40

Promotor 10/08

Bezpieczeństwo

P

ojęcie szkodliwych czynników biologicznych
w środowisku pracy zostało sprecyzowane

w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dn. 29 lutego
2008 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie
szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia
w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pra-
cowników zawodowo narażonych na te czynniki
(Dz.U. z 2008 r. nr 48, poz. 288).

Zgodnie z Rozporządzeniem szkodliwe czynniki

biologiczne są zdefiniowane jako czynniki mogące
stanowić przyczynę zakażenia, alergii lub zatrucia
i obejmują: drobnoustroje komórkowe, w tym zmo-
dyfikowane genetycznie, jednostki bezkomórkowe
zdolne do replikacji lub przenoszenia materiału
genetycznego, w tym zmodyfikowane genetycznie,
hodowle komórkowe oraz pasożyty wewnętrzne
człowieka.

Należy wziąć pod uwagę, że definicja czynników

biologicznych podana w Rozporządzeniu, chociaż
szeroka, nie uwzględnia bardzo wielu znanych
szkodliwych czynników biologicznych stanowią-
cych istotne zagrożenie w środowisku pracy,
takich jak: alergeny i toksyny wytwarzane przez
mikroorganizmy (np. endotoksyny, mikotoksyny,
peptydoglikany), alergeny i toksyny pochodzenia
roślinnego i zwierzęcego, pasożyty zewnętrzne czło-
wieka (1).

Źródłem szkodliwych czynników biologicznych

w środowisku pracy są najczęściej: zakażeni ludzie
i zwierzęta oraz materiał kliniczny od nich pocho-
dzący (zwłaszcza krew), wydaliny i wydzieliny ludz-
kie i zwierzęce, produkty pochodzenia zwierzęcego
i roślinnego, powietrze, pył organiczny, woda, ścieki,
odpady, gleba oraz rośliny.

Do organizmu człowieka szkodliwe czynniki

biologiczne mogą dostawać się w następujący
sposób:
• drogą oddechową poprzez wniknięcie przez no-

sogardziel, przy czym można rozróżnić drogę po-
wietrzno-kropelkową i drogę powietrzno-pyłową,

• drogą bezpośredniego kontaktu poprzez wnik-

nięcie przez uszkodzoną lub pozornie nieuszko-
dzoną skórę, błony śluzowe i spojówki,

• drogą pokarmową przez wniknięcie przez jamę

ustną z pokarmem lub wodą, a także poprzez
kontakt ręka – usta (tzw. drogą fekalno-oralną).

P

OWIETRZE

JAKO

MEDIUM

ROZPRZESTRZENIANIA

W rozprzestrzenianiu się czynników biologicz-
nych w środowisku pracy największe znaczenie
epidemiologiczne mają drogi powietrzno-pyłowa
i powietrzno-kropelkowa. Powietrze, chociaż nie
jest środowiskiem sprzyjającym rozwojowi mikroor-
ganizmów z uwagi na brak substancji odżywczych
i wody, jest najbardziej uniwersalnym medium
transportowania i rozprzestrzeniania się czynników
biologicznych. Rozproszone w powietrzu mikrokro-
pelki wody bądź niewielkie ciała stałe stanowią
doskonały nośnik dla zaadsorbowanych na nich
wirusów, bakterii i grzybów, które w tej postaci przez
długi czas mogą zachować właściwości infekcyjne.
W powietrzu mogą występować również wytwarza-
ne przez mikroorganizmy struktury (przetrwalniki,
zarodniki, konidia, strzępki grzybni) i substancje
(endotoksyny, mikotoksyny, lotne związki orga-
niczne). Z kolei cząstki biologiczne w powietrzu
mogą występować samodzielnie, jak również
mogą tworzyć agregaty struktur biologicznych
lub mogą przyłączać się do cząstek pyłów materii
nieożywionej czy też wody, tworząc tzw. bioaerozol.
Według Komitetu ds. Bioaerozoli ACGIH (American
Conference of Governmental Industrial Hygienists
– Amerykańska Konferencja Rządowych Higieni-
stów Przemysłowych) bioaerozol obejmuje mikro-
organizmy i ich fragmenty, toksyny oraz cząstki
pochodzące z rozpadu różnych organizmów żywych.
Średnica aerodynamiczna cząstek bioaerozoli waha
się od wartości submikronowych do około 200 μm.
Wielkość cząstek jest czynnikiem warunkującym
ich penetrację do układu oddechowego człowieka
i miejsce depozycji w drogach oddechowych.

Drogą powietrzno-kropelkową (kaszel, kichanie)

mogą być przenoszone chorobotwórcze wirusy i bak-
terie zarówno pochodzenia ludzkiego, jak i zwierzę-
cego. Do pierwszej grupy należą m.in. wirusy odry,

Drogi przenoszenia

czynników biologicznych

Zakład Zagrożeń

Chemicznych i Pyłowych,

Centralny Instytut

Ochrony Pracy

– Państwowy

Instytut Badawczy

Środowisko pracy

Lidia Zapór

www.promotor.elamed.pl

41

Bezpieczeństwo

zapalenia przyusznic, ospy wietrznej i półpaśca,
wirusy grypy (w tym pochodne grypy ptasiej), terato-
genny wirus różyczki, wirusy wywołujące zakażenia
gorączkowe (adenowirusy, reowirusy, pneumowi-
rus RS) oraz bakterie, np. gronkowce (Staphylo-
coccus) czy prątki gruźlicy (Mycobacterium tuber-
culosis). Ze względu na wysoką infekcyjność i łatwe
przenoszenie stanowią potencjalnie wysoki czynnik
ryzyka dla pracowników opieki medycznej (1, 2).

Do czynników zakaźnych pochodzenia zwierzęce-

go przenoszonych drogą kropelkową należą m.in.:
zarazki takich chorób, jak gruźlica odzwierzęca,
listerioza, gorączka Q, tularemia czy też wirusy powo-
dujące choroby o dość łagodnym przebiegu z obja-
wami grypopodobnymi, takimi jak wirus niesztowicy,
pryszczycy czy rzekomego pomoru drobiu (2).

Aerozole kropelkowe powstające wskutek rozpyla-

nia wody, olejów, emulsji wodno-olejowych i innych
cieczy również mogą zawierać czynniki zakaźne, jak
np. pałeczkę legionelozy (Legionella pneumophila)
oraz czynniki alergiczne i toksyczne. Czynniki roz-
przestrzeniające się tą drogą stanowią zagrożenie
dla takich środowisk pracy, jak gospodarka wodno-
-ściekowa czy też przemysł metalurgiczny (1).

N

IEBEZPIECZEŃSTWO

ZE

STRONY

PYŁÓW

Drogą powietrzno-pyłową rozprzestrzeniają się za-
równo mikroorganizmy chorobotwórcze, jak i drob-
noustroje niezakaźne pochodzenia roślinnego oraz
zwierzęcego, stanowiące częstą przyczynę chorób
alergicznych i immunotoksycznych powodowanych
głównie przez substancje uwalniane w wyniku ich
rozpadu. Największe zagrożenie stanowią cztery
grupy mikroorganizmów: bakterie Gram-ujemne,
bakterie Gram-dodatnie, termofilne promieniowce
oraz grzyby pleśniowe.

Występujące pospolicie w pyłach organicznych

pałeczki Gram-ujemne wytwarzają chorobotwórczą
endotoksynę, natomiast bakterie Gram-dodatnie
(maczugowce, pałeczki, ziarniaki) są źródłem pep-
tydoglikanu. Substancje te mogą wywoływać pro-
cesy zapalne w płucach. Endotoksyny są przyczyną
wielu chorób alergicznych powodujących ostre lub
przewlekłe stany uczuleniowe skóry albo układu od-
dechowego, np. alergiczne zapalenie pęcherzyków
płucnych (AZPP), prowadzących do astmy. Działają
też toksycznie na układ immunologiczny człowieka.
Przykładem działania immunotoksycznego jest
„syndrom toksyczny wywołany pyłem organicznym”
(organic dust toxic syndrome – ODTS) (1, 2, 3).

Drogą powietrzno-pyłową rozprzestrzeniają się

grzyby pleśniowe, z których istotne ze względu na
zagrożenie dla zdrowia pracowników są głównie grzy-
by z rodzajów Aspergillus, Penicillium i Fusarium,
rozwijające się na różnych substratach organicznych
(m.in. na składowanych surowcach, przedmiotach,
ścianach budynków, ściółce), zwykle w warunkach

podwyższonej wilgotności. Grzyby pleśniowe również
wytwarzają substancje toksyczne o istotnym znacze-
niu w patologii zawodowej. Największe zagrożenie
stanowią mikotoksyny (aflatoksyny, ochratoksyny,
zearalenon), które wykazują działanie toksyczne,
rakotwórcze, teratogenne i mutagenne. Oprócz
mikotoksyn grzyby pleśniowe wytwarzają immu-
notoksyczne glukany i znajdujące się w powietrzu
tzw. lotne związki organiczne (volatile organic
compounds, VOCs) będące ich metabolitami. VOCs
to niskocząsteczkowe związki (alkohole, aldehydy,
ketony, kwasy organiczne, sole), często o właściwo-
ściach drażniących, toksycznych i rakotwórczych.
Substancje te są uważane za jedną z przyczyn
charakterystycznego zespołu objawów, który może
występować u osób mieszkających lub pracujących
w zagrzybionych pomieszczeniach. Zespół ten, okre-
ślany jako „syndrom chronicznego zmęczenia” lub
„syndrom chorego budynku” (sick building syndro-
me, SBS), obejmuje bóle głowy i oczu, podrażnienie
śluzówki nosa i gardła, nudności oraz zmęczenie (1).
Do populacji narażonych zawodowo na działanie py-
łów zawierających szkodliwe czynniki biologiczne na-
leży wiele milionów ludzi z takich grup zawodowych,
jak: rolnicy, pracownicy elewatorów i magazynów
zbożowych, młynarze, hodowcy ptaków, pracownicy
stykający się z pyłem drzewnym itp.

D

ROGA

BEZPOŚREDNIA

Duże znaczenie w rozprzestrzenianiu się czynników
biologicznych ma tzw. droga bezpośrednia, poprzez
wniknięcie przez skórę uszkodzoną w wyniku ukłuć,
skaleczeń i otarć naskórka, w tym przez ukłucie
owadów, ale także przez wniknięcie przez pozornie
nieuszkodzoną skórę, błony śluzowe i spojówki
w wyniku bezpośredniego kontaktu z zakażonymi
ludźmi, zwierzętami, zakażonymi przedmiotami oraz
produktami pochodzenia zwierzęcego i roślinnego.
Drogą bezpośrednią, związaną z naruszeniem cią-
głości tkanek (tzw. drogą krwiopochodną – przez
krew, surowicę krwi, wysięki z ran) rozprzestrzenia
się wiele wirusów, z których szczególne znaczenie
mają wysoce zakaźne wirusy zapalenia wątroby
typu B (HBV), C (HCV), D (HDV), G (HGV) i wirus upo-
śledzenia odporności (HIV). Aby zobrazować skalę
zagrożenia, należy nadmienić, że minimalna ilość
krwi, która wystarcza do przeniesienia zakażenia
HBV, to 0,0004 ml, zaś w przypadku HIV – 0,1 ml.
Natomiast prawdopodobieństwo zakażenia w przy-
padku zakłucia igłą skażoną HIV ocenia się na
ok. 0,3%, podczas gdy w przypadku ekspozycji na
HBV i HCV prawdopodobieństwo zakażenia wynosi
odpowiednio 6-30% i około 1,8% (1).

Przyrannie rozprzestrzeniają się takie bakterie,

jak: laseczka jadu kiełbasianego (Clostridium botu-
linum), laseczka zgorzeli gazowej (Clostridium per-
fringens) czy laseczka tężca (Clostridium tetani).

42

Promotor 10/08

Bezpieczeństwo

Za drogę krwiopochodną można uznać ukłucia

niektórych stawonogów. Epidemiolodzy zwracają
uwagę na choroby transmisyjne przenoszone
przez niektóre gatunki owadów, zwłaszcza kleszcze
(Ixodes ricinus). W Europie tą drogą rozprzestrzenia-
ją się wirus kleszczowego zapalenia mózgu i opon
mózgowo-rdzeniowych oraz bakteria powodująca
boreliozę (Borrelia burgdorferi). Kleszcze przenoszą
również riketsje, np. Anaplasma phagocytophilum
i Ehrlichia chaffeensis, wywołujące zakażenia go-
rączkowe określane zbiorczo jako anaplazmoza lub
erlichioza. Choroby transmisyjne wykazują od kilku
lat tendencję wzrostową, o czym świadczy wzrost
liczby rejestrowanych w Polsce przypadków bore-
liozy. Kleszcze są też prawdopodobnie nosicielami
wielu innych chorób, np. toksoplazmozy (1, 3).

Wśród patogenów przenoszonych przez tzw. orga-

nizmy wektorowe, do których zaliczane są niektóre
owady (karaluchy, prusaki, mrówki faraona), naj-
częściej występują: wirusy miąższowego zapalenia
wątroby, pałeczki Salmonella, pałeczki czerwonki,
prątki gruźlicy, enterotoksyczne gronkowce, riket-
sje duru plamistego, patogenne gatunki grzybów,
a także jaja robaków pasożytniczych.

Ważną rolę w rozprzestrzenianiu się czynników

biologicznych odgrywają też kręgowce (głównie
zwierzęta hodowlane), które są nosicielami mikroor-
ganizmów i pasożytów powodujących liczne choroby
odzwierzęce. Do zakażenia może dojść przez skórę
i błony śluzowe w wyniku bezpośredniego kontaktu
z zarażonym zwierzęciem, z zakażonymi przedmio-
tami, produktami pochodzenia zwierzęcego (mięso,
sierść, wełna). Do mikroorganizmów powodujących
choroby odzwierzęce należą bakterie powodujące
brucelozę, leptospirozy, listeriozy, gruźlicę, tula-
remię, bakterie z rodzaju Chlamydia powodujące
ornitozy, wirusy ospy krów, wirus wścieklizny,
niesztowicy, a także zakaźne grzyby (dermatofity)
z rodzaju Trichophyton powodujące odzwierzęce
grzybice skóry (3).

K

ONTAKT

RĘKA

–

USTA

Czynniki biologiczne mogą bezpośrednio wnikać
do organizmu również z pożywieniem lub wodą,
a także tzw. drogą fekalno-oralną, poprzez kontakt
ręka – usta. Zagrożenie chorobami zawodowymi
przenoszonymi drogą pokarmową nie występuje
często, nie mniej tą drogą przenoszą się: wirus
zapalenia wątroby typu A, powodujący żółtaczkę
pokarmową (tzw. choroba brudnych rąk), a także
laseczka jadu kiełbasianego – niezwykle silna
neurotoksyna powodująca porażenie układu ner-
wowego i mięśni, oraz liczne bakterie wywołujące,
ogólnie mówiąc, zatrucia pokarmowe często prze-
biegające z powikłaniami wielonarządowymi. Do
najczęściej spotykanych bakterii należą: pałeczki
z rodzaju Salmonella, pałeczki kampylobakteriozy

(Campylobacter jejuni), pałeczki listeriozy (Listeria
monocytogenes), jersiniozy (Yersinia enterocoliti-
ca), okrężnicy (Escherichia coli), czerwonki (Shigella
dysenteriae) oraz gronkowce i paciorkowce.

Drogą pokarmową szerzą się też choroby pa-

sożytnicze. Do pasożytów wewnętrznych należą
pierwotniaki i robaki wywołujące choroby inwazyjne.
Wśród pierwotniaków pasożytniczych największe
znaczenie ma przenoszony przez koty zarodnikowiec
(Toxoplasma gondii), wśród robaków: tasiemce (ta-
siemiec bąblowiec, tasiemiec uzbrojony i nieuzbro-
jony), przywry (motylica wątrobowa) oraz nicienie
(tęgoryjec, włosień kręty, glista ludzka).

Oczywiście wiele mikroorganizmów rozprze-

strzenia się kilkoma lub też wszystkimi możliwymi
drogami, np. bakterie z rodzaju Enterobacter spp.
powodujące oportunistyczne zapalenia dróg mo-
czowych, żołądka, jelit, płuc, a także reakcje immu-
notoksyczne wywołane endotoksyną. Do tej grupy
należą gronkowce powodujące zakażenia ropne
i stany zapalne dróg oddechowych (Staphylococcus
aureus – gronkowiec złocisty).

Możliwość rozprzestrzeniania się czynników

biologicznych jest jednym z kryteriów klasyfikacji
czynników biologicznych do czterech grup zagroże-
nia (zgodnie z wykazem szkodliwych czynników bio-
logicznych, stanowiącym załącznik 1 do Rozporzą-
dzenia, Dz.U. nr 81/2005, poz. 716) oraz ma istotne
znaczenie w procesie analizy oceny ryzyka zawo-
dowego.

O

CENA

RYZYKA

ZAWODOWEGO

Przy ocenie ryzyka zawodowego pracowników nara-
żonych na działanie szkodliwych czynników biologicz-
nych istotne jest, czy droga przenoszenia (rozprze-
strzeniania się) czynników biologicznych pokrywa
się z drogą ich wnikania do organizmu podczas
wykonywania czynności zawodowych. Na przykład
obecność na stanowisku pracy czynników z grupy 3.
stanowi ograniczone ryzyko dla pracowników, gdyż
czynniki te nie przenoszą się drogą powietrzną i nie
są zakaźne po narażeniu drogą oddechową (np.
wirus wścieklizny, wirus kleszczowego zapalenia
mózgu, wirusy zapalenia wątroby typu C, wirus HIV).
Czynniki te są przenoszone wyłącznie drogą bezpo-
średniego kontaktu, wobec czego stanowią istotne
zagrożenie przede wszystkim dla pracowników
wykonujących czynności manualne (3).

Niezmiernie istotne jest kontrolowanie czynno-

ści zwiększających ryzyko rozprzestrzeniania się
czynników biologicznych. Do czynności, na które
należy zwrócić szczególną uwagę, należą np. takie,
podczas których może tworzyć się aerozol (pył),
czynności manualne z wysokim ryzykiem skalecze-
nia, prace, którym może towarzyszyć występowanie
czynników o niskiej dawce infekcyjnej lub należą-
cych do wysokiej grupy zagrożenia (3).

‰

Piśmiennictwo

1. Dutkiewicz J.:

Biologiczne czynniki

zagrożenia zawo-

dowego – aktualne

problemy. „Medycy-

na Pracy”, 2004.

2. Dutkiewicz J.,

Śpiewak R., Jabłoń-

ski L., Szymańska J.:

Biologiczne czynniki

zagrożenia zawodo-

wego. Klasyfikacja,

narażone grupy

zawodowe, pomiary,

profilaktyka. Instytut

Medycyny Wsi,

Lublin 2007.

3. Dutkiewicz J.,

Zapór L.: Czynniki

biologiczne. [W:]

Ryzyko zawodowe.

Metodyczne pod-

stawy oceny. Pod

red. Zawieski W.M.,

CIOP-PIB, Warszawa

2007.