1

Projekt współfinansowany przez Unię Eu-

ropejską i budżet państwa w ramach Eu-

ropejskiego Funduszu Społecznego

2

MEDIOZNAWSTWO

I TEORIE KOMUNIKOWANIA

I. Podstawowe elementy i początki procesu komunikacji

Dzisiejsza komunikacja wkracza w nasze codzienne życie na wiele sposobów:

telefony w naszych rękach, radio i telewizja w naszych mieszkaniach, komputery

z dostępem do Internetu w biurach i laptopy pod ręką. Od dobrej komunikacji zależy
bezpieczeństwo statków na morzach, samolotów, rakiet, satelit. Telefony bezprze-
wodowe zapewniają stałą łączność w każdym właściwie miejscu na ziemi. Dzięki
szybkiej komunikacji jesteśmy na czas informowani o zmianie warunków atmosfe-
rycznych. Rzeczywiście wpływ komunikacji na życie jest w pewnym sensie nieskoń-
czony, nieobjęty, nieograniczony.

Ale by w pełni docenić ten fenomen trzeba zadać sobie pytania: Co składa się

na proces komunikacji? Jakie są jej źródła oraz w jaki sposób i dlaczego przekazuje-

my informacje? Jakie były początki ludzkiego komunikowania? Czy człowiek mówił

od zawsze? Jaka jest rola gestów i zachowań niewerbalnych w komunikacji interper-

sonalnej?

Oddychanie, jedzenie, picie to czynności konieczne do podtrzymywania życia.

Gdy zachodzi taka konieczność, powiadamiamy również innych o bólu, niebezpie-
czeństwie czy emocjach. Jeśli w jakikolwiek sposób dajemy znaki innym lub je odczy-
tujemy, to znaczy mówimy lub słuchamy, piszemy lub czytamy, wskazujemy na coś
lub cokolwiek oglądamy, wszystko to oznacza, że komunikujemy. Dzisiaj używamy

do tego papieru, pisaków, książek, gazet, radia, telewizji, dekoderów dźwięku i obra-
zu, telefonów, komputerów, Internetu… lista ta mogłaby być bardzo długa. W historii
ludzkości na Ziemi większość tych urządzeń pojawiła się dopiero niedawno. Charakte-
ryzuje to okres, w którym żyjemy, jako epokę intensywnej komunikacji.

Łaciński czasownik communico, communicare oznacza „uczynić wspólnym”,

„połączyć”; „użyczyć komuś czegoś”, „naradzać się” (Kumaniecki 1982:101). Nato-
miast rzeczownik communio oznaczał w starożytności wspólność, poczucie łączności.
Wyrażenia te zostały wchłonięte przez języki nowożytne a ponadto mniej więcej

3

od XIV wieku mówi się o „komunikacji” jako „wejściu we wspólnotę, utrzymywaniu
z kimś stosunków”. Natomiast od XVI w. pojęcia te wyrażają również „transmisję,

przekaz”.

Obecnie terminy communicare, communicatio, communitas, oznaczają wymia-

nę, łączność, rozmowę, porozumiewanie się, przekazywanie, myśli, informacji, wia-
domości, ale także bycie w związku (relacji) z kimś, uczestnictwo czy zrzeszanie się.
Przymiotnik comunis oznacza „wspólny” bądź „powszechny” i należy do rodziny wy-
razów zawierającej także „komunię”, „komunizm” i „wspólnotę”. Mały słownik języka
polskiego podaje, że „komunikować” oznacza „podać coś do wiadomości; przekazy-
wać jakąś informację, zawiadomić o czymś”, natomiast „komunikować się”
to „utrzymywać z kimś kontakt, kontaktować się, porozumiewać się, udzielać się oto-
czeniu” (Łempicka 1989).

Angielskie słowo communication oznacza „czynność przekazywania informa-

cji”, „coś, co jest przekazywane” oraz „łączność”. W języku włoskim comunicare po-
siada semantyczne znaczenie „dać poznać”, „uczynić wiadomym”. Natomiast w języ-
ku niemieckim Mitteilung odpowiada łacińskiemu „uczynić wspólnym”, „użyczyć
komuś czegoś”.

Często zauważa się, że nie ma uniwersalnej nauki o komunikowaniu, lecz różne

płaszczyzny i sposoby jej uprawiania. Jednocześnie zwraca się uwagę na wielość defi-
nicji terminu komunikacja: w jednej z prac amerykańskich zostało zaprezentowanych
około dwustu jej różnych definicji.

Definicje te wskazują, że komunikowanie jest:



narzędziem umożliwiającym życie na Ziemi,



sposobem wyrażania norm grupowych,



procesem tworzenia rozmaitych znaczeń,



sytuacją, w której ktoś mówi do kogoś o czymś,



reakcją organizmu na otrzymany bodziec,



transmisją informacji, idei, emocji, czy



wywołaniem odpowiedzi za pomocą symboli werbalnych i niewerbal-
nych.

Komunikowanie może przybierać różne formy, odbywać się na różnych szcze-

blach, używać różnych środków. Wspólną cechą tych form jest istnienie przynajmniej

4

dwóch uczestników procesu, pełniących odmienne role (nadawcy i odbiorcy), syste-
mu znaków, który obaj znają i do którego się odwołują (kod) oraz przekazu (czyli
konkretnej realizacji jednej z możliwości, jakie daje kod). Zarówno kod (znaki i reguły

ich używania), jak i przekaz istnieją obiektywnie, to znaczy są dostępne intersubiek-

tywnemu poznaniu.

W konkretnej sytuacji komunikowania nadawca i odbiorca przekazują i odbie-

rają informacje nie tylko przy pomocy kodu werbalnego. Istotne są również i inne
niewerbalne formy przekazu, jak np. wygląd zewnętrzny, postawa ciała, spojrzenie,
mimika, gest, strój, dotyk, uśmiech itp.

Istotę komunikowania postrzega się poprzez przypisywanie mu pewnych cech

(Dobek-Ostrowska, 1998:33, Wrocław). Zatem:

1. Komunikacja jest procesem symbolicznym, w którym znak jest czymś, co

zastępuje rzecz, zdarzenie, proces o charakterze materialnym lub fizycznym. Znaki
mogą przybierać formę:

a). symptomu – o charakterze wyłącznie naturalnym (np. katar);

b). symbolu – jest rezultatem umowy społecznej;

c). rytuału – nie jest on wyłącznie naturalny, jednocześnie nie jest on arbitral-

nie kreowany.

2. Komunikacja jest procesem społecznym – polega na wymianie symboli po-

między ludźmi, nie odnosi się do pojedynczego człowieka. Procesy społecznego ko-
munikowania są czymś więcej niż psychicznymi procesami indywidualnej percepcji.
Komunikowanie jest tym, co ludzie robią wspólnie, a nie pojedynczo.

3. Komunikacja jest relacją wzajemną – przy czym może to być relacja syme-

tryczna bądź niesymetryczna. W przypadku relacji niesymetrycznej jeden podmiot
ma pozycję uprzywilejowaną, drugi zaś akceptuje tę nierównoważność, która ma naj-
częściej swoje źródło w niejednakowych pozycjach, jakie względem siebie zajmują.
Może być związana np. z zakresem posiadanej władzy (przełożony – podwładny, ro-
dzic – dziecko, nauczyciel – uczeń). W relacjach symetrycznych każda ze stron

ma taki sam bądź zbliżony status;

4. Komunikacja opiera się na indywidualnej interpretacji przekazu, a zatem

musi zakładać wspólnotę znaczeń przypisywaną określonym przekazem;

(film:

Letni czas

; humorystyczne podejście do problematyki)

5

5. (Komunikacja) przebiega w określonym kontekście; kontekstem komunika-

cyjnym określa się typ sytuacji, w której ten proces zachodzi. Konkretna wiadomość
przekazywana w jednym kontekście może mieć odmienne znaczenie w innym.

(film:

Szyszkarz i Barman

; również humorystycznie)

6. (Komunikacja) jest działaniem świadomym i celowym – każdy podmiot

na poziomie swojej wiedzy i doświadczenia określa cele komunikowania, chociaż

nie zawsze są one wystarczająco sprecyzowane oraz nie uwzględniają wewnętrznych

i zewnętrznych ograniczeń działania;

7. Komunikacja polega także na ciągłych i przemiennych oddziaływaniach

werbalnych i niewerbalnych; komunikaty niewerbalne mogą wzmacniać lub zaprze-
czać komunikatom werbalnym. Nawet cisza bądź nieobecność są zrachowaniami ko-
munikacyjnymi, o ile odbiorca potrafi je prawidłowo zinterpretować.

(film:

Studnia

w wykonaniu słynnego mima Ireneusza Krosnego)

Komunikowanie może spełniać także różne funkcje.

- Po pierwsze, umożliwia tworzenie pozytywnych więzi społecznych poprzez

zaspokojenie potrzeby kontaktu z innymi ludźmi, doskonalenie tego kontaktu oraz
możliwość sprostania wymogom stawianym przez społeczeństwo.

- Po drugie, spełnia funkcję regulacyjną, gdyż może wywierać wpływ

na postepowanie ludzi poprzez upowszechnianie i egzekwowanie pewnych wartości,
norm i wzorów zachowań, wspólnych pewnej grupie bądź całemu społeczeństwu.

- Po trzecie, komunikowanie jest procesem umożliwiającym samodoskonalenie

się człowieka.

Proces wymiany informacji pozwala człowiekowi na lepsze rozumienie siebie,

innych ludzi i otaczającego go świata, a dzięki temu zwiększa szanse na podejmowa-
nie racjonalnych decyzji. Pozwala również umocnić poczucie własnej wartości i zdo-
być aprobatę innych (cfr. Głowik, 2004:9-10, Warszawa).

Ludzie z reguły podczas rozmowy wykonują pewne gesty, czasami podświa-

domie, nawet w takich sytuacjach jak rozmowa przez telefon. Gesty te mogą być deik-
tyczne, gdy wskazują na konkretną istniejącą rzecz albo też na elementy w abstrakcyj-
nej przestrzeni mentalnej mówiącego. Wskazywane jest wtedy coś, co istnieje w umy-
śle, zajmując tam określone abstrakcyjne miejsce.

6

Inną funkcję pełnią gesty intonacyjne, wykonywane zwykle w przestrzeni

przed sobą. Wspomagają one logikę wypowiedzi, dostarczają istotnych informacji

na temat ustosunkowania się mówiącego do swoich odbiorców.

Konkretne i obrazowe gesty ikoniczne w naturalny sposób zawierają bezpo-

średnie podobieństwo miedzy strukturą pojęciową i formą gestu.

Gesty metaforyczne, które nie są już znakami rzeczy i zdarzeń, ale znakami

procesów myślowych. Ich obrazowa zawartość przedstawia abstrakcyjną ideę wskazu-
jącą na indywidualny świat podmiotu.

Gesty spójnościowe łączą tematycznie bliskie, lecz oddzielone czasowo części

rozmowy. Mogą się one składać z ikon, metafor, deiksów lub uderzeń. Pojawia się
przed i po dygresji, informując słuchającego o tym, do którego miejsca toku wypowie-
dzi ma powrócić po przerwaniu wątku dygresją.

(film:

Pojedynek szachowy

; mnóstwo różnego rodzaju gestów i zachowań)

We wczesnym rozwoju gesty człowieka mają tendencję zastępowania mowy:

dziecko wyciąga ręce do mamy, jakby chciało powiedzieć: „weź mnie na ręce”. Tro-
chę później dzieci używają gestów i słów jednocześnie, na przykład mówiąc „daj”
i wskazując na obiekt zainteresowania. Jeszcze później mowa zajmuje dominującą rolę
komunikatywną, ale co ważne, gesty nigdy nie zanikają.

Gest i mowa różnią się pod wieloma względami. Gest wykorzystuje czas i prze-

strzeń, natomiast mowa wykorzystuje tylko czas. Jeśli pomija się przestrzenny wymiar
komunikacji, to często dochodzi do nieporozumień.

Gesty można wykorzystywać efektywniej niż słowa do opisu sekwencji zdarzeń

lub wyjaśniania znaczenia dwuznacznych słów. Gestami można również zastępować
słowa w sytuacjach, w których te ostatnie mogłyby zostać odebrane jako obraźliwe.
Mówiąc do znajomego „właśnie skończyłem zajmować się moim automatem”, to mo-
że on nie wiedzieć, czy chodzi o samochód, czy o ekspres do kawy, ale jeśli słowom
tym towarzyszy gest naśladujący prowadzenie samochodu, to natychmiast stanie się
jasne, o czym mowa. Kategorie osób, jak instruktorzy tańca, częściej używają gestów
niż słów, aby skuteczniej zaprezentować pożądany układ taneczny, gdyż ludzki język
ma swoje korzenie w gestach. Dlatego komunikowanie przy pomocy całego ciała

w formie istniejącej od dawna mowy gestów wydaje się dostarczać podstaw do póź-
niejszego rozwoju języka mówionego.

7

Ewolucja mózgu odróżniła człowieka od zwierząt, gdy doprowadziła do po-

wstania rewolucyjnego sposobu komunikacji – mowy.

Mowa, zbiór wokalnych symboli opartych na logicznej strukturze, umożliwiła

przekazywanie informacji i wiedzy kolejnym pokoleniom w doskonalszy sposób. Do-
świadczenia przekazywane za pomocą języka stawały się coraz bogatsze, a człowiek
mógł zmieniać się i przystosowywać się do otoczenia – bądź przystosowywać otocze-
nie do siebie – znacznie szybciej niż gatunki opierające się na genetycznej ewolucji.
Mowa oznaczała możliwość koordynacji i współpracy, postępu technicznego, nauki,
inżynierii, powstania pojęć abstrakcyjnych i kultury. Ulokowała człowieka na szczycie
łańcucha pokarmowego, umożliwiając homo sapiens walkę i zwycięstwo nad zwierzę-
cymi drapieżnikami. Pośrednio umożliwiła podróże przez niesprzyjające tereny (mo-
rza, pustynie) i ekspansję człowieka we wszystkie rejony Ziemi.

8

Projekt współfinansowany przez Unię Eu-

ropejską i budżet państwa w ramach Eu-

ropejskiego Funduszu Społecznego