27. Sacrum 

Stefan Sawicki 

– „ Sacrum w literaturze” 

Sacrum

- 

określa wszystko to, co 

religijne

. Hasło wywoławcze dla różnorodnych elementów sakralnych, 

związanych bliżej z religijną postawą, z tym co nadnaturalne. Pojęcie to wprowadził szerzej w nurt myśli 
europejskiej 

Mircea Eliade 

(współczesny religiolog pochodzenia rumuńskiego). Oparł się na zasadniczej 

opozycji sacrum 

– profanum 

i uczynił narzędziem badania 

rzeczywistości

. Jest uważane za 

rzeczywistość wspólną dla wszystkich Religii, jest wynikiem szukania podobieństw i zbieżności. 

 

POLA NA KTÓRYCH W LITERATURZE POJAWIA SIĘ SACRUM

 

 

Pole tematyczne 

(motywy , tematy, wątki, fabuła) np. motywy sakralne przenikające niemal całą 

poezję’ 

wątki starotestamentowe 

przewijające się przez światową prozę; literatura sięgająca do 

tradycji  religijnej

, a czasem do epoki jej rozwoju; 

różnorodność ujęć

- 

od wierności aż do 

deformacji, parodii i zaprzeczeń; poszerzanie przez literaturę tradycji  religijnej np. apokryfy, które 
wypełniały miejsca niedookreślone 

Świętej Księgi będąc czasami interpretacją lub osądem

. Na 

pograniczu religii i folkloru powstają motywy, wątki, legendy i mity, które tworzą nowe wartości sakralne, 
znaczące w określonym kręgu kulturowym np. Średniowieczna legenda o św. Graalu ( legenda o 
naczyniu, od którego Józef z Arymatei zebrał krew Ukrzyżowanego- symbol tego co nadprzyrodzone, 
najświętsze). Interpretacja Nad Niemnem- przeciwstawienie dworu i wsi jako opozycji profanum i 
sacrum. 

 

Interpretacja wartości tematycznych utworu

- 

grupowanie motywów w różne kręgi podobieństw, 

śledzenie ich funkcji w budowie utworu, odtwarzanie konstrukcji akcji, referowanie tematyki materiału. 
Obecnie  zainteresowanie 

głębszym znaczeniem 

: toposy- 

nośniki znaczeń o zasięgu 

ogólnokulturowym, 

motywy archetypiczne

- krystalizacje poetyckie o charakterze psychicznym czy 

historycznym, motywy czasu i przestrzeni.  

P. Ricouer 

– uważa że symbole obecne w kulturze przechowują najbardziej autentyczną i pierwotną 

wiedzę o świecie i człowieku, model poznania. 

 

G. Poulet

- 

bada znaczenie tych motywów symbolicznych, które są w kulturze europejskiej śladem 

wysiłków dotarcia do tajemnicy bytu.

 

 

Problematyka utworu

- 

chodzi tu o semantyczną wymowę, o postawę rozumienia i oceny z pozycji 

„autora”, sprawy z pogranicza moralności i religii. Religijna problematyka, za jaką można uznać 
zagadnienie świętości. We współczesnej literaturze 

pisarzem świętości 

jest np. Georges Bernanos- 

„Dialogi karmelitanek”- nurtowi świętości towarzyszy stale nurt zła, wydobywanie z cienia postaci 
mrocznych.  

 

Wskazanie problematyki sak

ralnej poprzez opozycję świętości i grzechu

- 

Związek dobra i 

zła , świętości i grzechu, jest czymś częstym w lit. XX w. 

Docieranie do istoty świętości Kościoła

, 

odsłanianie jego mocy i chwały w celowo skonstruowanej sytuacji największej ludzkiej słabości i 
największego mroku. 

Zło domaga się dobra

, jest jakby warunkiem ujawnienia czy zasugerowania 

wartości np.  Zbrodnia i kara- jako chrześcijańskie misterium o grzechu i pokucie. 

Wyznaczają 

granice sakralnego obszaru. 

Czasem rodzaj egzystencjalistycznego rachunku sumienia czy 

publicznej spowiedzi współczesnego człowieka. Świętość i grzech jawią się w perspektywie początku i 
w egzystencjalnym doświadczeniu jako elementy złożonej całości. 

 

Człowiek w relacji do tego, co nadnaturalne

- 

relacje między człowiekiem i Bogiem. Literatura 

zawiera bogatą problematykę teologiczną, wyrażoną w języku egzystencjalnym, dalekim od uznanej i 
utrwalonej terminologii. Zbliżenie teologii i literatury, obecność teologii w literaturze. Utwory, które 
zawierają teologiczne sensy, lecz i te , które mówią o Bogu nie wymieniając Jego imienia, które nie są 
skierowane bezpośrednio ku sprawom ostatecznym np. Norwid ( utwory, których nawet głęboko religijny 
charakter, może być rozpoznany dopiero przez zestawienie z tłem, które stanowią inne teksty poety). 

Poszukiwanie wewnętrznego i zewnętrznego teologicznego sensu utworu. 

Jan Błoński

- 

interpretację teologiczną z pozycji odbiorcy sytuuje w obrębie krytyki lub teologii.  

 

Teologia „literacka” i „teologia literatury” 

to dwie relacje miedzy literatu

rą a teologią oraz dwa 

sposoby odsłaniania tego, co teologiczne w dziele literackim, togo, co czeka na odsłonięcie w skali 
literatury powszechnej. Pojawia się wtedy, gdy ani w utworze samym, ani w kontekście autorskim, 
rodzimym utworu 

nie możemy się doszukać świadomej akceptacji przesłania 

teologicznego

. 

 

Religijność poezji

-

metafora modlitwy, sakralne widzenie świata i człowieka, swego rodzaju 

interpretacja np. Norwid- 

(człowiek w przestrzeni usakralnionej, widziany w perspektywie doczesnej i 

wiecznej, uwikłany w zło i grzech ale i udział w życiu Bożym). Człowiek odsłania się w wymiarze swego 
kapłaństwa i pielgrzymstwa. Człowiek odsłania bliskość Boga i swojej służby Jemu. 

 

Religijność poezji w funkcji i istocie tekstu poetyckiego

- teksty relig

ijne są silnie 

zmetaforyzowane, nasycone analogią, antytezą, paradoksem, metaforą. Cytaty z tekstów biblijnych. 

Poezja jako mowa niezwykła, niecodzienna, 

„mowa świętującego sensu”, podobieństwo języka 

religii- 

języka poezji, zbliżona funkcja wypowiedzi, odsłonięcie ostatecznej tajemnicy, kontakt z samym 

istnieniem. Postawa wobec rzeczywistości charakteryzuje się 

kontemplacją

, wniknięciem w 

rzeczywistość, zespolenie z nią, mistyczne przeżycie. „współpraca ducha religii i miłości rzeczy”. 
Zbliżenie się tajemnicy człowieka i świata, do jego głębokiego sensu, do tego, co fascynuje i męczy 
nieosiągalnością. 

S. Sawicki: Sacrum w literaturze 

 

Mircea Eliade 

– 

użył terminu „sacrum” na 

określenie wszystkiego, co religijne 

– wprowadził 

go w nurt myśli europejskiej – oparł się na 

opozycji sacrum 

– profanum 

i uczynił ją narzędziem 

badania rzeczywistości. 
 

Sacrum

: 

- 

uważane jest za rzeczywistość 

wspólną dla wszystkich religii

, jest wynikiem szukania 

podobieństw i zbieżności; 

- 

związane jest ze zjawiskami religii pierwotnych

, s

prowadzających się do przeżycia bliżej 

nieokreślonej tajemnicy; 

- 

tu: jako hasło dla różnorodnych elementów sakralnych, związanych bliżej z religijną postawą, z tym, 
co nadnaturalne. 

 

Pole tematyczne

: 

- 

Biblia 

– stale obecna w literaturze europejskiej; 

- 

różnorodność ujęć – od wierności do deformacji, parodii i zaprzeczeń; 

- 

literatura też poszerzała tradycję religijną (apokryfy – sacrum budowane przez literaturę; potem 
związek z Biblią się rozluźniał i powstało sacrum „literackie”); 

- 

na pograniczu religii i folklor

u powstają legendy, mity tworzące nowe wartości sakralne, znaczące w 

określonym kręgu kulturowym, a przede wszystkim obowiązujące w obrębie własnego świata 
literatury (np. legenda o świętym Graalu – symbol tego, co nadprzyrodzone, najświętsze w 
chrześcijaństwie – cel rycerskich tęsknot i poszukiwań. Jerzy Cieślikowski opozycję wieś – dwór w 
Nad Niemnem 

zamienił na opozycję sacrum – profanum, gdzie profanum to dwór). 

 

Temat

: 

- 

dawniej interpretowane w kategoriach powierzchniowych 

– grupowanie motywów w różne kręgi 

podobieństw, badało się ich funkcje w budowie utworu; 

- 

teraz 

– badacze interesują się głębszymi znaczeniami różnych jednostek tematycznych – toposy 

(nośniki znaczeń literackich o zasięgu ogólnokulturowym), motywy archetypiczne, znaczenie 
symbolu (Ricoeur 

– symbol przechowuje najbardziej autentyczną i pierwotną wiedzę o świecie i 

człowieku; Poulet – poszukuje sensów na terenie związków między myślą i zjawiskami 
przestrzenno-czasowymi). 

 

Problematyka utworu: 

- 

ogólna semantyczna wymowa, postawa rozumienia i oceny z pozycji autora; 

- 

literatura w I połowie XX wieku – związek dobra i zła, świętości i grzechu; zło domaga się zawsze 
dobra. Zło jest wdzięcznym tematem dla sztuki, bo sztuka wyraża tęsknotę za tym, co czyste i 
ostateczne; 

- 

bliskość słowa o dobru i złu, o świętości i o grzechu wyznacza granice sakralnego obszaru literatury; 

- 

literatura mówi o różnych aspektach sacrum, o relacjach między człowiekiem i Bogiem, nawet w 
tych utworach, które nie wymieniają imienia Boga; 

- 

teologia literatury 

– gdy w utworze nie da się doszukać świadomej akceptacji przesłania 

teologicznego, gdy chcemy odczytać to przesłanie ale i sens; 

- 

teologia „literacka” – zawarta w literaturze – i teologia literatury to 2 relacje między literaturą a 
teologią i 2 sposoby odsłaniania tego, co teologiczne w dziele literackim. 

 
 

Religijność poezji: 

- 

w niej można odnaleźć sakralne widzenie świata i człowieka; 

- 

można jej szukać w pobliżu funkcji i istoty tekstów poetyckich; 

- 

teksty religijne są silnie zmetaforyzowane, nasycone analogią, antytezą, paradoksem; 

- 

w tekstach literackich, często w poezji, występuje mowa niezwykła, niecodzienna, świąteczna; 

- 

mistyka 

– bezpośredni kontakt z Absolutem, z Tajemnicą, informacja o tym spotkaniu staje się 

poezją, jeśli chce przekazać ogrom doznać i przeżyć; 

- 

poezję do religii zbliża przedmiot wypowiedzi, charakter wypowiedzi, postawa wobec rzeczywistości 
(to postawa kontemplacji, wniknięcia w rzeczywistość, otwarcia się na nią). Poezja nie jest modlitwą, 
nie jest mistyką, bo modlitwa i mistyka są nastawione na Boga. Poezja jest związana z aktywnością 
ludzką. 

 
Pan Tadeusz 

– poemat metafizyczny, jego przedmiotem jest ład istnienia – obraz czystego Bytu (Cz. 

Miłosz).