- 13 -

Pierwotna definicja dobra AT: Etyka Nikomachejska, potem Suma Teologiczna – bonum est quod omnia appe-

tunt – dobrem jest to, czego wszyscy pożądają.

Krytyka tej definicji - tworzona głownie przez tomistów i personalistów inspirowanych etyką I. Kanta, M. Schelera,

D. Hildebranda i K. Wojtyły – popełnianie błędu naturalistycznego, wyjaśnienie takiej teorii dobra implikuje nieprze-

zwyciężony eudajmonizm, nie rozpoznaje specyficzności moralności, jest wyłącznie teorią i taktyką własnego

szczęścia.

Pełne i właściwe definicje dobra AT: Byt rozważamy stopniowo jako: 1) pożądany (appetibile), 2) odpowiedni

(conveniens), 3) doskonalący (perfectivum) i 4) doskonały (perfectum). W ten sposób możemy odkryć absolutną

naturę dobra. Racją pożadania jest zdolność bytu do dokonalenia (perfectivum) innych. W ten sposób bardziej

obiektywna staje się definicja bonum est quod omnia perficiunt – dobrem jest to co wszystko doskonali. Każdy

byt jest dobry, o ile jest doskonały, co przekłada się na 3 definicję dobra – bonum sequitur esse – dobro wynika

z istnienia; albo zamiennie bonum et ens conventuntur – dobro i byt są zamienne.

Exitus – reditus bytu przygodnego: wszelki dynamizm działania zamyka się w schemacie – wszystko wywodzi się

od Boga (exitus) i w swym działaniu do niego zmierza (reditus). Każdy byt przygodny ralizując wpisane w jego na-

turę dążenie do rozwoju, do doskonałości i do spełniania, realizuje swój byt i uczestniczy przez to w Bycie Absolut-

nym. Człowiek zmierza do dobra pełnego, absolutnego, do szczęścia ostatecznego i wiecznego – status omnium

bonorum aggregatione perfectus (za Boecjuszem) – czyli do jedności z Bogiem i kontemplacji Boga, poprzez peł-

nię rozwoju osobowego.

Dobro moralne a szczęście: etyka AT to etyka agatologiczno-aretologiczna (łac. agatus – dobro, gr. arete – cnota).

Wymaga ona rozpoznania dobra-celu i nabycia odpowiedniej sprawności-cnoty, ułatwiającej osiągnięcie tego do-

bra. Szczęście, wolność i spełnienie w tej koncepcji etycznej są formą realizacji siebie, przeciwnie do koncepcji

Kanta, gdzie moralność stanowi wyłącznie przymus nakazów, nieuwzględniający realizacji siebie. Ideałem człowie-

ka jest dla AT człowiek dzielny, który osiągnął względną integrację sfery pożądań i obowiązków, a tendencje swojej

natury włączył dzięki nabytej sprawności w skuteczną realizację dobra; przeciwnie do ideału Kantowskiego, w któ-

rym wzorcem jest człowiek silny, kurczowo trzymający się obowiązków, odrzucający nieustannie napierające na

niego namiętności.

CZĘŚĆ DRUGA – ETYKA FUNDAMENTALNA

14. Wyznaczniki moralnej wartości czynu

Finis operis

przedmiot aktu,

cel czynności,

cel przedmiotowy

+

Effectus naturalis

Skutek naturalny

Stałe składniki czynu – podstawowe

w klasycznym wartościowaniu moralnym.

Finis operantis

cel działającego,

cel podmiotowy

intencja, zamiar,

Zmienne czynniki czynu – poboczne

w klasycznym wartościowaniu moralnym

– mogące redukować winę moralną (Ka-

techizm Kościoła Katolickiego – KKK)

Circumstantiae okoliczności czynu

- 14 -

Circumstantiae: quis – kto się dopuścił czynu, quid – co się stało, ubi – gdzie się stało, quando – kiedy czyn zo-

stał dokonany, quo modo – w jaki sposób i cur – dlaczego, z jakiego motywu? Tomistycznie okoliczności nie

zmieniają (!) kwalifikacji moralnej czynu – zabójstwo wroga na polu walki i zabójstwo na tle rabunkowym wciąż

pozostają zabójstwem – według KKK mogą jednak powodować nową kwalifikację oceny moralnej czynu (redukcja

lub progresja winy moralnej).

Mamy do czynienia z aktem prostym – jedna dana czynność albo aktem złożo-

nym – ciąg kilku czynności.

Sposób oceny aktu złożonego – wziąć pod uwagę akty składowe i ich naturalne

skutki, przewidywane i wywołane przez sprawcę. Ocena aktu prostego (aktów

prostych jako składowych aktu złożonego) jest zasadnicza w moralnej ocenie.

Dokonuje się na podstawie rozeznania skutku naturalnego. Zasadniczą rolę w

ocenie aktu odgrywa przedmiot – finis operis – i wynikający z dynamiki aktu sku-

tek naturalny. Pochodzi on z samej czynności jako takiej i jest od nas niezależny.

Można go przewidzieć i zaakceptować (

⟶ cel działającego pokrywa się z celem

czynności), albo intencja działającego może być inna niż cel wynikający z czyn-

ności. Podmiot może uczynić swoim celem skutki uboczne – nie wynikające

wprost z danej czynności, ale mogące się pojawić ze względu na okoliczności.

Ze względu na Finis operis Tomiści wyróżnili:

- czyny wewnętrznie złe – actus intrinsece malus – tj. czynów, które ze swojej natury zmierzają do spowodowania

zła o ciężkiej materii np. tortury, morderstwo. Czyny takie są zakazane moralnie zawsze i wszędzie tj. w każdym

finis operantis i circumstantiae.

⟶ tomistycznie cel uświęca jedynie środków moralnie obojętne!

- czyny wewnętrznie obojętne – działania których wewnętrzna celowość i skutek naturalny nie da się zakwalifiko-

wać jako moralnie dobry lub zły; lecz w danych finis operantis i circumstantiae akt nabiera wartości moralnej.

15. Prawo naturalne

3 definicje św. Tomasza OP – rozważać łącznie: 1) participatio legis aeterne in rationali creatura - wskazanie na

związek między prawami naturalnym i wiecznym; 2) lumen rationis naturalis quo discernimus quid sit bonum et

quid malum – rozum praktyczny jako wykładnik prawa naturalnego + personalizm; 3) inclinatio naturalis – dyna-

miczny element prawa naturalnego.

- Racjonalistyczne prawo naturalne: 1) dictamen rationis - sąd rozumu. Rozum receptywny wydaje sąd praktyczny

o dobru, wskazujący co należy czynić; 2) naturalne sprawności intelektu i woli stanowią prawo naturalne. Sąd wy-

dawany przez ratio recta – rozum słuszny – jest prawem natury; 3) prawo odwieczne w Bogu, będące nadrzędne

względem natury ludzkiej; 4) natura ludzka brana w skierowanych do działania jej istotnych dynamizmach (ujaw-

nianych w zasadniczych naturalnych inklinacjach, w celowości i w konieczności doskonalenia).

- Idealistyczne prawo naturalne - odbicie w rozumie ludzkim i sumieniu prawa wiecznego, swoistego głosu Boga –

św. Augustyn; - Realistyczne prawo naturalne - realizacja natury człowieka – św. Tomasz.

- Prawo naturalne umożliwia uszczegółowienie norm moralnych – inklinacje naturalne – 1) każdy byt pragnie za-

chować swoją naturę; 2) łączenie się mężczyzny z kobieta, wychowanie potomstwa na podst. dążeń do tego czego

natura nauczyła wszystkie zwierzęta; 3) poznawanie prawdy o Bogu, życie w społeczności na podst. dążeń rozum-

Tomistyczno - KKK

ocena moralna czynu

finis

operis

finis

operantis

Czyn

V

V

V

X

X

X

~

V

V

~

X

X

V

X

X*

X

V

X

Moralnie: dobry – ν, zły – x, obojęt-

ny - ~. * - rozstrzygnięcie liberalne –

analiza na ile zła intencja była jedy-

ną jaką się posłużono; rozstrzy-

gnięcie rygorystyczne – bonum ex

integra causa – czyn jest zły.

- 15 -

nej natury człowieka. Inklinacje naturalne nie są jednak wg o. Ślipki SJ wystarczającą podstawą do wartości czy

powinności moralnej!

16. Natura moralna człowieka wg o. Tadeusza Ślipki SJ (ur. 1918)

- Natura moralna człowieka składa się z: analizy celu ostatecznego i sensu życia odsłaniająca tkwiącą w naturze

człowieka tendencję do pełni rozwoju; świata wartości moralnych (wzorców, ideałów postępowania: miłość, praw-

domówność, sprawiedliwość i obowiązkowość) kierujący do odsłonięcia natury osoby ludzkiej integralnej i upo-

rządkowanej; oraz imperatywów moralnych kierujące do odsłonięcia konieczności moralnej doskonalenia się oso-

by. Natura jest zasadą konstytutywną wartości moralnych.

- relacje porządku moralnego: 1) osoby ludzkiej do celu immanentnego – pełny rozwój własnej osobowości; 2) we-

wnętrznej celowości poszczególnych elementów natury ludzkiej do urzeczywistnienia wzorca doskonałości osoby –

natura rozumna, integralna i uporządkowana; relacja tej natury do Prawartości Boga; 3) konieczności doskonale-

nia się osoby ludzkiej przez działanie moralnie godziwe tj. prawo naturalne; relacja prawa naturalnego do prawa

Bożego (odwiecznego).

17. Prawo naturalne vs. prawo stanowione (pozytywne)

- prawo pozytywne, stanowione jest ustanawiane przez odpowiednie struktury społeczne; a prawo naturalne doty-

czy tylko czynów z natury dobrych lub złych, nie obejmując szerokiego zakresu aktywności ludzkiej obojętnej mo-

ralnie. Uregulowania te wprowadza prawo stanowione.

- prawo naturalne jest nadrzędne nad prawem stanowionym, choć obecnie istnieje tendencja do prymatu prawa

stanowionego nad naturalnym. Uwarunkowana jest ona chęcią niezależności państwa; zbytniej ogólności prawa

stanowionego; czy też dominującej roli społeczności.

- Hobbes i konwencjonalizm (zob. pkt. 6, 7) – regulacją ludzkich instynktów zajmuje się konwencjonalne państwo.

- Pozytywizm prawny – zależność prawa moralnego od prawa stanowionego, państwo nie tylko jako źródło prawa

stanowionego, ale również zobowiązań moralnych (deontologizm heteronomiczny) – moralne wszystko to co, pań-

stwo ustanowiło jako legalne.

- Proces norymberski – powrót do prawa naturalnego, pod wpływem okrucieństwa wojny, nazizmu i porażki pozy-

tywizmu prawnego. Ujawnienie konieczności odwołania się do praw wywiedzionych z p. nat. – Prawa Człowieka.

18. Sumienie jako norma normans i norma normata – wg Tomasza z Akwinu OP

- Sumienie (gr. syneidesis, łac. conscientia – con – razem, scientia – wiedza) – zdolność samooceny wyłaniane-

go aktu decyzji. Wartościująco-imperatywny sąd praktyczno-praktyczny (moralny), stwierdzający w świetle zasady

synderezy oraz uszczegółowiających ją norm porządku moralnego czy dany czyn powinien być spełniony, oraz czy

dokonany uczynek jest dobry (jest konkretne!). Sumienie świadczy (testificari) – co zrobiliśmy?, zobowiązuje lub

pobudza (ligare vel instigare) – sąd co należy czynić? oraz oskarża, gryzie lub wyrzuca (accusare vel remoredere

sive reprehendere) – sąd oceniający spełniony uczynek? Norma normans – norma normująca określone postę-

powanie. Jest konkretna i indywidualna. Norma normata – norma normowana (formowana) przez prawo naturalne

– w postaci synderezy.

- 16 -

- Ze względu na czas odróżnia się sumienie przeduczynkowe (conscientia antecedens) i pouczynkowe (c. con-

sequens). Ze względu na poznanie i błędy w odkryciu prawdy moralnej odróżnia się sumienie prawdziwe (c. vera)

kierujące się normą moralną, od błędnego (c. erronea), kierującego się fałszywa normą indywidualną. Ze względu

na pewność rozróżnia się sumienie pewne (c. certa), wątpliwe (c. dubia) i zawikłane (c. perplexa). Ze względu nan

astawienie człowieka odróżnia się sumienie trafne (c. tenera) – dobrze formułujące większość sądów; od sumienia

szerokiego (c. laxa) majace szerokie granice moralności i sumienia skrupulanckiego (c. scrupulosa), które dostrze-

ga zło moralne tam, gdzie go nie ma.

- Prasumienie (gr. synteresis, syndereza) – naturalna sprawność intelektu do odczytania pierwszych zasad

postepowania. Najogólniejsza norma morlaności: bonum est faciendum, malum vitandum – czyń dobro, zła unikaj.

Indywidualne i uniwersalne dla każdego człowieka – najogólniejsze prawo naturalne. Jest naturalną sprawnością

intelektu praktycznego. Nie może się mylić.

- zawsze przysługuje nam prawo do wolności sumienia godziwego, które nie może być ograniczone – w sferze

wolności wewnętrznej człowiek ma prawo postępować według sumienia niezależnie od norm rozumu słusznego.

Sumienie powinno brać pod uwagę rozpoznanie prawdy przez zastaną tradycję moralną, autorytety moralne i reli-

gijne oraz społeczeństwo. W Polsce w niektórych przypadkach w porządku legislacyjnym występuje tzw. Klauzula

sumienia – por. Konstytucja RP, art. 53, ust. 1. Sprzeciw sumienia jest gwarantem wolności moralnej i religijnej.

19. Aretologia – teoria cnót

- Sokrates – cnota jako wiedza, w centrum etyki zrozumienie własnego dobra. Wiedza o dobru jest cnotą; Platon –

lista cnót - mądrość, roztropność, sprawiedliwość, odwaga, umiarkowanie (tzw. cnoty kardynalne).

- Arystoteles – etyka agatologiczno-aretologiczna - cnota jako doskonałość – trwała dyspozycja, dzięki której czło-

wiek staje się dobry i może spełniać należycie właściwe sobie funkcje. Bycie dobrą osobą połączone z dobrym

postepowaniem. Zdobycie cnoty rozpoczyna się od poznania dobra. Cnotę zdobywa się w praktyce, poprzez po-

wtarzanie czynu zgodnego z celem ludzkiego życia osoba zdobywa dyspozycję do cnotliwego działania. Etyka

Arystotelesa to etyka dobra i cnót – agatologiczno-aretologiczna. Morlanym dobrem jest to co osoba cnotliwa czyni;

cnotliwą osobą jest ten, który realizuje moralne dobro. Podstawowa cnota to roztropność.

- św. Tomasz – roztropność jako cnota gówna – recta ratio agibilium – wybór słusznej drogi postępowania, zakła-

dająca akty synerezy i pozwalająca formułować sądy szczegółowe.

- after virtue – wg A. MacIntyre’a okres zagubienia doktryny cnoty, doprowadzający do kryzysu etyki nowożytnej

i współczesnej. Zastąpienie cnoty słusznością (Locke), obowiązkiem (Kant), sentymentem moralnym (Hume,

Smith) i korzyścią (Bentham, Mill). Nastapiła silna redukcja etyki np. cnoty redukcjonistyczne są biologiczne zde-

terminowane, rozszerzają ewolucyjne przystosowanie albo czynią nas sympatycznymi dla innych.

- Alasdair MacIntyre (ur. 1929) – cnota jako dyspozycja lub wymagane właściwości konieczne dla: 1) osiągnięcia

wewnętrznego dobra działania, 2) podtrzymania wspólnoty w której jednostka może poszukiwać dobra jako włą-

snego dobra swojego życia i 3) podtrzymania tradycji, która tworzy niezbędny historyczny kontekst dla każdej jed-

nostki. Jest to zaadoptowanie teleologiczności cnót Arystotelesa. W koncepcji tej brakuje jednak definicji pojęcia

najwyższego dobra, do którego ma dążyć dana wspólnota.