27. Sacrum

Stefan Sawicki

– „ Sacrum w literaturze”

Sacrum

-

określa wszystko to, co

religijne

. Hasło wywoławcze dla różnorodnych elementów sakralnych,

związanych bliżej z religijną postawą, z tym co nadnaturalne. Pojęcie to wprowadził szerzej w nurt myśli
europejskiej

Mircea Eliade

(współczesny religiolog pochodzenia rumuńskiego). Oparł się na zasadniczej

opozycji sacrum

– profanum

i uczynił narzędziem badania

rzeczywistości

. Jest uważane za

rzeczywistość wspólną dla wszystkich Religii, jest wynikiem szukania podobieństw i zbieżności.

POLA NA KTÓRYCH W LITERATURZE POJAWIA SIĘ SACRUM



Pole tematyczne

(motywy , tematy, wątki, fabuła) np. motywy sakralne przenikające niemal całą

poezję’

wątki starotestamentowe

przewijające się przez światową prozę; literatura sięgająca do

tradycji religijnej

, a czasem do epoki jej rozwoju;

różnorodność ujęć

-

od wierności aż do

deformacji, parodii i zaprzeczeń; poszerzanie przez literaturę tradycji religijnej np. apokryfy, które
wypełniały miejsca niedookreślone

Świętej Księgi będąc czasami interpretacją lub osądem

. Na

pograniczu religii i folkloru powstają motywy, wątki, legendy i mity, które tworzą nowe wartości sakralne,
znaczące w określonym kręgu kulturowym np. Średniowieczna legenda o św. Graalu ( legenda o
naczyniu, od którego Józef z Arymatei zebrał krew Ukrzyżowanego- symbol tego co nadprzyrodzone,
najświętsze). Interpretacja Nad Niemnem- przeciwstawienie dworu i wsi jako opozycji profanum i
sacrum.



Interpretacja wartości tematycznych utworu

-

grupowanie motywów w różne kręgi podobieństw,

śledzenie ich funkcji w budowie utworu, odtwarzanie konstrukcji akcji, referowanie tematyki materiału.
Obecnie zainteresowanie

głębszym znaczeniem

: toposy-

nośniki znaczeń o zasięgu

ogólnokulturowym,

motywy archetypiczne

- krystalizacje poetyckie o charakterze psychicznym czy

historycznym, motywy czasu i przestrzeni.

P. Ricouer

– uważa że symbole obecne w kulturze przechowują najbardziej autentyczną i pierwotną

wiedzę o świecie i człowieku, model poznania.

G. Poulet

-

bada znaczenie tych motywów symbolicznych, które są w kulturze europejskiej śladem

wysiłków dotarcia do tajemnicy bytu.



Problematyka utworu

-

chodzi tu o semantyczną wymowę, o postawę rozumienia i oceny z pozycji

„autora”, sprawy z pogranicza moralności i religii. Religijna problematyka, za jaką można uznać
zagadnienie świętości. We współczesnej literaturze

pisarzem świętości

jest np. Georges Bernanos-

„Dialogi karmelitanek”- nurtowi świętości towarzyszy stale nurt zła, wydobywanie z cienia postaci
mrocznych.



Wskazanie problematyki sak

ralnej poprzez opozycję świętości i grzechu

-

Związek dobra i

zła , świętości i grzechu, jest czymś częstym w lit. XX w.

Docieranie do istoty świętości Kościoła

,

odsłanianie jego mocy i chwały w celowo skonstruowanej sytuacji największej ludzkiej słabości i
największego mroku.

Zło domaga się dobra

, jest jakby warunkiem ujawnienia czy zasugerowania

wartości np. Zbrodnia i kara- jako chrześcijańskie misterium o grzechu i pokucie.

Wyznaczają

granice sakralnego obszaru.

Czasem rodzaj egzystencjalistycznego rachunku sumienia czy

publicznej spowiedzi współczesnego człowieka. Świętość i grzech jawią się w perspektywie początku i
w egzystencjalnym doświadczeniu jako elementy złożonej całości.



Człowiek w relacji do tego, co nadnaturalne

-

relacje między człowiekiem i Bogiem. Literatura

zawiera bogatą problematykę teologiczną, wyrażoną w języku egzystencjalnym, dalekim od uznanej i
utrwalonej terminologii. Zbliżenie teologii i literatury, obecność teologii w literaturze. Utwory, które
zawierają teologiczne sensy, lecz i te , które mówią o Bogu nie wymieniając Jego imienia, które nie są
skierowane bezpośrednio ku sprawom ostatecznym np. Norwid ( utwory, których nawet głęboko religijny
charakter, może być rozpoznany dopiero przez zestawienie z tłem, które stanowią inne teksty poety).

Poszukiwanie wewnętrznego i zewnętrznego teologicznego sensu utworu.

Jan Błoński

-

interpretację teologiczną z pozycji odbiorcy sytuuje w obrębie krytyki lub teologii.



Teologia „literacka” i „teologia literatury”

to dwie relacje miedzy literatu

rą a teologią oraz dwa

sposoby odsłaniania tego, co teologiczne w dziele literackim, togo, co czeka na odsłonięcie w skali
literatury powszechnej. Pojawia się wtedy, gdy ani w utworze samym, ani w kontekście autorskim,
rodzimym utworu

nie możemy się doszukać świadomej akceptacji przesłania

teologicznego

.



Religijność poezji

-

metafora modlitwy, sakralne widzenie świata i człowieka, swego rodzaju

interpretacja np. Norwid-

(człowiek w przestrzeni usakralnionej, widziany w perspektywie doczesnej i

wiecznej, uwikłany w zło i grzech ale i udział w życiu Bożym). Człowiek odsłania się w wymiarze swego
kapłaństwa i pielgrzymstwa. Człowiek odsłania bliskość Boga i swojej służby Jemu.



Religijność poezji w funkcji i istocie tekstu poetyckiego

- teksty relig

ijne są silnie

zmetaforyzowane, nasycone analogią, antytezą, paradoksem, metaforą. Cytaty z tekstów biblijnych.

Poezja jako mowa niezwykła, niecodzienna,

„mowa świętującego sensu”, podobieństwo języka

religii-

języka poezji, zbliżona funkcja wypowiedzi, odsłonięcie ostatecznej tajemnicy, kontakt z samym

istnieniem. Postawa wobec rzeczywistości charakteryzuje się

kontemplacją

, wniknięciem w

rzeczywistość, zespolenie z nią, mistyczne przeżycie. „współpraca ducha religii i miłości rzeczy”.
Zbliżenie się tajemnicy człowieka i świata, do jego głębokiego sensu, do tego, co fascynuje i męczy
nieosiągalnością.

S. Sawicki: Sacrum w literaturze

Mircea Eliade

–

użył terminu „sacrum” na

określenie wszystkiego, co religijne

– wprowadził

go w nurt myśli europejskiej – oparł się na

opozycji sacrum

– profanum

i uczynił ją narzędziem

badania rzeczywistości.

Sacrum

:

-

uważane jest za rzeczywistość

wspólną dla wszystkich religii

, jest wynikiem szukania

podobieństw i zbieżności;

-

związane jest ze zjawiskami religii pierwotnych

, s

prowadzających się do przeżycia bliżej

nieokreślonej tajemnicy;

-

tu: jako hasło dla różnorodnych elementów sakralnych, związanych bliżej z religijną postawą, z tym,
co nadnaturalne.

Pole tematyczne

:

-

Biblia

– stale obecna w literaturze europejskiej;

-

różnorodność ujęć – od wierności do deformacji, parodii i zaprzeczeń;

-

literatura też poszerzała tradycję religijną (apokryfy – sacrum budowane przez literaturę; potem
związek z Biblią się rozluźniał i powstało sacrum „literackie”);

-

na pograniczu religii i folklor

u powstają legendy, mity tworzące nowe wartości sakralne, znaczące w

określonym kręgu kulturowym, a przede wszystkim obowiązujące w obrębie własnego świata
literatury (np. legenda o świętym Graalu – symbol tego, co nadprzyrodzone, najświętsze w
chrześcijaństwie – cel rycerskich tęsknot i poszukiwań. Jerzy Cieślikowski opozycję wieś – dwór w
Nad Niemnem

zamienił na opozycję sacrum – profanum, gdzie profanum to dwór).

Temat

:

-

dawniej interpretowane w kategoriach powierzchniowych

– grupowanie motywów w różne kręgi

podobieństw, badało się ich funkcje w budowie utworu;

-

teraz

– badacze interesują się głębszymi znaczeniami różnych jednostek tematycznych – toposy

(nośniki znaczeń literackich o zasięgu ogólnokulturowym), motywy archetypiczne, znaczenie
symbolu (Ricoeur

– symbol przechowuje najbardziej autentyczną i pierwotną wiedzę o świecie i

człowieku; Poulet – poszukuje sensów na terenie związków między myślą i zjawiskami
przestrzenno-czasowymi).

Problematyka utworu:

-

ogólna semantyczna wymowa, postawa rozumienia i oceny z pozycji autora;

-

literatura w I połowie XX wieku – związek dobra i zła, świętości i grzechu; zło domaga się zawsze
dobra. Zło jest wdzięcznym tematem dla sztuki, bo sztuka wyraża tęsknotę za tym, co czyste i
ostateczne;

-

bliskość słowa o dobru i złu, o świętości i o grzechu wyznacza granice sakralnego obszaru literatury;

-

literatura mówi o różnych aspektach sacrum, o relacjach między człowiekiem i Bogiem, nawet w
tych utworach, które nie wymieniają imienia Boga;

-

teologia literatury

– gdy w utworze nie da się doszukać świadomej akceptacji przesłania

teologicznego, gdy chcemy odczytać to przesłanie ale i sens;

-

teologia „literacka” – zawarta w literaturze – i teologia literatury to 2 relacje między literaturą a
teologią i 2 sposoby odsłaniania tego, co teologiczne w dziele literackim.

Religijność poezji:

-

w niej można odnaleźć sakralne widzenie świata i człowieka;

-

można jej szukać w pobliżu funkcji i istoty tekstów poetyckich;

-

teksty religijne są silnie zmetaforyzowane, nasycone analogią, antytezą, paradoksem;

-

w tekstach literackich, często w poezji, występuje mowa niezwykła, niecodzienna, świąteczna;

-

mistyka

– bezpośredni kontakt z Absolutem, z Tajemnicą, informacja o tym spotkaniu staje się

poezją, jeśli chce przekazać ogrom doznać i przeżyć;

-

poezję do religii zbliża przedmiot wypowiedzi, charakter wypowiedzi, postawa wobec rzeczywistości
(to postawa kontemplacji, wniknięcia w rzeczywistość, otwarcia się na nią). Poezja nie jest modlitwą,
nie jest mistyką, bo modlitwa i mistyka są nastawione na Boga. Poezja jest związana z aktywnością
ludzką.

Pan Tadeusz

– poemat metafizyczny, jego przedmiotem jest ład istnienia – obraz czystego Bytu (Cz.

Miłosz).