NARZĄDY ZMYSŁÓW

Receptory to wyspecjalizowane komórki, których funkcją jest odbieranie sygnałów ze
środowiska zewnętrznego i wewnętrznego. Receptory mogą być pojedynczymi komórkami
rozsianymi w tkankach lub tworzyć zorganizowane struktury.

Receptory wielokomórkowe o złożonej budowie nazywamy narządami zmysłów. Narządami
zmysłów są: oko, ucho, kubki smakowe na języku, ciałka dotykowe w skórze. Jako narząd
traktowany jest zwyczajowo nabłonek węchowy w jamie nosowej, choć jego budowa jest bardzo
prosta.

OKO – NARZĄD WZROKU

Ściany gałki ocznej mają budowę trójwarstwową:

1. Warstwa zewnętrzna zbudowana jest z tkanki łącznej, która tworzy błonę włóknistą.

Ochrania ona gałkę oczną od zewnątrz i nadaje jej odpowiednią sztywność. Dzieli się na:

•

twardówkę - białą, nieprzeźroczystą, sztywną błonę otaczającą tylną, większą część
gałki ocznej,

•

rogówkę - znajdującą się w przedniej części gałki ocznej, ma wypukły kształt, jest
delikatniejsza i przeźroczysta. Zewnętrzna powierzchnia rogówki oraz wewnętrzna
powierzchnia powieki wyścielone są spojówką - cienką, przeźroczystą błoną
ochraniającą oko.

2. Warstwa środkowa utworzona przez błonę naczyniową. Składa się ona z:

•

naczyniówki - stanowiącej tylną, większą część błony i składającej się z licznych
naczyń krwionośnych odżywiających gałkę oczną,

•

tęczówki - stanowiącej przednią części błony, zbudowanej z mięśni gładkich.
Reguluje ilość światła wpadającego do oka. Tęczówka zawiera barwnik decydujący o
kolorze oczu. Pośrodku tęczówki znajduje się otwór – źrenica.

•

ciałka rzęskowego, które łączy naczyniówkę z tęczówką. Zbudowane jest z mięśni
gładkich, podtrzymuje soczewkę i zmienia jej krzywiznę, umożliwiając
dostosowanie ostrości widzenia do odległości oglądanego przedmiotu (akomodacja
oka).

3. Warstwa wewnętrzna (siatkówka) delikatna błona, znajdująca się tylko w środkowej i

tylnej części gałki ocznej. Zbudowana jest ze światłoczułych komórek:

•

pręcików - są bardzo czułymi receptorami reagującymi już na niewielkie ilości
światła. Umożliwiają widzenie przy minimalnym oświetleniu, np. w nocy. Nie
reagują na barwy, stąd przy braku światła nie rozróżniamy kolorów. Pręciki
występują w bardzo dużej ilości, głównie na obrzeżach siatkówki;

•

czopki - są mniej wrażliwe na światło, odpowiadają za powstawanie ostrych
obrazów i rozróżnianie kolorów. Wyróżnia się trzy rodzaje czopków reagujących
na różną długość fal świetlnych i tym samym odpowiedzialnych za widzenie różnych
barw: niebieskiej, zielonej i czerwonej. Widzenie innych kolorów jest możliwe dzięki
odpowiedniej kombinacji pobudzeń różnych czopków. Równomierne pobudzenie
wszystkich czopków odbierane jest jako barwa biała. Czopki występują w znacznie

mniejszej ilości niż pręciki i są skupione w centralnej części siatkówki.

Na terenie siatkówki na uwagę zasługują dwa punkty:

•

plamka żółta, znajdująca się naprzeciwko źrenicy, jest miejscem największego skupienia
czopków i jednocześnie miejscem najostrzejszego widzenia,

•

plamka ślepa, jest miejscem, w którym nie ma ani czopków ani pręcików. W miejscu tym
odchodzi nerw wzrokowy powstający z pojedynczych wypustek neuronów odbierających
impulsy z fotoreceptorów.

Wnętrze gałki ocznej składa się z dwóch komór:

•

komory przedniej, znajdującej się pomiędzy rogówką a soczewką, wypełnionej wodnistą
cieczą,

•

komory tylnej, znajdującej się pomiędzy soczewką a tylną ścianą oka, wypełnionej
galaretowatą substancją, zwaną ciałkiem szklistym.

Wszystkie elementy oka, przez które przechodzą promienie świetlne są przezroczyste.

Funkcjonowanie oka

Człowiek odbiera fale świetlne w granicach od około 400 do 700 nm. Promienie świetlne
docierające do oka przechodzą kolejno przez:

•

rogówkę, gdzie ulegają załamaniu,

•

przednią komorę oka i znajdującą się na jej końcu źrenicę,

•

soczewkę, gdzie ulegają skupieniu,

•

ciałko szkliste.

Ostatecznie docierają do siatkówki, tworząc na niej obraz obiektu rzeczywisty, odwrócony i
pomniejszony.

W obrębie siatkówki dochodzi do pobudzenia właściwych fotoreceptorów: pręcików i czopków.
Komórki te zawierają rodopsynę (purpurę wzrokową), składającą się z białka - opsyny i retinalu
(pochodna witaminy A) w formie cis. Pod wpływem światła forma cis przekształca się w formę
trans, co prowadzi do rozpadu cząsteczki i wygenerowania impulsu nerwowego.

Po pewnym czasie rodopsyna zostaje odtworzona. Proces ten zachodzi w ciemności. Źródłem
retinalu w formie cis jest jego forma trans oraz witamina A (retinol).

Powstały sygnał zostaje przekazany neuronami czuciowymi przez nerw wzrokowy do mózgu, do
ośrodka wzroku znajdującego się w płacie potylicznym kory mózgowej. Tam obraz poddany
zostaje analizie i syntezie, co umożliwia jego prawidłową interpretację. „Obróbka” otrzymanego
obrazu polega na:

•

odwróceniu go do właściwej pozycji (na siatkówkę pada „do góry nogami”),

•

porównaniu obrazów otrzymanych z lewego i prawego oka, i utworzeniu na tej
podstawie wizerunku przestrzennego (stereoskopowe widzenie),

•

uzupełnieniu brakujących elementów obrazu, np. wypełnienie obszaru widzenia, który
padł na ślepą plamkę.

Regulacja widzenia:

1. Adaptacja oka do intensywności oświetlenia

Ilość wpadającego do oka światła jest regulowana dzięki skurczom mięśni tęczówki, co
powoduje rozszerzanie się i zwężanie źrenicy. Mechanizm ten umożliwia widzenie zarówno
w ostrym świetle (zwężona źrenica), jak i przy niewielkiej jego ilości (rozszerzona źrenica).

2. Akomodacja oka

Dzięki skurczom mięśni ciałka rzęskowego możliwa jest zmiana krzywizny soczewki, a tym
samym zmiana jej ogniskowej. Pozwala to widzieć ostro przedmioty znajdujące się w różnej
odległości.

Zdolność do zmiany wypukłości soczewki umożliwiająca ostre widzenie przedmiotów
znajdujących się w różnych odległościach nazywana jest akomodacją oka.

Punkt dali jest to taka odległość obserwowanego obiektu, powyżej której oko jest rozluźnione i nie
męczy się. Przeciętnie wynosi około 6 m. W miarę przybliżania się obiektu mięśnie rzęskowe
napinają się, a soczewka staje się coraz bardziej wypukła. Punkt bliży to taka odległość
obserwowanego obiektu, przy której soczewka jest maksymalnie wypukła. Przedmioty oglądane z
jeszcze bliższej odległości widziane są nieostro. Punkt bliży dla młodych osób wynosi ok. 10 cm i
powiększa się wraz z wiekiem.

Wady wzroku i choroby oczu

Krótkowzroczność i dalekowzroczność

Są to wady wzroku wynikające z dysproporcji pomiędzy załamywaniem światła przez
rogówkę i soczewkę a kształtem gałki ocznej. Powoduje to skupianie się promieni świetlnych
przed siatkówką w przypadku krótkowzroczności lub za siatkówką w przypadku
dalekowzroczności. W obydwu sytuacjach obraz padający na siatkówkę jest nieostry. Wady te
koryguje się przez stosowanie odpowiednich szkieł lub przez zabieg chirurgiczny.

Astygmatyzm

Jest wadą spowodowaną nieprawidłową krzywizną rogówki, co powoduje nierównomierne
załamywanie promieni świetlnych i daje na siatkówce nieostry obraz. Wadę tę można skorygować,
stosując szkła cylindryczne.

Daltonizm

Objawia się niewidzeniem barwy czerwonej, zielonej lub niebieskiej. Jest wadą genetyczną,
polegająca na upośledzeniu funkcjonowania czopków rejestrujących odpowiednią długość fali.
Całkowita ślepota na barwy spotykana jest rzadko, najczęściej zaburzenia dotyczą poszczególnych
odcieni.

Ślepota zmierzchowa

Wada jest skutkiem braku retinolu, czyli witaminy A. Jest ona niezbędna do syntezy rodopsyny w
fotoreceptorach. Spadający poziom tego białka w siatkówce obniża wrażliwość komórek
światłoczułych. Objawia się to upośledzeniem widzenia w warunkach słabego oświetlenia, np. o
zmierzchu. Choroba potocznie nazywana jest kurzą ślepotą (od kur, które słabo widzą o
zmierzchu).

Jaskra

Terminem tym określa się wiele różnych chorób, których wspólnym objawem jest podwyższone
ciśnienie płynu w gałce ocznej oraz zaburzenia w krążeniu krwi w błonie naczyniowej. Choroba
wymaga podawania środków farmakologicznych. Nieleczona jaskra prowadzi do upośledzenia, a
następnie degeneracji elementów nerwowych siatkówki. Objawia się to zmianami (ubytkami) w
polu widzenia i prowadzi do całkowitej utraty wzroku.

Zaćma (katarakta)

Polega na zmętnieniu soczewki oka, najczęściej jest skutkiem starzenia się organizmu. Objawia się
systematycznie pogarszającym się widzeniem. Przy bardzo silnym zmętnieniu stosuje się
wymianę soczewki drogą operacyjną.