- 1 -

ver 1.0

Opracowanie wykładów

E

TYKA

I

Ks. dr hab. Tadeusz Biesaga SDB, prof. Ign.

2014

CZĘŚĆ PIERWSZA – WIELKIE SYSTEMY ETYCZNE

1. Etyka jako (samodzielna) nauka

Trwa spór o to, czy etyka jest (już) samodzielną nauką, czy też jest jeszcze swoistym elementem dociekań

filozoficznych. Jeśli jest elementem składowym filozofii to czy jako samodzielna dziedzina wiedzy, czy też jest pod-

porządkowana którejś z dziedzin filozofii jak metafizyka czy antropologia filozoficzna.

Étienne Gilson (1884 – 1978), Mieczysław Krąpiec OP (1921 – 2008) – etyka jako nauka pomocnicza, nie-

samodzielna, podporządkowana metafizyce (filozofii pierwszej), jako metafizyka szczegółowa.

Ks. Tadeusz Biesaga SDB (ur. 1950) – zajmuje stanowisko personalizmu realistycznego, skłaniając się ku

powyższemu przyporządkowaniu etyki jako działu filozofii, zakorzenionemu w antropologii filozoficznej i ontologii.

2. Systemy etyczne w ujęciu Jacquesa Maritain’a

Jacques Maritain (1882 – 1973) – rozwijał filozofię i etykę klasyczną – arystotelesowsko-tomistyczną (AT). Na

nowo zinterpretował jej pojęcia, szerzej uwzględniając doświadczenia moralności i osoby ludzkiej. Ze względu na

1) miejsce człowieka w systemie etycznym oraz 2) typ uprawianej/odrzucanej metafizyki wyróżnia trzy systemy:

Rodzaj systemu /

cechy

Etyka kosmiczno-realistyczna

tradycji klasycznej

Etyka akosmiczna

i idealistyczna etyka

Immanuela Kanta

Etyka postkantowska

Metafizyka

Realizm metafizyczny – istnieje

rzeczywistość obiektywna.

Metafizyka postrzegana jako

pierwsza dyscyplina zajmująca

się tym co istnieje, tym co zasta-

jemy, co jest niezależne od nas

samych.

Idealizm - niemożność bezpo-

średniego poznania rzeczywi-

stości, jedyne, co jest nam bez-

pośrednio dane, to nasze wła-

sne myśli i uczucia (idee), świat

materialny jest wtórny względem

idei.

Empiryzm i idealizm, odrzucenie

realizmu metafizycznego.

Fenomoenologia – w tym wy-

padku normy etyczne jako prze-

jaw pewnych fenomenów.

Antropologia

Zasadniczo kosmocentryzm -

człowiek ujmowany w kontekście

innych bytów, jego własnej oso-

by, bytowości i natury

Antropocentryzm – człowiek

w środku świata, w oderwaniu

od otaczającej go przyrody.

Antropologia egzystencjalistycz-

na, antropocentryzm.

Norma moralna

Teleologia (celowość) człowieka

podstawą formułowania norm

moralnych – wszystko ma swoją

naturę, a dobre jest to co jest

zgodne z naturą/światem, a

przez to z Bogiem. Rozum ludzki

odczytuje to prawo, ale go nie

stwarza – obiektywne normy

moralne

Brak obiektywnego uzasadnie-

nia dla norm moralnych (subiek-

tywizm) – oderwanie wolności

od natury ludzkiej pozbawiło

dobro moralne przedmiotowych

uzasadnień – wola jest dobra

sama w sobie, poprzez chęć

i uniwersalność zasady moral-

nej.

Procesy społeczne (socjologizm,

E. Durkheim), procesy psychicz-

ne (psychologizm, Levy Brühl),

państwowe prawo stanowione

(konwencjonalizm)

Brak obiektywnego uzasadnie-

nia norm moralnych.

- 2 -

Rodzaj systemu /

cechy

Etyka kosmiczno-realistyczna

tradycji klasycznej

Etyka akosmiczna

i idealistyczna etyka

Immanuela Kanta

Etyka postkantowska

Inne cechy cha-

rakterystyczne

Teocentryczny punkt wyjścia –

odwołanie się do Absolutu jako

ostatecznego uzasadnienia by-

tów i ich teleologii (celowości).

Odrzucenie związku moralności

z Bogiem, z jej ontyczną pod-

stawą jaką jest natura ludzka

i zawarte w niej prawo naturalne.

Rozluźnienie relacji między mo-

ralnością a osiągnięciem szczę-

ścia. Oderwanie człowieka od

kosmosu i przyrody.

Dobro moralne nie ma uzasad-

nień w rzeczywistości pozaumy-

słowej, będąc wytworem prak-

tycznego rozumu (woli). Etyka

jako nauka formalna, dedukcyj-

no – normatywna.

Kryzys etyki spowodowany niżej:

Postopozytywistyczny redukcjo-

nizm - Etyka uprawiana jako

socjologia zachowań społecz-

nych, psychologia przeżyć mo-

ralnych lub metaetyka likwidują-

ca etykę (J. Ayer).

Powrót do empiryzmu – redukcja

moralności (A. Comte, E. Durk-

heim, Koło Wiedeńskie) do zja-

wisk społecznych – etyczny brak

podstaw filozoficznych, antropo-

logicznych i metafizycznych.

Przedstawiciele

Sokrates, Platon – etyka antro-

pocentryczna (wgląd w siebie),

Arystoteles i Inni – etyka holi-

styczna (opis człowieka w kon-

tekście otaczającej go przyrody,

szukanie ostatecznej przyczy-

ny).

Immanuel Kant (1724 – 1804)

ale podstawy tworzą już:

Kartezjusz (1596 – 1650)

John Locke (1632 – 1704)

David Hume (1711 – 1776)

John Stuart Mill (1806 – 1873)

August Comte (1798 – 1857)

Emile Durkheim (1858 – 1917)

Levy Brühl (1857 – 1939)

Alfred Ayer (1910 - 1989)

3. Uzasadnianie norm w (bio)etyce

Normą moralności jest kryterium, będące sposobem uzasadniania dobra i zła – względem czego oceniamy

co jest dobrem a co złem. Normą moralną jest z kolei konkretna zasada (zasady) postępowania człowieka, której

wypełnienie jest powinnością moralną.

Uzasadnienia zdroworozsądkowe i polityczne po doświadczeniach nazizmu i komunizmu nie są wystarcza-

jące, bowiem w obu tych systemach zdrowy rozsądek prowadził do politycznie zalegalizowanych zbrodni, ujawnia-

jąc słabość tych uzasadnień. Dodatkowo rozwój medycyny i nauk technicznych pociąga za sobą konieczność for-

mułowania nowych norm etycznych – por. zapłodnienie in vitro, eugenika, hybrydy ludzko-zwierzęce, klonowanie

reprodukcyjne. Poszukiwanie uzasadnień moralnych dla etycznego rozstrzygnięcia powyższych problemów, jest

w gruncie rzeczy uprawnianiem filozofii moralności – etyki.

Etyka ogólna – zawiera w sobie podstawowe rozstrzygnięcia etyczne dotyczące norm etycznych, wartości

(aksjologia), cnoty (aretologia), szczęścia (eudajmonologia) czy powinności i obowiązków (deontologia). Rozstrzy-

gnięcia szczegółowe wchodzą w zakres etyki szczegółowej np. bioetyki, deontologii lekarskiej czy aretologii arysto-

telesowskiej.

Bioetyka – etyka szczegółowa zajmująca się problemami początku, trwania i końca życia, zarówno ludz-

kiego, jak i przyrodniczego (rośliny, zwierzęta).

We współczesnej etyce filozoficznej ścierają się przynajmniej trzy konkurencyjne uzasadnienia norm mo-

ralnych: 1) Utylitaryzm, 2) Deontonomizm i 3) Personalizm.

- 3 -

Uzasadnienia

norm moralnych

Utylitaryzm

Deontonomizm

Personalizm

Nazwa

utylitas – łac. korzyść

deon – gr. powinność,

nomos – gr. nakaz, prawo.

persona – łac. osoba

Norma moralno-

ści - dobrem mo-

ralnym jest to…

…co przynosi korzyść.

…co nakazane przed dany auto-

rytet.

…co wyraża afirmację (miłość)

osoby i służy rozwojowi jej natu-

ry.

Nurty

szczegółowe

Utylitaryzm czynów - decydującą

normą moralności jest suma

korzyści wynikająca z danego

czynu, dla jak największej liczby

ludzi.

Utylitaryzm reguł – oprócz mak-

symalizacji korzyści, korzystne

jest

również

przestrzeganie

pewnych

zasad

współżycia

społecznego np. Lannisterowie

zawsze spłacają swoje długi .

Mimo, że dany czyn w danym

momencie nie przynosi maksy-

malnych korzyści, to dalszej

w perspektywie suma korzyści

będzie większa.

Deontonomizm heteronomiczny

– o nakazach moralnych decy-

duje coś innego niż jednostka

np. państwo, narzuca jednostce

prawo.

Deontonomizm autonomiczny –

o nakazach moralnych decyduje

jednostka,

sama

określając

sobie obowiązki moralne.

Personalizm ontologiczny,

Personalizm realistyczny – róż-

nica między nimi wykracza poza

ramy skryptu.

Główna zasada

działania

Maksymalizacja

przyjemności

korzyści, lub (ogólnie) szczęścia

jak największej grupy ludzi.

O odpowiednich normach dzia-

łania decyduje autorytet - osoba,

państwo, społeczeństwo itd.

Czyn jest moralnie dobry jeśli

afirmuje godność osoby. U pod-

staw moralności godność osoby.

Cechy

charakterystyczne

Korzyść silnych i eliminacja

słabych – maksymalizacja ko-

rzyści podważa wartość osoby

ludzkiej, a przez to życie ludzkie

na różnych stadiach rozwoju

posiada różną wartość etyczną.

Brak uzasadnień nakazów mo-

ralnych, a co za tym idzie ich

subiektywność moralna – uza-

sadnienia norm moralnych zaw-

sze są powierzane jakiemuś

autorytetowi, np. państwu (T.

Hobbes), rasie (F. Nietzsche),

klasie społecznej (K. Marks),

obowiązującym obyczajom spo-

łecznym (E. Durkheim), lub

indywidualnej decyzji (I. Kant,

J.P. Sarte).

Legalizm – wyprowadzanie norm

moralnych z prawa stanowione-

go. Jest zagrożeniem - nazi-

stowscy lekarze działali w legali-

stycznej zgodzie z nazistowskim

prawem stanowionym, ale mimo

tego nie powinni tak postępo-

wać.

Godność osoby – rozumiana

szeroko jako (wg. A. Rodziń-

skiego i A. Szostka):

1) godność ontologiczna (osoby)

– ujawnia się w kontaktach mię-

dzyludzkich.

Jest

wartością

ontyczną, egzystencjalną, przy-

należną ludzkiej naturze z sa-

mego faktu bycia człowiekiem.

Jest niezbywalna i nienadawal-

na, stanowiąc wartość wartości.

2) godność osobowościowa –

ucieleśnienie i wyrażeniem cech

biologiczno-psychologicznych

cech człowieka, jego wyglądu,

zdolności, temperamentu, cha-

rakteru itd. Jest nabywana

i może być utracona.

3) godność osobista – poczucie

godności człowieka, jego stanu

psychospołecznego.

- 4 -

Uzasadnienia

norm moralnych

Utylitaryzm

Deontonomizm

Personalizm

Wartość życia

ludzkiego,

a dopuszczalność

aborcji, eutanazji

i eugeniki

Zasady: jakości życia - quality of

life, złego urodzenia – wrongful

birth i złego życia – wrongfl life

jako utylitarystyczny nakaz mo-

ralny aborcji, selekcji prenatalnej

czy eutanazji.

Życie niewarte życia - leubenun-

dwertes Leben, nie każde życie

warte jest przeżycia.

Eutanazję, aborcję i eugenikę

będzie można wprowadzić (na

zasadzie konsensusu) wtedy,

kiedy jednostka lub społeczeń-

stwo będą wyrażały taką chęć.

Zasada świętości życia - życie

ludzkie ma najwyższą wartość,

podlegając specjalnej ochronie.

Niedopuszczalna jest gradacja

między życiem poszczególnych

osób, dlatego też aborcja, euta-

nazja i eugenika są moralną

zbrodnią. Osoba od początku

jest kimś, a nie czymś.

Powiązane

hasła

Klasizm, gatunkowizm, nihilacja

wartości osoby – normy etyczne

w duchu heglowsko-marksisto-

wskiego założenia o wyższości

społeczeństwa nad jednostką,

oraz postdarwinowskiego my-

ślenia o gatunku i selekcji biolo-

gicznej.

Pokój społeczny, kontrakt, kon-

sensus, obyczaje – jako źródła

i cel norm moralnych. Ze wzglę-

du na podtrzymanie pokoju

społecznego należy przestrze-

gać założonych norm obyczajo-

wych.

Homo homini res sacra – łac.

człowiek człowiekowi rzeczą

świętą – stoicy.

Persona est afirmanda (et

amanda) propter se ipsam – łac.

osobie jako osobie należna jest

afirmacja i miłość – K. Wojtyła,

T. Styczeń

Przedstawiciele

John Stuart Mill (1806 – 1873)

Ludwig Feuerbach

(1804 – 1872)

Peter Singer (ur. 1946)

Zbigniew Szawarski (ur. 1941)

Jan Hartman (ur. 1967)

deontonimizm heretonomiczny:

Tomasz Hobbes (1588 – 1679)

Karol Marks (1818 – 1883)

Fryderyk Nietzsche

(1844 – 1900)

Emile Durkheim (1858 – 1917)

deontonomizm autonomiczny:

Immanuel Kant (1724 – 1804)

Jean-Paul Sarte (1905 – 1980)

Josef Seifert (ur. 1945)

Karol Wojtyła (1920 – 2005)

Adam Rodziński (1920 – 2014)

Andrzej Szostek MIC (ur. 1945)

Tadeusz Styczeń SDS

(1931 – 2010)

Tadeusz Biesaga SDB

(ur. 1950)

Barbara Chyrowicz SSpS

(ur. 1960)

Mateusz Kowalcze SJ (ur. 1988)

4. Deontonomizmy i ich rodzje

- Deontonomizm – nurt etyczny w którym normą moralności jest to co jest nakazane przez dany autorytet np. na-

kaz Boga - theonomizm, społeczności - socjonomizm lub samonakaz autonomicznego podmiotu - autonomizm.

- D. heteronomiczny – autorytet nakazodawczy jest poza podmiotem działania; D. autonomiczny – autorytetem

nakazodawczym jest sam podmiot.

- Theonomizm – Jan Duns Szkot OFM (1266 – 1308); deonotonomizm heteronomiczny w postaci woluntaryzmu

teonomicznego, przyjmuje jako instancję nakazodawczą nieograniczoną, wszechmocną wolę (łac. voluntas – wola)

Boga (gr. theos –Bóg). Moralność jako ślepe posłuszeństwo samowolnym nakazom Boga - to jest dobre co Bóg

chce i nakazuje, nawet jeśli nakazuję niewiarę w Boga. Bóg może swoją wolę wielokrotnie i dowolnie zmieniać

(zmieniając np. Dekalog), a nawet wydać imperatyw nienawiści bliźniego. Bóg może potępić i unicestwić każdego

człowieka, mimo, że ów człowiek nie popełnił nieprawości.

- Socjonomizm – deontonomizm heteronomiczny, w postaci pozytywizmu etycznego. Za instancję nakazodawczą

przyjmuje: państwo - Georg Hegel (1770 – 1831); społeczeństwo – Hans Kelsen (1881 – 1973) i Leon Duguit

(1859 – 1928); społeczeństwo jako wyodrębnioną całość – naród

-

Friedrich von Savigny (1779 – 1861) lub spo-

łeczeństwo jako wyodrębnioną klasę społeczną - Karol Marks (1818 – 1883). Socjonomistyczna jest także etyka

oparta na umowie społecznej - Tomasz Hobbes (1588 – 1679), lub na kontrakcie społecznym – Robert Veatch

- 5 -

(ur. 1941). Zaliczenie podobnych do nich nurtów, do deontologizmu socjologicznego zależy od tego, czy ostatecz-

ną rację dobra i zła moralnego upatrują w samej decyzji (deontonomizm), czy raczej w korzyściach jakie ma przy-

nieść realizacja umowy, kontraktu (utylitaryzm).

- Autonomizm –przeciwstawia się wszelkim próbom heteronormizacji moralności tj. jakimkolwiek wpływom ze-

wnętrznym na moralność człowieka – narzucany nam z zewnątrz nakaz (np. przez Boga, państwo lub człowieka)

łamie całkowicie naszą wolność. Przymus moralny nie może pochodzić z zewnątrz, musi zatem być konstytuowa-

ny (tworzony) w podmiocie, w postaci imperatywu, który wyrasta z rozumowej wolności. Powstaje więc beztreścio-

wa zasada moralna w formie samonakazu, bez odwołania się do przedmiotowej racji (imperatyw). Może być nor-

mą uniwersalną, odnoszącą się do wszystkich podmiotów rozumnych (ludzi) - Immanuel Kant (1724 – 1804);

albo normą indywidualną powstają spontanicznie i stanowiącą autentyczną decyzję danego podmiotu - Jean-Paul

Sarte (1905 – 1980).

5. Deontonimizm heteronomiczny Thomasa Hobbes’a (1588- 1679)

- fizyko-biologiczny naturalistyczny punkt wyjścia przyjętej antropologii i etyki: człowiek jako jednostka egoistyczna.

Egoizm człowieka nie wyrasta ze zdeprawowania, ale z samej natury człowieka. Ludzka natura – mając wpisany

instynkt samozachowawczy – posiada silną tendencję do zachowania własnego bytu i lęku przed śmiercią i unice-

stwieniem. Jest to radykalne zerwanie z Arystotelesowską koncepcją człowieka jako istoty społecznej – instynkt

samozachowawczy wprowadza wrogość względem innych jednostek gatunkowych, co najwyraźniej uwidacznia się

w świecie przyrody – silniejsze gatunki zabijają słabsze. Zagrożenie, wrogość i egoizm są naturalnymi postawami

człowieka (status naturalis), a każdy chce wszystko zagarnąć dla siebie. Stan walki jest stanem powszechnym,

wynikającym z w/w biologicznych i psychicznych dynamizmów utrzymania i powiększania swojego własnego życia.

- hasła: Homo homini lupus est – łac. Człowiek człowiekowi wilkiem; bellum omnium contra omnes – łac. walczyć

o wszystko ze wszystkimi.

- normą moralną jest jednostkowa użyteczność biologiczna (podobieństwo do utylitaryzmu!): dobre jest to, co służy

życiu człowieka; a złe jest to co temu życiu zagraża. W konsekwencji człowiek dąży do zachowania swojego istnie-

nia, zajmując się wyłącznie sobą. Własne dobro staje się jedynym celem.

- zasada umowy społecznej: ciągła walka o życie prowadzi finalnie do zniszczenia całego gatunku, także ludzkie-

go, co jest ostatnią rzeczą jakiej chce egoista (wszyscy mogą umrzeć, ale on musi przeżyć!), dlatego potrzebne

jest dopuszczenie w pewnych granicach istnienia życia społecznego. Hobbes odwołuje się więc do rozsądku egoi-

sty – posługując się rozsądkiem, sprytem, kalkulacją strat i korzyści egoista powinien zawrzeć umowę społeczną,

w której zrzeka się skrajnej realizacji swego egoizmu na rzecz egoizmów całej grupy społecznej podległej prawu

państwowemu (prawu Lewiatana). Jest to podstawa koncepcji państwa Hobbesa.

- krytyka – nieuzasadnione jest przyjmowanie całkowicie naturalistycznej antropologii, poprzez postrzeganie czło-

wieka jako zespołu zwierzęcych instynktów, wraz z przedstawieniem ich jako egoistycznej walki z każdym. Prze-

miana człowieka społecznego w aspołecznego egoistę jest wypaczeniem fenomenu człowieczeństwa. Społecz-

ność w takiej perspektywie jest tworem sztucznym, swoistą konwencją ratowania ludzkości przed wzajemnym

zniszczeniem, wynikającą wyłącznie z zagrożenia i lęku. Umowa społeczna (powinność hipotetyczna, warunkowa)

jako źródło praw moralnych jest sprzeczna z przeżywaniem powinności moralnej (powinność bezinteresowna

i bezwzględna). Prawo stanowione (państwowe) nie może być obiektywną normą moralności, lecz to prawo moral-

ne ma być normą moralną dla prawa stanowionego, a zatem umowa społeczna nie może być podstawą praw mo-

ralnych. Definicja Hobbesowskiego dobra moralnego jest zbliżona do utylitarystycznej koncepcji dobra.

- 6 -

6. Państwo (Lewiatan) Thomasa Hobbes’a (1588- 1679)

- obawa przed innymi egoistami i połączenie sił przeciw wspólnym wrogom jest podstawą do zawarcia umowy spo-

łecznej i powierzenia władzy jednemu człowiekowi (monarchia), grupie ludzi (arystokracja, oligarchia) lub większo-

ści nad mniejszością (demokracja).

- Ustanowiona po raz pierwszy władza jest niezmienna i bezkarna. Jednostka, która przyjęła umowę społeczną, nie

ma więc żadnego moralnego prawa do buntu. Przekazała ona przecież wszystkie swoje uprawnienia (w tym prawo

do buntu) na rzecz władcy. Siła przymusu, siła sprawiedliwości, siła obrony przed wrogami – wszystko to zostało

złożone władcy na mocy zawartej umowy społecznej.

- W praktyce jednak, aby utrzymać swoją władzę Lewiatan musi sięgać po przymus i strach; bowiem samo zawar-

cie umowy społecznej może być niewystarczające, gdy egoista jednak zapragnie ją zmienić lub rozwiązać (bunt).

- Władza sprawowana jest w postaci absolutyzmu państwowego – aby realizować cele sprawiedliwości czy obrony

przed zagrożeniami władca musi mieć nieograniczoną władzę. Ma niepodważalne prawo ustalania zobowiązań,

oraz egzekwowania ich przestrzegania. Każdy poddany jest środkiem do osiągnięcia celu, jakim jest przetrwanie

i bezpieczeństwo państwa. Ściąganie podatków czy wcielanie do armii jest świętym prawem władcy, a podmiotem

tego prawa jest wola władcy.

7. Dalsze dzieje państwa nowożytnego

- Prawo do buntu – John Locke (1632 – 1704) – przyjmuje założenia Hobbesa, z tym, że człowiek nie przekazuje

Lewiatanowi wszystkich swoich uprawnień, a jedynie te które są niezbędne. Należy więc je dokładnie określić,

i ograniczyć przez to władzę rządzących. Dopuszczalne jest obalenie władcy (bunt). Kiedy władca łamie zawartą

umowę społeczną, przestaje być podmiotem praw, które przekazuje na rzecz społeczności mającej na nowo upo-

rządkować życie narodu i państwa.

- Anarchizm komunistyczny – Piotr A. Kropotkin (1842 – 1921) – przyjmuje koncepcję umowy społecznej, wraz

ze swoim założeniem swoistej dychotomii: bezwzględna wolność jednostki ludzkiej (anarchizm) połączona jest

z komunistyczną koncepcją wspólnoty wszystkich środków własności (zarówno konsumpcyjnych jak i produkcyj-

nych).

8. Deontonomizm autonomiczny Immanuela Kanta (1724 – 1804)

- Imperatyw kategoryczny – (łac. imperativum – nakaz) – podstawowa i uniwersalna norma etyczna Kanta. Katego-

rycznie (bezwarunkowo) skłania rozumną wolę człowieka do działania moralnego. Wyraża konieczność moralną

czynu wynikłą z poszanowania prawa. Wg Kanta imperatyw „jest prawidłem oznaczonym przez powinność wyraża-

jącą obiektywne zniewolenie do czynności i które znaczy, że gdybym całkowicie zdeterminował wolę, niezawodnie

nastąpiłaby czynność stosownie do tego prawidła”.

- Imperatyw moralny i uczucia – i. przeciwstawia się uczuciom. Wszelki kompromis z uczuciami jest kompromisem

z egoizmem. Ideałem jest człowiek o silnej woli, przeciwstawiający się wszystkiemu co emocjonalne i cielesne,

bezwzględnie realizując nakazy. Czyn dający przyjemność i radość prawdopodobnie nie jest spełniany z obowiąz-

ku, a z egoistycznych pobudek. M. Scheler oskarża tę etykę o zdradę radości i miłości, które są najgłębszymi źró-

dłami wszelkiego bytu moralnego i wszelkiego działania. Etykę Kanta przedstawia on jako system racjonalistyczny,

formalny, legalistyczny rygoryzm; który niszczy sferę uczuć, odgrywającą w moralności najważniejszą rolę.

- Brzmienie imperatywu:

1) Postępuj tylko według takiej maksymy, dzięki której możesz zarazem chcieć, żeby stała się powszechnym pra-

wem – formuła autonomii woli/powszechności prawa. Przywołuje najbardziej ogólne formalne podstawy rozumnego

- 7 -

chcenia, autonomii i samozwiązania się woli, które upatruje w powszechności norm. Jest to zasada formalna –

określa w jaki sposób osoba rozumna o dobrej woli chce, ale nie określa czego to chcenie dotyczy. Przyrodnicze

uogólnienie tej zasady to Postępuj tak, jak gdyby maksyma twojego postępowania przez wolę twą miała się stać

ogólnym prawem przyrody – formuła praw przyrody.

2) Postępuj tak, byś człowieczeństwa tak w twej osobie, jako też w osobie każdego innego używał zawsze

zarazem jako celu, nigdy jako środka – zasada promowania człowieczeństwa. Poprzez pojęcie celu działania

określa materię i przedmiot chcenia. Osoba w swym człowieczeństwie i w swej godności okazuje się celem samym

w sobie, którego nie można użyć jako środka do innego celu. Gwarancja pozycji osoby – podmiotu oraz jej indywi-

dualnej autonomii.

3) Postępuj wedle maksymy członka, który nadaje ogólne prawa możliwego państwa celów – formuła państwa

celów - ponieważ wszystkie maksymy na podstawie własnego prawodawstwa mają się zgodnie jednoczyć w moż-

liwe państwo celów jako państwo przyrody. Uzgadnia ze sobą autonomię indywidualnych podmiotów, określa ich

stosunek do samych siebie jako celów, a nie środków działania. Istoty rozumne są powiązane ze sobą i tworzą

państwo celów. Osoba, podmiot, jako członek państwa celów, jest jednocześnie prawodawcą i podmiotem prawa.

Imperatyw kategoryczny

Imperatywy hipotetyczne

 Bezwarunkowy
 wyraża bezwarunkową konieczność czynu, bez wzglę-

du na skutki.

 Nakazuje czyny dobre same w sobie, które należy

pragnąć dla nich samych

 Ma charakter moralny – wskazuje do czego powinna

dążyć wola, przez wzgląd na dobro moralne a nie

szczęście, przyjemność itd. – szczęście nie jest do-

brem moralnym (dla Kanta!) Sprawia on apriorycznie,

że wola może się uwolnić od heteronomicznych (ze-

wnętrznych) bodźców jak chęć przetrwania, osiągnię-

cie szczęścia itd.

 Czyn spełniony z obowiązku jest czynem bezintere-

sownym, podjętym dla niego samego.

 Imperatyw kierując wolą sprawia, że staje się ona wolą

dobrą; a kierując subiektywnymi maksymami działania

podnosi je do rangi obiektywnego prawa moralnego.

 Warunkowe
 wyrażają konieczność warunkową, uzależ-

nioną od wyznaczonego celu i środków pro-

wadzących do niego.

 Są to reguły osiągania przyjemności, korzy-

ści, szczęścia itd.

 Nie mają charakteru moralnego, gdyż doty-

czą dóbr pozamoralnych – stwierdzają do

czego faktycznie dąży wola, wskazując na

przyjemność, korzyść lub szczęście.

 Dzielą się na problematyczne (odnoszące

się do możliwych celów ludzkich dążeń;

praktyczne techniczne prawidła zręczności)

i asertoryczne (odnoszą się do realnych fak-

tycznych dążeń wynikłych z natury człowie-

ka; pragmatyczne rady roztropności zaleca-

jące czyny szczęśliwe).

- Wola święta vs. wola podlegająca skłonnościom – idealna zgodność rozumu praktycznego z wolą zachodzi wy-

łącznie w Bogu, dlatego nie potrzebuje on imperatywu, a człowiek podległy różnym skłonnościom i pragnieniom,

potrzebuje imperatywu. Subiektywne reguły postępowania według ludzkiej woli, aby mogły stać się normami obiek-

tywnymi muszą być zgodne z imperatywem.

- Krytyka:

 Wyprowadzenie podstawowych pojęć moralnych z idei czystego rozumu praktycznego, nawet nie ze

szczególnej natury ludzkiej, ale z samego pojęcia istoty rozumnej. Kant zgadza się z Davidem Hume’m (1711 –

- 8 -

1776), że moralności nie da się uzasadnić w doświadczeniu, dlatego szukają podstaw moralności w pojęciach

apriorycznych, świecie dającym się pomyśleć.

 Nie można z pojęcia obowiązku wyprowadzać pojęć wartości i dobra: powinienem coś realizować nie dla-

tego że jest nakazane a przez to dobre; ale dlatego że jest dobre i wartościowe, przez to jest nakazane i powinie-

nem to realizować. Taką krytykę uprawiali fenomenolodzy – E. Husserl, M. Scheler, D. v. Hildebrand – odrzuciwszy

formalizm i deontologizm Kanta: to nie formalne, puste treściowo nakazy są podstawowym faktem etycznym, ale

dane w przeżyciu wartości i ich hierarchia.

 Zerwanie z koncepcją arystotelesowsko-tomistyczną czyli według M. Wittmanna potrójny przewrót w ety-

ce: odwrócenie związku prawa z naturą (prawo moralne nie jest zakorzenione w porządkach bytu czy natury lecz

jest czystym prawem rozumu), odwrócenie związku z ostatecznym prawodawcą – Bogiem, Absolutem (w imię au-

tonomii człowieka podstawy moralne czerpane są z autonomicznej woli człowieka a nie z odwołań do Absolutu)

i odwrócenie związku moralności ze szczęściem (moralność nie jest realizacją naturalnej tendencji do szczęścia

lecz przeciwstawieniem się temu co wynika z ludzkich pozaempirycznych pobudek – por. imperatywy hipotetycz-

ne).

 Brak uzasadnienia prawa moralnego – imperatyw jest formalnym nakazem rozumu, ale nic nie podaje

przedmiotowych racji uzasadniających to prawo. Samo stanowienie prawa bez podania jego racji, nie jest jego

uzasadnieniem – podbudowa pod etykę Nietzschego.

 Absolutyzacja wolności i irracjonalizm – zabsolutyzowana deontonomicznie wolność nie legitymuje się

żadnym racjonalnym uzasadnieniem, a przez to staje się wolności irracjonalną. Prawodawczy rozum praktyczny

poza faktem stanowienia nakazu, nie podaje żadnej dla niego racji. Rozumność człowieka domaga się jednak, aby

akt stanowienia nakazów był aktem w pełni uzasadnionym.

9. Spór o normy ogólnie ważne (postkantowski)

- co ma być normą moralności i jakie jest uzasadnienie słuszności wtórnych względem niej norm moralnych:

Deontonomizm

skrajny

Deontonomizm

umiarkowany

Teleologizm, Konsekwencjonalizm,

Proporcjonalizm

I. Kant, J. G. Fichte,

N. Hartmann,

G. Ermecke

J. Rawls, W. D. Ross – teoria prima

facie duty, T. Ślipko SJ – teoria norm

restryktywnie ważnych

P. Knauer, B. Schüller

słuszność czy niesłuszność

niektórych rodzajów czynów

określona jest wyłącznie

przez ich treść (przedmiot),

niezależnie od skutków.

słuszność lub niesłuszność czynów

zdeterminowana jest przez ich treść

oraz skutki.

Słuszność lub niesłuszność czynów zdeterminowana jest

wyłącznie przez ich skutki. Poprzez odrzucenie hierar-

chii skutków i zatarcie różnic między skutkiem natural-

nym, zamierzonym lub ubocznym proponują rachunek

równorzędnych skutków – kryptoutylitaryzm!.

10. Etyka aksjologiczna Dietricha von Hildebranda (1889 – 1977)

- Punktem wyjścia jest twierdzenie, że moralność nie polega na przymusie nakazów, ale na świadomym i mocjo-

nalnym przeżywaniu i realizowaniu wartości. Etyka aksjologiczna (gr. αξιοs - godny, cenny + λογοs – nauka; nau-

ka o wartościach) dokonuje rehabilitacji zredukowanej przez Kanta roli uczuć w moralności.

- wartość i ważność – Hildebrand posługuje się szerszą kategorią aksjologiczną niż wartość – ważnością. Ważno-

ścią nazywamy to co uzdalnia przedmiot, że staje się on źródłem afektywnej odpowiedzi lub motywuje naszą wolę.

- 9 -

Wszystko to co apeluje, motywuje by dać odpowiedź emocjonalną lub wolitywną, wszystko na co odpowiadamy

emocjami np. zachwytem, smutkiem, oburzeniem, jest znaczące i doniosłe, ważne. Założenie: świat całkowicie

neutralny aksjologicznie jest fikcją, nierealistyczną teorią.

- rodzaje wartości i ważności:

 Ze względu na motywację: 1) To co ważne samo w sobie - motywacja zakorzeniona w wartości przed-

miotu; 2) to co jest obiektywnym darem dla osoby - przedmiot wartościowy ze względu na dobro naszej

osoby; 3) to co jest jedynie subiektywnie zadowalające - przedmiot wartościowy ze względu na nasze

subiektywne zadowolenie. Czym innym jest własna ważność przedmiotu, a innym jest nadanie mu ważno-

ści ze względu na subiektywną przyjemność.

 Ze względu na sposób zakorzenienia wartości w przedmiocie – 1) ontologiczne – posiadane przez dany

przedmiot wraz ze swoim zaistnieniem, trwałe, zakorzenione w jego naturze, własne immanentnie dane

przedmiotowi. Dopóki przedmiot istnieje nie traci tych wartości. Odkrywane przez poznanie natury osoby.

2) jakościowe – np. moralne, nie są zagwarantowane istnieniem przedmiotu, transcendentne, nabywane

przez co mogą być utracone. Poznawane wprost, niezależne od nosicieli (posiadają specyficzną zawartość

treściową). Ułożone w hierarchię: w. przyjemnościowe, utylitarne, witalne, estetyczne, intelektualne, moral-

ne, religijne.

- specyfika wartości moralnych – prymat względem innych wartości, konieczność ich posiadania, normatywna ka-

tegoryczność – stawiają nas przed alternatywą dobra i zła, zobowiązują kategorycznie pod groźbą winy, kary czy

zasługi. Otwierają nas na to co religijne, wieczne, transendentne, nadprzyrodzone – znajduje swe ostateczne speł-

nienie w Bogu.

- rodzaje odpowiedzi na wartość:

Odpowiedzi teoretyczne

Odpowiedzi wolitywne

Odpowiedzi emocjonalne

Zaangażowanie struktur rozumowych

Zaangażowanie struktur woli

Zaangażowanie struktur serca

Odpowiedzi teoretyczne np. przekona-

nie, wątpienie, przypuszczenie są usto-

sunkowaniem się, potwierdzeniem lub

zawieszeniem potwierdzenia wobec

istnienia czy właściwości rzeczy

Aprobowanie lub dezaprobowanie, chęć urzeczy-

wistnienia wartościowego stanu rzeczy. Odpowiedzi

te mają charakter praktyczny - skierowują się do

urzeczywistnienia nieistniejącej jeszcze wartości.

Np. podziw czegoś, radość

itd., są głosem serca wobec

daru wartości i stąd bardziej

angażują osobę. Głos serca

wobec daru wartości.

- Odpowiedzi emocjonalne - wobec poznanych przedmiotów (!) np. radość z czegoś, smutek, itd. nie są stanami

psychicznymi lecz intencjonalnymi aktami podmiotu. Emocjonalna odpowiedź na wartość jest podstawą życia mo-

ralnego – nabudowuje się ona na 1) intuicyjnej kontemplacji percepcji wartości oraz 2) byciu afektywnie poruszo-

nym przez wartość – szczególne oddziaływanie wartości na serce i duszę ludzką. Choć opierają się na aktach po-

znania, to są jednak czymś więcej niż tylko poznaniem – są osobową odpowiedzią na to co poznane. Jeżeli akcep-

tujemy przedmiot, to w akcie podmiotu zawarte jest coś więcej, co tworzy specyficzną jedność osoby z przeżywaną

wartością. Veneratio vitae – cześć dla życia

- zgodność przedmiotowa ze strony wartości (Adequatio cordis et voluntatis ad valorem) – emocjonalna odpowiedź

ma być zgodna z wartością. Zgodność ma dotyczyć: pozywywności/negatywnści tego co wartościowe; natury da-

- 10 -

nego rodzaju wartości i stopnia hierarchicznego czyli wysokości danej wartości. Konieczne jest powiązanie serca

i woli z naturą wartości. Treść odpowiedzi winna współgrać z naturą wartości. Głębia emocjonalnej odpowiedzi na

wartość zależy od samoporzucenia siebie dla wartości i samodarowania się wartościom.

- hipertrofia rozumu analitycznego i woli – powyższa harmonia ma być również wyrażana w życiu moralnym. Atrofia

(stgr. atrophia - zanik) serca spowodowana może być hipertrofią (łac. hypertrophia – przerost) rozumu analityczne-

go i pragmatycznego. Punktem wyjścia jest wykluczenie kontemplatywnego i emocjonalnego kontaktu z warto-

ściami. Skutkiem jest tłumienie uczuć przynoszące negatywne skutki dla samej osoby, jej poznania i postępowania.

Być zostaje zastąpione przez mieć. Możliwa jest również hipertrofia woli – podejrzliwe podejście do uczuć, połą-

czone z radykalnym przestrzeganiem norm moralnych; atrofia emocjonalna – moralny biurokrata utożsamiający

moralność z zachowaniem prawa państwowego, ślepe narzędzie totalitarnego państwa.

11. Etyka egzystencjalistyczna Jean-Paula Sarte’a (1905-1980) i Fryderyka Nietzschego (1844-1900)

Mistrzowie podejrzeń: A. Comte, K. Marks, L. Feuerbach, Z. Freud.

Pozytywizm Auguste’a Comta (1798-1857) – ostra krytyka poprzednich okresów historii (teologicznego i metafi-

zycznego), koncepcja nowego świetlanego okresu ery naukowej. Warunkiem zaistnienia nowego okresu jest oba-

lenie wiary w Boga, aby wzmocnić wiarę w człowieka i w jego boski rozum. Rozwój rozumu ujawniający się w nau-

kach ścisłych, doprowadzi ludzkość do wielkości i szczęścia. Religia zostaje posadzona na ławie oskarżonych

i sądzona przez naukę – kapłan ma być sądzony przez naukowca.

Detronizacja Boga Ludwiga Freubacha (1804-1872) – człowiek wyzwoliwszy się od Boga, uwierzy we własne siły,

stanie się silniejszy i jest w stanie pokonać wszelkie trudności. Nadzieja poza ziemią demobilizuje człowieka, jest

hamulcem postępu i przyczyną nędzy społeczeństw. Bóg jest projekcją ludzkich pragnień, a człowiek dostrzega

w sobie atrybuty boskości jak rozum i wolność. Człowiek nie dostrzegł ich w przyrodzie, i pragnienie nieskończono-

ści związał z wytworzoną przez siebie istotą – Absolutem. W ten sposób zubożył i ogołocił samego siebie, stając

się wyalienowanym stworzeniem, podporządkowanym złudnej istocie.

Antropoteizm Feuerbacha – teologia to antropologia. Opisuje to co istotne w człowieku. Przez detronizację Boga,

i uczynienie Absolutu z człowieka – antropoteizm – powracają do człowieka jego boskie atrybuty i staje się on

Homo homini Deus est. Gatunek i państwo są człowiekiem nieograniczonym, prawdziwie doskonałym i boskim.

Religia zginie gdy człowiek uświadomi sobie, że jest nieskończony w swoim gatunku.

K. Marksa i Z. Freuda oskarżenia religii – religia to opium dla ludu – K. Marks - religia jako lekarstwo na lęki, zro-

dzona z lęków ludzi, którzy w swoich nieszczęściach sięgają po oszałamiający narkotyk uśmierzający ich ból.

Z. Freud pójdzie dalej, oskarżając religię o wywoływanie nerwic, a człowiek religijny hamuje postęp ludzkości i po-

winien być traktowany jako chory psychicznie.

Etyka panów vs. etyka niewolników – panowie to ludzie będący uosobieniem sił witalnych, instynktów, drapieżności

przyrody; przeciwieństwo judaistycznych i chrześcijańskich niewolników, którym przyroda poskąpiła darów, więc

przegrali z silniejszymi. Żydzi jako naród mały i nieporadny, przegrywając z innymi wymyślili Boga i religię, aby nią

zniewolić zwycięzców.

Potępienie chrześcijaństwa – chrześcijaństwo stanęło po stronie tego wszystkiego co słabe, niskie i niewydarzone,

uczyniło sprzeciw wobec instynktów właściwych życiu – K. Marks.

- 11 -

Narodziny nadczłowieka - Nowa cywilizacja wyłoni z siebie nadludzi, których ucieleśnieniem jest rasa germańska.

Litość, miłosierdzie, współczucie chrześcijańskie niszczą rozwój właściwej cywilizacji. Człowiek litościwy działa na

korzyść wydziedziczonych i skazańców, czy elementów odpadowych i odrzuconych.

Nihilizm aksjologiczny Sarte’a – program wyzwolenia od Boga trzeba prowadzić dalej i głębiej. Negacja Boga

w imię absolutystycznej wolności człowieka prowadzi do negacji człowieka, miłości i wszystkich wartości (nihilizm

aksjologiczny). Uznanie wszystkiego za absurdalne, poruszanie się w pustym niebie, poza kategoriami dobra i zła.

Wolność obaliła niebo – jeśli człowiek jest wolny to Bóg nie istnieje, bo gdyby istniał to by zniewolił człowieka, za-

przeczając jego absolutystycznej wolności. Człowiek stałby się niewolnikiem Boga i własnego przeznaczenia (pre-

destynacji), swoistym aktorem odgrywającym zadaną rolę swojego życia. Spojrzenie Boga staje się próbą zniewo-

lenia. Bóg musi więc umrzeć, a jego spojrzenie musi zgasnąć. Negacja Boga prowadzi jednak do negacji człowie-

ka, do negacji wszelkich wartości, życia bez pocieszenia i bez spełnienia. Człowiek jest tym, który pochodzi znikąd

i donikąd zmierza. Rzucony w bezkresny ocean świata, jest czystym przypadkiem, uświadamiającym sobie, że

zabłysnął wyłącznie po to by zimy milczący wszechświat pogrążył go w śmierci. Pojawia się pokusa zdmuchnięcia

kopcącej świecy, pseudo-wyzwalającego zniszczenia nędznego życia.

Drugi to wróg – wg Sarte’a spojrzenie drugiego człowieka czegoś się domaga, i w tym roszczeniowym, pretensjo-

nalnym spojrzeniu drugi chce mnie uprzedmiotowić, potraktować jako rzecz. Pojawia się więc konflikt – albo ja albo

on. Zniewalające spojrzenie umierającego Boga ukryło się i wyziera ze spojrzenia drugiego człowieka. Nieuniknio-

na staje się walka z drugim. Konflikt jest w zarodku każdego kontaktu z drugim. To nie tylko walka klas (Marks), ale

walka każdego z każdym. Po negacji Boga zaczyna się obrzęd pogrzebu człowieka.

Miłość poniża – miłość między osobami to również zniewolenie. Jest darem, a ar poniża wolność człowieka, który

go otrzymuje. Dać komuś coś to wziąć go w niewolę. Ten który mnie kocha, traktuje mnie jako nędzarza. Muszę

więc wzgardzić każdym darem.

Pogrzeb grabarza – znakiem XX wieku jest to, że coraz rzadziej widać żałobę po Bogu, natomiast cały legion pląsa

wokół trumny człowieka. (…) Należałoby się, aby grabarz poszedł za Bogiem do grobu! Lub też przychodzi czas,

by Bóg znów zmartwychwstał – M. Neusch. Gabriel Marel (1889-1973) uważa że nihilizm egzystencjalny jest obse-

syjną chorobą samozniszczenia. Taka wizja antropologii staje się szatańską odmową zbuntowanej i upojonej sobą

indywidualności. Jest to deptanie w zamkniętym kręgu piekielnym i złorzeczenie Bogu. U podstaw takiej filozofii

stoi wg Marcela nieograniczona ludzka pycha. Trzeba przywrócić człowiekowi nadzieję gwarantowaną wiarą –

człowiek musi ponownie uwierzyć w racjonalność świata, w siebie samego, w osobę drugiego, w Boga.

12. Etyka czci dla życia Alberta Schweitzera (1875-1965)

Etyka jako rozwój kryterium moralności – w każdym trudzie myślowym, w którym chodzi o etykę (…) tkwi poszuki-

wanie podstawowej zasady moralnej, w sobie samej mającej uzasadnienie i łączącej w sobie całość wszystkich

moralnych postulatów. Problem etyczny jest problemem podstawowej zasady moralnej. Poszukiwaniem takiej

normy zajmuje się nie tylko filozofia, ale również każda wielka religia.

Krytyka filozofii postkartezjańskiej - Nie odkryto jeszcze tej normy moralności, a posługiwanie się fragmentami pod-

stawowej zasady moralnej doprowadziło do chaosu poglądów etycznych, zbytniej abstrakcji. Norma moralna musi

być czymś elementarnym i wewnętrznie przeżytym. Filozofia postkartezjańska odwołując się do czystej myśli czy

abstrakcji tworzy światopoglądową i kulturową późnię.

- 12 -

Negacja celowości świata, czego konsekwencją jest niemożność uzasadnienia sensu świata - świat należy brać

takim, jaki jest.

Okrucieństwo przyrody – przyroda choć jest piękna i wspaniała, to jest jednak okrutna – każe istotom żywym po-

pełniać najpotworniejsze zbrodnie. Jest teatrem walki jednych z drugimi, nie można na niej zbudować normy mo-

ralnej.

Życie jako norma moralności – jeśli nie można wyprowadzić sensu życia z sensu świata, to należy odwrotnie zna-

leźć bezpośrednio sens życia i nadać go światu i przyrodzie. Należy wyjść od przeżycia pierwotniejszego od my-

ślenia, którem jest wola życia. Nową normą moralności staje się życie: jestem życiem, które pragnie żyć, pośród

życia, które pragnie żyć. Mimo, że wielokrotnie będzie powtarzał że dochodzi się do tej zasady przez otwarte

myślenie, to jednak bliższe temu stanowisku jest stwierdzenie, że zasadnicze prawdy odkrywamy nie przez pozna-

nie świata, lecz przez jego doznanie. Życie jako norma moralna wynika z etycznego przeżycia, doznania, odczucia,

którego przedmiotem jest życie – mistyka etyczna – kto raz doświadczył i doświadcza nadal staje się moralną oso-

bowością, nosi moralność w sobie.

Cześć dla życia (veneratio vitae) – w nas samych znajdujemy pierwotne pragnienie życia. Wola życia zwrócona ku

sobie samej, pozostaje wierna temu praimpulsowi życia i w stosunku do własnego życia i wszelkich innych przeja-

wów woli życia przybiera postawę czci dla życia. Ujawniona w naszej woli życia tęsknota za jego wzmocnieniem

i lęk przed śmiercią sprawia że rozciągamy odpowiedzialność na wszystko co żyje i dopiero wtedy stajemy się isto-

tą moralną. Pozorna głęboka religijność i szacunek dla Stwórcy i jego stworzenia, prowadzą w istotcie do zastąpie-

nia Stwórcy afirmacją stworzonego życia.

Radykalizm czci życia – mamy czcić każde życie, nie tylko ludzkie ale i zwierzęce czy roślinne. Rolnik zrywający

polny kwiat łamię te zasadę.

Krytyka:

– mistycyzm – czym właściwie jest owa etyczna mistyka życia, zbytni radykalizm, bliskość nurtów emotywistycz-

nych i witalistycznych, zastąpienie mistyki Boga mistyką życia, zbytnie przeakcentowanie wartości życia trącące

idolatrią i bałwochwalstwem, trąci sentymentalizmem.

- nieuprawnione rozciągnięcie kategorii moralnych na królestwa zwierząt i roślin, zatracające godność człowieka

jako osoby – moralność jest specyficzną i wyłączną rzeczywistością świata osób.

- brak wyznaczników dla szczegółowych norm moralnych – czyje życie ma większą wartość: mrówki czy człowie-

ka? Czyż nie jest ułudą przeżywanie satysfakcji moralnej z powodu ratowania owada, który wpadł do kałuży?

13. Etyka Arystotelesa (p.n.e 384-322) i Tomasza z Akwinu OP (1225-1274) - Etyka AT.

Dziedziny ludzkiej aktywności: theoria – celem teoretycznej działalności jest poznanie dla poznania, zmierza do

uzgodnienia się z rzeczywistością (adequatio intelectus et rei); praxis – celem działalności praktycznej jest pozna-

nie dla postępowania, zmierza do osiągnięcia dobra, angażuje nie tylko rozum ale i wolę, i poiesis – celem działal-

ności pojetycznej jest poznanie dla wytwarzania. Mimo podobieństwa inne są dyspozycje podmiotu pozwalające

kierować wytwarzaniem a inne postępowaniem.

Dobro jest motywem wyzwalającym działanie. Dobro - cel staje się pierwszą przyczyną spośród innych przyczyn,

porusza nasze pożądanie, rodzi inklinację dobra.

- 13 -

Pierwotna definicja dobra AT: Etyka Nikomachejska, potem Suma Teologiczna – bonum est quod omnia appe-

tunt – dobrem jest to, czego wszyscy pożądają.

Krytyka tej definicji - tworzona głownie przez tomistów i personalistów inspirowanych etyką I. Kanta, M. Schelera,

D. Hildebranda i K. Wojtyły – popełnianie błędu naturalistycznego, wyjaśnienie takiej teorii dobra implikuje nieprze-

zwyciężony eudajmonizm, nie rozpoznaje specyficzności moralności, jest wyłącznie teorią i taktyką własnego

szczęścia.

Pełne i właściwe definicje dobra AT: Byt rozważamy stopniowo jako: 1) pożądany (appetibile), 2) odpowiedni

(conveniens), 3) doskonalący (perfectivum) i 4) doskonały (perfectum). W ten sposób możemy odkryć absolutną

naturę dobra. Racją pożadania jest zdolność bytu do dokonalenia (perfectivum) innych. W ten sposób bardziej

obiektywna staje się definicja bonum est quod omnia perficiunt – dobrem jest to co wszystko doskonali. Każdy

byt jest dobry, o ile jest doskonały, co przekłada się na 3 definicję dobra – bonum sequitur esse – dobro wynika

z istnienia; albo zamiennie bonum et ens conventuntur – dobro i byt są zamienne.

Exitus – reditus bytu przygodnego: wszelki dynamizm działania zamyka się w schemacie – wszystko wywodzi się

od Boga (exitus) i w swym działaniu do niego zmierza (reditus). Każdy byt przygodny ralizując wpisane w jego na-

turę dążenie do rozwoju, do doskonałości i do spełniania, realizuje swój byt i uczestniczy przez to w Bycie Absolut-

nym. Człowiek zmierza do dobra pełnego, absolutnego, do szczęścia ostatecznego i wiecznego – status omnium

bonorum aggregatione perfectus (za Boecjuszem) – czyli do jedności z Bogiem i kontemplacji Boga, poprzez peł-

nię rozwoju osobowego.

Dobro moralne a szczęście: etyka AT to etyka agatologiczno-aretologiczna (łac. agatus – dobro, gr. arete – cnota).

Wymaga ona rozpoznania dobra-celu i nabycia odpowiedniej sprawności-cnoty, ułatwiającej osiągnięcie tego do-

bra. Szczęście, wolność i spełnienie w tej koncepcji etycznej są formą realizacji siebie, przeciwnie do koncepcji

Kanta, gdzie moralność stanowi wyłącznie przymus nakazów, nieuwzględniający realizacji siebie. Ideałem człowie-

ka jest dla AT człowiek dzielny, który osiągnął względną integrację sfery pożądań i obowiązków, a tendencje swojej

natury włączył dzięki nabytej sprawności w skuteczną realizację dobra; przeciwnie do ideału Kantowskiego, w któ-

rym wzorcem jest człowiek silny, kurczowo trzymający się obowiązków, odrzucający nieustannie napierające na

niego namiętności.

CZĘŚĆ DRUGA – ETYKA FUNDAMENTALNA

14. Wyznaczniki moralnej wartości czynu

Finis operis

przedmiot aktu,

cel czynności,

cel przedmiotowy

+

Effectus naturalis

Skutek naturalny

Stałe składniki czynu – podstawowe

w klasycznym wartościowaniu moralnym.

Finis operantis

cel działającego,

cel podmiotowy

intencja, zamiar,

Zmienne czynniki czynu – poboczne

w klasycznym wartościowaniu moralnym

– mogące redukować winę moralną (Ka-

techizm Kościoła Katolickiego – KKK)

Circumstantiae okoliczności czynu

- 14 -

Circumstantiae: quis – kto się dopuścił czynu, quid – co się stało, ubi – gdzie się stało, quando – kiedy czyn zo-

stał dokonany, quo modo – w jaki sposób i cur – dlaczego, z jakiego motywu? Tomistycznie okoliczności nie

zmieniają (!) kwalifikacji moralnej czynu – zabójstwo wroga na polu walki i zabójstwo na tle rabunkowym wciąż

pozostają zabójstwem – według KKK mogą jednak powodować nową kwalifikację oceny moralnej czynu (redukcja

lub progresja winy moralnej).

Mamy do czynienia z aktem prostym – jedna dana czynność albo aktem złożo-

nym – ciąg kilku czynności.

Sposób oceny aktu złożonego – wziąć pod uwagę akty składowe i ich naturalne

skutki, przewidywane i wywołane przez sprawcę. Ocena aktu prostego (aktów

prostych jako składowych aktu złożonego) jest zasadnicza w moralnej ocenie.

Dokonuje się na podstawie rozeznania skutku naturalnego. Zasadniczą rolę w

ocenie aktu odgrywa przedmiot – finis operis – i wynikający z dynamiki aktu sku-

tek naturalny. Pochodzi on z samej czynności jako takiej i jest od nas niezależny.

Można go przewidzieć i zaakceptować (

⟶ cel działającego pokrywa się z celem

czynności), albo intencja działającego może być inna niż cel wynikający z czyn-

ności. Podmiot może uczynić swoim celem skutki uboczne – nie wynikające

wprost z danej czynności, ale mogące się pojawić ze względu na okoliczności.

Ze względu na Finis operis Tomiści wyróżnili:

- czyny wewnętrznie złe – actus intrinsece malus – tj. czynów, które ze swojej natury zmierzają do spowodowania

zła o ciężkiej materii np. tortury, morderstwo. Czyny takie są zakazane moralnie zawsze i wszędzie tj. w każdym

finis operantis i circumstantiae.

⟶ tomistycznie cel uświęca jedynie środków moralnie obojętne!

- czyny wewnętrznie obojętne – działania których wewnętrzna celowość i skutek naturalny nie da się zakwalifiko-

wać jako moralnie dobry lub zły; lecz w danych finis operantis i circumstantiae akt nabiera wartości moralnej.

15. Prawo naturalne

3 definicje św. Tomasza OP – rozważać łącznie: 1) participatio legis aeterne in rationali creatura - wskazanie na

związek między prawami naturalnym i wiecznym; 2) lumen rationis naturalis quo discernimus quid sit bonum et

quid malum – rozum praktyczny jako wykładnik prawa naturalnego + personalizm; 3) inclinatio naturalis – dyna-

miczny element prawa naturalnego.

- Racjonalistyczne prawo naturalne: 1) dictamen rationis - sąd rozumu. Rozum receptywny wydaje sąd praktyczny

o dobru, wskazujący co należy czynić; 2) naturalne sprawności intelektu i woli stanowią prawo naturalne. Sąd wy-

dawany przez ratio recta – rozum słuszny – jest prawem natury; 3) prawo odwieczne w Bogu, będące nadrzędne

względem natury ludzkiej; 4) natura ludzka brana w skierowanych do działania jej istotnych dynamizmach (ujaw-

nianych w zasadniczych naturalnych inklinacjach, w celowości i w konieczności doskonalenia).

- Idealistyczne prawo naturalne - odbicie w rozumie ludzkim i sumieniu prawa wiecznego, swoistego głosu Boga –

św. Augustyn; - Realistyczne prawo naturalne - realizacja natury człowieka – św. Tomasz.

- Prawo naturalne umożliwia uszczegółowienie norm moralnych – inklinacje naturalne – 1) każdy byt pragnie za-

chować swoją naturę; 2) łączenie się mężczyzny z kobieta, wychowanie potomstwa na podst. dążeń do tego czego

natura nauczyła wszystkie zwierzęta; 3) poznawanie prawdy o Bogu, życie w społeczności na podst. dążeń rozum-

Tomistyczno - KKK

ocena moralna czynu

finis

operis

finis

operantis

Czyn

V

V

V

X

X

X

~

V

V

~

X

X

V

X

X*

X

V

X

Moralnie: dobry – ν, zły – x, obojęt-

ny - ~. * - rozstrzygnięcie liberalne –

analiza na ile zła intencja była jedy-

ną jaką się posłużono; rozstrzy-

gnięcie rygorystyczne – bonum ex

integra causa – czyn jest zły.

- 15 -

nej natury człowieka. Inklinacje naturalne nie są jednak wg o. Ślipki SJ wystarczającą podstawą do wartości czy

powinności moralnej!

16. Natura moralna człowieka wg o. Tadeusza Ślipki SJ (ur. 1918)

- Natura moralna człowieka składa się z: analizy celu ostatecznego i sensu życia odsłaniająca tkwiącą w naturze

człowieka tendencję do pełni rozwoju; świata wartości moralnych (wzorców, ideałów postępowania: miłość, praw-

domówność, sprawiedliwość i obowiązkowość) kierujący do odsłonięcia natury osoby ludzkiej integralnej i upo-

rządkowanej; oraz imperatywów moralnych kierujące do odsłonięcia konieczności moralnej doskonalenia się oso-

by. Natura jest zasadą konstytutywną wartości moralnych.

- relacje porządku moralnego: 1) osoby ludzkiej do celu immanentnego – pełny rozwój własnej osobowości; 2) we-

wnętrznej celowości poszczególnych elementów natury ludzkiej do urzeczywistnienia wzorca doskonałości osoby –

natura rozumna, integralna i uporządkowana; relacja tej natury do Prawartości Boga; 3) konieczności doskonale-

nia się osoby ludzkiej przez działanie moralnie godziwe tj. prawo naturalne; relacja prawa naturalnego do prawa

Bożego (odwiecznego).

17. Prawo naturalne vs. prawo stanowione (pozytywne)

- prawo pozytywne, stanowione jest ustanawiane przez odpowiednie struktury społeczne; a prawo naturalne doty-

czy tylko czynów z natury dobrych lub złych, nie obejmując szerokiego zakresu aktywności ludzkiej obojętnej mo-

ralnie. Uregulowania te wprowadza prawo stanowione.

- prawo naturalne jest nadrzędne nad prawem stanowionym, choć obecnie istnieje tendencja do prymatu prawa

stanowionego nad naturalnym. Uwarunkowana jest ona chęcią niezależności państwa; zbytniej ogólności prawa

stanowionego; czy też dominującej roli społeczności.

- Hobbes i konwencjonalizm (zob. pkt. 6, 7) – regulacją ludzkich instynktów zajmuje się konwencjonalne państwo.

- Pozytywizm prawny – zależność prawa moralnego od prawa stanowionego, państwo nie tylko jako źródło prawa

stanowionego, ale również zobowiązań moralnych (deontologizm heteronomiczny) – moralne wszystko to co, pań-

stwo ustanowiło jako legalne.

- Proces norymberski – powrót do prawa naturalnego, pod wpływem okrucieństwa wojny, nazizmu i porażki pozy-

tywizmu prawnego. Ujawnienie konieczności odwołania się do praw wywiedzionych z p. nat. – Prawa Człowieka.

18. Sumienie jako norma normans i norma normata – wg Tomasza z Akwinu OP

- Sumienie (gr. syneidesis, łac. conscientia – con – razem, scientia – wiedza) – zdolność samooceny wyłaniane-

go aktu decyzji. Wartościująco-imperatywny sąd praktyczno-praktyczny (moralny), stwierdzający w świetle zasady

synderezy oraz uszczegółowiających ją norm porządku moralnego czy dany czyn powinien być spełniony, oraz czy

dokonany uczynek jest dobry (jest konkretne!). Sumienie świadczy (testificari) – co zrobiliśmy?, zobowiązuje lub

pobudza (ligare vel instigare) – sąd co należy czynić? oraz oskarża, gryzie lub wyrzuca (accusare vel remoredere

sive reprehendere) – sąd oceniający spełniony uczynek? Norma normans – norma normująca określone postę-

powanie. Jest konkretna i indywidualna. Norma normata – norma normowana (formowana) przez prawo naturalne

– w postaci synderezy.

- 16 -

- Ze względu na czas odróżnia się sumienie przeduczynkowe (conscientia antecedens) i pouczynkowe (c. con-

sequens). Ze względu na poznanie i błędy w odkryciu prawdy moralnej odróżnia się sumienie prawdziwe (c. vera)

kierujące się normą moralną, od błędnego (c. erronea), kierującego się fałszywa normą indywidualną. Ze względu

na pewność rozróżnia się sumienie pewne (c. certa), wątpliwe (c. dubia) i zawikłane (c. perplexa). Ze względu nan

astawienie człowieka odróżnia się sumienie trafne (c. tenera) – dobrze formułujące większość sądów; od sumienia

szerokiego (c. laxa) majace szerokie granice moralności i sumienia skrupulanckiego (c. scrupulosa), które dostrze-

ga zło moralne tam, gdzie go nie ma.

- Prasumienie (gr. synteresis, syndereza) – naturalna sprawność intelektu do odczytania pierwszych zasad

postepowania. Najogólniejsza norma morlaności: bonum est faciendum, malum vitandum – czyń dobro, zła unikaj.

Indywidualne i uniwersalne dla każdego człowieka – najogólniejsze prawo naturalne. Jest naturalną sprawnością

intelektu praktycznego. Nie może się mylić.

- zawsze przysługuje nam prawo do wolności sumienia godziwego, które nie może być ograniczone – w sferze

wolności wewnętrznej człowiek ma prawo postępować według sumienia niezależnie od norm rozumu słusznego.

Sumienie powinno brać pod uwagę rozpoznanie prawdy przez zastaną tradycję moralną, autorytety moralne i reli-

gijne oraz społeczeństwo. W Polsce w niektórych przypadkach w porządku legislacyjnym występuje tzw. Klauzula

sumienia – por. Konstytucja RP, art. 53, ust. 1. Sprzeciw sumienia jest gwarantem wolności moralnej i religijnej.

19. Aretologia – teoria cnót

- Sokrates – cnota jako wiedza, w centrum etyki zrozumienie własnego dobra. Wiedza o dobru jest cnotą; Platon –

lista cnót - mądrość, roztropność, sprawiedliwość, odwaga, umiarkowanie (tzw. cnoty kardynalne).

- Arystoteles – etyka agatologiczno-aretologiczna - cnota jako doskonałość – trwała dyspozycja, dzięki której czło-

wiek staje się dobry i może spełniać należycie właściwe sobie funkcje. Bycie dobrą osobą połączone z dobrym

postepowaniem. Zdobycie cnoty rozpoczyna się od poznania dobra. Cnotę zdobywa się w praktyce, poprzez po-

wtarzanie czynu zgodnego z celem ludzkiego życia osoba zdobywa dyspozycję do cnotliwego działania. Etyka

Arystotelesa to etyka dobra i cnót – agatologiczno-aretologiczna. Morlanym dobrem jest to co osoba cnotliwa czyni;

cnotliwą osobą jest ten, który realizuje moralne dobro. Podstawowa cnota to roztropność.

- św. Tomasz – roztropność jako cnota gówna – recta ratio agibilium – wybór słusznej drogi postępowania, zakła-

dająca akty synerezy i pozwalająca formułować sądy szczegółowe.

- after virtue – wg A. MacIntyre’a okres zagubienia doktryny cnoty, doprowadzający do kryzysu etyki nowożytnej

i współczesnej. Zastąpienie cnoty słusznością (Locke), obowiązkiem (Kant), sentymentem moralnym (Hume,

Smith) i korzyścią (Bentham, Mill). Nastapiła silna redukcja etyki np. cnoty redukcjonistyczne są biologiczne zde-

terminowane, rozszerzają ewolucyjne przystosowanie albo czynią nas sympatycznymi dla innych.

- Alasdair MacIntyre (ur. 1929) – cnota jako dyspozycja lub wymagane właściwości konieczne dla: 1) osiągnięcia

wewnętrznego dobra działania, 2) podtrzymania wspólnoty w której jednostka może poszukiwać dobra jako włą-

snego dobra swojego życia i 3) podtrzymania tradycji, która tworzy niezbędny historyczny kontekst dla każdej jed-

nostki. Jest to zaadoptowanie teleologiczności cnót Arystotelesa. W koncepcji tej brakuje jednak definicji pojęcia

najwyższego dobra, do którego ma dążyć dana wspólnota.