WSZYSTKO JEST KWESTIÑ

DOBREGO SMAKU,

CZYLI O NARZÑDACH

ZMYS¸ÓW CZ¸OWIEKA

CZYTAJÑC
TEN ROZDZIA¸,
DOWIESZ SI¢:

•

dlaczego oko odbiera bodêce Êwietl-

ne, a ucho fale dêwi´kowe;

•

jak bardzo ró˝norodnymi receptora-

mi dysponujemy;

•

jak skonstruowane jest oko i gdzie

powstaje obraz;

•

czy zawsze widzimy to, co naprawd´

nas otacza;

•

dlaczego czasem mo˝na zobaczyç coÊ,

czego nie ma;

•

w jaki sposób odbieramy fale dêwi´-

kowe;

•

co dzieje si´ w uchu wewn´trznym,

gdy jedziemy windà;

•

jak rodzà si´ odczucia towarzyszàce

jedzeniu.

ROZDZIA¸ IX

9.ZMYSLY 4/22/03 3:10 PM Page 247

WST¢P

˚yjemy w Êwiecie dêwi´ków, barw, kszta∏tów, sma-

ków i zapachów. Nasz organizm nieustannie „bombardu-
jà” setki bodêców. Aby w∏aÊciwie na nie reagowaç, musi
si´ z nimi dok∏adnie zapoznaç. Umo˝liwiajà nam to na-
rzàdy zmys∏ów – wyspecjalizowane struktury sk∏adajàce
si´ z komórek receptorowych, a czasem tak˝e z innych
komórek pe∏niàcych funkcj´ pomocniczà. Dzi´ki spraw-
nemu dzia∏aniu narzàdów zmys∏ów mo˝emy czytaç ksià˝-
ki, rozmawiaç ze sobà, odczuwaç g∏ód i pragnienie,
utrzymywaç pionowà postaw´ cia∏a czy unikaç niektó-
rych niebezpieczeƒstw. Dzi´ki nim mo˝liwe jest prawid∏o-
we funkcjonowanie naszego organizmu w otoczeniu pod-
legajàcym ciàg∏ym zmianom. Narzàdy zmys∏ów decydujà
o tym, jak odbieramy Êwiat, dajà nam mo˝liwoÊç odczu-
wania tego, co przyjemne. Zapach perfum, smak potraw,
mi´kkoÊç i puszystoÊç tkanin, kolory liÊci, ubraƒ albo
wn´trz naszych mieszkaƒ, dêwi´ki muzyki postrzegamy
dzi´ki harmonijnie dzia∏ajàcym zmys∏om w´chu, smaku,
dotyku, wzroku i s∏uchu.

ROZDZIA¸ IX

248

WST¢P

9.ZMYSLY 4/22/03 3:10 PM Page 248

Gdy przekroczy on pewnà wartoÊç krytycznà, wywo∏any
zostaje

impuls nerwowy w´drujàcy okreÊlonym

szlakiem do oÊrodkowego uk∏adu nerwowego

.

Rozpoznawanie ró˝nych bodêców jest mo˝liwe dzi´ki po-
∏àczeniu narzàdów zmys∏ów z odpowiednimi oÊrodkami
mózgu – tak naprawd´ dopiero tutaj nast´puje interpre-
tacja pobudzenia i tu rodzà si´ doznania.

RECEPTORY „PRZYZWYCZAJAJÑ SI¢” DO D¸UGO

DZIA¸AJÑCYCH BODèCÓW

Ubierajàc rano golf, czujemy niemi∏e doznanie

szorstkoÊci, odsuwamy golf od szyi, drapiemy skór´, ale
po kilkunastu minutach zapominamy o tych przykrych
odczuciach lub nawet stwierdzamy, ˝e „ten sweter da si´
nosiç”. Dzieje si´ tak, poniewa˝

dzia∏anie przez d∏ugi

czas tego samego bodêca, o niezmieniajàcej si´
sile, powoduje adaptacj´ receptora

. Przestaje on

wtedy wysy∏aç informacje o powtarzajàcym si´ podra˝-
nieniu i dlatego nast´puje „przyzwyczajenie si´” do po-
czàtkowo przykrego bodêca. Nie przyzwyczajamy si´ do
bodêców szkodliwych, gdy˝ ich dzia∏anie jest istotnà in-
formacjà o zagro˝eniu organizmu, a wi´c reakcja na nie
musi byç stanowcza. Receptory wykazujà w ró˝nym stop-
niu zdolnoÊç do adaptacji. Cia∏ka dotykowe i komórki w´-
chowe nale˝à do tych, które czynià to najszybciej, nato-
miast receptory bólowe adaptujà si´ trudno, gdy˝ ból
w∏aÊnie jest „alarmem” o stanie zagro˝enia.

Przyjrzyjmy si´ teraz najwa˝niejszym naszym narzà-

dom zmys∏ów, a dla uÊwiadomienia sobie mechanizmów
ich dzia∏ania wykonujmy çwiczenia, którymi przeplatany
jest tekst.

NAJWI¢CEJ INFORMACJI DOCIERA DO MÓZGU CZ¸OWIEKA

PRZEZ OCZY

Pomocne w naszych rozwa˝aniach o narzàdzie wzro-

ku cz∏owieka b´dzie lusterko. Ustawmy je w pewnej
odleg∏oÊci, tak abyÊmy mogli w nie zerkaç, obserwujàc
kolejne cz´Êci oka. Pierwszy wniosek z obserwacji jest ta-

ROZDZIA¸ IX

252

NARZÑDY ZMYS¸ÓW

9.ZMYSLY 4/28/03 10:23 AM Page 252

ki, ˝e mamy dwoje oczu. W odró˝nieniu od zwierzàt
roÊlino˝ernych, których oczy po∏o˝one sà po bokach g∏o-
wy (w zwiàzku z tym widzà, co dzieje si´ „za ich pleca-
mi”), nasze oczy umieszczone sà

z przodu

. Zaw´˝a to

wprawdzie pole obserwacji, ale za to

daje mo˝liwoÊç

widzenia stereoskopowego (przestrzennego)

.

Dzi´ki temu mo˝emy zdecydowanie precyzyjniej oceniaç
odleg∏oÊç, wielkoÊç przedmiotów i g∏´bi´ obrazu, a tym
samym sprawniej poruszaç si´ w przestrzeni. ZdolnoÊç
widzenia stereoskopowego majà równie˝ sprawnie polu-
jàce drapie˝niki i zwinnie poruszajàce si´ po konarach
drzew ssaki nadrzewne. Aby przekonaç si´, jak du˝e zna-
czenie w postrzeganiu otoczenia i wykonywaniu precyzyj-
nych ruchów r´kami ma widzenie przestrzenne, wykonaj-
my proste çwiczenie.

Ustawmy nieruchomo o∏ówek na odleg∏oÊç wyciàg-

ni´tej r´ki, nie dotykajàc go (mo˝emy poprosiç innà oso-
b´, aby trzyma∏a o∏ówek). Zamknijmy prawe oko i o∏ów-
kiem trzymanym w lewej d∏oni spróbujmy dotknàç koƒ-
cówki ustawionego o∏ówka. Nie uda∏o si´? Powtórzmy to
çwiczenie, patrzàc dwojgiem oczu. Teraz wydaje si´ to
bardzo proste, prawda?

Wróçmy do obrazu oka w lusterku. Wokó∏ oka widzi-

my dodatkowe elementy –

brwi, powieki i rz´sy

, sk∏a-

dajàce si´ na tzw.

aparat ochronny oka

. Zamykajàce

si´ odruchowo co oko∏o 10 s powieki chronià ga∏k´
ocznà przed wyschni´ciem, a tak˝e cia∏ami obcymi i nad-
miernym Êwiat∏em. Gdy odsuniemy lekko powiek´ dolnà,
zobaczymy, ˝e wyÊcielona jest ona od Êrodka delikatnà
b∏onà spojówkowà, która przechodzi a˝ na ga∏k´ ocznà,
tworzàc worek spojówkowy, w którym bez przerwy znaj-
dujà si´ ∏zy. JeÊli dobrze przyjrzymy si´ teraz dolnej po-
wiece, w wewn´trznym jej kàciku dostrze˝emy maleƒki
otworek – to ujÊcie gruczo∏u ∏zowego. ¸zy bezustannie
nawil˝ajà oko, majà tak˝e w∏aÊciwoÊci bakteriobójcze,
a wydzielane w du˝ej iloÊci w czasie podra˝nienia oka wy-
p∏ukujà cia∏a obce. Popatrzmy teraz w prawo, a nast´pnie
w lewo – ga∏ki oczne poruszajà si´. Robià to dzi´ki

ze-

spo∏owi mi´Êni

tworzàcych

tzw. aparat ruchowy

oka

– nie dostrze˝emy ich oczywiÊcie, patrzàc w luster-

WSZYSTKO JEST KWESTIÑ

DOBREGO SMAKU...

253

NARZÑDY ZMYS¸ÓW

=

il. 4

Po∏o˝enie oczu z przodu g∏owy umo˝li-
wia dobrà ocen´ odleg∏oÊci.

=

il. 5

Rz´sy – 150–200 w powiece górnej,
70–100 w powiece dolnej.
Powieki – od wewn´trznej strony pokryte
sà spojówkà. Brwi – choç po∏o˝one dale-
ko od ga∏ki ocznej, chronià równie˝ oko
przed sp∏ywajàcym potem.

9.ZMYSLY 4/28/03 10:23 AM Page 253

ko. Nieskoordynowana praca tych mi´Êni mo˝e powodo-
waç

zezowanie

, czyli patrzenie jednym okiem w innym

kierunku ni˝ oko pracujàce prawid∏owo, i przez to zabu-
rzaç widzenie przestrzenne. Przyjrzyjmy si´ teraz samej
ga∏ce ocznej. Pierwszà cechà zwracajàcà naszà uwag´
jest kolor oczu. Zawdzi´czamy go barwnikowi zgroma-
dzonemu w

b∏onie zwanej t´czówkà

, odznaczajàcej

si´ wyraênie na tle bia∏kówki oka. Ró˝na iloÊç barwnika,
warunkowana – jak pami´tamy – genetycznie, nadaje roz-
maite odcienie t´czówce od szarych i niebieskich po-
przez piwne, zielone do bràzowych i czarnych. U osób al-
binotycznych oczy majà kolor czerwony, poniewa˝ brak
barwnika w t´czówce powoduje przeÊwitywanie naczyƒ
krwionoÊnych. Zadaniem t´czówki jest regulacja iloÊci
Êwiat∏a wpadajàcego do wn´trza ga∏ki ocznej, które prze-
puszcza ona przez znajdujàcy si´ w jej Êrodku

otwór

o zmiennej Êrednicy, zwany êrenicà

. Teraz zapewne,

gdy czytasz ten tekst i prowadzisz obserwacje oka, masz
zapalonà lampk´ na biurku, Twoje êrenice sà ma∏ymi
czarnymi punktami – Êwiat∏o jest intensywne, nale˝y wi´c
ograniczyç jego iloÊç dostajàcà si´ do wn´trza oka;
jednak jeÊli przeniesiesz lusterko w nieco ciemniejsze
miejsce, zauwa˝ysz, jak t´czówka si´ rozkurcza i êrenice
si´ rozszerzajà – Êwiat∏o jest mniej intensywne, nale˝y
wpuÊciç go wi´cej. Zmiany wielkoÊci êrenic odbywajà si´
jednoczeÊnie w obu oczach na drodze odruchowej.

ROZDZIA¸ IX

254

NARZÑDY ZMYS¸ÓW

mi´sieƒ
skoÊny górny

mi´sieƒ prosty górny

mi´sieƒ prosty
boczny

mi´sieƒ
prosty dolny

mi´sieƒ
skoÊny dolny

mi´sieƒ
rz´skowy

il. 6

=

Aparat ruchowy oka.

il. 7

=

Tak poruszajà si´ ga∏ki oczne

w pierwszej minucie oglàdania obrazu.

il. 8

<

Maksymalnie rozszerzona êrenica ma Êrednic´

7–8 mm, przy silnym oÊwietleniu Êrednica zw´˝a si´

nawet poni˝ej 3 mm. Niektóre leki i narkotyki powo-

dujà zmiany wielkoÊci êrenic. Morfina je zw´˝a, na-

tomiast kokaina rozszerza. Równie˝ ró˝ne stany

emocjonalne powodujà zmiany. Powiedzenie: „strach

ma wielkie oczy”, wzi´∏o si´ stàd, ˝e l´k wywo∏uje

rozszerzanie êrenic i szerokie otwarcie oczu.

W∏aÊciwie to ju˝ wszystko, czego mo˝emy

dowiedzieç si´ o budowie oka, patrzàc w luster-
ko. Nale˝y jeszcze tylko zwróciç uwag´ na to, ˝e
oglàdana przez nas êrenica i t´czówka znajdujà
si´ „za szybà”

g∏adkiej, ca∏kowicie przeêro-

czystej

, dlatego niedostrzegalnej,

b∏ony zwa-

nej rogówkà

. Chroni ona oko nie tylko bezpo-

9.ZMYSLY 4/28/03 10:23 AM Page 254

Êrednio – „jak szyba” – ale równie˝ poÊrednio. Poniewa˝
jest wra˝liwa na urazy mechaniczne dzi´ki bogatemu
unerwieniu, przy drobnych podra˝nieniach powoduje od-
ruchowe zamykanie powiek i ∏zawienie.

WSZYSTKO JEST KWESTIÑ

DOBREGO SMAKU...

255

NARZÑDY ZMYS¸ÓW

wi´zade∏ko rz´skowe

twardówka

naczyniówka

siatkówka

plamka ˝ó∏ta

plamka Êlepa

nerw wzrokowy

cia∏o szkliste

soczewka

t´czówka

ciecz wodnista

rogówka

powieka

?

il. 9

Schemat budowy oka.

Aby zrozumieç sposób powstawania obrazu, musimy

poznaç dok∏adniej budow´ wewn´trznà oka, zw∏aszcza
siatkówki – w czym pomocne nam b´dà schematy.

W SIATKÓWCE ZNAJDUJÑ SI¢ LICZNE KOMÓRKI

FOTORECEPTOROWE

Oko ludzkie pracuje jak wysokiej klasy aparat foto-

graficzny. Omówiona wczeÊniej t´czówka wraz ze êrenicà
umo˝liwiajàcà przenikanie Êwiat∏a to przes∏ona w aparacie
fotograficznym. Tu˝ za przes∏onà, tak jak w aparacie, tak
i w oku, znajduje si´ soczewka.

Fale Êwietlne

, przecho-

dzàc przez rogówk´, a nast´pnie soczewk´,

ulegajà za-

∏amaniu

i przenikajàc przez wype∏niajàce wn´trze ga∏ki

ocznej cia∏o szkliste,

padajà na b∏on´ sk∏adajàcà si´

z komórek Êwiat∏oczu∏ych – siatkówk´

. To tutaj, na

=

il. 10

Oko ludzkie pracuje jak aparat
fotograficzny.
A) aparat fotograficzny,
B) oko;
klisza fotograficzna = siatkówka (kolor
˝ó∏ty),
soczewka = soczewka (kolor niebieski),
przes∏ona = t´czówka (kolor ró˝owy).

A)

B)

9.ZMYSLY 4/28/03 10:23 AM Page 255

siatkówce, podobnie jak na kliszy filmu, powstaje obraz –
rzeczywisty, pomniejszony, odwrócony. Siatkówka jest
Êwiat∏oczu∏à cz´Êcià oka i sk∏ada si´ na nià oko∏o 130 mln
komórek fotoreceptorowych – czopków i pr´cików.

Czop-

ki

, których jest „tylko” 6 mln, pracujà w jasnym Êwietle

i

odpowiadajà za widzenie barwne

, rozró˝nianie

szczegó∏ów oraz ostroÊç obrazów. Najwi´ksze ich skupi-
sko, oko∏o 150 tys. na 1 mm

2

, znajduje si´ w centrum siat-

kówki w maleƒkim zag∏´bieniu zwanym

plamkà ˝ó∏tà

.

To dlatego obraz o najwy˝szej jakoÊci – zarówno barwy, jak
i ostroÊci – postrzegamy wtedy, gdy promienie padajà na
t´ cz´Êç siatkówki. Im dalej od plamki ˝ó∏tej, tym mniej
czopków, ale za to wi´cej

pr´cików

. Tych wyd∏u˝onych

komórek,

niewra˝liwych na barwy i umo˝liwiajà-

cych widzenie w pó∏mroku

, jest w siatkówce a˝ 125

ROZDZIA¸ IX

256

NARZÑDY ZMYS¸ÓW

il. 11

=

Wyró˝niamy 3 rodzaje czopków, z których ka˝dy jest wra˝liwy na

okreÊlonà d∏ugoÊç fali Êwietlnej: poch∏aniajàce promienie niebie-

skie (maksimum absorpcji 455 nm), poch∏aniajàce promienie

zielono˝ó∏te (maksimum absorpcji 535 nm) oraz poch∏aniajàce

promienie pomaraƒczowoczerwone (maksimum absorpcji

570 nm). Gdy wszystkie czopki pobudzane sà równoczeÊnie i rów-

nomiernie, powstaje wra˝enie bar wy bia∏ej, natomiast brak ich

pobudzenia to barwa czarna. Jednoczesne pobudzenie dwóch

lub trzech rodzajów czopków przez fal´ o d∏ugoÊci poÊredniej

pozwala odbieraç barwy poÊrednie – co wyjaÊnia trójchromatycz-

na teoria widzenia barw Younga i Helmholza.

il. 12

=

Komórki nerwowe siatkówki u∏o˝one sà w trzech warstwach. Cz´Êç zewn´trzna to komórki o wypustkach w postaci czopków i pr´ci-

ków, cz´Êç Êrodkowa to komórki dwubiegunowe, a cz´Êç wewn´trzna sàsiadujàca z cia∏em szklistym to komórki ner wowe zwojowe.

Âwiat∏o wpadajàce do oka musi wi´c przejÊç niemal ca∏à gruboÊç siatkówki, gdy˝ czopki i pr´ciki le˝à w Êcianie ga∏ki ocznej najbar-

dziej zewn´trznie, a od naczyniówki oddziela je tylko warstwa komórek bar wnikowych. Pod wp∏ywem fal Êwietlnych w czopkach

i pr´cikach dochodzi do depolaryzacji b∏ony komórkowej. Komórki dwubiegunowe przekazujà powsta∏y impuls ner wowy komórkom

zwojowym, których neuryty biegnà w nerwie wzrokowym.

warstwa naczyniówki

i twardówka

nab∏onek barwnikowy

czopek

pr´cik

komórka dwubiegunowa

komórka zwojowa

promienie Êwiat∏a

w∏ókna nerwu

wzokowego

100

455

535

570

50

0

400

450

500

550

600

650

700

d∏ugoÊç fali w nm

procent absorpcji

9.ZMYSLY 4/28/03 10:23 AM Page 256

mln. Obraz powstajàcy w wyniku ich pobudzenia jest czar-
no-bia∏y. Peryferyczne u∏o˝enie pr´cików powoduje, ˝e je-
Êli przebywamy w ciemnym pokoju, lepiej dostrzegamy
kszta∏ty przedmiotów, patrzàc na nie z ukosa.

WSZYSTKO JEST KWESTIÑ

DOBREGO SMAKU...

257

NARZÑDY ZMYS¸ÓW

ZDOLNOÂå WIDZENIA JEST UWARUNKOWANA OBECNOÂCIÑ ODPOWIEDNICH BARWNIKÓW
W PR¢CIKACH I CZOPKACH

W pr´cikach znajduje si´ barwnik zwa-
ny rodopsynà lub inaczej purpurà
wzrokowà. Sk∏ada si´ on z bia∏ka opsy-
ny i cz´Êci niebia∏kowej – retinalu, b´-
dàcego pochodnà witaminy A. Retinal
mo˝e wyst´powaç w dwóch formach
izomerycznych: cis i trans. Pod wp∏y-
wem Êwiat∏a forma cis-retinalu ulega
przekszta∏ceniu w form´ trans i w ten
sposób powstaje lumirodopsyna. Jest
ona zwiàzkiem nietrwa∏ym i szybko si´
rozpada na trans-retinal i opsyn´, któ-
ra wyzwala impuls nerwowy. Pod wp∏y-
wem enzymów forma trans-retinalu
powraca do formy cis i powoli w ciem-
noÊci przez ∏àczenie si´ z opsynà nast´-
puje synteza rodopsyny. Poniewa˝ ro-
dopsyna bardzo szybko ulega pod
wp∏ywem Êwiat∏a rozpadowi, adaptacja
oka do silnego oÊwietlenia osiàga mak-
simum po oko∏o 10 min. W fotoreceptorach barwnik jest wtedy roz∏o˝ony i wi´kszoÊç z nich nie jest ju˝ pobudliwa. Natomiast adaptacja do ciem-
noÊci trwa o wiele d∏u˝ej (maksimum adaptacji osiàgane jest po oko∏o 1 godz.), poniewa˝ d∏ugo trwa regeneracja rodopsyny. Fotoreceptory sta-
jà si´ coraz bardziej „aktywne“, tak ˝e w ciàgu godziny pobudliwoÊç siatkówki mo˝e wzrosnàç nawet 100 000 razy. Teraz niewielki promieƒ
Êwiat∏a jest w stanie pobudziç bardzo du˝à liczb´ „przygotowanych“ na odbiór bodêców, bo zawierajàcych rodopsyn´, fotoreceptorów.
Zawierajàce podobny do rodopsyny barwnik czopki ulegajà pobudzeniom dok∏adnie wed∏ug opisanego powy˝ej mechanizmu.

Czy jednak w ka˝dym miejscu siatkówki powstaje ob-

raz? Sprawdêmy to. Popatrzmy na rysunek przedstawiajà-
cy psa goniàcego kota (il. 14). Odsuƒmy t´ stron´ pod-
r´cznika na wyciàgni´cie r´ki. Zakryjmy lewe oko, a pra-
wym patrzmy na uciekajàcego kota. Przysuwajmy powoli
stron´ do siebie, a˝ pies stanie si´ niewidoczny. Jakie˝ jest
nasze zdziwienie, ˝e tak du˝ego obiektu nie widzimy!

RODOPSYNA

(cis-retinal + opsyna)

LUMIRODOPSYNA

(opsyna + trans-retinal)

WITAMINA A

(akseroftol = retinol)

ÂWIAT¸O

CIEMNOÂå

opsyna

trans-retinal

cis-retinal

impuls nerwowy

=

il. 13

Przemiany chemiczne zachodzàce

w pr´cikach.

A

il. 14

Dzi´ki temu schematowi mo˝emy
stwierdziç istnienie plamki Êlepej.

9.ZMYSLY 4/28/03 10:23 AM Page 257

Spróbujmy teraz zakryç prawe oko, obserwowaç psa
i przysuwajàc stron´ do siebie, znaleêç takie po∏o˝enie,
gdy niewidoczny staje si´ kot. W obu przypadkach pro-
mienie Êwietlne pad∏y na

takie miejsce w siatkówce,

w jakim nie ma ani czopków, ani pr´cików

, czyli na

po∏àczenie nerwu wzrokowego z siatkówkà, zwane ze
wzgl´du na brak komórek Êwiat∏oczu∏ych

plamkà Êle-

pà

. Siatkówka otoczona jest

siecià naczyƒ krwionoÊ-

nych tworzàcych

tzw.

naczyniówk´

, której zadaniem

jest dostarczanie tlenu i substancji od˝ywczych (wspo-
mniana ju˝ wczeÊniej t´czówka jest cz´Êcià naczyniówki).
Wszystkie te delikatne wewn´trzne struktury oka chro-
nione sà przez

twardówk´ – warstw´ zbudowanà

z tkanki ∏àcznej

, która z przodu oka przechodzi we

wspominanà ju˝ rogówk´ (popatrz na schemat budowy
wewn´trznej oka – il. 9).

AKOMODACJA OKA UMO˚LIWIA OSTRE WIDZENIE PRZED-

MIOTÓW ZNAJDUJÑCYCH SI¢ W RÓ˚NYCH ODLEG¸OÂCIACH

Wracajàc do porównania oka z aparatem fotogra-

ficznym: przypomnijmy sobie, jakie czynnoÊci wykonuje-

my, jeÊli chcemy zrobiç wyraêne, dobre zdj´cie
przedmiotu lub osoby znajdujàcej si´ blisko
aparatu. Poprzez pokr´canie obiektywem na-
stawiamy „ostroÊç” obrazu, przysuwamy wtedy
soczewk´ do kliszy, tak aby promienie przez
nià przechodzàce uleg∏y za∏amaniu dok∏adnie
na kliszy. W oku takie

przystosowanie do

oglàdania przedmiotów znajdujàcych
si´ w ró˝nych odleg∏oÊciach

mog∏oby pole-

gaç na zbli˝aniu i oddalaniu soczewki od siat-
kówki. U ryb, p∏azów i w´˝y tak w∏aÊnie odby-
wa si´

akomodacja (nastawienie) oka

.

W oku ssaka, a wi´c tak˝e i ludzkim, wyglàda
to nieco inaczej – spójrz na il. 15. W sk∏ad
cia∏a rz´skowego, do którego przymocowana
jest soczewka, wchodzi mi´sieƒ rz´skowy od-
grywajàcy zasadniczà rol´ w tym procesie. Gdy
patrzymy na przedmioty dalsze, mi´sieƒ ten

ROZDZIA¸ IX

258

NARZÑDY ZMYS¸ÓW

il. 15

A

Schemat akomodacji oka.

9.ZMYSLY 4/28/03 10:23 AM Page 258

WADY NARZÑDU WZROKU:

KRÓTKOWZROCZNOÂå

– kàt za∏amywania promieni

Êwietlnych jest zbyt du˝y, promienie skupiajà si´ przed siat-
kówkà, co jest spowodowane nadmiernym wyd∏u˝eniem ga∏-
ki ocznej lub nadmiernà wypuk∏oÊcià soczewki. Krótko-
wzrocznoÊç mo˝e nasiliç si´ pod wp∏ywem ci´˝kiej pracy fi-
zycznej, pracy przy z∏ym oÊwietleniu lub silnego stresu. Do
korekty tej wady stosuje si´ soczewki wkl´s∏e (rozpraszajàce).

DALEKOWZROCZNOÂå –

kàt za∏amywania promieni

Êwietlnych jest zbyt ma∏y, promienie skupiajà si´ za siatków-
kà, co jest skutkiem skrócenia ga∏ki ocznej lub sp∏aszczenia
soczewki. Do korekty tej wady stosuje si´ soczewki wypuk∏e
(skupiajàce).

ASTYGMATYZM

, zwany inaczej niezbornoÊcià oka – promie-

nie Êwietlne skupiajà si´ w kilku miejscach siatkówki wskutek
nierównomiernej krzywizny soczewki lub rogówki (nie majà
one kszta∏tu sferycznego). Do korekty tej wady stosuje si´
szk∏a o soczewkach cylindrycznych.

NIEKTÓRE CHOROBY
NARZÑDU WZROKU:

ZEZ

– choroba wywo∏ana niesynchronicznà pracà mi´Êni, po-

wodujàca odchylanie si´ oczu od ustawienia równoleg∏ego, co
zak∏óca widzenie obuoczne. Leczenie zeza nale˝y podjàç tak
szybko, jak to tylko mo˝liwe, bowiem u dzieci daje ono dobre
rezultaty.

ÂLEPOTA ZMIERZCHOWA

– utrudnione przystosowanie si´

do widzenia o zmierzchu, najcz´Êciej spowodowane niedobo-
rem witaminy A, ale mo˝e równie˝ towarzyszyç ˝ó∏taczce
i krótkowzrocznoÊci.

ZAPALENIE SPOJÓWEK

– jedna z najcz´stszych chorób

oczu, której objawami sà obrz´k i zaczerwienienie spojówki,
czasem sw´dzenie i ból. Produkowana nadmiernie wydzieli-
na powoduje uczucie zlepienia oka tu˝ po przebudzeniu. Za-
palenie spojówek mo˝e byç wywo∏ane infekcjà bakteryjnà,
wirusowà albo reakcjà alergicznà.

ZAåMA

(katarakta) – choroba rozwijajàca si´ stopniowo,

powodujàca, ˝e obraz oglàdanych przedmiotów staje si´ nie-
ostry, a po latach jej rozwoju widziany jest „jak przez mg∏´”,
co wywo∏ane jest zm´tnieniem soczewki. Najcz´stszà przyczy-
nà zaçmy jest starzenie si´ soczewki, ale mo˝e ona równie˝
pojawiç si´ jako skutek cukrzycy, zaka˝enia bakteriami t´˝ca,
urazów mechanicznych czy dzia∏ania promieni rentgenow-
skich. Leczenie, zwykle operacyjne, polega na wstawieniu
sztucznej soczewki.

WSZYSTKO JEST KWESTIÑ

DOBREGO SMAKU...

259

NARZÑDY ZMYS¸ÓW

WADY I CHOROBY WZROKU

OBRAZ PRAWID¸OWY

ASTYGMATYZM

JASKRA

ZAåMA

NIEWIDZENIE PO¸OWICZNE

ODWARSTWIENIE SIATKÓWKI

wczesne stadium

9.ZMYSLY 4/28/03 10:23 AM Page 259

tab. 1. ZALE˚NOÂå PUNKTU BLI˚Y

WZROKOWEJ OD WIEKU CZ¸OWIEKA

ROZDZIA¸ IX

260

NARZÑDY ZMYS¸ÓW

Wiek

Najbli˝sza odleg∏oÊç

dobrego widzenia

5 lat

5,5 cm

8 lat

6,5 cm

10 lat

7 cm

20 lat

10 cm

40 lat

18 cm

60 lat

85 cm

70 lat

ponad 1 m

mój wiek:

mój wynik

..........

..........

JASKRA

– choroba b´dàca najcz´stszà przyczynà Êlepoty. Rozwija si´ zwykle powoli, dajàc okresowo przejÊciowe objawy zamazywania ob-

razu, dostrzegania kolorowych pierÊcieni wokó∏ êróde∏ Êwiat∏a i bólów g∏owy. Dopiero póêniej zauwa˝a si´ zaw´˝anie pola widzenia.
Zwi´kszenie iloÊci cieczy wodnistej mi´dzy t´czówkà a rogówkà powoduje wzrost ciÊnienia wewnàtrzocznego i zaburzenie krà˝enia krwi
w oku, co w efekcie prowadzi do uszkodzenia komórek siatkówki i nerwu wzrokowego. Leczenie polega na doborze takiej dawki leków,
która spowoduje obni˝enie ciÊnienia wewnàtrzocznego. W zaawansowanych stadiach choroby stosuje si´ leczenie operacyjne (najcz´Êciej
laserem) w celu udro˝nienia odp∏ywu cieczy komorowej z oka.

ODWARSTWIENIE SIATKÓWKI

– choroba, której „sygna∏ami ostrzegawczymi” sà objawy widzenia silnych b∏ysków Êwietlnych, a nast´p-

nie dymu (ciemnej zas∏ony), spowodowane zmianami zwyrodnieniowymi w siatkówce i powstawaniem w niej otworów. W leczeniu stosuje
si´ zabiegi operacyjne z wykorzystaniem niskich temperatur (tzw. krioterapi´).

DALTONIZM

– choroba spowodowana nieprawid∏owà iloÊcià barwników wzrokowych. Jej pod∏o˝e poznaliÊmy dok∏adnie w trakcie oma-

wiania zagadnieƒ dotyczàcych dziedziczenia. Przypomnijmy tylko, ˝e okreÊlana jest inaczej jako Êlepota na barwy, najcz´Êciej czerwonà
i zielonà; jest wadà dziedzicznà, na którà cierpi oko∏o 8% m´˝czyzn i 0,5% kobiet.

jest rozluêniony, a wi´zad∏a, na których zawieszona jest
soczewka, napi´te tak, ˝e przyjmuje ona kszta∏t sp∏asz-
czony. JeÊli przedmiot znajduje si´ bli˝ej oka, mi´sieƒ
rz´skowy zaczyna intensywnie pracowaç, napina si´, po-
wodujàc rozluênienie wi´zade∏ soczewkowych, a soczew-
ka staje si´ mocno wypuk∏a –

zmienia si´ kàt za∏a-

mywania promieni w naszym oku

. Przy maksymal-

nym zwi´kszeniu krzywizny soczewki dziecko w wieku
8 lat jest w stanie obserwowaç przedmioty le˝àce w od-
leg∏oÊci 6,5 cm. Niestety,

im cz∏owiek starszy, tym

so-

czewka staje si´ coraz mniej spr´˝ysta, coraz trudniej
przyjmuje kulisty kszta∏t i w zwiàzku z tym mamy coraz

wi´ksze problemy z patrzeniem na przedmioty
bliskie

(u wielu osób po 50. roku ˝ycia pojawia si´, ko-

nieczna do korygowania za pomocà szkie∏, daleko-
wzrocznoÊç starcza). Dokonajmy analizy tabeli obok,
a nast´pnie spróbujmy „zbadaç”, jaka jest nasza naj-
mniejsza odleg∏oÊç dobrego widzenia (tzw. punkt bli˝y
wzrokowej). U∏ó˝my linijk´ po prawej stronie nosa,
zamknijmy lewe oko i przesuƒmy wzd∏u˝ linijki o∏ówek
lub d∏ugopis, na którym umieszczono jakiÊ napis albo
znaki typu paski, skoÊne kreski itp. Zaobserwujmy, w ja-
kiej odleg∏oÊci od oka widzimy wyraênie dany przedmiot
(mo˝emy odczytaç litery, rozró˝niç paski itp.), nast´pnie
odczytajmy na linijce wynik. Zapiszmy go w zeszycie. Mo-
˝e kiedyÊ po latach, gdy znajdziemy stary zeszyt do bio-
logii i wykonamy jeszcze raz podobne çwiczenie, b´dzie
okazja do porównania wyników?

9.ZMYSLY 4/28/03 10:23 AM Page 260

CZY ZAWSZE WIDZIMY TO, CO NAPRAWD¢ NAS OTACZA?

Gdyby impulsy wywo∏ywane przez fale Êwietlne do-

cierajàce do siatkówki nie ulega∏y przekszta∏ceniu przez
mózg, by∏yby ca∏kowicie bezu˝yteczne. W mózgu odebra-
ne przez oczy informacje sà porównywane ze zgromadzo-
nymi w pami´ci zasobami. Nawet jeÊli widzimy tylko
cz´Êç znanego nam wczeÊniej przedmiotu, jesteÊmy
w stanie okreÊliç jego kszta∏t i wielkoÊç, co wi´cej, jeste-
Êmy gotowi ustosunkowaç si´ do tego przedmiotu zgod-
nie z uprzednio zdobytym doÊwiadczeniem. To

groma-

dzenie wiedzy o Êwiecie

, w którym ˝yjemy,

na pod-

stawie informacji odbieranych i przekazywanych
przez narzàd wzroku nazywamy postrzeganiem
(percepcjà)

. Jednym z zasadniczych elementów po-

strzegania jest

kontekst

. Dzi´ki zasobom pami´ciowym

jesteÊmy w stanie prawid∏owo odczytaç poni˝sze s∏owo,

mimo ˝e zniekszta∏cenie dwóch ró˝nych liter upodabnia
je do siebie. Mózg odrzuca nieprawid∏owà wersj´, wybie-
rajàc znanà i oczekiwanà.

Postrzeganie otoczenia nie zawsze jednak jest w pe∏-

ni adekwatne. Czasem pope∏niamy

b∏´dy w ocenie ob-

razów

, czyli ulegamy tzw.

z∏udzeniom optycznym

.

Najbardziej znane jest z∏udzenie b´dàce efektem postrze-
gania Êwiata wed∏ug zasad perspektywy. Spójrzmy na
zdj´cie torów kolejowych: czerwony pasek na drugim
planie wydaje si´ znacznie d∏u˝szy od paska na planie
pierwszym. JeÊli je zmierzymy, oka˝e si´, ˝e sà równej
d∏ugoÊci. A˝ trudno w to uwierzyç.

W niektórych przypadkach mo˝emy, patrzàc na ten

sam obraz, daç dwie ró˝ne, równie prawid∏owe odpowie-
dzi na pytanie, co przedstawia. Spójrzmy na rysunek ko-
biety. W jakim jest wieku? M∏oda czy stara? Odpowiedê
„m∏oda” jest prawid∏owa, bo rzeczywiÊcie widzimy profil
pi´knej, m∏odej dziewczyny z naszyjnikiem, w futrzanej

WSZYSTKO JEST KWESTIÑ

DOBREGO SMAKU...

261

NARZÑDY ZMYS¸ÓW

=

il. 16

Z∏udzenia optyczne.

9.ZMYSLY 4/28/03 10:23 AM Page 261

ROZDZIA¸ IX

262

NARZÑDY ZMYS¸ÓW

il. 17

=

Postrzeganie przedmiotów zale˝y nie tyl-

ko od kszta∏tu i wielkoÊci figur je ota-

czajàcych, ale tak˝e od koloru otocze-

nia. JeÊli obok siebie znajdujà si´

przedmioty o ró˝nym kolorze i wyglàdajà

one inaczej ni˝ oglàdane osobno, mówi-

my o tzw. kontraÊcie równoczesnym. Na

schemacie widzimy, ˝e bia∏e linie od-

dzielajàce czarne kwadraty wydajà si´

bardziej bia∏e bezpoÊrednio na granicy

z czarnym, a w punktach krzy˝owania

szare.

il. 18

;

Obraz przedmiotu zale˝y od otoczenia,

w którym si´ on znajduje.

il. 19

;

Ilustracja pozwalajàca zaobser wowaç

zjawisko powidoku.

etoli, ze zwiewnà chustà na g∏owie. Ale i odpowiedê „sta-
ra” jest poprawna, przecie˝ na rysunku jest stara kobieta
o du˝ym zakrzywionym nosie i szpiczastej brodzie. Po-
dobnie jest z rysunkiem kielicha, który postrzegaç mo˝-
na równie˝ jako profile dwóch zwróconych ku sobie twa-
rzy. W tych przypadkach, mimo ˝e informacje odbierane
przez nasze oczy i docierajàce do mózgu sà takie same,
obrazy zdajà si´ powstawaç przemiennie, nie podlegajàc

naszej Êwiadomej kontroli.

Okazuje si´, ˝e interpretowany przez mózg obraz

przedmiotów nie zale˝y tylko od obrazu samej rzeczy, ale
równie˝ od otoczenia, w której ona si´ znajduje, czyli od
kontekstu. I tak wewn´trzne ko∏a przedstawione na po-
ni˝szych rysunkach wydajà si´ ró˝nej wielkoÊci. To, któ-
re jest w otoczeniu kó∏ek mniejszych, wyglàda na wi´k-
sze, to, które jest otoczone ko∏ami wi´kszymi, na mniej-
sze. I znów zdziwimy si´, dokonujàc pomiaru – oka˝e si´,
˝e wielkoÊç ich jest taka sama.

CZY MO˚NA ZOBACZYå COÂ, CZEGO NIE MA?

Sprawdêmy. Przyjrzyjmy si´ ma∏emu bia∏emu krzy˝y-

kowi na portrecie m´˝czyzny. Oglàdajmy go d∏ugo, liczàc
w tym czasie powoli do 60. Nast´pnie spójrzmy na ma∏y
czarny krzy˝yk na bia∏ym polu po prawej stronie. Odcze-

kajmy chwil´. Co, a w∏a-
Êciwie: kogo, widzimy?
Niesamowite – ten sam
obraz w postaci negaty-
wu! To, czego doznali-
Êmy, to

powidok

, czyli

9.ZMYSLY 4/28/03 10:23 AM Page 262

WSZYSTKO JEST KWESTIÑ

DOBREGO SMAKU...

263

NARZÑDY ZMYS¸ÓW

utrzymywanie si´ wra˝enia wzrokowego przez pewien
czas po zaprzestaniu odbioru bodêca Êwietlnego. Dzieje
si´ tak dlatego, ˝e pe∏ne wra˝enie wzrokowe nie ust´pu-
je ani te˝ nie znika momentalnie. Do jego wywo∏ania
i ustàpienia zawsze potrzeba okreÊlonego czasu, w któ-
rym pojawiajà si´ lub znikajà zmiany w siatkówce i oÊrod-
kach nerwowych wywo∏ane Êwiat∏em.

Na koniec zobaczmy jeszcze, czym jest tzw.

kon-

trast nast´pczy

. Popatrzmy na rysunek kobiety na

czerwonym tle. Podobnie jak w poprzednim çwiczeniu,
przyglàdajmy si´ temu rysunkowi, liczàc powoli do 60.
Nast´pnie przenieÊmy wzrok na rysunek kobiety na bia-
∏ym tle po prawej stronie, odczekajmy chwil´ i... wyraê-
nie zobaczymy, ˝e zmieni∏ si´ kolor t∏a z bia∏ego na zielo-
ne! Zjawisko, którego doznaliÊmy, jest wynikiem zmniej-
szenia zdolnoÊci odbierania barwy d∏ugo oglàdanego
przedmiotu i jednoczesnego zwi´kszenia wra˝liwoÊci na
tzw. barwy dope∏niajàce. Takimi barwami sà w stosunku
do siebie czerwona i zielona.

UCHO UMO˚LIWIA ODBIÓR DèWI¢KÓW

Dêwi´k w dziejach rodu ludzkiego odegra∏ kluczowà

rol´. Jak pami´tamy, pojawienie si´ zdolnoÊci do artyku-
∏owania dêwi´ków wyraênie przyspieszy∏o ewolucj´ cz∏o-
wieka, u∏atwiajàc tworzenie kultury i przekazywanie do-
Êwiadczeƒ nast´pnym pokoleniom. Z fizycznego punktu
widzenia,

dêwi´k jest falà, czyli rozchodzàcymi si´

drganiami, których cz´stoÊç mierzy si´ w hercach
(Hz)

. Nie ma przesady w stwierdzeniu, ˝e ˝yjemy otocze-

ni morzem dêwi´ków. O ile oczy mo˝emy zamknàç, by
uchroniç je przed oÊlepiajàcym Êwiat∏em, o tyle nasze
uszy bezustannie sà atakowane przez ró˝norodne dêwi´-
ki. Narzàd s∏uchu wykazuje jednak zadziwiajàcà odpor-
noÊç i stosunkowo niewielkie zm´czenie. Co wi´cej, d∏u-
gie przebywanie w komorach bezdêwi´kowych mo˝e
u osób o s∏abej psychice wywo∏ywaç negatywne zmiany
w funkcjonowaniu uk∏adu nerwowego. Ucho ludzkie na-
le˝y do najlepiej rozwini´tych narzàdów s∏uchu i mimo ˝e
nie jesteÊmy w stanie us∏yszeç odbieranych przez nieto-

=

il. 20

Ilustracja pozwalajàca zaobser wowaç
zjawisko kontrastu nast´pczego.

9.ZMYSLY 4/28/03 10:23 AM Page 263

WSZYSTKO JEST KWESTIÑ

DOBREGO SMAKU...

275

NARZÑDY ZMYS¸ÓW

Wiesz ju˝, ˝e:

•

Zasadniczà cz´Êcià narzàdów zmys∏ów sà komórki receptorowe.

•

Klasyfikacji receptorów dokonujemy ze wzgl´du na rodzaj odbieranej energii
(fotoreceptory, mechanoreceptory, chemoreceptory, termoreceptory) oraz po-
chodzenie bodêca (eksteroreceptory, interoreceptory).

•

Mimo specjalizacji receptorów sposób przetwarzania w nich energii bodêca
na impuls nerwowy jest zawsze taki sam.

•

Informacje o Êrodowisku zewn´trznym i wewn´trznym odbierane przez narzà-
dy zmys∏ów sà przekazywane do oÊrodkowego uk∏adu nerwowego.

•

Oko jest wyspecjalizowanym fotoreceptorem. Sk∏ada si´ z: rogówki, t´czówki,
soczewki, cia∏a szklistego, siatkówki, naczyniówki i twardówki.

•

Obraz powstaje na siatkówce, w sk∏ad której wchodzà czopki odpowiedzialne
za widzenie barwne w jasnym Êwietle oraz pr´ciki umo˝liwiajàce widzenie
czarno-bia∏e.

•

Akomodacja oka polega na zmianie kszta∏tu soczewki, co umo˝liwia ostre wi-
dzenie przedmiotów znajdujàcych si´ w ró˝nych odleg∏oÊciach od oka.

•

Oczy wspomagane sà przez aparat ochronny (brwi, powieki, rz´sy) oraz apa-
rat ruchowy (zespó∏ mi´Êni).

•

KrótkowzrocznoÊç to skupianie promieni Êwietlnych przed siatkówkà spowodo-
wane nadmiernym wyd∏u˝eniem ga∏ki ocznej, dalekowzrocznoÊç to skupianie
promieni Êwietlnych za siatkówkà spowodowane skróceniem ga∏ki ocznej, na-
tomiast astygmatyzm to skupianie si´ promieni Êwietlnych w kilku miejscach
siatkówki spowodowane nierównomiernà krzywiznà soczewki lub rogówki.

•

Ucho odpowiada za odbiór dêwi´ków, ale równie˝ pomaga w utrzymaniu
równowagi cia∏a.

•

Ucho sk∏ada si´ z 3 cz´Êci: ucha zewn´trznego (ma∏˝owina uszna, zewn´trzny
przewód s∏uchowy), ucha Êrodkowego (b∏ona b´benkowa, jama b´benkowa
z po∏o˝onymi w niej kosteczkami s∏uchowymi – m∏oteczkiem, kowade∏kiem
i strzemiàczkiem, oraz tràbka Eustachiusza), ucha wewn´trznego (przedsio-
nek, kana∏y pó∏koliste, Êlimak).

•

W Êlimaku znajduje si´ w∏aÊciwy narzàd s∏uchu – narzàd Cortiego.

•

Przetwarzanie fali akustycznej na impuls nerwowy odbywa si´ nast´pujàco: fa-
la akustyczna => drgania b∏ony b´benkowej => drgania kosteczek s∏ucho-
wych (m∏oteczek => kowade∏ko => strzemiàczko) => drgania b∏ony okien-
ka owalnego => ruchy p∏ynu wewnàtrz Êlimaka => ruchy b∏ony podstawnej,

9.ZMYSLY 4/22/03 3:11 PM Page 275

ROZDZIA¸ IX

276

NARZÑDY ZMYS¸ÓW

na której znajdujà si´ orz´sione komórki narzàdu Cortiego => ocieranie si´
komórek narzàdu Cortiego o b∏on´ pokrywowà => depolaryzacja przylegajà-
cych dendrytów => powstanie impulsu nerwowego biegnàcego nerwem s∏u-
chowym do mózgu.

•

Dêwi´ki powy˝ej 100 dB sà m´czàce dla ucha, a powy˝ej 130 dB mogà spo-
wodowaç uszkodzenie b∏ony b´benkowej.

•

Przedsionek i kana∏y pó∏koliste pozwalajà na odbiór wra˝eƒ grawitacyjnych
i umo˝liwiajà utrzymanie równowagi cia∏a.

•

Przetwarzanie bodêców grawitacyjnych na impuls nerwowy wyglàda nast´pujà-
co: ruch g∏owy => przemieszczanie si´ otolitów znajdujàcych si´ w galaretowa-
tej substancji ∏agiewki i woreczka (lub samej substancji galaretowatej w baƒ-
kach) => podra˝nienie orz´sionych komórek => depolaryzacja => impuls
nerwowy p∏ynàcy do mózgu.

•

Smak i w´ch pozwalajà na wykrycie w otoczeniu substancji chemicznych.

•

Komórki smakowe znajdujà si´ w kubkach smakowych g∏ównie na j´zyku.

•

Nab∏onek w´chowy sk∏adajàcy si´ z orz´sionych komórek tworzy pole w´chowe
w górnej cz´Êci jamy nosowej.

Sprawdê, czy to rozumiesz…

1.

Opisz umieszczony obok schemat
budowy oka.

2.

Dlaczego d∏ugotrwa∏e czytanie, szycie,
oglàdanie telewizji czy praca na kom-
puterze sà m´czàce dla oczu? PrzemyÊl
to, a wnioski zapisz w zeszycie.

3.

Zastanów si´, dla wykonywania jakich
zawodów istotna jest znajomoÊç me-
chanizmów powstawania z∏udzeƒ
optycznych. Porozmawiaj o tym z kole-
gami w klasie.

4.

Przypominajàc sobie wiadomoÊci doty-
czàce roli witamin w organizmie cz∏owieka oraz analizujàc schemat zawarty
w ramce „ZdolnoÊç widzenia jest uwarunkowana obecnoÊcià odpowiednich
barwników w pr´cikach i czopkach”, wyt∏umacz, dlaczego niedobór witaminy
A powoduje zaburzenia widzenia o zmroku zwane „kurzà Êlepotà”? Odpowiedê
zapisz w zeszycie.

A

B

C

D

E

F

G

H

I

J

K

L

9.ZMYSLY 4/22/03 3:11 PM Page 276

WSZYSTKO JEST KWESTIÑ

DOBREGO SMAKU...

277

NARZÑDY ZMYS¸ÓW

5.

Opisz znajdujàcy si´ obok
schemat budowy ucha.

6.

Powszechnie znany jest fakt,
i˝ kanonierzy w czasie odda-
wania strza∏u otwierajà usta.
Korzystajàc z przeczytanego
tekstu, podaj fizjologiczne
uzasadnienie takiego zacho-
wania.
Zapisz je w zeszycie.

7.

Na nasz organizm dzia∏ajà
ró˝norodne czynniki Êrodowi-
skowe. Jednak nasze zmys∏y
rejestrujà dzia∏anie tylko nie-
których z nich. Na schemacie
czerwone linie oznaczajà blo-
kad´ pozosta∏ych, nieodbiera-
nych. Zastanów si´:

a)

W jakich okolicznoÊciach or-
ganizm nasz styka si´ z tymi
czynnikami?

b)

Które z nich mogà byç dla
nas niebezpieczne?

c)

Za pomocà jakich urzàdzeƒ
mo˝na stwierdziç wyst´po-
wanie tych czynników?

d)

Jak mo˝na si´ uchroniç
przed szkodliwym wp∏ywem
czynników Êrodowiska ze-
wn´trznego?

8.

Bardzo rzadko uÊwiadamiamy sobie wp∏yw bodêców wewn´trznych na nasz or-
ganizm i dzia∏anie interoreceptorów. Poni˝sza tabela przedstawia przyk∏ady ró˝-
nych bodêców wewn´trznych, wywo∏ywanych przez nie wra˝eƒ i reakcji organi-
zmu. Dokonaj analizy tabeli i odpowiedz na pytanie: jakie jest znaczenie tych
mechanizmów dla utrzymania homeostazy organizmu?

Bodziec wewn´trzny

Odczucie (wra˝enie)

Reakcja organizmu

temperatura krwi

ciep∏o lub zimno

pocenie si´ lub dr˝enie mi´Êni

obni˝ona zawartoÊç

g∏ód

rozk∏ad w wàtrobie glikogenu

glukozy we krwi

do glukozy,

uruchomienie reakcji

skierowanych na zdobycie

po˝ywienia

A

B

C

D

E

F

G

ULTRADèWI¢KI

DèWI¢KI

S¸YSZALNE

SUBSTANCJE SMAKO-

WE I ZAPACHOWE

ÂWIAT¸O WIDZIALNE

FALE RADIOWE

POLA ELEKTRYCZNE

RADIOAKTYWNOÂå

SI¸A CIÑ˚ENIA

DOTYK I RUCH

POLA MAGNETYCZNE

H

I

J

9.ZMYSLY 4/22/03 3:11 PM Page 277