Metoda profilowania konopi

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 254/06

W poprzednich numerach „Proble-

mów Kryminalistyki”

1,2,3,4,5

przed-

stawione zosta³y badania wstêpne,
efekty matrycowe oraz walidacja me-
tody zwi¹zanej z profilowaniem kono-
pi na podstawie sk³adu pierwiastko-
wego. W tym artykule autorzy przed-
stawiaj¹ wykorzystanie opracowanej
metody do okreœlenia rozk³adu pier-
wiastków w zielu konopi. Uzupe³nie-
niem badañ, a tak¿e nowoœci¹ w pol-
skiej kryminalistyce, by³o wykorzysta-
nie do iloœciowego oznaczania o³o-
wiu spektrometru absorpcji atomowej
udostêpnionego przez Katedrê i Za-
k³ad Chemii Nieorganicznej i Anali-
tycznej Wydzia³u Farmaceutycznego
Akademii Medycznej w Warszawie.
Podsumowaniem tego etapu pracy
naukowo-badawczej by³o zastosowa-
nie zdobytej wiedzy i nabytego do-
œwiadczenia w badaniach porównaw-
czych konopi.

Nale¿y podkreœliæ, ¿e analiza po-

równawcza w ekspertyzach chemicz-
nych ma za zadanie wykazaæ, ¿e œla-
dy (np. druty, szk³a, roœliny itp.) przed
rozdzieleniem pochodzi³y z najbli¿-
szego s¹siedztwa. Badania takie wy-
konywane s¹ wtedy, kiedy porów-
nawcze badania mechanoskopijne
(daj¹ce odpowiedŸ na pytanie, czy
porównywane œlady stanowi³y przed
rozdzieleniem jedn¹ ca³oœæ) da³y wy-
nik negatywny, a wszystkie inne po-
szlaki przemawiaj¹ za ich wspólnym
pochodzeniem. Badania takie opiera-
j¹ siê na analizie i porównaniu pier-
wiastków charakterystycznych

tylko

dla danej partii materia³u. Na przy-
k³ad w przypadku stali czêsto decy-

duj¹cy wp³yw na sk³ad pierwiastków
œladowych ma dodawany z³om. Po-
dobnie jest ze szk³em. Dodawana
st³uczka szklana te¿ wp³ywa na za-
wartoœæ pierwiastków œladowych.
A w przypadku roœlin czynnikami taki-
mi bêd¹ lokalne warunki atmosfe-
ryczne, nawo¿enie, gleba, uprzemy-
s³owienie.

Dla przypomnienia nale¿y podaæ,

¿e w badaniach wykorzystywany jest
spektrometr ICP-OES Optima
3100XL firmy Perkin Elmer. Zgodnie
z opisanymi wynikami

do dalszych

badañ wybrane zosta³y warunki od-
porne (ang. robust), których parame-
try zamieszczono w tabeli 1.

Uzupe³nieniem metodyki by³o wy-

korzystanie spektrometru absorpcji
atomowej (AVANTA ULTRAZ, GBC).

Próbki ziela konopi przygotowy-

wane s¹ do badañ na drodze minera-
lizacji na mokro z wykorzystaniem
energii mikrofalowej w uk³adzie za-
mkniêtym za pomoc¹ systemu Multi-
wave firmy Anton Paar (Perkin El-
mer) z u¿yciem mieszaniny kwasu
azotowego i wody utlenionej.

Rozk³ad pierwiastków
w zielu konopi

W celu prawid³owego wykorzysta-

nia metody w badaniach próbek ko-
nopi pochodz¹cych z nadsy³anych do
Wydzia³u Chemii CLK KGP ekspertyz
istotne jest zbadanie rozk³adu pier-

wiastków w poszczegól-
nych czêœciach roœliny.

Konopie

8,9

, jak ka¿da

roœlina, sk³ada siê z dwu
zasadniczych czêœci: pod-
ziemnej – korzenia i nad-
ziemnej, tj. ³odygi, liœci
i kwiatu (ryc. 1).

System korzeniowy

sk³ada siê z

korzenia

g³ównego (palowego) do-
chodz¹cego do 2 m d³ugo-
œci. Od korzenia palowego
wyrastaj¹ wokó³ niego ko-
rzenie boczne pierwszego
rzêdu, a z nich wyrastaj¹
korzenie drugiego rzêdu,
tworz¹c siln¹ sieæ korze-
niow¹. Korzenie te roz-
przestrzeniaj¹ siê w pro-
mieniu oko³o 1 m. £odyga

konopi jest zwykle prosta i nierozga-
³êziona. W jej górnej czêœci roœlina
tworzy tzw. wiechê. Wielkoœæ wiechy

Marzena Kuras
Marek Wachowicz

Metoda profilowania konopi
na podstawie sk³adu
pierwiastkowego – cz. III.
Rozk³ad pierwiastków
w zielu konopi.
Analiza porównawcza. GF AAS

Parametr

Warunki
odporne

Przepływ gazu plazmowego [l/min]

Przepływ gazu pomocniczego [l/min]

0,5

Przepływ gazu przez rozpylacz [l/min]

0,5

Moc plazmy [W]

1450

Wysokość obserwacji plazmy [mm]

Przepływ próbki [ml/min]*

1,5

Czas opóźnienia [s]

Tabela 1

Warunki operacyjne pracy spektrometru

Spectrometer operational parameters

* W metodzie wzorca wewnêtrznego przep³yw próbki wynosi
0,65 ml/min, a czas opóŸnienia 90 s

zale¿y od sposobu uprawy, typu i od-
miany konopi. £odyga wyrasta wyso-
ko – w warunkach Polski do 2 m.
M³ode soczyste ³odygi konopi s¹ tra-
wiastozielone, delikatnie ow³osione
i walcowate. PóŸniej kszta³t ³odygi
zmienia siê na szeœcio- i czterogra-
niasty i jednoczeœnie nastêpuje stop-
niowe drewnienie. W górnej czêœci
staj¹ siê one bruzdkowane i gêœciej
ow³osione, a wewn¹trz zaczyna siê
tworzyæ pusty kana³ rdzeniowy. Pod
koniec wegetacji przebiega on prawie
przez ca³¹ ³odygê, z wyj¹tkiem czêœci
przykorzeniowej i tu¿ pod wiech¹. Za-
równo d³ugoœæ ³odygi, jak i jej gru-
boœæ zale¿¹ od odmiany, rodzaju gle-
by i agrotechniki. £odyga konopi ma
wêz³y i miêdzywêŸla, których liczba
u wykszta³conej roœliny wynosi 7–10.
Z ³odygi konopi wyrastaj¹ liœcie (ryc.
2), których gêstsze rozmieszczenie

obserwujemy w czêœci wierzcho³ko-
wej, a rzadsze w dolnej czêœci ³odygi.
Z jednego ogonka liœciowego wyrasta
5–11 listków lancetowatych, d³onia-
sto u³o¿onych, o brzegach z¹bkowa-
nych. Górny liœæ roœliny mêskiej two-
rzy jeden lancetowaty odcinek, nato-

miast liœæ wiechy roœliny ¿eñskiej
sk³ada siê z trzech odcinków.

Kwiat p³askoni jest piêciodzielny,

z piêcioma zielonymi listkami, piêcio-
ma ¿ó³tymi pylnikami. Z woreczka
pylnika, po jego pêkniêciu, wysypuj¹
siê kuliste ziarenka py³ku. Kwiat g³o-
wacza ma zielony okwiat otaczaj¹cy
s³upek o jednokomorowej zal¹¿ni. Na
zewn¹trz wysuniête s¹ dwa jasnozie-
lone znamiona, które œwiadcz¹ o doj-
rza³oœci p³ciowej kwiatu. Kwiaty p³a-
skoni i g³owaczy zebrane s¹ w kwia-
tostany zwane wiechami. Wiecha
p³askoni ma kszta³t miote³ki, jest luŸ-
na i silnie rozga³êziona, natomiast
wiecha g³owaczy jest bardziej zwarta
i silniej ulistniona (ryc. 3 i 4).

Kwiaty ¿eñskie zapylone py³kiem

kwiatów mêskich wytwarzaj¹ po up³y-
wie ok. 4 tygodni od zap³odnienia
owoce – orzeszki, zwane potocznie
nasionami lub czasem siemieniem.
Owoc os³oniêty tward¹, such¹ owoc-
ni¹ zawiera jedno nasienie. Owoce
konopi o g³adkiej, lekko po³yskuj¹cej
okrywie i kulistym, nieco sp³aszczo-
nym kszta³cie cechuje du¿a zmien-
noœæ wielkoœci i zabarwienia (ryc. 5).
Jasnozielone, w stanie niedojrza³ym

przybieraj¹ stopniowo barwê szar¹
do brunatnej.

Jak widaæ, ziele konopi sk³ada siê

z wielu elementów o ró¿nym prze-
znaczeniu. Mo¿na wiêc siê spodzie-
waæ, ¿e ich sk³ady pierwiastkowe bê-
d¹ siê ró¿niæ. Umiejêtnoœæ rozpozna-
wania tych elementów oraz zbadanie
rozk³adu pierwiastków jest bardzo
istotne dla dalszych prac zwi¹zanych
z tym tematem badawczym.

Analizie poddano korzeñ, ³odygê,

liœcie, kwiatostany oraz nasiona. Ba-
dania i obliczenia wykonano dla
trzech ¿eñskich roœlin konopi pocho-
dz¹cych z ró¿nych miejsc Polski.
Uzyskane wyniki zamieszczono na
rycinach 6–15.

Ze wzglêdu na ró¿n¹ zawartoœæ

pierwiastków w próbkach konopi nie
przedstawiono ich stê¿eñ w mg/kg,
natomiast dla przejrzystoœci podano
zawartoœci procentowe pierwiastków
w danej czêœci roœliny, obliczone na
przyk³adzie ³odygi wed³ug wzoru (1):

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 254/06

Ryc. 1. Elementy roœliny Cannabis sativa L.23
1. mêski kwiatostan, 2. mêski kwiat, 3. ¿eñski
kwiatostan, 4. ¿eñski kwiat, 5. owoc, 6. nasionko
Fig. 1. Cannabis sativa L.23 1. male
inflorescence, 2. male blossom, 3. female
inflorescence, 4. female blossom, 5. fruit,
6. seed

Ryc. 2. Liœcie roœliny konopi11
Fig. 2. Leaves of cannabis11

Ryc. 3. Kwiatostan
mêski
Fig. 3. Male
inflorescence

Ryc. 4. Kwiatostan
¿eñski
Fig. 4. Female
inflorescence

Ryc. 5. Nasiona ziela konopi 12
Fig. 5. Seeds of cannabis 12

Kwiatostany

Nasiona

zawartość względna [%]

roślina 1

roślina 2

roślina 3

Kwiatostany

Nasiona

zawartość względna [%]

roślina 1

roślina 2

roślina 3

Ryc. 6. Zawartoœæ boru w ró¿nych czêœciach
roœliny konopi
Fig. 6. Abundance of boron in various parts of
cannabis

Ryc. 7. Zawartoœæ baru w ró¿nych czêœciach
roœliny konopi
Fig. 7. Abundance of barium in various parts of
cannabis

(1)

gdzie:

³odyga

– zawartoœæ procentowa

pierwiastka w ³odydze,
C

³odyga

– stê¿enie pierwiastka

w ³odydze wyra¿one w mg/kg,
C

korzeñ

– stê¿enie pierwiastka

w korzeniu wyra¿one w mg/kg,
C

kwiatostan

– stê¿enie pierwiastka

kwiatostanie wyra¿one w mg/kg,
C

nasiona

– stê¿enie pierwiastka

w nasionach wyra¿one w mg/kg.

Jak wynika ze wzoru, za 100%

przyjêto sumê zawartoœci danego
pierwiastka w badanych czêœciach
roœliny. Oczywiste jest, ¿e nie jest to
faktyczne stê¿enie procentowe pier-
wiastka w roœlinie, bo nie znamy jego
ca³kowitej zawartoœci w ca³ej roœlinie
(znamy zawartoœæ jedynie w czê-
œciach roœliny poddawanych bada-
niom), jednak¿e dla potrzeb badañ
wystarczy³y informacje na temat

wzglêdnej zawartoœci danego pier-
wiastka w poszczególnych czêœciach
roœliny konopi.

Najwiêksz¹ zawartoœæ B, Ca i Sr

oznaczono w zielonych czêœciach ro-
œliny konopi, tj. liœciach i kwiatosta-
nach. Wynosi ona 50–70% ca³kowitej
zawartoœci tych pierwiastków w ba-
danych czêœciach konopi. Stê¿enie
w korzeniach, ³odygach i nasionach
jest stosunkowo niewielkie i wynosi

oko³o 8% dla boru i strontu oraz do
5% dla wapnia. Te obserwacje s¹
zgodne z doniesieniami piœmienni-
czymi

Mangan, magnez, miedŸ i cynk to

pierwiastki, których znacz¹ce zawar-
toœci zaobserwowano w nasionach.
Mangan wystêpuje we wszystkich ¿y-
wych komórkach roœlin, szczególnie
w tkankach okrywaj¹cych i liœciach

To t³umaczy du¿¹ koncentracjê tego

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 254/06

Kwiatostany

Nasiona

zawartość względna [%]

roślina 1

roślina 2

roślina 3

Kwiatostany

Nasiona

zawartość względna [%]

roślina 1

roślina 2

roślina 3

Kwiatostany

Nasiona

zawartość względna [%]

roślina 1

roślina 2

roślina 3

Kwiatostany

Nasiona

zawartość względna [%]

roślina 1

roślina 2

roślina 3

Kwiatostany

Nasiona

zawartość względna [%]

roślina 1

roślina 2

roślina 3

sio

ść

zgl

ęd

[

]

roślina 1

roślina 2

roślina 3

Kwiatostany

Nasiona

zawartość względna [%]

roślina 1

roślina 2

roślina 3

Kwiatostany

Nasiona

zawartość względna [%]

roślina 1

roślina 2

roślina 3

Ryc. 8. Zawartoœæ wapnia w ró¿nych czêœciach
roœliny konopi
Fig. 8. Abundance of calcium in various parts of
cannabis

Ryc. 11. Zawartoœæ magnezu w ró¿nych
czêœciach roœliny konopi
Fig. 11. Abundance of magnesium in various
parts of cannabis

Ryc. 14. Zawartoœæ o³owiu w ró¿nych czêœciach
roœliny konopi
Fig. 14. Abundance of lead in various parts of
cannabis

Ryc. 15. Zawartoœæ cynku w ró¿nych czêœciach
roœliny konopi
Fig. 15. Abundance of zinc in various parts of
cannabis

Ryc. 12. Zawartoœæ manganu w ró¿nych
czêœciach roœliny konopi
Fig. 12. Abundance of manganese in various
parts of cannabis

Ryc. 13. Zawartoœæ strontu w ró¿nych czêœciach
roœliny konopi
Fig. 13. Abundance of strontium in various parts
of cannabis

Ryc. 9. Zawartoœæ miedzi w ró¿nych czêœciach
roœliny konopi
Fig. 9. Abundance of copper in various parts of
cannabis

Ryc. 10. Zawartoœæ ¿elaza w ró¿nych czêœciach
roœliny konopi
Fig. 10. Abundance of iron in various parts of
cannabis

nasiona

kwiatostan

liœiœc

korzeñ

³odyga

∗

100

pierwiastka w liœciach, kwiatostanach
i nasionach roœliny konopi. Nale¿y
zauwa¿yæ, ¿e zawartoœæ Mn jest ró¿-
na dla ró¿nych roœlin. Mo¿na przy-
puszczaæ, ¿e warunki glebowe i kli-
matyczne by³y przyczyn¹ mniejszej
mobilnoœci manganu w

roœlinie

2 w stosunku do roœlin 1 i 3.

Podobne zachowanie do manga-

nu wykazuje magnez. Najwiêksze je-
go nagromadzenie (35–45%) wystê-
puje w liœciach, troszkê mniejsze –
oko³o 25–30% – w kwiatostanach
i nasionach.

MiedŸ i cynk to pierwiastki, których

nagromadzenie jest najmniejsze w ko-
rzeniach i ³odygach, wiêksze w li-
œciach i kwiatostanach, a najwiêksze
w nasionach (do 50% ca³kowitej za-
wartoœci). Mo¿na przypuszczaæ, ¿e s¹
to sk³adniki niezbêdne do formowania
nasion i py³ku roœlin. Spoœród wszyst-
kich oznaczanych pierwiastków w ko-
rzeniu i ³odydze zgromadzi³o siê naj-
wiêcej baru. Jego zawartoœæ wynosi
tam 8–19%. Zawartoœæ ¿elaza w ko-
rzeniu konopi jest stosunkowo wysoka
i wynosi od 15 do 19%. Charaktery-
styczne jest nagromadzenie oko³o
65% tego pierwiastka w liœciach.

O³ów, jako pierwiastek toksyczny

dla roœlin, jest zatrzymywany g³ównie
w korzeniu – a¿ 85%. Poza tym jest
ma³o mobilny i w wy¿szych partiach
roœliny obserwuje siê jego coraz
mniejsze zawartoœci.

Te badania wskazuj¹ na du¿e

zró¿nicowanie zawartoœci pierwiast-
ków w poszczególnych czêœciach ro-
œliny konopi. Zawartoœci niektórych
pierwiastków (np.: Fe) w liœciach
i kwiatostanach s¹ istotnie ró¿ne,
wiêc proporcje w zawartoœciach tych
czêœci roœlin mog¹ istotnie wp³ywaæ
na uzyskane wyniki analityczne. Jed-
nak najwiêkszy wp³yw na uzyskane
stê¿enie ma iloœæ nasion w próbce
analitycznej. Stê¿enie prawie wszyst-
kich pierwiastków jest znacz¹co ró¿-
ne w nasionach i kwiatostanach.

Atomowa spektrometria
absorpcyjna z atomizacj¹
w kuwecie grafitowej (GF AAS)

Jak napisano na wstêpie, w tej

pracy naukowo-badawczej spraw-

dzono mo¿liwoœæ wykorzystania tej
techniki analitycznej do badania sk³a-
dów pierwiastkowych w œladach kry-
minalistycznych. Dodatkowym bodŸ-
cem by³ problem oznaczania tak ni-
skich poziomów o³owiu przy pomocy
posiadanego spektrometru ICP-OES.

Ta czêœæ materia³u jest pierwsz¹

publikacj¹ zwi¹zan¹ z technik¹ AAS
na ³amach „Problemów Kryminalisty-
ki” dlatego te¿ bêdzie ona przedsta-
wiona równie dok³adnie, jak
ICP-OES. Wydaje siê te¿, ¿e bêdzie
to pierwszy krok w rozwa¿aniach nad
dalszym rozwojem analizy œladowej
w kryminalistyce.

Podstawy metody

Badania absorpcji promieniowania

przez wolne atomy zapocz¹tkowane
zosta³y odkryciem w 1802 r. przez
Wollastone’a ciemnych linii w widmie
ci¹g³ym œwiat³a s³onecznego. Prawie
60 lat póŸniej Kirchhoff i Bunsen wyja-
œnili, ¿e zjawisko to jest spowodowa-
ne absorpcj¹ promieniowania przez
atomy pierwiastków znajduj¹cych siê
w zewnêtrznej, ch³odniejszej war-
stwie korony s³onecznej. Do celów
analitycznych zjawisko absorpcji pro-
mieniowania zosta³o wykorzystane
dopiero w 1955 r. przez Walsha. Te
zjawiska by³y podstaw¹ do opracowa-
nia atomowej spektrometrii absorpcyj-
nej w skrócie znanej jako AAS.

Technika ta opiera siê na zjawisku

absorpcji promieniowania przez wol-
ne atomy. Analiza jakoœciowa jest
mo¿liwa, gdy¿ absorbowane jest pro-
mieniowanie o d³ugoœci fali charakte-
rystycznej dla oznaczanego pier-
wiastka. Oznaczenie iloœci pierwiast-
ka opiera siê na fakcie, ¿e iloœæ zaab-
sorbowanego promieniowania (ab-
sorbancja) jest wprost proporcjonal-
na do stê¿enia analitu w próbce. Za-
le¿noœæ iloœciow¹ absorbancji (A)
przedstawia równanie 2.

(2)

gdzie:
It – natê¿enie wi¹zki promieniowania

po przejœciu przez oœrodek, za-
wieraj¹ce wolne, oznaczane ato-
my,

– natê¿enie wi¹zki promieniowania

padaj¹cego,

χ – atomowy wspó³czynnik absorpcji,
N – liczba atomów w stanie podsta-

wowym,

l – d³ugoœæ drogi optycznej.

ród³em linii absorpcyjnych s¹

wolne atomy, a nie ich zwi¹zki. Dlate-
go badan¹ próbkê nale¿y poddaæ
atomizacji (czyli poddaæ procesowi
otrzymywania wolnych atomów
w stanie pary), tak aby wytworzyæ
mo¿liwie jak najwiêcej wolnych ato-
mów pierwiastka, którego zawartoœæ
chce siê oznaczyæ. Iloœæ takich ato-
mów powinna byæ wprost proporcjo-
nalna do zawartoœci oznaczanego
pierwiastka w próbce, przy czym ato-
my te powinny znajdowaæ siê w swo-
im stanie podstawowym. Atomy takie
uzyskuje siê najczêœciej przez ter-
miczny rozk³ad próbki. Niekorzyst-
nym ubocznym efektem stosowania
wysokich temperatur jest wzbudzenie
termiczne czêœci otrzymanych ato-
mów

Stosunek liczby atomów wzbudzo-

nych do znajduj¹cych siê w swoim
stanie podstawowym okreœla wzór
Boltzmanna (równanie 3).

(3)

gdzie:
Ni – liczba atomów w stanie wzbudzo-

nym,

–

liczba atomów w stanie
podstawowym,

gi/g0– tzw. stosunek wag statystycz-

nych stanów,

T – temperatura [K],
k – sta³a Boltzmanna,
∆E – ró¿nica energii miêdzy stanem

wzbudzonym i podstawowym,

e – podstawa logarytmów naturalnych

(2,7183).

Stosunek N

w temperaturze

2700

C dla wiêkszoœci pierwiastków

wynosi oko³o 10

-10

÷10

-3

, dziêki cze-

mu iloœæ niewzbudzonych atomów
jest wystarczaj¹ca do prowadzenia
oznaczeñ metod¹ AAS.

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 254/06

⋅

303

log

∆

−

⋅

Aparatura

Schemat blokowy spektrometru

absorpcji atomowej przedstawiono
na rycinie 16.

Podstawow¹ rol¹ Ÿród³a promie-

niowania jest emisja wi¹zki promie-
niowania charakterystycznego dla
danego pierwiastka. Obecnie stosuje
siê dwa rodzaje Ÿróde³ promieniowa-
nia: lampy z katod¹ wnêkow¹ (Hol-
low Cathode Lamp – HCL) lub lampy
z wy³adowaniem bezelektrodowym
(Electrodeless Discharge Lamp –
EDL). Lampy z katod¹ wnêkow¹
zbudowane s¹ ze szklanego cylindra
zakoñczonego okienkiem kwarco-
wym, wype³nionego gazem szlachet-
nym pod ciœnieniem kilku hektopa-
skali. Wewn¹trz jest umieszczona
katoda w kszta³cie wydr¹¿onego
walca. Jest ona wykonana z metalu,
który bêdzie oznaczany za pomoc¹
tej lampy. Anodê najczêœciej stanowi
prêt wolframowy. Pod wp³ywem
przy³o¿onego napiêcia w gazie na-
stêpuje wy³adowanie elektryczne
i p³ynie niewielki pr¹d. Dodatnio na-
³adowane jony gazu szlachetnego
uderzaj¹ w powierzchniê katody
i wybijaj¹ z niej atomy metalu. Tu
z kolei, w wyniku zderzeñ z jonami
gazu szlachetnego, ulegaj¹ wzbu-
dzeniu i powracaj¹c do stanu pod-
stawowego, emituj¹ widmo charakte-
rystyczne dla materia³u katody i gazu
wype³niaj¹cego lampê. Dlatego te¿
niezwykle wa¿ne jest, by katoda wy-
konana by³a z metalu o jak najwiêk-
szym stopniu czystoœci. Poniewa¿
lampa emituje linie o ró¿nych d³ugo-
œciach fali, stosuje siê monochroma-
tory wycinaj¹ce po¿¹dan¹ liniê anali-
tyczn¹.

Przy oznaczaniu pierwiastków lot-

nych lampy z katod¹ wnêkow¹ s¹
nieefektywne, ze wzglêdu na zbyt ni-
sk¹ emitowan¹ przez nie energiê.
Jest to zwi¹zane ze zjawiskiem sa-

moabsorpcji. Alternatyw¹ jest zasto-
sowanie lampy EDL. Stanowi j¹ zato-
piona rurka kwarcowa, wype³niona
gazem szlachetnym pod ciœnieniem
i zawieraj¹ca niewielk¹ iloœæ odpo-
wiedniego pierwiastka lub jego soli.
Rurka ta jest umieszczona wewn¹trz
cewki indukcyjnej wytwarzaj¹cej pole
elektromagnetyczne o czêstoœci ra-
diowej. Dostarczana w ten sposób
energia powoduje przeprowadzenie
pierwiastka w stan pary, jego atomi-
zacjê oraz wzbudzenie powsta³ych
atomów.

Promieniowanie charakterystycz-

ne dla analitu przepuszczane jest
przez atomizer, który ma za zadanie
przeprowadzenie próbki w stan wol-
nych atomów. Jest to kluczowy etap
w analizie iloœciowej. Atomizer powi-
nien charakteryzowaæ siê dobr¹ wy-
dajnoœci¹ wolnych atomów w stanie
podstawowym, zapewniæ prostolinio-
w¹ zale¿noœæ miêdzy iloœci¹ ozna-
czanego pierwiastka w próbce, a stê-
¿eniem jego atomów w plazmie ab-
sorbuj¹cej promieniowanie oraz za-
pewniæ dostateczn¹ d³ugoœæ drogi
optycznej. Wytwarzane atomy powin-
ny w jak najmniejszym stopniu ulegaæ
wzbudzeniu i jonizacji wskutek wza-
jemnych zderzeñ i jak najd³u¿ej prze-
bywaæ w obszarze przechodz¹cej
wi¹zki promieniowania

W aparatach AAS stosowane s¹

dwa rodzaje atomizerów:

– p³omieniowy,
– elektrotermiczny.

Poniewa¿ w badaniach wykorzy-

stywana jest atomizacja elektroter-
miczna (GF AAS zostanie ona omó-
wiona dok³adniej.

W atomizacji elektrotermicznej od-

powiednia iloœæ roztworu próbki, za-
zwyczaj 10–50 µl, jest wprowadzana
do pieca grafitowego, w którym zmie-
niana skokowo temperatura powodu-
je odparowanie rozpuszczalnika
i usuniêcie mo¿liwie du¿ej iloœci pier-
wiastków przeszkadzaj¹cych. Ca³a
próbka wprowadzana do atomizera
jest atomizowana w krótkim czasie
(zazwyczaj 1 s) i otrzymywany jest
sygna³ o kszta³cie piku, zmienny
w czasie, którego powierzchnia (zin-
tegrowana absorbancja) jest propor-
cjonalna do masy analitu obecnego
w roztworze badanym.

Piec grafitowy ma postaæ rurki gra-

fitowej o d³ugoœci 3–5 cm i œrednicy
wewnêtrznej 4–6 mm. Na obu koñ-
cach tej rurki umieszczone s¹ grafito-
we pierœcienie po³¹czone z metalo-
wymi uchwytami ch³odzonymi wod¹,
którymi dostarczany jest pr¹d elek-
tryczny. Ca³oœæ umieszczona jest
w obudowie, wewn¹trz której prze-
p³ywa gaz chroni¹cy grafit przed spa-
leniem, a tak¿e usuwaj¹cy produkty
uboczne na etapie pirolizy. Po-
wierzchnia rurki pokryta jest warstw¹
grafitu pirolitycznego, którego zwarta
struktura zapobiega wnikaniu próbki
w g³¹b grafitu. W górnej czêœci rurki
jest umieszczony otwór, poprzez któ-
ry próbka jest wprowadzana do ato-
mizera.

Promieniowanie emitowane przez

Ÿród³o œwiat³a nie jest monochroma-
tyczne, dlatego te¿ niezbêdnym ele-
mentem spektrometru AAS jest mo-
nochromator. W aparatach produko-
wanych seryjnie dzia³a on na zasa-
dzie siatki dyfrakcyjnej naciêtej na
powierzchni zwierciad³a. Z rozsz-
czepionej wi¹zki promieniowania
wycina siê potrzebn¹ liniê za pomo-
c¹ regulowanej szczeliny. Jej szero-
koœæ nie mo¿e byæ za du¿a, gdy¿
mog³aby wtedy obj¹æ s¹siaduj¹ce li-
nie emitowanego przez Ÿród³o pro-
mieniowania. Szczelina wyjœciowa
nie powinna byæ jednak zbyt w¹ska,
gdy¿ powodowa³oby to zmniejszenie
natê¿enia promieniowania, a w kon-

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 254/06

Ryc. 16. Schemat blokowy spektrometru absorpcji atomowej
Fig. 16. Atomic absorption spectrometer – a scheme

1 – Ÿród³o wzbudzenia
2 – atomizer
3 – monochromator
4 – detektor
5 – wzmacniacz
6 – rejestrator

sekwencji os³abienie czu³oœci po-
miaru.

Detektorem promieniowania jest

fotopowielacz umo¿liwiaj¹cy wzmoc-
nienie sygna³u, który nastêpnie jest
rejestrowany przez sprzê¿ony z apa-
ratem komputer.

Interferencje i metody ich eliminacji

Jak wiadomo, nie istniej¹ metody

analityczne, które nie s¹ obarczone
¿adnymi interferencjami. W atomo-
wej spektrometrii absorpcyjnej mo¿-
na obserwowaæ dwa typy interferen-
cji:

– spektralne,
– chemiczne.

Interferencje spektralne

Przyczyn¹ interferencji spektral-

nych mog¹ byæ nastêpuj¹ce czynni-
ki

Nak³adanie siê linii rezonanso-

wej oznaczanego pierwiastka z linia-
mi spektralnymi innych pierwiastków
obecnych w próbce. Dzieje siê tak,
gdy kilka pierwiastków ma zbli¿one
d³ugoœci fali linii rezonansowych. Naj-
prostszym sposobem unikniêcia tego
typu interferencji jest wybór innej linii
analitycznej.

Emisja promieniowania przez

wzbudzone w atomizerze atomy,
cz¹stki cia³ sta³ych i cz¹steczki
zwi¹zków powoduj¹ce pozorne
zmniejszenie absorpcji. Aby wyelimi-
nowaæ wp³yw emisji promieniowania
na jego absorpcjê, stosuje siê modu-
lacjê elektryczn¹ lub mechaniczn¹
wi¹zki œwietlnej emitowanej przez
lampê. Œwiat³o lampy przepuszcza
siê przez atomizer impulsowo.
W okresie trwania impulsu, œwiat³o
zbierane przez detektor pochodzi za-
równo od lampy, jak i atomizera. Gdy
lampa jest zas³oniêta, œwiat³o pocho-
dzi tylko od atomizera. Zestrojony
z cyklem pracy wzmacniacz dokonu-
je korekcji intensywnoœci promienio-
wania, pomniejszaj¹c wartoœæ mie-
rzon¹ w czasie trwania impulsu
o wartoœæ emisji w³asnej atomizera.

Rozpraszanie œwiat³a na cz¹st-

kach cia³ sta³ych obecnych w pla-
zmie, szczególnie wtedy, gdy linia

analityczna oznaczanego pierwiastka
le¿y w zakresie ultrafioletu. Cz¹stki te
pochodz¹ z próbki i ich powstawaniu,
mo¿na zapobiegaæ poprzez odpo-
wiedni dobór warunków atomizacji.

Niespecyficzna absorpcja cz¹-

steczkowa, pochodz¹ca od nieroz³o-
¿onych zwi¹zków analizowanej prób-
ki. W piecu grafitowym cz¹steczki
zwi¹zków mog¹ pojawiaæ siê w pla-
zmie, gdy nie nast¹pi³o ca³kowite od-
parowanie matrycy lub gdy cz¹stecz-
ki zaadsorbowane na ch³odniejszych
czêœciach pieca ulegn¹ desorpcji
przy podnoszeniu temperatury w eta-
pie atomizacji. Poniewa¿ widma
zwi¹zków maj¹ charakter pasmowy,
mo¿na je eliminowaæ instrumentalnie
metod¹ korekcji t³a. Polega ona na
wyznaczeniu absorbancji niespecy-
ficznej przy analitycznej d³ugoœci fali
oznaczanego pierwiastka w sytuacji,
gdy pierwiastek ten wystêpuje w pla-
zmie. Nastêpnie od absorbancji ca³-
kowitej odejmuje siê elektronicznie
absorbancjê niespecyficzn¹, otrzy-
muj¹c absorbancjê spowodowan¹
tylko obecnoœci¹ analizowanych ato-
mów.

Do instrumentalnej korekcji t³a wy-

korzystywane s¹ takie techniki jak:
korekcja z u¿yciem lampy deutero-
wej, uk³ad korekcyjny oparty na zja-
wisku Zeemana, system korekcyjny
wykorzystuj¹cy zjawisko samoab-
sorpcji promieniowania z lampy z ka-
tod¹ wnêkow¹ (korektor Smith-Hie-
tftie).

Interferencje chemiczne

Interferencje chemiczne w wiêk-

szoœci s¹ specyficzne dla poszcze-
gólnych pierwiastków. S¹ one powo-
dowane przez reakcje chemiczne,
które mog¹ zachodziæ podczas trans-
portu, atomizacji i odparowania prób-
ki. Ze wzglêdu na fakt, ¿e korekcje te
s¹ wywo³ane obecnoœci¹ w próbce –
poza oznaczanym pierwiastkiem – in-
nych sk³adników, s¹ one nazywane
efektami matrycowymi. Do najwa¿-
niejszych interferencji chemicznych
nale¿y

– tworzenie zwi¹zków analizowa-

nego pierwiastka, ró¿ni¹cych siê lot-
noœci¹ i trwa³oœci¹ termiczn¹,

– zmiana stopnia dysocjacji ter-

micznej w zale¿noœci od sk³adu roz-
tworu,

– czêœciowa jonizacja otrzyma-

nych atomów.

Aby rozdzieliæ atomy analitu i in-

terferentów in situ przed etapem ato-
mizacji, w metodzie GF AAS stoso-
wany jest odpowiedni program tem-
peraturowy pieca grafitowego. By
efektywnie usun¹æ z atomizera pier-
wiastki przeszkadzaj¹ce, niezbêdne
jest zastosowanie mo¿liwie najwy¿-
szej temperatury pirolizy, ze zwróce-
niem uwagi na lotnoœæ analitu. By wy-
znaczyæ optymaln¹ temperaturê piro-
lizy, wyznaczana jest krzywa pirolizy.
Uzyskuje siê j¹ poprzez wykreœlenie
zale¿noœci absorbancji zintegrowanej
wyznaczonej przy optymalnej tempe-
raturze atomizacji od temperatury.
Ka¿dy pierwiastek mo¿e wystêpowaæ
w ró¿nych postaciach chemicznych,
które czêsto znacz¹co siê ró¿ni¹ w³a-
œciwoœciami fizycznymi, dlatego te¿
krzywe maj¹ ró¿ny przebieg w zale¿-
noœci od formy pierwiastka w próbce.
Je¿eli krzywa pirolizy jest wyznaczo-
na na podstawie analizy wzorca, nie
mo¿e byæ gwarantowane, ¿e pierwia-
stek w obecnoœci matrycy bêdzie za-
chowywa³ siê tak samo. By wyelimi-
nowaæ tê niepewnoœæ oraz by uzy-
skaæ kontrolê nad form¹, w jakiej wy-
stêpuje analit, stosowane s¹ dodatki
chemiczne, które powoduj¹ ujednoli-
cenie fizycznych i chemicznych w³a-
œciwoœci roztworów do kalibracji i pró-
bek. Tê procedurê nazywa siê mody-
fikacj¹ chemiczn¹

. W wiêkszoœci

przypadków g³ównym celem modyfi-
kacji jest przekszta³cenie analitu
w mo¿liwie najbardziej stabiln¹ ter-
micznie formê, co umo¿liwia rozdzie-
lenie analitu i interferentów w etapie
pirolizy.

Nale¿y zaznaczyæ, ¿e dodatkowi

du¿ych iloœci modyfikatora (oko³o
100 razy wiêkszy od stê¿enia analitu)
towarzysz¹ zamierzone efekty, efekty
uboczne i okreœlone wp³ywy nieko-
rzystne.

Modyfikator wp³ywa na analit

w ró¿norodny sposób. Miêdzy innymi
stabilizuje on pierwiastki lotne
i zwiêksza lotnoœæ analitu podczas
atomizacji, co umo¿liwia zastosowa-

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 254/06

nie niskiej temperatury atomizacji.
Podobne efekty mo¿na zaobserwo-
waæ dla matrycy. Przede wszystkim
modyfikator mo¿e zwiêkszaæ lotnoœæ
interferuj¹cych zanieczyszczeñ. Na
przyk³ad klasyczny modyfikator
NH

efektywnie usuwa chlorki

w temperaturze 200

C. Do tych ce-

lów zastosowano te¿ inne modyfika-
tory: HNO

, kwasy organiczne, sole

amonowe itp. Odparowanie proble-
matycznych matryc, jak np. krzemia-
nów i GaAs, mo¿e odbywaæ siê
w obecnoœci takich modyfikatorów
jak: (odpowiednio) NH

F lub HBF

i NH4Cl

17,18

. Inn¹ rol¹ modyfikatora

jest chemiczna transformacja okre-
œlonych sk³adników interferuj¹cych
w formy mniej niekorzystne. Na przy-
k³ad obecnoœæ Na

jest przyczy-

n¹ du¿ego t³a, a przy analizie selenu
obserwowane s¹ jego straty. Miesza-
nina azotanów Pd+Mg+Ba wp³ywa
na termiczn¹ stabilnoœæ analitu i blo-
kuje interferent w postaci mniej nie-
korzystnego BaSO

Wspomniano tylko o niektórych

aspektach stosowania modyfikato-
rów. Przy oznaczaniu okreœlonego
pierwiastka niezbêdne jest zastoso-
wanie dostosowanego do niego mo-
dyfikatora, który umo¿liwia precyzyj-
ne i dok³adne analizy.

Idealny modyfikator powinien mieæ

nastêpuj¹ce cechy

Powinno byæ mo¿liwe podgrza-

nie go do mo¿liwie wysokiej tempera-
tury. W wielu przypadkach niezbêdne
jest usuniêcie du¿ych iloœci soli, ta-
kich jak chlorek sodu, lub matrycy or-
ganicznej. By znacz¹co zredukowaæ
wp³ywy interferentów, czêsto nie-
zbêdne jest zastosowanie temperatu-
ry pirolizy powy¿ej 1000

Modyfikator powinien stabilizo-

waæ mo¿liwie jak najwiêcej pierwiast-
ków – powinien byæ uniwersalny.

Powinien byæ dostêpny w czy-

stej postaci, by nie zawy¿aæ poziomu
œlepej próby.

Modyfikator nie powinien ograni-

czaæ iloœci odpaleñ kuwety grafitowej.

Najwiêcej z tych kryteriów spe³nia

mieszanina azotanu palladu i azota-
nu magnezu (modyfikator Pd–Mg)
zaproponowana przez Schlemmera
i Welza w 1986 r.

Optymalizacja
programu temperaturowego pieca
grafitowego. Dobór modyfikatora

W celu okreœlenia optymalnych

temperatur pirolizy i atomizacji wy-

znaczono krzywe pirolizy i atomizacji.
Aby jednoczeœnie dobraæ odpowiedni
modyfikator, zarejestrowano trzy ze-
stawy krzywych:

– bez modyfikatora,
– w obecnoœci modyfikatora palla-

dowo-magnezowego (0,1% Pd +
0,06% Mg (NO

)

– w obecnoœci modyfikatora fosfo-

ranowo-magnezowego (0,5%
NH

+ 0,15% Mg (NO

)

Krzywe przedstawiono na ryc.

17–19. Krzywe te wykreœlano na pod-

stawie wyników analiz próbki konopi
po mineralizacji.

Warunki wyznaczania krzywych

zamieszczono w tabeli 2.

Porównanie trzech zestawów

krzywych wskazuje, ¿e u¿ycie mody-
fikatorów umo¿liwia zastosowanie
ni¿szych temperatur atomizacji i wy¿-

szych pirolizy w porównaniu z meto-
d¹ bez dodatku modyfikatora.

Zastosowanie modyfikatora fosfo-

ranowo-magnezowego nie umo¿liwia
zastosowania wy¿szej temperatury
pirolizy, mo¿na natomiast znacz¹co

obni¿yæ temperaturê atomizacji
o 600

Odmienne zachowanie analitu

mo¿na obserwowaæ w przypadku
modyfikatora palladowo-magnezow-
ego. Zestawienie mo¿liwych do za-
stosowania temperatur pirolizy i ato-
mizacji z u¿yciem modyfikatorów za-
mieszczono w tabeli 3.

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 254/06

0,00

0,05

0,10

0,15

0,20

0,25

0,30

200

500

800

1100

1400

1700

2000

2300

temperatura [st. C]

Wielom. (Krzywa pirolizy)

Wielom. (Krzywa atomizacji)

0,00

0,05

0,10

0,15

0,20

0,25

0,30

0,35

200 400

600 800 1000 1200 1400 1600 1800 2000 2200

te mpe ratura [st. C]

Wielom. (Krzywa pirolizy)

Wielom. (Krzywa atomizacji)

Ryc. 17. Krzywe pirolizy i atomizacji Pb dla prób-
ki konopi wyznaczone bez modyfikatora
Fig. 17. Pyrolisis and atomisation curves for
cannabis sample outlined without modifier

Ryc. 18. Krzywe pirolizy i atomizacji Pb dla prób-
ki konopi. Zastosowano modyfikator fosforanowo-
-magnezowy
Fig. 18. Pyrolisis and atomisation curves for
cannabis sample. Phosphate and magnesium
modifier was used

0,00

0,10

0,20

0,30

0,40

0,50

0,60

0,70

300

600

900

1200

1500

1800

2100

2400

te mpe ratura [st. C]

Wielom. (Krzywa pirolizy)

Wielom. (Krzywa atomizacji)

Ryc. 19. Krzywe pirolizy i atomizacji Pb dla prób-
ki konopi. Zastosowano modyfikator palladowo-
-magnezowy
Fig. 19. Pyrolisis and atomisation curves for
cannabis sample. Palladium and magnesium
modifier was used

Tabela 2

Warunki wyznaczania krzywych pirolizy i atomizacji

Conditions for outlining pyrolisis and atomisation curves

Bez modyfikatora

Pd + Mg(NO

)

Mg(NO

)

Temperat ura

[

Krzywa
pirolizy

Krzywa

atomiz acji

Krzywa
pirolizy

Krzywa

atomizacji

Krzywa
pirolizy

Krzywa

atomiz acji

Pirolizy

600

900

700

Atom izacji

2200

Ze wzglêdu na skomplikowan¹

matrycê mineralizatów próbek konopi
szczególnie istotne jest, by tempera-
tura pirolizy by³a mo¿liwie najwy¿sza,
co prowadzi do znacznego uprosz-
czenia matrycy próbki. Dlatego te¿
w analizach zastosowano modyfika-
tor palladowo-magnezowy.

Wp³yw matrycy na sygna³

generowany dla o³owiu

Poniewa¿ mineralizator konopi ma

skomplikowan¹ matrycê mineralizatu
konopi postanowiono zbadaæ, czy
wp³ywa ona na sygna³ rejestrowany
dla o³owiu. W tym celu przygotowano
seriê wzorców, w których stê¿enie
o³owiu wynosi³o 20 µg/l. Wzorce ró¿-
ni³y siê matryc¹. Matryc¹ pierwszej
serii by³a woda, drugiej – 20% kwas
azotowy (V), trzeciej – 20% kwas azo-
towy (V) oraz 100 mg/l Ca i 10 mg/l
Mg, czwartej – 20% kwas azotowy (V)
oraz 300 mg/l Ca i 30 mg/l Mg, pi¹tej
– 20% kwas azotowy (V) oraz 500
mg/l Ca i 50 mg/l Mg, szóstej – 20%
kwas azotowy (V) oraz 1500 mg/l Ca
i 150 mg/l Mg. Wszystkie próbki przy-
gotowano trzykrotnie. Uzyskane wyni-
ki zamieszczono na ryc. 20.

Obecnoœæ w

próbce

kwasu azotowego (V)
o stê¿eniu 20 % powoduje
obni¿enie sygna³u a¿
o 26%. Zmiana lepkoœci
roztworu spowodowana do-
datkiem kwasu mo¿e nie-
korzystnie wp³ywaæ na etap
parowania, co ogranicza
iloœæ analitu w etapie atomi-
zacji. Dodatek wapnia i ma-
gnezu o stê¿eniu odpo-
wiednio 100 i 10 mg/l po-
woduje dalsze os³abianie

sygna³u o kolejne
15%, jednak do-
datek wy¿szych
stê¿eñ tych pier-
wiastków prowa-
dzi do istotnego

wzrostu sygna³u.
Mo¿na przypusz-
czaæ, ¿e magnez
w stê¿eniu, co
najmniej 30 mg/l
zachowuje siê jak

modyfikator matrycy.

Przeprowadzone badania wskazu-

j¹, ¿e zmiany matrycy próbki oraz
zmiany stê¿enia poszczególnych
sk³adników matrycy maj¹ istotny
wp³yw na wielkoœæ sygna³u obserwo-
wanego dla o³owiu. Dlatego te¿ nie-
zbêdne jest opracowanie takiej meto-
dy analitycznej, która umo¿liwia³aby
dok³adne i precyzyjne pomiary.

Minimalizacja wp³ywów

matrycy

W technice

GF AAS wp³y-
wy matrycy mi-
nimalizuje siê
przede wszyst-
kim przez od-
powiedni dobór
modyfikatora.
Jednak nie za-
wsze modyfika-
tor umo¿liwia
usuniêcie wp³y-
wu wszystkich
sk³adników ma-
trycy.

Technika GF AAS jest technik¹

jednopierwiastkow¹ i istotne jest, by
czas analizy by³ jak najkrótszy. Klu-
czowym elementem metody wp³ywa-
j¹cym na czas trwania analizy jest
technika kalibracji.

Metoda krzywej kalibracji umo¿li-

wia stosunkowo najszybsz¹ analizê
wielu próbek i jest preferowana w ru-
tynowych oznaczeniach. Jednak za-
stosowanie jej nie zawsze jest mo¿li-
we. Dzieje siê tak wtedy, gdy sk³adni-
ki matrycy maj¹ istotny wp³yw na na-
chylenie krzywej kalibracji, czyli czu-
³oœæ metody. W takich przypadkach
zaleca siê stosowanie metody dodat-
ku wzorca, czyli indywidualnej kali-
bracji dla ka¿dej próbki.

By sprawdziæ, czy mo¿liwe jest

oznaczanie o³owiu w próbkach kono-
pi metod¹ krzywej kalibracji, przygo-
towano dwa zestawy krzywych kali-
bracji oparte na wzorcach wodnych
oraz na metodzie dodatku wzorca.
Uzyskane krzywe zamieszczono na
ryc. 21.

Nachylenie krzywych kalibra-

cji (a) ró¿ni siê istotnie, bo a¿
o ponad 100%. Wskazuje to na
koniecznoœæ stosowania metody
dodatku wzorca w rutynowej
pracy analitycznej. Koszt uzy-
skania dok³adnych i precyzyj-
nych wyników analiz to kilku-
krotne wyd³u¿enie czasu analizy
i

wiêksze koszty zwi¹zane

z eksploatacj¹ aparatu oraz od-
czynników.

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 254/06

Tabela 3

Temperatury pirolizy i atomizacji stosowane w obecnoœci

ró¿nych modyfikatorów

Pyrolisis and atomisation curves used in presence

of different modifiers

yffiik

kaatto

orr

erraattu

urraa

piirro

olliizzy

y [[

C]]

erraattu

urraa

aatto

miizz aaccjjii [[

C]]

Brraak

Paallllaad

o --m

maag

ezzo

ossffo

orraan

o -- m

maag

ezzo

100

120

140

Woda

20%

, 100 ppm

10 ppm

20%

, 300 ppm

30 ppm

20%

, 500 ppm

50 ppm

20%

, 1500 ppm

150 ppm

matryca

zgl

êd

[

]

Ryc. 20. Wp³yw matrycy na intensywnoœæ sygna³u o³owiu
Fig. 20. Matrix inluence on intensity of lead signal

a = 0,0055

a = 0,0026

-0.1

0.0

0.1

0.2

0.3

0.4

-30

-20

-10

st ężeni e P b [ ug/l ]

absorbancja

Liniowy (metoda dodatku wzorca)

Liniowy (metoda krzywej regresji)

Ryc. 21. Porównanie nachyleñ krzywych kalibracji wyznaczonych dwoma me-
todami
Fig. 21. Comparison of two calibration curves outlined with two methods

Walidacja metody

Precyzja

(powtarzalnoœæ i odtwarzalnoœæ)

Precyzja spektrometru GF AAS

niestety czêsto nie jest zbyt dobra.
Dlatego przyjêto, ¿e analizy bêd¹ wy-
konywane przy precyzji pojedyn-
czych pomiarów (trzy powtórzenia
dla próbki) nie wiêkszej od 5% CV.

Oœmiokrotna analiza tej samej

próbki konopi metod¹ dodatku wzor-
ca pozwoli³a na okreœlenie powtarzal-
noœci tej techniki pomiaru (powtarzal-
noœæ 1). Poprzez analizê oœmiu nie-
zale¿nie przygotowanych próbek ma-

teria³u certyfikowanego INCT MPH
2 okreœlono powtarzalnoœæ metody
obejmuj¹c¹ etapy od mineralizacji po
oznaczenie stê¿enia o³owiu (powta-
rzalnoœæ 2). W koñcu analiza oœmiu
niezale¿nie przygotowanych próbek
konopi umo¿liwi³a oszacowanie po-
wtarzalnoœci obejmuj¹cej etapy od
pobrania próbki, poprzez homogeni-
zacjê i mineralizacjê a¿ do analizy
(powtarzalnoœæ 3). Uzyskane wyniki
powtarzalnoœci wyra¿one jako CV za-
mieszczono w tabeli 4.

Odtwarzalnoœæ metody wyznaczo-

no na podstawie wyników analizy
oœmiu niezale¿nie przygotowanych
próbek konopi poddanych analizie
w ró¿nych dniach.

Wartoœci powtarzalnoœci i odtwa-

rzalnoœci metody oznaczania o³owiu
mo¿na uznaæ za zadowalaj¹ce, gdy¿
s¹ mniejsze od 6% CV lub zbli¿one
do tej wartoœci.

Dok³adnoœæ

Dok³adnoœæ metody wyznaczono

analizuj¹c dwa materia³y certyfikowa-
ne, w których zawartoœæ o³owiu zna-
cz¹co siê ró¿ni. Pozwala³o to na wy-
znaczenie dok³adnoœci dla dwóch ró¿-

nych poziomów stê¿eñ. Materia³y re-
ferencyjne przygotowano identycznie
jak próbki konopi, z pominiêciem eta-
pu homogenizacji. Ze wzglêdu na uzy-
skiwane zbyt wysokie wartoœci absor-
bancji niezbêdne by³o odpowiednie
rozcieñczenie próbek CTA OTL 1.
Analizie poddano po osiem niezale¿-
nie przygotowanych próbek ka¿dego
z materia³ów. Uzyskane wyniki za-
mieszczono w tabeli 5.

Uzyskane wyniki oznaczania o³o-

wiu w materia³ach certyfikowanych
nie ró¿ni¹ siê istotnie od wartoœci cer-
tyfikowanych. Opracowan¹ metodê
zatem mo¿na uznaæ za dok³adn¹.

Granica wykrywalnoœci

i oznaczalnoœci

Granicê wykrywalnoœci (GW)

i oznaczalnoœci (GO) wyznaczono
dwiema metodami: na podstawie wy-
ników analizy œlepych prób oraz me-
tod¹ wizualn¹. Wyniki uzyskane
pierwsz¹ metod¹ zamieszczono w ta-
beli 6.

Wyznaczenie granicy wykrywalno-

œci i oznaczalnoœci metod¹ wizualn¹
przeprowadzono analogicznie, jak
w

przypadku walidacji metody

ICP-OES.

Na rycinach 23–25 zamieszczono

widma uzyskane dla ró¿nych stê¿eñ
o³owiu.

Na podstawie wizualnej oceny

widm stwierdzono, ¿e sygna³ analitu
daje siê wyodrêbniæ z poziomu szu-
mów przy stê¿eniu Pb równym 2 µg/l,
natomiast oznaczenie iloœciowe jest
mo¿liwe przy stê¿eniu 3 µg/l.

Wartoœci granicy wykrywalnoœci

i oznaczalnoœci wyznaczone dwiema
metodami znacz¹co siê ró¿ni¹. Otó¿

wartoœæ GW i GO obliczona na pod-
stawie œlepej próby jest w tym przy-
padku bardziej wiarygodna. Wynika
to z faktu, ¿e ocena wizualna daje in-
formacje na temat bezwzglêdnego
stê¿enia, jakie mo¿emy wykryæ. Nie
jest brany pod uwagê poziom œlepej
próby. W przypadku skomplikowane-
go procesu przygotowania próbki ist-
nieje niebezpieczeñstwo kontamina-

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 254/06

Tabela 4

Powtarzalnoœæ i odtwarzalnoœæ metody oznaczania o³owiu technik¹ GF AAS

Repeatability and reproducibility of lead determination method with GF AAS technique

Powtarzalność 1

Powtarzalność 2

Powtarzalność 3

Odtwarzalność

Średnia

Pb [ng/g]

3,06

0,08

2,6

2,11

0,07

3,2

3,09

0,16

5,1

3,1

0,20

6,5

Tabela 5

Dok³adnoœæ metody oznaczania o³owiu technik¹ GF AAS

Accuracy of lead determination method with GF AAS technique

CTA OTL 1

INCT MPH2

Zawartość

pierwiastka

Certyfikat

Wartość

otrzymana

Certyfikat

Wartość

otrzymana

Pb [

µg/g]

4,91 ± 0,80

4,94 ± 0,24

2,16 ± 0,23

2,12 ± 0,14

Tabela 6

Wartoœci granicy wykrywalnoœci i oznaczalnoœci metody

wyznaczone na podstawie wyników analizy œlepych prób

Values of detection and determination limits of a method estimated upon results

of blind sample analysis

Pierwiastek

Średnie stężenie [

µµg/l]

SD [

µµg/l]

GW [

µµg/l] GO [µµg/l]

2,99

0,54

4,60

8,36

cji i poziom œlepej próby determinuje
mo¿liwoœci wykrywcze metody.

Zakres prostoliniowy i roboczy
krzywych kalibracyjnych

Wyznaczanie zakresu prostolinio-

woœci przy walidacji metody dodatku
wzorca jako metody oznaczania o³o-
wiu ma dostarczyæ informacji, dla ja-
kiego zakresu absorbancji metoda
wykazuje prostoliniow¹ zale¿noœæ od
stê¿enia. Prostoliniowoœæ krzywej ka-
libracji wyznaczano na podstawie wy-
ników analizy szeœciu wzorców o stê-
¿eniu o³owiu mieszcz¹cym siê w za-
kresie 5–150 µg/l. Matryc¹ wszystkich
wzorców by³ 20-procentowy kwas
azotowy (V). Dla ka¿dej próbki wyko-
nano trzy powtórzenia analizy. Wstêp-
ne oznaczenia o³owiu w kilkunastu
próbkach konopi wskazywa³y, ¿e jego
stê¿enie nie przekracza 50 µg/l, wiêc
nie by³o uzasadnione badanie prosto-
liniowoœci w szerszym zakresie.

Uzyskan¹ krzyw¹ kalibracji wraz

z jej wspó³czynnikiem korelacji za-
mieszczono na ryc. 25.

Wspó³czynnik korelacji wyznaczo-

nej krzywej (R) wskazuje, ¿e w ca³ym
badanym zakresie krzywa kalibracji
jest prostoliniowa. Jak mo¿na zauwa-
¿yæ, nie wyznaczono ca³ego zakresu
prostoliniowoœci – nie obserwuje siê
granicy, gdzie krzywa przestaje byæ
prostoliniowa.

Jako zakres roboczy wybrano za-

kres absorbancji 0–0,40. W rutyno-
wanych oznaczeniach o³owiu w prób-
kach konopi metod¹ dodatku wzorca,
przyjêto dodatek 10 µg/l i 20 µg/l Pb.
Za³o¿ono, ¿e absorbancja dla próbki
z drugim dodatkiem wzorca nie mo¿e
przekroczyæ wartoœci 0,40 jednostki.

Selektywnoœæ

Metoda absorpcji atomowej jest

metod¹ specyficzn¹. Przy ozna-
czaniu o³owiu, stosuj¹c liniê 283,3
nm nie ma interferentów, mog¹-
cych powodowaæ zak³ócenia spek-
tralne.

Odpornoœæ

Oznaczanie o³owiu w próbkach

konopi bezpoœrednio po mineralizacji
by³o utrudnione ze wzglêdu na brak
systemu do mineralizacji w Katedrze
i Zak³adzie Chemii Nieorganicznej
i Analitycznej Wydzia³u Farmaceu-
tycznego Akademii Medycznej
w Warszawie, dlatego te¿ szczegól-
nie istotne by³o sprawdzenie stabil-
noœci o³owiu w próbkach po minerali-
zacji. Badania te przeprowadzono,
analizuj¹c co kilka dni ten sam mine-
ralizat konopi oraz próbkê kontroln¹
(wzorzec o³owiu). Nastêpnie wyniki
wystandaryzowano w odniesieniu do
próbki kontrolnej. Uzyskane wyniki
przedstawiono na ryc. 27.

W ci¹gu pierwszych 15 dni o³ów

jest stabilny – absorbancja wzglêdna
odbiega od oryginalnego sygna³u
maksymalnie o ±6%. Zatem mo¿na
uznaæ, ¿e o³ów w próbkach po mine-
ralizacji jest stabilny przez okres do

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 254/06

Ryc. 22. Sygna³ o³owiu uzyskany dla œlepej próby
Fig. 22. Lead signal acquired for blind sample

Ryc. 24. Sygna³ uzyskany dla próbki, w której stê¿enie o³owiu wynosi³o
3 µg/l
Fig. 24. Signal acquired for sample with lead concentration of 3 µg/l

Ryc. 23. Sygna³ uzyskany dla próbki, w której stê¿enie o³owiu wynosi³o
2 µg/l
Fig. 23. Signal acquired for sample with lead concentration of 2 µg/l

= 0,9993

0,00

0,05

0,10

0,15

0,20

0,25

0,30

0,35

0,40

0,45

0,50

100

120

140

160

Stê¿enie[ppb]

Ryc. 25. Krzywa kalibracji s³u¿¹ca do wyznaczania zakresu prostoliniowo-
œci
Fig. 25. Calibration curve for delimiting rectilinearity range

Stężenie [ppb]

15 dni. W 26 dniu po mineralizacji
oznaczona absorbancja wynosi³a tyl-
ko 79% pocz¹tkowego sygna³u.

Szacowanie niepewnoœci metody

przeprowadzono na podstawie wyni-
ków oznaczania o³owiu w próbce ma-
teria³u certyfikowanego INCT MPH2.
Próbki analizowano technik¹ dodatku
wzorca. Nale¿y zauwa¿yæ, ¿e doda-
tek wzorca realizowany by³ automa-
tycznie przez aparat za pomoc¹ auto-
matycznego podajnika próbek. Objê-
toœæ próbki dozowanej do pieca wy-
nosi³a 40 µl i obejmowa³a ona prób-
kê, modyfikator, wzorzec g³ówny o³o-
wiu oraz wodê dejonizowan¹.

Przeprowadzono szacowanie nie-

pewnoœci ka¿dego z etapu metody.

Na pocz¹tku opracowano model

matematyczny, wed³ug którego obli-
czane jest stê¿enie o³owiu w analizo-
wanej próbce. Analiza wykonywana
by³a technik¹ wielokrotnego dodatku
wzorca, w wyniku której otrzymano
prostoliniowy wykres zale¿noœci ab-
sorbancji od stê¿enia. Stê¿enie o³o-
wiu w próbce obliczane jest poprzez
ekstrapolacjê prostej do przeciêcia
z osi¹ X.

Równanie prostej przedstawia

wzór 4.

A = ac + b

(4)

gdzie:

A – absorbancja,
a – nachylenie prostej,
c – stê¿enie o³owiu,
b – punkt przeciêcia z osi¹ oy.

Po za³o¿eniu A = 0 wyznaczono

stê¿enie o³owiu w próbce, co przed-
stawia równanie 5.

(5)

Parametry a i b obli-

cza siê wed³ug wzorów
6 i 7.

(6)

(7)

gdzie:

A – absorbancja œrednia,
c – stê¿enie œrednie.

Po podstawieniu wzorów 6 i 7 do

równania 5 otrzymano wzór 8.

(8)

By przekszta³ciæ stê¿enie wyra¿o-

ne w jednostkach mg/l na wyra¿one
w

jednostkach mg/kg, nale¿y

uwzglêdniæ masê próbki oraz objê-
toœæ kolby, w której j¹ przygotowano.
W tym celu nale¿y wzór 8 podstawiæ
do wzoru 9.

(9)

gdzie:

C – wartoœæ stê¿enia [mg/kg],
cV – wartoœæ stê¿enia [µg/l],
Vp – objêtoœæ kolby, w której przygo-

towano próbkê [ml],

m – masa próbki [mg].

Nale¿y dodatkowo uwzglêdniæ

fakt, ¿e dodane do próbki wzorce zo-
sta³y przygotowane przez rozcieñ-
czanie z odpowiedniego wzorca wyj-
œciowego. Stê¿enie dodanego wzor-
ca wyra¿one jest wzorem 10.

(10)

gdzie:

Cwz – stê¿enie wzorca wyjœciowego

[µg/l],

Vi – objêtoœæ wzorca w roztworze [µl],
Vk –

objêtoœæ koñcowa roztworu,
w którym znajduje siê wzorzec
(dozowanego do pieca) [µl].

Nastêpnie zidentyfikowano Ÿród³a

niepewnoœci metody. Nale¿¹ do nich:

– niepewnoœæ wagi, na której spo-

rz¹dzano nawa¿ki,

– niepewnoœæ kolby, w której przy-

gotowywano próbkê do analizy,

–

niepewnoœæ stê¿enia wzorca
g³ównego o³owiu, z którego apa-
rat automatycznie przygotowy-
wa³ rozcieñczenia 10 i 20 µg/l,

– niepewnoœæ dozowania przez apa-

rat objêtoœci roztworu do pieca,

– niepewnoœæ pomiaru absorban-

cji dla wzorców, próbki i œlepej
próby.

Wszystkie wy¿ej wymienione ele-

menty oprócz niepewnoœci pomiaru
absorbancji podlegaj¹ prostok¹tne-
mu rozk³adowi prawdopodobieñstwa.

Niepewnoœæ standardowa dla ab-

sorbancji jest równa odchyleniu stan-
dardowemu.

Za pomoc¹ arkusza kalkulacyjnego

stworzonego w programie Microsoft
Excel obliczono niepewnoœæ stê¿eñ
wzorca o³owiu w poszczególnych roz-
tworach. Ze wzglêdu na brak danych
dotycz¹cych precyzji pobierania przez
automatyczny podajnik próbek objêto-
œci przyjêto, ¿e niepewnoœæ dozowa-
nia w zakresie 4–40 µl wynosi 5%.

W tabeli 7 zamieszczono wartoœæ

niepewnoœci standardowej i rozsze-
rzonej metody oznaczania o³owiu
technik¹ GF AAS.

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 254/06

100

110

dzień analizy

względna absorbancja [%]

−

(

)

(

)

(

)

∑

−

(

)

(

)

(

)

(

)

(

)

(

)

∑

−

∗













−

∗

Cwz

∗

Tabela 7

Wartoœci wzglêdnej procentowej

niepewnoœci standardowej (U)

i rozszerzonej (Ur) metody oznaczania

o³owiu technik¹ GF AAS

Values of relative percentage standard

uncertainty (U) and extended (Ur)

method of lead determination

with GF AAS technique

Stężenie

[mg/kg]

[%]

2,08

10,1

20,2

W tabeli 8 podano wzglêdny

udzia³ poszczególnych elementów
w niepewnoœci z³o¿onej.

W sumie 70 % udzia³u w niepew-

noœci metody ma precyzja aparatu.
Niestety, zmniejszenie niepewnoœci
tej metody jest trudne (jest to zale¿ne
od producenta i serwisu).

Analiza porównawcza
próbek ziela konopi

Jak widaæ z pierwszej czêœci ni-

niejszego artyku³u, bardzo wa¿ne
w analizie sk³adu pierwiastkowego
konopi jest prawid³owe dobranie ma-
teria³u. Próbki musz¹ mieæ najbar-
dziej jak to tylko mo¿liwe podobny
sk³ad botaniczny. W praktyce œlady
trafiaj¹ce do laboratorium kryminali-
stycznego maj¹ ró¿n¹ postaæ. Naj-
czêœciej s¹ to:

– konopie rozdrobnione pocho-

dz¹ce od dealera,

– konopie rozdrobnione pocho-

dz¹ce od u¿ytkownika,

– ca³e roœliny lub ich czêœci po-

chodz¹ce od dealera,

– ca³e roœliny konopi pochodz¹ce

z nielegalnej uprawy.

Rutynowo w laboratoriach krymi-

nalistycznych wykonywane s¹ dwa
rodzaje badañ:

– analiza jakoœciowa maj¹ca na

celu wykrycie

∆

–THC,

– analiza iloœciowa maj¹ca na ce-

lu iloœciowe oznaczenie
∆

–THC.

Coraz czêœciej jednak przed eks-

pertami kryminalistyki stawiane jest
pytanie, czy nades³ane próbki (dowo-
dowa i porównawcza) pochodz¹
z jednego Ÿród³a.

Zdarza siê tak, ¿e zabezpieczane

s¹ próbki (dzia³ki) konopi od u¿ytkow-
ników na terenie miasta, dzielnicy
itp., a po pewnym czasie zatrzymy-
wany jest dealer wraz ze znaczn¹ ilo-
œci¹ konopi (czêœæ mo¿e byæ jeszcze
poporcjowana). Pytania w takiej sytu-
acji nasuwaj¹ siê same:

1. Czy wszystkie próbki s¹ do sie-

bie podobne?

2. Czy mog¹ pochodziæ od zatrzy-

manego dealera?

Jeœli odpowiedzi na powy¿sze py-

tania (w ca³oœci lub czêœci) s¹ nega-
tywne, powstaje dodatkowy problem:
ilu dealerów (Ÿróde³ konopi) jest na
danym terenie?

Aby móc w ca³oœci lub czêœciowo

odpowiedzieæ na przyk³adowe pyta-
nia, musz¹ byæ wykonane badania,
pocz¹wszy od oznaczenia

∆

–THC,

poprzez badania mikroskopowe sk³a-
du botanicznego, a skoñczywszy na
badaniach porównawczych sk³adów
pierwiastkowych.

Oznaczanie

∆

–THC wykonywane

jest poza pracowni¹, w której prowa-
dzony jest ten temat badawczy, dlate-

go w niniejszym artykule etap ten zo-
stanie pominiêty

22,23

. Jak ju¿ wspo-

mniano, etapem nastêpnym analizy
porównawczej konopi (za wyj¹tkiem
spraw zwi¹zanych z badaniem tylko
ca³ych roœlin lub ich fragmentów) jest
porównanie takich cech fizycznych
próbek jak:

–

postaæ (stan rozdrobnienia,
identyfikacja elementów roœliny
itp.),

– barwa,
– wystêpowanie

specyficznych

zanieczyszczeñ.

Badania te wykonuje siê z u¿y-

ciem mikroskopu stereoskopowego,
a ich przeprowadzenie wymaga
wprawnego i doœwiadczonego eks-
perta oraz czasu. Etap ten jest bar-
dzo istotny, poniewa¿ mo¿e ju¿ do-
prowadziæ do zró¿nicowania próbek
dowodowych i porównawczych, co
w konsekwencji prowadzi do zakoñ-
czenia badañ. Je¿eli natomiast prób-
ki s¹ podobne pod wzglêdem cech fi-
zycznych oraz zawartoœci

∆9-THC,

wykonywane s¹ oznaczenia sk³adu
pierwiastkowego. Na tym etapie ba-
dañ próbki uznawane s¹ za podobne,
jeœli zawieraj¹ dok³adnie te same
substancje chemiczne. Je¿eli jakaœ
substancja obecna jest tylko w jednej
z porównywanych próbek, uznaje siê,
¿e próbki s¹ ró¿ne i dalsze porówny-
wanie nie jest wykonywane. Je¿eli
próbki s¹ podobne pod wzglêdem
sk³adu jakoœciowego, to porównywa-
ny jest iloœciowy sk³ad chemiczny.

Nale¿y wspomnieæ o problemie

bardzo czêsto pojawiaj¹cym siê
w codziennej pracy eksperta krymi-
nalistyki, jakim jest iloœæ próbki do
analizy. Bardzo czêsto iloœæ, któr¹
maj¹ do dyspozycji, jest niewystar-
czaj¹ca do wykonania pe³nej analizy
okreœlon¹ metod¹ analityczn¹. Dlate-
go nale¿y podkreœliæ, ¿e minimalna
masa próbki konopi do oznaczenia
sk³adu pierwiastkowego to 0,400 g,
dlatego te¿ w uzasadnionych przy-
padkach mo¿na ³¹czyæ próbki (oczy-
wiœcie osobno dowodowe i osobno
porównawcze).

Przy prowadzeniu tej pracy nauko-

wo-badawczej, by sprawdziæ, czy po-
równanie sk³adu pierwiastkowego
próbek prowadzi do poprawnych

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 254/06

Tabela 8

Wzglêdny udzia³ poszczególnych elementów metody w niepewnoœci z³o¿onej

Relative share of specific elements of method in complex uncertaint

Elle

ntt m

etto

Waarrtto

oœœææ %

Stê¿enie wzorca 1 [

µg/l]

–

Stê¿enie wzorca 2 [

µg/l]

0,2

Stê¿enie wzorca 3 [

µg/l]

27,4

Absorbancja uzyskana dla próbki

22,1

Absorbancja uzyskana dla wzorca 2

1,0

Absorbancja uzyskana dla wzorca 3

4,81

Masa próbki [g]

<0,1

Objêtoœæ próbki [ml]

<0,1

Zawartoœæ o³owiu w œlepej próbie [

µg/l]

1,3

wniosków, pos³u¿ono siê próbkami
konopi w³óknistych. Ze wzglêdu na
dostêp do plantacji tych konopi, jed-
noznaczne by³o Ÿród³o pochodzenia
próbek. Na wstêpie badañ zebrane
z pól roœliny suszono na wolnym po-
wietrzu przez 30 dni. Nastêpnie z ro-
œlin pobrane zosta³y próbki kwiato-
stanów, liœci i nasion, czyli te frag-
menty, które najczêœciej wystêpuj¹
w próbkach rzeczywistych. Próbki te
po zmieszaniu da³y oko³o 15 gramów
materia³u do dalszych badañ. Na-
stêpnie materia³ zosta³ podzielony
mniej wiêcej na pó³. W ten sposób
uzyskano dwie próbki konopi w³ókni-
stych pochodz¹cych z tej samej par-
tii. Jedna z nich zosta³a oznaczona
jako materia³ dowodowy, a druga ja-
ko materia³ porównawczy. Próbki do-
wodow¹ i porównawcz¹ poddano
analizie porównawczej. Po oglêdzi-
nach fizycznych obydwu próbek
stwierdzono, ¿e s¹ one podobne. Na-
stêpnie do oznaczenia sk³adów pier-
wiastkowych materia³ów dowodowe-
go i porównawczego pobrano i przy-
gotowano po trzy niezale¿ne próbki.
W tabelach 9 i 10 przedstawiono wy-
niki oznaczeñ trzech niezale¿nych
próbek porównawczych i trzech nie-
zale¿nych próbek dowodowych. Po-
nadto przyjêto, ¿e na tym etapie ba-
dañ zakres zmiennoœci zawartoœci
pierwiastka w próbce dotyczyæ bê-
dzie tylko materia³u porównawczego
i obliczany bêdzie wg wzoru:

zakres zmiennoœci = œrednia +/– SD

W próbkach porównawczej i do-

wodowej konopi w³óknistych z Mle-
czewa zawartoœæ o³owiu by³a na gra-
nicy wykrywalnoœci. W obydwu po-
równywanych próbkach iloœciowe za-
wartoœci pierwiastków s¹ zbli¿one,
tzn. stê¿enia poszczególnych pier-
wiastków w próbkach „owodowych
(za wyj¹tkiem ¿elaza) mieszcz¹ siê
w zakresach zmiennoœci tych pier-
wiastków w próbkach porównaw-
czych.

W tym miejscu nale¿y wyjaœniæ, ¿e

¿elazo, jak wykazuj¹ badania innych
œladów kryminalistycznych, jest po-
wszechnie wystêpuj¹cym zanie-

czyszczeniem i jego dopuszczalna
zmiennoœæ w poszczególnych prób-
kach mo¿e wymagaæ przyjêcia inne-
go podejœcia (zakres zmiennoœci
zwiêkszony o 2SD lub 3SD). Problem
ten bêdzie jeszcze badany w czasie
dalszych etapów pracy.

Podobn¹ procedurê porównywa-

nia próbek zastosowano równie¿ dla
próbek konopi narkotycznych. Na
wstêpie badañ próbkê g³ówn¹ przy-

gotowywano poprzez zmieszanie kil-
ku próbek konopi pochodz¹cych
z jednej sprawy, w których wykryto
∆

–THC. Z uzyskanym materia³em

postêpowano identycznie jak
w przypadku próbki konopi w³ókni-
stych, przy czym znacznie wiêcej
czasu zabra³y badania mikroskopo-
we. Uzyskane wyniki oznaczeñ sk³a-
dów pierwiastkowych zamieszczono
w tabelach 11 i 12.

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 254/06

Tabela 9

Wyniki oznaczeñ próbek porównawczych konopi w³óknistych z Mleczewa

Results of determination of hemp reference samples from Mleczewo

Stężenie [mg/kg]

Pierwiastek

Próbka 1

Próbka 2

Próbka 3

Średnia

Zakres

zmienn ości

33 ÷ 35

6,3

6,2

6,8

6,4

0,3

6,1 ÷ 6,7

195

198

194

196

228 19386 ÷ 19842

16,9

14,6

15,1

15,5

1,2

14,3 ÷ 16,7

198

201

211

203

196 ÷ 210

399

403

409

404

3995 ÷ 4095

184

187

191

187

184 ÷ 190

0,21

0,20

0,25

0,22

0,03

0,19 ÷ 0,25

36 ÷ 42

66 ÷ 72

Tabela 10

Wyniki oznaczeñ próbek dowodowych konopi w³óknistych z Mleczewa

Results of determination of hemp evidential samples from Mleczewo

Stężenie [mg/kg]

Pierwiastek

Próbka 1

Próbka 2

Próbka 3

Średnia

6,0

6,2

6,3

6,2

0,2

19684

19801

19210

19565

313

16,4

15,1

14,8

15,4

0,9

191

199

188

193

3889

3992

4122

4001

117

178

182

191

184

0,24

0,21

0,23

0,02

Porównanie próbek narkotycznych

prowadzi do wniosku, ¿e próbki te
najprawdopodobniej pochodz¹ z tego
samego Ÿród³a, chocia¿ inny pierwia-
stek ni¿ w przypadku konopi w³ókni-
stych „wypad³” nieznacznie (ale nie
istotnie) z zakresu zmiennoœci. Jak
widaæ, problem zakresu zmiennoœci
stê¿eñ oznaczanych pierwiastków
musi byæ rozszerzony na wzór propo-
zycji zwi¹zanych z ¿elazem.

Na podstawie przyk³adów analiz

porównawczych przeprowadzonych
na syntetycznych próbkach konopi
w³óknistych oraz próbkach konopi
„narkotycznych” mo¿na wysnuæ bar-
dzo wa¿ny wniosek, ¿e znajomoœæ
iloœciowego sk³adu pierwiastkowego
próbek mo¿e pos³u¿yæ do odpowie-
dzi na pytanie, czy dwie próbki po-
chodz¹ z jednego Ÿród³a czy te¿
z jednej partii.

Analiza porównawcza próbek,
gdy iloœæ próbki porównawczej
jest du¿a, a próbki dowodowej
– ma³a

Strategia porównywania próbek

opisana powy¿ej pozwala na porów-
nywanie zdecydowanej wiêkszoœci
próbek konopi. Problemy pojawiaj¹
siê w sytuacji, gdy dostêpna jest nie-
wielka iloœæ materia³u dowodowego
(poni¿ej 0,400 g). W tym przypadku
przygotowanie trzech niezale¿nych
próbek nie jest mo¿liwe, dlatego te¿
z materia³u porównawczego pobiera
siê i poddaje analizie trzy niezale¿ne
próbki, a z materia³u dowodowego
jedn¹. Oczywiœcie waga ka¿dej prób-
ki porównawczej musi byæ taka sama
jak próbki dowodowej. Wyniki w tym
przypadku podano na przyk³adzie ko-
nopi w³óknistych w tabeli 13.

W tym przypadku Ba, Fe i Sr

w próbce dowodowej nie mieszcz¹
siê w zakresie zmiennoœci próbki po-
równawczej, przy czym nie s¹ to wy-
niki istotnie ró¿ne.

Nale¿y zaznaczyæ, ¿e w przypad-

ku próbek, których waga znacz¹co
bêdzie mniejsza od 400 mg (przy nie-
zmienianych objêtoœciach roztworów
okreœlonych przez metodê) bêd¹
równie¿ zmieniaæ siê granice wykry-
walnoœci i oznaczalnoœci, a w konse-
kwencji niektóre pierwiastki œladowe
nie bêd¹ ju¿ wykrywane. Zwi¹zane
z tym bêdzie równie¿ zmniejszenie
siê mocy wnioskowania.

Sk³ady pierwiastkowe
próbek konopi
pochodz¹cych
z wykonanych ekspertyz

W tabelach 14–19 zamieszczono

wyniki oznaczeñ pierwiastków
w próbkach konopi pochodz¹cych
z ró¿nych miejsc Polski. Wszystkie
analizowane próbki poza zaznaczo-
nymi pochodz¹ z nielegalnych upraw.
Nale¿y zaznaczyæ, ¿e sprawy trafia-
j¹ce do laboratorium kryminalistycz-
nego mog³y zawieraæ wiêcej ni¿ jed-
n¹ próbkê. W przypadku konopi po-
chodz¹cych z plantacji próbki pobie-
rano z ró¿nych miejsc.

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 254/06

Tabela 11

Wyniki analiz próbek porównawczych konopi „narkotycznych”

Results of analysis of „narcotic” reference hemp

Tabela 12

Wyniki analiz próbek dowodowych konopi „narkotycznych”

Results of analysis of „narcotic” evidential hemp

Stężenie [mg/kg]

Pierwiastek

Próbka 1

Próbka 2 Próbka 3

Średnia

Zakres

zmienności

75 – 81

30,0

27,8

26,8

28,2

1,6

26,6 – 29,8

41214

37686

39675

39525

1769 37756 – 41294

21,4

21,1

21,4

21,3

0,2

20,9 – 21,5

928

889

927

915

893 – 937

5998

5690

5872

5853

155

5698 – 6008

118,2

121,7

136,3

125,4

9,6

115,8 – 135,0

0,50

0,45

0,48

0,03

0,45 – 0,51

83 – 92

71 – 73

Stężenie [mg/kg]

Pierwiastek

Próbka 1

Próbka 2

Próbka 3

Średnia

25,6

26,5

27,2

26,4

0,8

38437

40041

41165

39881

1371

21,7

21,4

21,2

21,4

0,2

930

869

933

911

5747

5889

5883

5840

131,7

131,2

131,1

131,3

0,3

0,49

0,52

0,51

0,02

Podsumowanie

Autorzy w pierwszej czêœci tej pu-

blikacji dok³adnie opisali ziele konopi
pod wzglêdem botanicznym. Mimo
¿e ziele konopi opisywane by³o wielo-
krotnie, równie¿ na ³amach „Proble-
mów Kryminalistyki”, opis ten jest nie-
zbêdny ze wzglêdu na jego wykorzy-
stanie w badaniach porównawczych.
Szczególnego znaczenia nabiera on
dla tych czytelników, którzy wkracza-
j¹ dopiero na drogê eksperta chemii
w kryminalistyce. Przedstawiony roz-
k³ad pierwiastków w roœlinie pokazu-
je, jak wielkie znaczenie dla wyników
ma analiza mikroskopowa badanych
œladów.

Badania porównawcze oraz stoso-

wanie zakresów zmiennoœci da³o wy-
niki czêœciowo zadawalaj¹ce. Ponie-
wa¿ jednak podsumowaniem ca³ej

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 254/06

Tabela 13

Wyniki analizy próbki porównawczej i dowodowej konopi w³óknistych

Results of analysis of hemp reference and evidential samples

Tabela 14

Wyniki oznaczania pierwiastków w próbkach z okolic Warszawy.

Stê¿enie o³owiu podano w ng/g a pozosta³ych pierwiastków w µg/g

Results of elemental determination in samples from Warsaw area.

Lead concentration is given in ng/g whereas other elements – in µg/g

Próbka porównawcza

Próbka dow odowa

Pierwiastek

Stężenie

[mg/kg]

Zakres

zmienn ości

Stężenie

[mg/kg]

33 – 35

6,4

0,3

6,1 – 6,7

6,0

19614

228

19385 – 19842

19684

15,5

1,2

14,3 – 16,7

16,4

203

196 – 210

191

4045

3995 – 4095

3889

187

184 – 190

178

0,22

0,03

0,18 – 0,25

0,24

36 – 42

66 – 72

Sprawa

Kod

Miejsce

Uwagi

WM1

Marki

9,8 47484

10,2

132

3110

0,45

67,6

45,3

WM2

Marki

9,4 48458

10,0

138

3208

0,40

67,2

45,9

WW1

Wołomin

7,8 21334

8,2

300

5147

0,57

50,7

82,1

WW2

Wołomin

3,7 16377

9,6

160

6546

110

0,53

33,5

99,7

WKJ1

Konstancin Jez.

111

69,2 58986

18,2

421

6405

2,84

176,1

48,9

WKJ2

Konstancin Jez.

119

82,4 64623

36,0

669

8680

239

3,06

227,2

73,6

WK3

Konstancin Jez.

190

70,3 85831

13,7

475

8216

292

3,09

239,8

58,4

WS1

Serock

10,9 60789

5,5

335

5340

2,00

49,4

57,2

WS2

Serock

10,3 50820

7,1

282

5435

108

1,98

40,6

69,8

WS3

Serock

12,1 64725

6,8

248

6172

131

1,75

45,6

73,4

WS4

Serock

42,0 43512

8,0

331

4967

340

1,89

63,8

54,5

WZW1

Żabia Wola

25,4 35116

6,5

101

3345

109

0,40

65,2

29,2

WZW2

Żabia Wola

19,9 27883

8,4

3882

0,52

67,1

30,5

WZW3

Żabia Wola

22,9 47646

2,0

126

3384

118

0,85

93,2

23,6

Średnia

28,3 48113

10,7

272

5274

132

1,4

26,7 18774

8,2

167

1803

1,1

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 254/06

Tabela 16

Wyniki oznaczania pierwiastków w próbkach z Bia³egostoku.

Stê¿enie o³owiu podano w ng/g a pozosta³ych pierwiastków w µg/g

Results of elemental determination in samples from Bia³ystok area.

Lead concentration is given in ng/g whereas other elements – in µg/g

Tabela 15

Wyniki oznaczania pierwiastków w próbkach z okolic £odzi.

Stê¿enie o³owiu podano w ng/g a pozosta³ych pierwiastków w µg/g

Results of elemental determination in samples from £ódŸ area.

Lead concentration is given in ng/g whereas other elements – in µg/g

Sprawa

Kod

Miejsce

Uwagi

Łódź

23,4 52589 21,1

553 5601

125

4,60 92,6 204,8

Łódź

29,7 44091 13,6 1200 5550

123

4,61 80,1 206,1

Rośliny uprawiane
w doniczkach.
Próbki pochodzą
z niezależnych
roślin. Badania
wykazały zawartość
∆

–THC na

poziomie 0,07%

Łódź

8,0 28903

8,7

342 5220

208 4,23 37,9 102,9

Zawartość

∆

–THC

na poziomie
4,93%.

Łódź

42,4 53553 11,2

109 2315

171 0,32 85,4

57,1

Zawartość

∆

–THC

na poziomie
0,40%.

Skierni ewice

47,6 30697 15,2

194 3779

72 0,55 79,2

66,9

Zawartość

∆

–THC

na poziomie
0,85%.

Bełchatów

11,8 34221 24,2

143 2543

62 2,00 30,2

56,0

Zawartość

∆

–THC

na poziomie
0,41%.

Średnia

27,2 40676 15,7

424

4168

127

2,72 67,6

116

16,0 10948

5,9

414

1503

2,02 26,5

Sprawa

Kod

Miejsce

Uwagi

BSK1

Białystok

32,6

51278 13,3 529 4569

0,47 70,8 100,7

BSK2

Białystok

30,2

52209 12,8 230 4504

0,73 74,6

57,3

BSK3

Białystok

29,2

53496 12,8 194 4657

0,47 73,1

58,3

BSK4

Białystok

29,4

53225 12,9 208 4564

0,37 73,1

57,1

BSK5

Białystok

31,0

68637 11,1 287 4501

16,77 77,2 102,4

BSK6

Białystok

31,1

68705 11,4 208 4470

5,45 76,0

63,9

BSK7

Białystok

30,4

70408 10,6 190 4461

5,64 76,2

58,9

BSK8

Białystok

29,3

66497 10,4 201 4190

6,28 71,8

61,5

Wszystkie próbki
pochodziły z
nielegalnej uprawy
usytuowanej przy
ulicy J. Bema
w Białymstoku

Średnia

28,0

54754

12,1 240 4248

3,51

12,9

13079

1,8

106

623

5,00

143

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 254/06

Tabela 18

Wyniki oznaczania pierwiastków w próbkach z okolic Kielc.

Stê¿enie o³owiu podano w ng/g a pozosta³ych pierwiastków w µg/g

Results of elemental determination in samples from Kielce area.

Lead concentration is given in ng/g whereas other elements – in µg/g

Tabela 17

Wyniki oznaczania pierwiastków w próbkach z Gdañska.

Stê¿enie o³owiu podano w ng/g a pozosta³ych pierwiastków w µg/g

Results of elemental determination in samples from Gdañsk area.

Lead concentration is given in ng/g whereas other elements – in µg/g

Sprawa

Kod

Miejsce

Uwagi

GD1

Gdańsk

4,6

33156

5,8

184

4438

0,30

23,9 44,6 Pole 1

GD2

Gdańsk

3,6

34977

8,9

169

5696

0,33

25,8 55,3

GD3

Gdańsk

3,2

33735

8,3

170

5554

0,39

25,5 52,3

Pole 1. Próbki
pobrane z tej samej
rośliny.

GD4

Gdańsk

5,5

38047

5,4

251

5510

135

0,80

27,2 48,7 Pole 1

GD5

Gdańsk

4,6

37078

7,1

269

5464

0,50

27,5 40,8

GD6

Gdańsk

3,6

34594

5,1

250

5354

0,47

20,1 40,7

Pole 1. Próbki
pobrane z tej samej
rośliny.

GD7

Gdańsk

12,0

71671

7,6

413

7152

0,86

58,4 55,6

GD8

Gdańsk

12,1

75087

7,6

444

7164

0,89

57,4 52,0

Pole 1. Próbki
pobrane z tej samej
rośliny.

GD9

Gdańsk

7,3

54713

5,2

318

6762

123

0,37

43,4 55,1

GD10

Gdańsk

7,4

57609

5,4

308

6893

120

0,45

43,1 53,2

Pole 1. Próbki
pobrane z tej samej
rośliny.

GD11

Gdańsk

4,7

36046

5,0

134

4074

0,24

42,6 45,4

GD12

Gdańsk

5,1

37010

5,4

162

4360

0,25

44,4 44,8

Pole 2. Próbki
pobrane z tej samej
rośliny.

GD13

Gdańsk

6,9

47234

5,7

164

5032

0,22

58,0 40,0

GD14

Gdańsk

6,2

45851

3,2

167

4804

0,20

53,7 39,6

Pole 2. Próbki
pobrane z tej samej
rośliny.

Średnia

6,2

45486

6,1

243

5590

0,45

39,4 47,7

2,8

14151

1,6

1043

0,24

14,1

6,2

Sprawa

Kod

Miejsce

Uwagi

SK1

Skarżysko K.

98,6 68756

15,8 1589

6973

466

2,97

126,3

217,6

SK2

Skarżysko K.

99,2 68453

14,9 1494

7157

493

3,00

129,8

234,5

Zawartość

∆

–THC

na poziomie 0,23%

SK3

Skarżysko K. 110 25,2 30436

13,2

252

6910

272

1,34

77,0

97,5

SK4

Skarżysko K. 109 26,2 32244

12,6

341

7092

320

1,37

89,3

96,5

Zawartość

∆

–THC

na poziomie 0,29%

BZ1

Busko Zdr.

33,1 27903

30,8

740

5688

157

2,63

143,7

159,9

BZ2

Busko Zdr.

41,2 40022

27,1

787

6272

164

0,97

192,3

152,4

BZ3

Busko Zdr.

42,6 37163

27,2

496

6055

176

1,50

169,1

144,6

BZ4

Busko Zdr.

29,1 23640

37,8

664

5704

171

1,65

96,0

178,1

SK5

Skarżysko K. 151 26,8 47127

8,9

387

4568

2,37

58,9

55,2

Zawartość

∆

–THC

na poziomie 0,24%

pracy ma byæ wykorzystanie statysty-
ki w porównywaniu i grupowaniu pró-
bek, na tym etapie badañ autorzy po-
zostawili przyjête zasady.

Efektem ubocznym pracy jest po-

kazanie na przyk³adzie o³owiu, jak ro-
œlina radzi sobie z pierwiastkami tok-
sycznymi.

Przedstawiona metoda AAS jest

metod¹ oznaczania sk³adów pier-
wiastkowych na bardzo niskich po-
ziomach, co pod wzglêdem analizy
porównawczej œladów kryminali-
stycznych jest bardzo cenne. Jedy-

nym ograniczeniem metody jest to,
¿e za jej pomoc¹ mo¿na oznaczaæ
tylko te pierwiastki, dla których sys-
tem pomiarowy zosta³ skonfigurowa-
ny. Nie jest mo¿liwa równoczesna
analiza wielopierwiastkowa.

PRZYPISY

1 M. Wachowicz, M. Kuras: Wstêp

do profilowania konopi na podstawie
sk³adu pierwiastkowego, „Problemy
Kryminalistyki” 2003, nr 240,
s. 10–19;

2 M. Wachowicz, M. Kuras: Minerali-

zacja mikrofalowa jako jedna z tech-
nik przygotowania próbek do badañ
porównawczych, „Problemy Krymi-
nalistyki” 2002, nr 238, s. 8–22;

3 M. Kuras, M. Wachowicz: Profilo-

wanie konopi na podstawie sk³adu
pierwiastkowego – cz. I (efekty ma-
trycowe), „Problemy Kryminalistyki”
2006, nr 252, s. 21–30;

4 M. Kuras, M. Wachowicz: Profilo-

wanie konopi na podstawie sk³adu
pierwiastkowego – cz. II (walidacja

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 254/06

Tabela 19

Wyniki oznaczania pierwiastków w próbkach z Torunia i Bydgoszczy.

Stê¿enie o³owiu podano w ng/g a pozosta³ych pierwiastków w µg/g

Results of elemental determination in samples from Toruñ area.

Lead concentration is given in ng/g whereas other elements – in µg/g

cd. tab. 18

SK7

Skarżysko K. 104 24,4 46124

9,4

325

3126

1,56

61,1

70,0

SK8

Skarżysko K. 149 26,5 57742

8,6

291

4036

1,76

53,3

88,0

SK9

Skarżysko K. 120 27,0 53773

9,2

167

4265

1,65

62,1

60,1

SK10 Skarżysko K.

31,7 42846

8,0 1027

3223

1,87

77,1

373,4

Średnia

39,0 43435 16,8

623

5388

191

1,85

98,1

141,8

26,3 14443

9,7

465

1438

145

0,64

47,0

89,1

Sprawa Kod

Miejsce

Uwagi

Grzywna

139

1,5

49214 15,6

323

5955

368

3,21 113,4 121,4

Grzywna

114

2,5

40112 18,7

453

6269

433

3,40 105,0 139,7

Grzywna

103

1,7

36492 17,7

401

6069

347

3,11

96,2

134,5

BD9

Bydgoszcz

20,7 34211

9,1

161

3425

182

3,12

45,2

58,7

Zawartość

∆

–THC na

poziomie 0,12%.

BD1

Bydgoszcz

10,7 25699

8,0

214

3112

0,25

38,8

77,5

Zawartość

∆

–THC na

poziomie 0,18%.

BD2

Bydgoszcz

22,6 39551 15,0

700

4250

0,22

77,5

131,6

Zawartość

∆

–THC na

poziomie 0,07%.

BD3

Bydgoszcz

7,8

18363

7,2

260

2698

0,21

25,2

79,4

Zawartość

∆

–THC na

poziomie 0,45%.

BD4

Bydgoszcz

22,6 49132 17,5

628

3462

0,24

68,7

111,8

Zawartość

∆

–THC na

poziomie 0,06%.

BD5

Bydgoszcz

7,7

18674 12,8

181

3249

0,22

30,0

85,8

Zawartość

∆

–THC na

poziomie 0,30%.

BD6

Bydgoszcz

29,9 64976

7,6

243

6024

0,20 103,7

83,4

Zawartość

∆

–THC na

poziomie 0,14%.

Średnia

12,8 37642 12,9

357

4451

169

1,42

70,4

102,4

10,3 14568

4,6

187

1454

155

1,54

33,6

28,7

109

metody), „Problemy Kryminalistyki”
2006, s. 15–26;

5 M. Kuras, praca magisterska: Anali-

za elementarna wybranych narkoty-
ków oraz pó³produktu i produktu
syntezy siarczanu 4-etoksyamfet-
aminy, Wydzia³ Chemii UW, War-
szawa 2002;

6 M. Wachowicz: Analiza nieorga-

niczna w kryminalistyce, Zeszyty
Metodyczne nr 10, wydawnictwo
CLK KGP, Warszawa 2001, s. 5;

7 M. Kuras, M. Wachowicz: Profilo-

wanie… cz. I, op.cit., s. 21–30;

8 A. B³aszkiewicz: Uprawa konopi,

Pañstwowy Instytut Wydawnictw
Rolniczych, Warszawa 1950;

9 H. Bytnerowicz: Wiejska produkcja

w³ókna lnianego i konopnego, Pañ-
stwowe Wydawnictwo Rolnicze i Le-
œne, Warszawa 1982;

10 A. Kabata-Pendias, H. Pendias:

Biogeochemia pierwiastków œlado-
wych, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 1999;

11 R. Domañski: Fizjologia roœlin z ele-

mentami biochemii, Wydawnictwo
Akademii Rolniczej w Poznaniu, Po-
znañ 2002;

12 R. Kocjan: Chemia Analityczna, t. 2;

Wydawnictwo Lekarskie PZWL,
Warszawa 2000;

13 Ibidem, t. 2;
14 Ibidem;
15 Ibidem;
16 B. Welz, M. Sperling: Atomic Ab-

sorption Spectrometry, Wiley-VCH,
Germany 1999;

17 E. Beinrohr, S. Gergely, J. Izák:

„Fresenius’ Journal of Analytical
Chemistry” 1988, nr 332, s. 28;

18 J.G. Farmer, M.J. Gibson: Direct

determination of cadmium, chro-
mium, copper and lead in siliceous
standard reference materials from
a fluoboric acid matrix by graphite
furnace atomic absorption spectro-
metry, „Atomic Spectroscopy” 1981,
nr 2, s. 176;

19 G. Bozsai, B. Welz, B. Radziuk, M.

Sperling, 5th CAS, April 3–7, Kon-
stanz. Poster 46, 1989;

20 G. Schlemmer, B. Weltz, „Spectro-

chimica Acta”, 41B, 1986, s. 1157;

21 Ibidem;
22 Z. Soko³owska-Jab³oñska, G. An-

kus: Oznaczanie zawartoœci delta-9
tetrahydrokannabinolu w zielu kono-
pi, [w:] „Problemy wspó³czesnej kry-
minalistyki”, Wydawnictwo Uniwer-
sytetu Warszawskiego, t. III pod red.
Ewy Gruzy i Tomasza Tomaszew-
skiego, Warszawa 2000,

23 G. Ankus, Z. Soko³owska-Jab³oñ-

ska: Oznaczanie delta-9 tetrahydro-
kannabinolu w zielu konopi w poli-
cyjnych laboratoriach kryminali-
stycznych w

aspekcie ustawy

o przeciwdzia³aniu narkomanii, cz. I,
„Problemy Kryminalistyki” 2001,
nr 233, s. 38–44.

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 254/06

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Profilowanie konopii na podstawie składu pierwiastkowego Część I efekty matrycowe
Efekty matrycowe w profilowaniu konopi (elementy walidacji metody)
Profilowanie konopii na podstawie składu pierwiastkowego Część II walidacja metody
Profilowanie konopii na podstawie składu pierwiastkowego Część I efekty matrycowe
Efekty matrycowe w profilowaniu konopi (elementy walidacji metody)
Metoda rysowania lukow pionowych wyokraglajacych zalomy niwelety w profilu podluznym przy lamanej sk
Pomiar oporu profilu o kształcie opływowym metodą śladu
Metoda srt zeptoring terapia, profilaktyka, trening
W 7 sII Profil transkrypcji metoda SAGE; struktura i funkcja białek
Pomiar oporu profilu o kształcie opływowym metodą śladu
Datowanie metodami OSL i TL próbek osadów pyłowych z profilu Łazy
ćw 4 Profil podłużny cieku
Metoda magnetyczna MT 14
Metoda animacji społecznej (Animacja społeczno kulturalna)

więcej podobnych podstron