcy gen.
7. Żywność funkcjonalna (odżywki).
Teraz pragnęłabym podać przykład ochrony naszej żywności i prawidłowego zakupu, aby
chronić środowisko naturalne. Produkty w takich opakowaniach na pewno nie ulegną
skażeniu, ponieważ są ekologiczne.
Gdy kupujemy jogurt- świadomi otaczającego nas środowiska naturalnego- już przy
stoisku z chłodziarką jesteśmy narażeni na mękę wyboru. Za szkłem stoją kubki z
jogurtem, które potrafią przekształcać się w popiół- w każdym bądź razie tak zapewnia
ich producent Danone. Normalne kubki plastikowe są z ropy naftowej, kubki Danone z
cukru.
Zanim z buraka cukrowego powstanie kubek jogurtowy, muszą być zaangażowane
bakterię. Przekształcają one cukier w cząsteczki kwasu mlekowego., Które następnie są
wiązane w łańcuchy. Tworzywo, z którego powstają kubeczki jest, więc polimerem,
dokładnie takim jak znane tworzywa sztuczne na bazie ropy naftowej- poliakryl czy
poliester. A różnica? Kubek z polimeru kwasu mlekowego, a więc z cukru, może
przekształcić się w kompost – oczywiście nie w przydomowych ogródkach, a raczej w
specjalnym zakładzie.
Przez zastosowanie nowo odkrytych zasobów surowcowych oddaje się je z powrotem
Ziemi to, co rośliny z niej przedtem zabrały. Poza tym, smary z oleju rzepakowego, folia z
krochmalu ziemniaczanego czy opakowania z cukru i oleju roślinnego mniej obciążają
środowisko naturalne niż produkty z ropy naftowej. W tym zakresie chroniący przyrodę i
rolnicy – są zgodni.
Każda przeciętna rodzina ma nawet w normalnych warunkach pewien zapas żywności. Na
wypadek wojny zapas ten powinien być większy i wystarczyć w rejonach zagrożonych
intensywnym opadem promieniotwórczym mniej więcej na dwa tygodnie.
Podstawową zasadą ochrony artykułów żywnościowych przed skażeniami jest izolacja
surowców przeznaczonych do ich wyrobu przed wpływem środowiska zewnętrznego oraz
hermetyzacji gotowych produktów spożywczych.
Na początku należy odizolować pomieszczenia, w których znajduje się żywność. Później
skutecznie zabezpieczyć przechowywaną żywność przez uszczelnienia opakowań.
Zmniejsza to wielokrotnie możliwość skażenia znajdujących się w nich produktów, a
nawet zapewnić ich całkowitą izolację od środowiska zewnętrznego. Opakowania
metalowe, szklane i foliowe najskuteczniej zabezpieczają żywność przed skażeniami.
Myślę, że aby najskuteczniej zapobiegać skażeniom żywności oraz wody należy samemu
dbać o otaczającą nas przyrodę i żyć z nią w zgodzie.
JAKOŚĆ ŻYWNOŚCI EKOLOGICZNEJ.
Pionier ruchu na rzecz rolnictwa ekologicznego, prof. Dr hab. Mieczysław Górny, zadaje
pytanie: "Czy można zrezygnować z etyki w produkcji żywności, gdy zanika różnica
między tym, co naturalne, a tym, co sztuczne, gdy konsument na rynku jest celowo
manipulowany i oszukiwany ?". Konsumentowi proponuje się zioła, warzywa, owoce,
mleko i jego przetwory, nasycone pozostałościami pestycydów i leków weterynaryjnych,
wypieki i soki z syntetycznymi konserwantami, barwnikami, substancjami zapachowymi
i słodzącymi. Sprzedawane są jako tak zwana "zdrowa żywność": ziołomiody, otręby
z zwartością metali ciężkich czy wyroby z soi modyfikowanej genetycznie.
30
Była przewodnicząca IFOAM-u (Interneational Fedration of Organic Agriculture
Movement), dr Urszula Sołtysiak z "Zakładu ekologicznych metod produkcji żywności"
na SGGW uważa, że chociaż rolnictwo ekologiczne nie daje stu procentowej gwarancji,
że jego produkty będą całkowicie wolne od transgranicznych zanieczyszczeń
pochodzących z powietrza (obecność pestycydów wkryto nawet w lodach Antarktydy),
gleby, wody i innych źródeł, znajdujących poza kontrolą rolnika, to jednak kryteria
środowiskowe niektórych zrzeszeń producentów żywności ekologicznej narzucają
określone wymogi co do usytuowania gospodarstwa. Np. Kryteria środowiskowe
produkcji ekologicznej Stowarzyszenia EKOLAND, limitują dopuszczalną zawartość metali
ciężkich w glebie upraw ekologicznych oraz określają ich odległość od dróg o dużym
natężeniu ruchu. Ogranicza to możliwość narażenia produkcji rolniczej
na zanieczyszczenia emitowane przez przemysł i motoryzację. Również eksperci FAO/
WHO uważają, że z uwagi na globalne zanieczyszczenie środowiska nie można
gwarantować, że jakakolwiek żywność będzie wolna od zanieczyszczeń. Należy tu
zaznaczyć, iż kryteria IFOAM-u nie zawierają ścisłych wytycznych w tym zakresie,
a poszczególne organizacje rolnictwa ekologicznego (jak np. EKOLAND) przyjmują je
dobrowolnie jako dodatkowy atrybut. Zdaniem prof. M. Górnego jakość żywności jest
pochodną stanu środowiska, sposobów produkcji roślinnej (względnie chowu zwierząt),
sposobu przetwarzania, przechowywania i transportu surowców. Według dr U. Sołtysiak,
kontrola w rolnictwie ekologicznym dotyczy sposobu produkcji, a nie produktu
końcowego. W związku z tym przyjmuje się, że jeżeli warunki środowiskowe nie budzą
zastrzeżeń, to jakość produktów rolniczych zależy od sposobu wytwarzania.
Jednocześnie ekoprodukty podlegają ogólnym przepisom prawa żywnościowego, zaś
ekologiczna metoda produkcji wnosi swoistą wartość dodatkową - podlega, więc
dodatkowej kontroli, której dowodem jest znak jednostki kontrolnej na produkcie.
Eksperci z Komisję Kodeksu Żywnościowego FAO/WHO uznają, iż wymogi odnoszące się
do żywności wytwarzanej metodami ekologicznymi wyróżniają ją spośród pozostałych
produktów rolniczych tym, że jawny sposób produkcji jest tu istotną częścią identyfikacji,
oznakowania i reklamy. W rezultacie tych działań, uzyskuje się produkty żywnościowe,
które cechują się wysokimi walorami jakościowymi i zdrowotnymi, przy jednocześnie
minimalnej eksploatacji zasobów naturalnych i zachowaniu bioróżnorodności.
W rolnictwie ekologicznym obowiązuje zasada kontroli procesu wytwarzania,
a nie produktu. Według prof. Tyburskiego (AR, Olsztyn) założenie to jest nierzadko
powodem ograniczonego zaufania do jakości ekoproduktów wśród konsumentów.
Żywność ekologiczna to nie taka, której określone parametry chemiczne mieszczą się
w określonych granicach. Żywność ekologiczna to taka, która pochodzi z gospodarstw
ekologicznych i wytworzona jest w nieskażonym środowisku przy zastosowaniu metod
rolnictwa ekologicznego. Dowodem tego jest atest. O tym, że właśnie sposób produkcji
stanowi podstawę atestowania produktów decydują następujące powody:
•
brak zadowalających metod analitycznych do określania jakości żywności;
•
niemożność uzyskania wiarygodnych wyników niektórych rodzajów analiz
(np. oznaczenia jakościowe i ilościowe pozostałości pestycydów);
•
wysokie koszty badań analitycznych.
Peter Grosch (Norymbergia, Niemcy) podaje, iż ekologiczna produkcja żywności
w Europie Zachodniej, może być tylko w takim stopniu czysta, w jakim może być
czysta przyroda w krajach uprzemysłowionych. Pozostałości pestycydów
i zanieczyszczeń w produktach nie stanowią o różnicy między żywnością
konwencjonalną a ekologiczną. Jedynym czynnikiem różnicującym jest sposób uprawy
i jawność wytwarzania od etapu produkcji rolnej poprzez przetwórstwo aż do handlu
detalicznego. Świadoma rezygnacja z podkreślania wyższej "jakości chemicznej"
ekoproduktów ma kilka przyczyn. Przede wszystkim chodzi o zapobieżenie dyskryminacji
produktów wytwarzanych konwencjonalnie, aby z założenia nie uznawać, iż zawierają
nadmiar pozostałości środków ochrony roślin, w przeciwieństwie do żywności
ekologicznej.
Zdaniem prof. M. Górnego (1994), żywność pochodząca z atestowanych gospodarstw
ekologicznych oraz z kontrolowanych przetwórni, które wykorzystują ekologiczne
surowce, dobrej jakości wodę i naturalne dodatki spożywcze, ma najwyższą jakość.
31
Uznaje się jednocześnie, że żywność wysokiej jakości to taka, dzięki której możliwe jest
nie tylko podtrzymanie procesów przemiany materii w organizmie, ale także zachowanie
dobrego zdrowia. Również eksperci z Departamentu Rozwoju Rolnictwa podają, że
na całym świecie żywność wyprodukowana w gospodarstwach i zakładach
przetwórczych metodami ekologicznymi, uznawana jest za gwarantującą wysoką jakość
żywieniową i ważny element profilaktyki zdrowotnej społeczeństwa. Zdaniem
prof. A. Bednarka (SGGW, Warszawa), system rolnictwa ekologicznego wytwarza
żywność bądź nieskażoną pozostałościami środków agrochemicznych bądź też ich poziom
jest istotnie niższy w porównaniu z produktami rolnictwa konwencjonalnego.
Czynnikami, na których opiera się bezpieczeństwo żywieniowe ekoproduktów, są:
1. eliminowanie syntetycznych środków ochrony upraw, co ogranicza
możliwość skażenia żywności ich pozostałościami;
2. zakaz stosowania regulatorów wzrostu oraz leków weterynaryjnych,
zmniejszający ryzyko skażenia żywności przez niepożądane substancje
chemiczne;
3. zakaz stosowania organizmów przekształconych genetycznie (GMO), który
wyklucza oddziaływanie tych organizmów na zdrowie człowieka
i środowisko oraz poprawia rynkowy wizerunek produktu;
4. ograniczenie stosowania w przetwórstwie syntetycznych środków
konserwujących i polepszaczy żywności.
Według dr U. Sołtysiak, wyróżnikiem żywności wyprodukowanej ekologicznie jest jej
szczególna jakość. Składają się na nią standardowe cechy takie jak jakość zewnętrzna
(sensoryczna), wartość technologiczna (przetwórcza, użytkowa), skład odżywczy, jakość
zdrowotna (poziom zanieczyszczeń). Dla żywności ekologicznej charakterystyczny jest
jeszcze ponadto potencjał biologicznego oddziaływania w organizmie konsumenta.
Nie chodzi tu o konwencjonalną wartość biologiczną (fizjologiczną), mierzoną stopniem
wykorzystania składników pokarmowych, w organizmie, lecz o hipotetyczne działanie
witalizujące produktów wytwarzanych w zgodzie z przyrodą. Właściwości umownie
określone jako witalizujące, mają surowce powstające w ekosystemach naturalnych (np.
rośliny dziko żyjące). Zakłada się, że analogiczne właściwości mają produkty rolnictwa
ekologicznego, którego metody naśladują przyrodę. Teza o właściwościach witalizujących
żywności nie jest jak na razie oparta na dowodach, lecz na przesłankach.
Jak twierdzą eksperci z MRiRW (Dokument 1, 1999), dotychczasowe wyniki badań
pozwoliły na stwierdzenie, że produkty z gospodarstw ekologicznych zawierają więcej
wartościowych składników? Ekoprodukty zawierają więcej witamin, cukrów, skrobi,
białka, a także więcej suchej masy w porównaniu z pochodzącymi z uprawy
konwencjonalnej, zwłaszcza o intensywnej produkcji. Produkty rolnictwa ekologicznego
posiadają lepsze właściwości przechowalnicze niż płody rolnictwa konwencjonalnego.
Zwartość metali ciężkich, azotanów, azotynów, aflatoksyn, pozostałości pestycydów
w żywności ekologicznej jest znacznie poniżej dopuszczalnych norm lub nie jest
w ogóle wykrywana. Dr Stankiewicz podaje, że 93% badanych warzyw i owoców
z gospodarstw ekologicznych nie zawierało wykrywalnych ilości pestycydów, a w 7%
ich pozostałość była poniżej dopuszczalnej normy. Natomiast 49% warzyw i owoców
z upraw konwencjonalnych nie zawierało wykrywalnych pozostałości pestycydów, a w
48% odnotowana ich ilość była poniżej dopuszczalnej normy, zaś 3% przekraczało ją.
Na podstawie wyników własnych jak i badań zachodnich dr E. Rębiałkowska (SGGW,
Warszawa) stwierdziła wyższą jakość zdrowotną i sensoryczną ziemiopłodów
ekologicznych. Odnotowano w nich wyższą zawartość witaminy C i niższą zawartość
azotu ogółem niż w surowcach rolnictwa konwencjonalnego.
Surowce rolnictwa ekologicznego zawierają więcej suchej masy niż surowce pochodzące
z chemicznych upraw, a co za tym idzie w tkankach ekologicznych warzyw i owoców
jest więcej składników mineralnych i witamin. W małych główkach ekologicznej kapusty
w 100 g surowca jest ok. 96 mg. witaminy C, a w kapuście z upraw intensywnie
nawożonych - tylko 49 mg. Z wyższą zawartością suchej masy wiąże się również lepsza
zdolność przechowalnicza. Warzywa z upraw intensywnie nawożonych azotanami zwierają
więcej wody w komórkach oraz posiadają wysoką aktywność enzymatyczną, co
32
przyspiesza ich gnicie i obniża ogólną odporność na infekcje podczas przechowywania.
Np. straty w trakcie przechowywania ziemniaków konwencjonalnych wynosiły 27%, a
ekologicznych - 14%. Dowiedziono również większej wartości zdrowotnej ekoproduktów.
W badaniach na królikach stwierdzono następujący współczynnik przeżycia:
u żywionych witaminizowaną paszą granulowaną - przeżyło 50% młodych w miocie,
u żywionych świeżą paszą z upraw konwencjonalnych 49%, u żywionych świeżą paszą
z upraw ekologicznych 73%. W licznych badaniach stwierdzono ponadto, że podawane
oddzielnie witaminy nie są w stanie poprawić jakości pasz. Liczne wartości
składające się na jakość biologiczną żywności ekologicznej zostały udokumentowane nie
tylko badaniami chemiczno-analitycznymi. Również metoda pomiaru biofotonów
stosowana od niedawna w analizie całościowej, ukierunkowanej na "wartość
wewnętrzną", wykazuje znaczne różnice między produktami ekologicznymi
a konwencjonalnymi na korzyść tych pierwszych. Analiza biofotonowa polega
na pomiarze słabego promieniowania trwałego żywych organizmów. Intensywność
promieniowania biofotonów danego produktu zależy od stopnia świeżości, zawartości
substancji szkodliwych i obcych, nawożenia i sposobu uprawy. Najważniejsze dla wielu
konsumentów kryteria - smak i zapach - także dowodzą wyższości ekoproduktów.
Sztucznie nawożone, hodowane bezglebowo na wacie szklanej (tzw. hydro-uprawy)
z dozowanymi nawozami syntetycznymi i środkami uodparniającymi, mogą smakować
jak zabarwiona celuloza. Jednakże wielu konsumentów przyzwyczaiło się już do mdłych,
sztucznie dojrzewanych owoców, do neutralnych w smaku warzyw szklarniowych i
wodnistego, kurczącego się mięsa z chowu masowego. Zmiany w odczuwaniu smaku
stanowią niekiedy przeszkodę w przestawianiu się na żywność produkowaną metodami
ekologicznymi. Jednak coraz więcej nabywców na nowo odkrywa jej prawdziwy smak
i dlatego sięga po produkty ekologiczne.
Wybór produktów rolnictwa ekologicznego stanowi dla konsumentów okazję do
świadomego realizowania postawy wobec narastających problemów skażenia środowiska
i żywności. Opowiedzenie się za żywnością ekologiczna, stwarza sytuację, w której
klient o rozwiniętej świadomości ekologicznej jednocześnie realizuje cele konsumpcyjne
oraz umacnia pozycję ekonomiczną producenta. Tak, więc wybór ekoproduktów poza
zaspokojeniem potrzeb konsumpcyjnych, kształtuje dodatkowo postawę ekologiczną
konsumenta, lub odwrotnie: człowiek o wysokiej świadomości ekologicznej
nie przypadkowo sięga po żywność ekologiczną. Dlatego ważne jest, aby podkreślać
nie tylko walory zdrowotne i smakowe żywności ekologicznej: należy ujmować w całość
zachowania konsumenckie i postawę ekologiczną, które realizują się w wyborze
żywności ekologicznej oraz eksponować funkcje edukacyjne systemu jej produkcji.
SYTUACJA W POLSCE.
Stan środowiska przyrodniczego w Polsce jest zróżnicowany. Istnieje około 20 parków
narodowych, wiele rezerwatów przyrody, parków krajobrazowych i obszarów chronionego
krajobrazu, a także utworzone decyzją UNESCO Międzynarodowe Rezerwaty Biosfery oraz
przekształcone tereny znajdujące się w województwach północnych i wschodnich.
Jednocześnie wyróżnionych jest 27 obszarów ekologicznego zagrożenia, m.in.
Górnośląski Okręg Przemysłowy, Legnicko-Głogowski Okręg Miedziowy, Zatoka Gdańska i
Góry Izerskie, gdzie niektóre wskaźniki zanieczyszczenia środowiska przyrodniczego
przekraczają normy dopuszczalne z uwagi na ochronę przyrody i zdrowia człowieka.
Poprawa stanu środowiska wymaga ograniczenia ilości zanieczyszczeń przez wdrażanie
czystszych technologii, minimalizujących zużycie surowców i energii oraz technologii
ochronnych (np. oczyszczanie ścieków, odsiarczanie spalin, kompostowanie odpadów), a
także rekultywacji środowiska zdegradowanego i przestrzegania przepisów prawnych z
zakresu ochrony środowiska.
33
ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ROLNICTWA I ROZWOJU WSI z dnia 17 maja
2002 r. w sprawie wykazu laboratoriów referencyjnych właściwych dla
poszczególnych rodzajów i kierunków badań.
(Dz. U. Nr 67, poz. 616)
34
Na podstawie art. 48a ust. 4 ustawy z dnia 24 kwietnia 1997 r. o zwalczaniu chorób
zakaźnych zwierząt, badaniu zwierząt rzeźnych i mięsa oraz o Inspekcji Weterynaryjnej
(Dz. U. z 1999 r. Nr 66, poz. 752 oraz z 2001 r. Nr 29, poz. 320, Nr 123, poz. 1350 i Nr
129, poz. 1438) zarządza się, co następuje:
§ 1. Ustala się wykaz laboratoriów referencyjnych właściwych dla badań prowadzonych w
kierunku rozpoznawania chorób zakaźnych zwierząt oraz chorób odzwierzęcych,
stanowiący załącznik nr 1 do rozporządzenia.
§ 2. Ustala się wykaz laboratoriów referencyjnych właściwych dla badań środków
spożywczych pochodzenia zwierzęcego oraz środków żywienia zwierząt, stanowiący
załącznik nr 2 do rozporządzenia.
§ 3. Rozporządzenie wchodzi w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia.
Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi: J. Kalinowski
Załączniki do rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 17 maja 2002 r.
(poz. 616)
Załącznik nr 1
WYKAZ LABORATORIÓW REFERENCYJNYCH WŁAŚCIWYCH DLA BADAŃ PROWADZONYCH
W KIERUNKU ROZPOZNAWANIA CHORÓB ZAKAŹNYCH ZWIERZĄT ORAZ CHORÓB
ODZWIERZĘCYCH
Lp.
Nazwa laboratorium
Adres
Rodzaj badań
Kierunek badań
1
2
3
4
5
1
Laboratorium Zakładu Pryszczycy Państwowego Instytutu Weterynaryjnego
98-220 Zduńska Wola, ul. Wodna 7
całokształt badań
pryszczyca,
choroba pęcherzykowa świń, pęcherzykowe zapalenie jamy ustnej, księgosusz, pomór
małych przeżuwaczy
2
Laboratorium Zakładu Chorób Świń Państwowego Instytutu Weterynaryjnego
24-100 Puławy, Al. Partyzantów 57
całokształt badań
klasyczny pomór świń,
afrykański pomór świń, choroba Aujeszky u świń, wirusowe zapalenie żołądka i jelit u
świń, leptospiroza
3
Laboratorium Zakładu Anatomii Patologicznej Państwowego Instytutu
Weterynaryjnego
24-100 Puławy, Al. Partyzantów 57
badania histopatologiczne i
immunohistochemiczne
enterowirusowe zapalenie mózgu i rdzenia u świń d. choroba
cieszyńska i taflańska, gruczolakowatość płuc u owiec, trzęsawka owiec, gąbczasta
encefalopatia bydła
4
Laboratorium Zakładu Wirusologii Państwowego Instytutu Weterynaryjnego
24-100 Puławy, Al. Partyzantów 57
całokształt badań wirusologicznych
wścieklizna,
gąbczasta encefalopatia bydła, niedokrwistość zakaźna koni, zakaźne zapalenie nosa i
tchawicy bydła/otręt bydła, guzowata choroba skóry bydła, gorączka doliny Rift, choroba
niebieskiego języka, ospa owiec i kóz, afrykański pomór koni
5
Laboratorium Zakładu Biochemii Państwowego Instytutu Weterynaryjnego
24-100 Puławy, Al. Partyzantów 57
badania biochemiczne
enzootyczna
białaczka bydła, choroba Maedi Visna owiec, zakaźne zapalenie stawów i mózgu kóz
6
Laboratorium Zakładu Mikrobiologii Państwowego Instytutu Weterynaryjnego
24-100 Puławy, Al. Partyzantów 57
całokształt badań
bruceloza, salmonelloza,
listerioza, wąglik, kolibakterioza, gruźlica bydła, paratuberkuloza
7
Laboratorium Zakładu Chorób Zwierząt Mięsożernych i Futerkowych Państwowego
Instytutu Weterynaryjnego
24-100 Puławy, Al. Partyzantów 57
całokształt badań
borelioza
8
Laboratorium Zakładu Chorób Bydła i Owiec Państwowego Instytutu
Weterynaryjnego
24-100 Puławy, Al. Partyzantów 57
całokształt badań
gorączka Q,
zaraza płucna bydła
9
Laboratorium Zakładu Chorób Drobiu Państwowego Instytutu
Weterynaryjnego
24-100 Puławy, Al. Partyzantów 57
całokształt badań
rzekomy
pomór drobiu, influenza ptaków o wysokiej zjadliwości d. pomór drobiu, mykoplazmoza
drobiu
10
Laboratorium Zakładu Chorób Ryb Państwowego Instytutu Weterynaryjnego
24-100 Puławy, Al. Partyzantów 57
całokształt badań
zakaźna martwica układu
krwiotwórczego ryb łososiowatych, wiosenna wiremia karpi, wirusowa posocznica
krwotoczna ryb łososiowatych, bakteryjna choroba nerek ryb łososiowatych
11
Laboratorium Zakładu Parazytologii Państwowego Instytutu Weterynaryjnego
24-100 Puławy, Al. Partyzantów 57
całokształt badań
echinokokoza,
toksoplazmoza, zgnilec amerykański pszczół, zgnilec europejski, waroza
12
Laboratorium Pracowni Diagnostyki Chorób Wirusowych Drobiu Państwowego
Instytutu Weterynaryjnego
24-100 Puławy, Al. Partyzantów 57
całokształt badań
choroba Mareka
Załącznik nr 2
WYKAZ LABORATORIÓW REFERENCYJNYCH WŁAŚCIWYCH DLA BADAŃ
ŚRODKÓW SPOŻYWCZYCH POCHODZENIA ZWIERZĘCEGO ORAZ ŚRODKÓW
ŻYWIENIA ZWIERZĄT
Lp.
Nazwa laboratorium
Adres
Rodzaj badań
Kierunek badań
1
Laboratorium Zakładu Higieny Żywności Pochodzenia Zwierzęcego Państwowego
Instytutu Weterynaryjnego
24-100 Puławy, Al. Partyzantów 57
całokształt badań mleka i
przetworów mlecznych oraz całokształt badań środków żywności
kampylobakterioza,
włośnica, pozostałości leków przeciwbakteryjnych, czynniki mikrobiologicznego skażenia
żywności, toksyny morskie u małż blaszkoskrzelnych, czynniki bakteriologiczne i
wirusologiczne u małż blaszkoskrzelnych, pozostałości hormonów, promotorów wzrostu,
tyreostatyków
2
Laboratorium Zakładu Higieny Środków Żywienia Zwierząt Państwowego Instytutu
Weterynaryjnego
24-100 Puławy, Al. Partyzantów 57
całokształt badań
zdrowotna
jakość środków żywienia zwierząt
3
Laboratorium Zakładu Farmakologii i Toksykologii Państwowego Instytutu
Weterynaryjnego
24-100 Puławy, Al. Partyzantów 57
całokształt badań
beta-
agoniści, leki niedozwolone do stosowania, neuroleptyki, pestycydy, polichlorowane
35
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Ochrona - Skażenia gleb 39 stron, Politechnika Lubelska, Studia, semestr 5, Sem V, Nowy folder
Esencja mikroekonomii (20 stron), Dokumenty STUDIA SKANY TEXT TESTY, ADM. OCHRONĄ ŚRODOWISKA PWSZ LE
Ochrona środowiska naturalnego (25 stron) DF44NXLVMRJSBTNH7GNK4LWMKLR2CR4ODX3ISDQ
Organy administracji do spraw ochrony środowiska
ochrona srodowiska nr 2
ochrona srodowiska wstep
UE i ochrona srodowiska 3 04 2011
Prezentacja Ochrona środowiska
Procesy fermentacyjne ochrona środowiska 2013
Ochrona Środowiska 2012 wyklad 3
87 Dz U 08 25 150 Prawo ochrony środowiska v2
wyniki tabela zad7, Ochrona Środowiska, semestr V, Alternatywne źródła energii, PROJEKT 2
więcej podobnych podstron