Ludwik - król Węgier 1370-1382
Przywilej w Koszycach -1374

•

-ograniczał podatek-poradlne

•

-zwalniał szlachtę z obowiązku budowy i reperacji zamków warownych

•

-odszkodowania dla szlachty za udział w wyprawach zagranicznych

Przywilej ten został uchwalony dla uzyskania poparcia dla swoich planów-tron miał być przeznaczony dla jednej z córek ( nie przewidywał tego układ z Kazimie-
rzem Wielkim ).Rezultat : zerwanie unii z Węgrami, Tron węgierski -Maria , Zygmunt Luksemburczyk , Tron polski -Jadwiga , Jagiełło (Litwa).

Litwa-twórca państwa litewskiego (XIII w. 1250- chwilowy układ z Krzyżakami , przyjął chrzest , 1253 koronacja ).Późniejsi władcy: Giedymir, Olgierd, Kiejstut.

Unia w Krewie- 1385

•

chęć zjednoczenia sił w walce z Krzyżakami

•

Polacy żądali wcielenia Litwy do Polski

•

Litwini podkreślali państwową odrębność Litwy

•

ś

lub z Jadwigą 1386 ( imię Jagiełły - Władysław i koronacja)

Unia w Horodle- 1413

•

potwierdziła odrębność Litwy i Polski

WOJNY POLSKO- SZWEDZKIE

LATA WOJEN BITWY DOWÓDCY
WYNIK I POSTANOWIENIA

1605r. pod Kircholmem wygrana po stronie
Krzysztof Radziwiłł Polski
P Jan Karol Chodkiewicz
Karol IX (Szwecja)

1626- 1629r. o ujście Wisły Zygmunt III Waza 1629r.- Stary Targ, szwedzkie załogi pozostały
(Gdańsk) Stanisław Koniecpolski w portach pruskich, Gdańsk musiał płacić
Gustaw II Adolf kilkuprocentowy podatek od ceł.
SZ 1635r.- Sztumska Wieś, Szwedzi wycofali się
z miast pruskich i odebrano im cła, zatrzymali
Inflanty.

1655. 07r. pod Ujściem Karol Gustaw 1655r.08- ugoda w Kiejdanach, Litwa poddana

pospolite ruszenie władzy szwedzkiej.
1655r.12. 31- Tyszowce( konfederacja mająca na

SZ celu wypędzenie Szwedów z Polski).
1657r.- traktaty w Welawie Bydgoszczy(przyznanie
brandenburskiej linii Hohenzollernów władzy w
Prusach Książęcych.

1655.12r. Jasna Góra chłopi, szlachta, część 1660r.- traktat pokojowy w Oliwie
powstanie anty- wojsk koronnych zakończenie „potopu”.
Szwedzkie
P

WOJNY POLSKO- ROSYJSKIE

1610r.VII. 4 pod Kłuszynem Stanisław śółkiewski 1619r.-rozejm w Dywilnie, do Polski przyłączono
Smoleńszczyznę, ziemię siewierską i czerniakowską


1632r. Smoleńsk Władysław IV 1634r.-pokój polanowski, kapitulacja Rosji,
Władysław IV zrzeka się tytułu cara i pretensji do tronu.


1648r. pod Korsuniem Władysław IV śmierć Władysława IV, klęska Polski
śółtymi Wodami
i Piławcami

1651r.06.28-30 pod Beresteczkiem Jan Kazimierz 1651r.-ugoda w Białej Cerkwi

1652r.06. 2 pod Batohem 1654r.- ugoda perejesławska
1658r.- ugoda hadziacka

1660r. pod Cudnowem Lubomirski 1667r.- niekorzystny rozejm w Andruszowie
i Połonką Jurnoszka 1668r.-traktat pokojowy w Moskwie podpisany
Krzysztofa Grzymółtowskiego.

WOJNY POLSKO- TURECKIE

1672r. Kamieniec Podol- pokój w Buczaczu- Turcja dostała województwo
ski podolskie, bracławskie i kijowskie, a Polska
musiała płacić coroczny haracz.

1673r. pod Chocimiem Jan III Sobieski zwycięstwo Polski, układ w śórawnie, Turcja
otrzymała Kamieniec Podolski i znaczną część Ukrainy.,

1684r.IX.12 pod Wiedniem Jan III Sobieski 1686r.- pokój Grzymółtowskiego, rozejm z Rosją.
1699r.-pokój w Karłowicach, panowanie Austrii na
Węgrzech, Wenecja zdobyła Peloponez, Polska
odzyskała stracone tereny.

•

państwa połączone osobą władcy- Jagiełło-król polski

-„najwyższy książę Litwy”

Część polska- KORONA
litewska-WIELKIE KSIĘSTWO LITEWSKIE

Przywileje jedlneńsko-krakowskie 1430 i 1433

•

zabieganie o uznanie praw dla Władysława przez Jagiełłę

•

gwarantowały one szlachcie nietykalność osobistą i majątkową, bez wyroku sądowego szlachcic nie mógł być uwięziony, a jego majątek nie
mógł być skonfiskowany

JAGIELLONOWIE

Elekcja- powoływanie do najwyższej władzy w państwie na drodze obioru. Elekcja odbywała się w
ramach dynastii.
Kolejni królowie Polski- Władysław Warneńczyk

-Kazimierz Jagiellończyk
-Jan Olbracht

Znaczenie unii polsko-litewskiej

•

Polska Kazimierza Wielkiego niezdolna była do samodzielnej polityki wobec Czech, cesarstwa i zakonu Krzyżackiego

•

Wspólne państwo polsko-litewskie stało się potęgą, zajmowało pozycję cesarstwa, zadecydowało o przebiegu konfliktu z Krzyżakami i innych wojen

•

Polska wchodząc w związek z Litwą reprezentowała kulturę chrześcijańskiego Zachodu ( ekspansja na wschód

ODKRYCIA GEOGRAFICZNE

Sławni żeglarze:
1.

Ferdynand Cortez (1485-1547) -konwistator hiszpański, zdobywca Meksyku; uczestnik podboju Kuby; 1519-21 opanował terytorium Azteków, zdobył stolicę
Tenochtitlan i został namiestnikiem zdobytych ziem ( tzw. Nowej Hiszpanii ); 1528 oskarżony o nadużycie władzy i odwołany do Hiszpanii ; 1530 wrócił do
Meksyku , zachował tylko dowództwo wojskowe, 1535 dotarł do Kalifornii ;wskutek nieporozumień z wicekrólem Nowej Hiszpanii powrócił do kraju.

2.

Bartłomiej Diaz (1450-1503) -żeglarz portugalski; podczas wyprawy, której celem było opłynięcie południowego krańca Afryki, odkrył 1488 Przylądek Dobrej
Nadziei.

3.

Vasco da Gama (1460-1524) -żeglarz portugalski; odkrywca drogi morskiej do Indii; w wyprawie 1497-99 opłynął Przylądek Dobrej Nadziei i dotarł do Kalifatu
(Kożikode ) w Indiach ; w wyprawie 1502-03 założył faktorie portugalskie w Mozambiku i Indiach ; wyprawy Gama otworzyły drogę morską do Indii i pozwoliły
Europie nawiązać bezpośrednie stosunki handlowe i kulturalne z krajami Azji Południowej.

4.

Henryk śeglarz (1394-1460) - królewicz portugalski; syn Jana I; organizował wzdłuż zachodnich wybrzeży Afryki wyprawy morskie, które umożliwiły później-
sze znalezienie drogi morskiej do Indii ;zapoczątkował portugalską ekspansję na morzach świata i erę wielkich odkryć geograficznych.

5.

Krzysztof Kolumb (1451-1506) -żeglarz i podróżnik włoski w służbie hiszpańskiej; odkrywca Ameryki(12.X.1492). Kolumb przypuszczał, że Płw.Iberyjski leży
na przeciw i niezbyt daleko od Azji Wschodniej, a w przekonaniu o możliwości znalezienia drogi morskiej do Indii w kierunku zachodnim utwierdziły go listy i
mapa P.Toscanellego; projekt wyprawy przedstawił 1484 na dworze portugalskim, ale nie uzyskał poparcia; po długich staraniach w Hiszpanii dwór hiszpański
zawarł 1492 z Kolumbem umowę zwaną „Capitulatio”, zlecając mu kierownictwo wyprawy. W I wyprawie odkrył Morze Sargassowe , wyspę Guanahani , następ-
nie Kubę i Haiti .W II wyprawie odkrył m.in. Dominikę, Jamajkę. W III wyprawie dotarł 1 VIII 1498 do stałego lądu Ameryki Południowej. IV wyprawa opłynęła
wschodnie wybrzeża płw. Jukatan i Ameryki Środkowej , docierając do Przesmyku Panamskiego. Przed wyprawami przyznano Kolumbowi dziedziczny tytuł
Wielkiego Admirała i wicekróla odkrytych krajów ; na skutek intryg zmarł on w zapomnieniu i opuszczeniu w dwa lata po powrocie z ostatniej wyprawy. Kolumb
był przekonany do końca życia, że dotarł do Azji Wschodniej .

6.

Ferdynand Magellan (1480-1521) -podróżnik portugalski w służbie hiszpańskiej; jeden z największych odkrywców wszystkich czasów; relacje z wypraw po-
przedników nasunęły mu plan wyprawy do wysp Korzennych drogą na zachód , przez Ocean Atlantycki; za aprobatą króla hiszpańskiego Karola I wyprawa Ma-
gellana wyruszyła z San Lucar, składała się z pięciu karawel. Wyprawa Magellana jako pierwsza w dziejach podróż dookoła świata, potwierdziła ostatecznie kuli-
stość Ziemi.

7.

Amerigo Vespucci (1451-1511) - żeglarz i podróżnik włoski; jego opisy podróży i mapy poznanych obszarów zyskały tak wielką popularność, że uznano go
odkrywcą Nowego Świata; nowo odkryty ląd nazwano imieniem Vespucciego , z inicjatywy M.Waldseemullera.

WŁADCY I POLITYCY W XVI, XVII, XVIII WIEKU.

Zygmunt III Waza- (1566-1632) król Polski od 1587r. król szwedzki 1592-98, syn króla szwedzkiego Jana III i Katarzyny Jagiellonki; ożeniony z Anną, córką Karola

(Habsburga), a po jej śmierci z siostrą Anny- Konstancją. Walczył o tron polski z arcyksięciem Maksymilianem, dążył do wzmocnienia władzy królewskiej i
wprowadzenia absolutyzmu wg wzorów hiszpańskich; współdziałał z papiestwem i Habsburgami; dążąc do odzyskania tronu szwedzkiego wplątał Polskę w prze-
wlekłe wojny ze Szwecją (1563-1721); interwencja w sprawach moskiewskich doprowadziła do wojny z Moskwą oraz do uzyskania nabytków terytorialnych
(Smoleńsk, Czernihów); wspomaganie Habsburgów spowodowało wojnę z Turcją; Zygmunt III Waza zajmował stanowisko ultrakatolickie i otaczał się jezuitami;
za jego panowania rozwinęła się kontrreformacja, została przeprowadzona unia brzeska; 1606 opozycja szlachecka wznieciła rokosz pod przywództwem Zebrzy-
dowskiego. Zygmunt III Waza przeniósł swą rezydencję do Warszawy; dokonał przebudowy Zamku Królewskiego; protektor i znawca sztuki, zwłaszcza muzyki,
jego mecenat odegrał ważną rolę dla rozwoju sztuki wczesnego baroku.

Jerzy Lubomirski- (1616-1667) marszałek wielki koronny od 1650, hetman polny koronny od 1657; wielokrotny poseł na sejmy, uczestnik bitwy pod Zborowe 1649

i 1651; odznaczył się w czasie wojny ze Szwecją i podczas najazdu Rakoczego 1655-1660; 1660 przyczynił się do skapitulowania wojsk rosyjsko- kozackich pod
Cudnowem; przywódca opozycji wobec polityki dworu, przeciwnik reform ustrojowych i ogłoszenia elekcji „vivente rege”; 1665 wywołał rokosz , który udarem-
nił reformę państwa.

ROKOSZ LUBOMIRSKIEGO- zbrojne wystąpienie wszczęte 1665 przeciw Janowi Kazimierzowi przez J.S.Lubomirskiego, przeciwnika reform ustrojowych i

elekcji „vivente rege”; 1665-1666 zwolennicy Lubomirskiego zrywając sejmy paraliżowali działalność ustawodawczą, a on sam poparty przez część wojska ko-
ronnego i szlachtę pobił oddziały królewskie pod Częstochową (1665)i Mątwami;1666 obie strony zawarły ugodę w Łęgowicach, Lubomirski ukorzył się przed
królem, a Jan Kazimierz zrezygnował z planów elekcji „vivente rege”.

Władysław Siciński- (?-1664) stolnik upicki, poseł na sejmy; wprowadził do praktyki sejmu polskiego „liberum veto”, zrywając 1652 sejm z polecenia J. Radziwiłła

(sprzeciwił się przedłużeniu obrad sejmowych).

Michał Korybut Wiśniowiecki- (1640-1673) król polski od 1669, syn Jeremiego Michała i Gryzeldy Konstancję z Zamojskich; małżeństwo z arcyksiężniczką Ele-

onorą Marią (1670), siostrą cesarza Leopolda I, zbliżyło go do Austrii, stanowiąc oparcie przeciw stronnictwu francuskiemu; był władcą nieudolnym; panowanie
jego wypełniały wewnętrzne walki stronnictw (gołąbska konfederacja i szczebrzeszyńska konfederacja); większość sejmów została zerwana; 1672 Wiśniowiecki
odnowił z Brandenburgią dawny układ, z Moskwą pozostawał w rozejmie; 1672 Turcy zdobyli Kamieniec Pomorski, zmuszając Rzeczpospolitą do zawarcia nie-
korzystnego traktatu w Buczczu.

Jan II Kazimierz Waza- (1609-1672)król polski od 1648-1668, tytularny król szwedzki, syn Zygmunta III Wazy i Konstancji z Habsburgów, przyrodni brat Włady-

sława IV; w czasie wojny 30- letniej służył w armii austriackiej (od 1635), 1638-1640 więziony we Francji jako sprzymierzeniec Habsburgów; 1643 wstąpił do
zakonu jezuitów, a następnie został mianowany kardynałem; 1648 obrany, a1649 koronowany na króla polskiego. Za panowania Jana Kazimierza kraj uległ ruinie
gospodarczej na skutek licznych wojen, m.in. z Kozakami, Rosją, Tatarami, Węgrami, Brandenburgią, a szczególnie ze Szwecją; 1655, w czasie najazdu Szwecji,
opuszczony przez część szlachty i magnaterii, wydał uniwersał wzywający naród do walki z wrogiem, a następnie przy pomocy konfederacji tyszowieckiej kiero-
wał walką ;1656 złożył tzw. śluby lwowskie, w których zobowiązał się do m.in. do poprawy doli chłopów; po odparciu najazdu Rakoczego zawarł 1657 z elekto-
rem brandenburskim traktaty welawsko- bydgoskie; 1660 podpisał ze Szwecją pokój w Oliwie. Bezskutecznie dążył do przeprowadzenia reformy państwa,

wzmacniającej władzę króla; próby te doprowadziły do wybuchu rokoszu Lubomirskiego; wobec niemożliwości przeprowadzenia reform, 1668 abdykował i wyje-
chał do Francji.

Władysław IV Waza- (1595-1648), król polski od 1632, tytularny król szwedzki, syn Zygmunta III Wazy, brat Jana II Kazimierza, ożeniony z Ludwiką Marią; 1610

powołany na tron moskiewski, dwukrotnie (1612 i 1647/18) odbywał nieudane wyprawy na Moskwę w celu objęcia tronu; dążył do wzmocnienia władzy królew-
skiej, w polityce wewnętrznej opierał się na skupionej wokół dworu grupie oświeconych magnatów (J. Ossoliński); 1632- 1634 prowadził zwycięską wojnę z Mo-
skwą, zakończoną pokojem w Polanowie; 1635 zawarł ze Szwecją rozejm w Sztumskiej Wsi; planował wojnę z Turcją, do której nie doszło ze względu na sprze-
ciw magnatów i szlachty; 1647 zawarł porozumienie z Rosją w celu wspólnego zwalczania najazdów tatarskich; organizator polskiej floty, zbudował twierdzę
Władysławowo; popierał rozwój sztuki barokowej.

Jan III Sobieski- (1629-1696) król polski od 1674, syn Jakuba, wojewody ruskiego; od 1648 uczestnik walk z Kozakami, Tatarami, Szwecją, Moskwą i Turcją; przez

małżeństwo z Marią Kazimierą d’Arquien związał się ze stronnictwem dworskim; podczas rokoszu Lubomirskiego czynnie poparł króla; 1665 mianowany został
marszałkiem wielkim koronnym, 1666 hetmanem polnym; 1667 odniósł zwycięstwo pod Podhajcami; od 1668 hetman wielki koronny; po abdykacji Jana Kazi-
mierza stał na czele partii francuskiej przeciwnej Michałowi Korybutowi Wiśniowieckiemu (konfederacja szczebrzeszyńska); 1672 nie zdołał przeszkodzić najaz-
dowi tureckiemu i traktatowi buczackiemu; 1673 odniósł zwycięstwo nad Turkami pod Chocimiem; utorowało mu ono drogę na tron polski po śmierci Wiśnio-
wieckiego; w czasie swego panowania starał się wzmocnić władzę królewską i powściągnąć samowolę magnacką; dostrzegając zagrożenie Brandenburgii, Prus i
cesarstwa dążył do zmiany polskiej polityki zagranicznej przez zawarcie pokoju z Turcją, poprawy stosunków z Rosją i wspólnego wystąpienia z Francją i Szwe-
cją przeciw Brandenburgii w celu odzyskania Prus Książęcych (traktat jaworowski); atakowany przez opozycją magnacką odstąpił jednak od tych planów; 1683
podpisał traktat przyjaźni z Austrią i rozgromił wojska tureckie oblegające Wiedeń (odsiecz wiedeńska), następnie kontynuował wojnę z Turcją w ramach Ligi
Ś

więtej; 1686 zawarł z Rosją pokój wieczysty (tzw. pokój Grzymułtowskiego). Jan III Sobieski pozostawił po sobie pamięć jako znakomity wódz, śmiały i prze-

widujący polityk, mecenas sztuki (Wilanów), autor Listów do Marysieńki (wybór 1962).

Krzysztof Grzymułtowski- (1620-1687) wojewoda poznański od 1679, dyplomata; 1655 uczestnik konfederacji tyszowieckiej; 1660 brał udział w ratyfikacji pokoju

oliwskiego; 1665 stojąc na czele opozycyjnej szlachty wielkopolskiej przystąpił do rokoszu Lubomirskiego; zwolennik elekcji Jana Sobieskiego; 1683 przeciw-
stawił się wojnie z Turcją; powołany na komisarza do spraw rokowań pokojowych z Rosją, zakończył je „pokojem wieczystym”, zawartym 1686 w Moskwie (tzw.
traktat Grzymułtowskiego), utrwalającym warunki andruszowskiego rozejmu.

JAN II KAZIMIERZ- w 1648 został obrany królem po śmierci swojego brata Władysława IV, poślubił żonę Ludwikę Marię po zmarłym władcy. Był to czas „Po-

wstania Chmielnickiego”. W 1649 podpisał ugodę zborowską. Odniósł zwycięstwo w trzydniowej bitwie pod Beresteczkiem w 1651 nad połączonymi siłami ta-
tarsko- kozackimi. Walki polsko- kozackie zostały przerwane na krótko układem w Białej Cerkwi (1651). W 1652 nastąpiła krwawa bitwa pod Batohem, zakoń-
czona w 1654 układem rosyjsko- kozackim w Perejesławiu (przyłączenie Ukrainy naddnieprzańskiej do Rosji). Przez połączenie sił z Tatarami udało się ode-
przeć atak wojsk kozacko- rosyjskich w 1655, ale głównym powodem ich wycofania się był najazd Szwedów na Polskę. Karol IX wykorzystując osłabienie sił
Polski zerwał rozejm zawarty w Sztumskiej Wsi, który miał obowiązywać 26 lat, i uderzył na Wielkopolskę i Litwę. Informacji o sytuacji w Polsce udzielał mu
zdrajca- Hieronim Radziejowski. Pod Ujściem, w 1655 nastąpiła kapitulacja i zawarto w Kiejdanach ugodę (Litwa poddana władzy szwedzkiej). Następnie pod-
dały się Warszawa i Kraków. Jan Kazimierz opuszczony przez szlachtę musiał uciekać z żoną na Śląsk, ponieważ domagano się jego abdykacji. Magnaci i kler li-
czyli na zachowanie dotychczasowej pozycji, na zwolnienie od podatków, sprawowanie władzy państwowej, wolność osobistą i religijną, dlatego poddali się wła-
dzy szwedzkiej, ale uboższa szlachta, mieszczaństwo i chłopi dotkliwie odczuwali rosnące z tygodnia na tydzień gwałty i grabieże. Obudziło to nastroje buntu i
nienawiści. W 1655 wybuchło powstanie antyszwedzkie (wojska koronne). Jan Kazimierz wydał uniwersał wzywający do walki z najeźdźcą. W Tyszowicach za-
wiązała się konfederacja szlachecka (mająca na celu wypędzenie Szwedów z Polski). W grudniu 1655 Polska obroniła klasztor paulinów w Jasnej Górze. W
1656 Jan Kazimierz powrócił do kraju. W czerwcu 1656 przyrzekł w „ślubach lwowskich”, że zatroszczy się o polepszenie doli ludu. Karol Gustaw wraz z elekto-
rem brandenburskim najechał na Polskę, ale Stanisław Czarniecki i Jerzy Lubomirski zdołali odeprzeć atak. Elektor za cenę zrzeczenia się przez Polskę zwierzch-
nictwa nad Prusami Książęcymi odstąpił od sojuszu ze Szwecją. 3 maja 1660 zawarto pokój w Oliwie, w którym Jan Kazimierz zrzekł się praw do korony Szwe-
cji, która zatrzymała Inflanty. Polska za utrzymanie swych posiadłości zapłaciła ruiną gospodarczą i osłabieniem politycznym państwa. Jana Kazimierz bezsku-
tecznie dążył do przeprowadzenia reformy państwa, wzmacniającej władzę króla, próby te doprowadziły do wybuchu rokoszu Lubomirskiego (1666 pokonał ar-
mię królewską pod Mątwami). W 1668 Jan Kazimierz abdykował (zrzekł się tronu) i wyjechał do Francji.

MICHAŁ KORYBUT WIŚNIOWIECKI- po abdykacji Jana II Kazimierza wybrano na króla M. K . Wiśniowieckiego. Panował przez 4 lata (1669- 1673). Był

nieudolnym i niedołężnym władcą, nie był w stanie rozwiązać trudności nękających Polskę. Jego panowanie wypełniały wewnętrzne walki stronnictw. W
1672 Turcy najechali na Polskę, która nie była przygotowana do stawienia czoła inwazji tureckiej. Zrywanie sejmów, pustki w skarbie- uniemożliwiały przy-
gotowanie skutecznej obrony. Mehmet IV mógł bez przeszkód wkroczyć do Polski. W 1672 padł Kamieniec Podolski. W październiku podpisano upokarza-
jący traktat w Buczaczu (Polska straciła ziemie: woj.bracławskie, Podole, i płd. Kijowszczyznę; zobowiązała się także płacić coroczny haracz; stała się lenni-
kiem tureckim). Po tym wydarzeniu szlachta zapomniała o sporach, a sejm uchwalił podatki na armię. Na jej czele stanął Jan Sobieski, który w listopadzie
1673 odniósł zwycięstwo pod Chocimiem. One utorowało mu drogę do tronu, wolnego po śmierci Michała Korybuta.

JAN III SOBIESKI- stąpił na tron po śmierci Michał Korybuta Wiśniowieckiego. Drogę na tron utorowało mu zwycięstwo pod Chocimiem w 1673 w wojnie z

Turcją. Na tron wstąpił w 1674. Brak środków na prowadzenie dalszej wojny spowodowało podpisanie rozejmu w 1676 w śórawnie. W rękach Turcji pozo-
stawało Podole wraz z twierdzą kamieniecką. Jan III Sobieski należał do stronnictwa francuskiego m.in. pod wpływem swojej żony. W 1675 zawarł w Jawo-
rowie tajny sojusz polsko- francuski, który przewidywał iż Polska zaatakuje Prusy Książęce, a Francja nakłoni sułtana do zwrotu zagarniętych przez niego te-
rytoriów Rzeczypospolitej. Jednak na drodze do realizacji tych planów stanęła opozycja szlachecko- magnacka, dwór papieski i kler polski. Sobieski został
zmuszony do wyrzeczenia się projektu ataku na Prusy Książęce. W 1683 Jan III Sobieski podążył z odsieczą stolicy Austrii. O zwycięstwie zadecydowała
polska husaria. Zabłysły tu w pełni zdolności dowódcze Jana Sobieskiego, który z tej bitwy odniósł liczne korzyści. W 1684 Sobieski przyłączył się do tzw.
„ligi świętej” (Austria, Wenecja, państwo papieskie) , pod sztandarami której prowadził długie wojny z Turcją i Tatarami. Król pragnął aby jego syn Jakub
zasiadł na tronie Mołdawii, jednak nie udało mu się to. W 1686 król zawarł z Rosją „wieczysty pokój” (traktat Grzymułtowskiego); celem uzyskania pomo-
cy ze strony Rosji w działaniach antyszwedzkich. Rosnące znużenie wojną, nie przynoszącą żadnych korzyści, powodowało próby zawarcia pokoju z Turcja.
Za każdym razem jednak niweczyła je opozycja magnacka. W 3 lata po śmierci Jana III Sobieskiego zawarto w 1699 w Karłowicach pokój, na mocy którego
Polska odzyskiwała Podole z Kamieńcem i woj. kijowskie z bracławskim. W czasie swego panowania Sobieski starał się wzmocnić władzę królewską i po-
wściągnąć samowolę magnacką, dążył do zmiany polityki zagranicznej; pozostawił po sobie pamięć jako znakomity wódz, śmiały i przewidujący polityk, me-
cenas sztuki (Wilanów), autor Listów do Marysieńki.

CECHY REWOLUCJI PRZEMYSŁOWEJ W ANGLII XVIII w.



Przejście od przemysłu Zastosowanie nowych Pojawienie się Ukształtowanie się
manufakturowego do surowców ( bawełna, nowego źródła proletariatu przemysłowego.
fabrycznego. węgiel kamienny i inne ). energii (pary wodnej).




PRZEOBRAśENIE SPOŁECZNO- GOSPODARCZE ANGLII XVIII w.


Wzrasta Wzrasta Powstają Anglia- krajem
liczba Powstają nowe zapotrzebowanie Znajdują zmechanizowane Rozwija się przemysłowym
ludności. miasta i okręgi. na towary. zastosowanie fabryki handel. i potęgą
nowe surowce zatrudniające gospodarczą.
i źródła energii. robotników
najemnych.


USTRÓJ PARLAMENTARNY W ANGLII XVIII w.


WYBORY: Król posiadał prawo
na podstawie średniowiecznego mianowania ministrów wg
systemu wyborczego. zasady „ Król panuje, a rząd
Działają dwie partie od XVIII w. rządzi”.

- Torysów (poglądy konserwatywne)
- Wików (poglądy demokratyczne)

PARLAMENT: RZĄD:
decydował o sprawach państwa Rząd odpowiedzialny Premierem zostawał
i polityce zagranicznej. Jego skład: przed parlamentem. najczęściej lider partii
- Izba Lordów (skład pochodził mającej większość

z nominacji królewskiej i pochodzenia) w parlamencie.
- Izba Gmin (jej posłów wybierano na MINISTROWIE

siedem lat).

August II Mocny – (1670-1733) elektor saski z dynastii Wettinów (jako Fryderyk August I) od 1694; król polski 1697-1706 i od
1709; zwolennik władzy absolutnej; przeprowadził w Saksonii szereg reform politycznych i gospodarczych; 1700 jako elektor saski przystąpił do wojny pół-

nocnej, wplątując w nią Polskę; 1704 opozycyjna szlachta skupiona w konfederacji warszawskiej ogłosiła, przy poparciu szwedzkim, królem polskim Stani-
sława Leszczyńskiego; w wyniku klęsk wojsk saskich i wkroczenia Szwedów do Saksonii August II abdykował, podpisując traktat w Altranstädt; powrót na
tron polski 91709) umożliwiły mu zwycięstwo rosyjskie pod Potławą i pomoc Piotra I oraz poparcie szlachty skupionej w konfederacji sandomierskiej; obawa
przed absolutyzmem oraz ekscesy wojsk saskich doprowadziły do zawiązania konfederacji zwanej tarnogrodzką (1715-1717), zakończonej za pośrednictwem
rosyjskim kompromisowym układem warszawskim i Sejmem Niemym; ostatnie lata rządów Augusta II upłynęły na przedstawianiu planów rozbioru Polski na
dworach europejskich; interesy Polski podporządkowywał celom dynastycznym; Saksonia przeżyła pod jego rządami okres rozkwitu gospodarczego i kultu-
ralnego.

August III – (1696-1763) elektor saski (jako Fryderyk August II) i król polski od 1733, syn Augusta II; osiągnął tron dzięki zbrojnej interwencji wojsk rosyjskich

i saskich, które pokonały kontrkandydata Stanisława Leszczyńskiego oraz popierającą go konfederację dzikowską; pozbawiony szerszych koncepcji politycz-
nych rządził poprzez faworytów, zwłaszcza H. Brühla (od 1738); współdziałanie (1743-1752) z „Familią” Czartoryskich nie przynosiło rezultatów; w polityce
zewnętrznej współdziałał z Rosją; w dobie wojen śląskich lawirował między Austrią a Prusami, ułatwiając Prusom zajęcie Śląska; panowanie Augusta III było
okresem walki koterii magnackich, rosnącej zależności Polski od sąsiadów i szczytowej dezorganizacji ustrojowo – politycznej.

Stanisław August Poniatowski – (1732-1798), król polski 1764-1795, syn Stanisława Poniatowskiego i Konstancji z Czartoryskich; obrany królem przy popar-

ciu Familii i Katarzyny II; dążył do wzmocnienia władzy królewskiej; popierał reformy Czartoryskich i Kodeks Andrzeja Zamoyskiego; założył Szkołę Rycer-
ską 91765), protegował zreformowane szkolnictwo pijarskie, a od 1773 Komisję Edukacji Narodowej mecenas literatury (inicjator „Monitora”, organizator
obiadów czwartkowych), teatru, sztuki (przebudowa Zamku Królewskiego, budowa zespołu pałacowego Łazienek); popierał zakładanie manufaktur (kompa-
nia Manufaktur Wełnianych 1767, królewska wytwórnia broni w Kozienicach); z jego inicjatywy zbudowano w Warszawie mennicę, ludwisarnię, wytwórnię
fajansu w Belwederze; opiekował się górnictwem; badał możliwość odbudowy kopalni olkuskich; starał się podnieść produkcję soli w Wieliczce, mianował
Komisję Górniczą (1782). Opiekującą się produkcją miedzi w okolicach Kielc; po I rozbiorze zwolennik współpracy z caratem; w okresie Sejmu Czterolet-
niego współdziałał ze stronnictwem patriotycznym w przeprowadzeniu reform, współautor Konstytucji 3 maja 1791; wobec zbrojnej interwencji Rosji (wojna
polsko- rosyjska 1792) przystąpił do konfederacji targowickiej; podczas powstania kościuszkowskiego, odsunięty od władzy, starał się uzyskać pewien wpływ
na bieg wypadków, popierał umiarkowane skrzydło powstania; po III rozbiorze abdykował i wyjechał na rozkaz Katarzyny II do Grodna; zmarł w Petersburgu.

Tadeusz Kościuszko - urodził się 4 lutego 1746 r. w Mereczowszczyźnie na Wołyniu. W latach 1765-69 uczył się w Szkole Rycerskiej w Warszawie, następnie

wysłany został jako stypendysta królewski do Paryża na studia inżynieryjne. Do kraju powrócił w 1774 r. ,jednak konflikt z hetmanem Józefem Sosnowskim,
którego córkę chciał poślubić, skłonił go do opuszczenia Polski. W 1775 r. wyjechał do Ameryki, aby wziąć udział w wojnie o niepodległość Stanów Zjedno-
czonych. Mianowany tam pułkownikiem, a potem generałem brygady odznaczył się przy oblężeniu Saratogi, ponadto ufortyfikował West Point nad rzeką
Hudson, ważny punkt strategiczny, jedną z kwater prezydenta J. Waszyngtona. Po powrocie do kraju w 1784 r. osiadł w rodzinnych Siechnowiczach. Po reor-
ganizacji armii polskiej w okresie reform Sejmu Czteroletniego wszedł do służby wojskowej w randze generała – majora. Brał udział w wojnie 1792 r. w
obronie Konstytucji 3 Maja, odznaczając się m.in. w bitwie pod Dubienką. Po przystąpieniu króla do Targowicy podał się do dymisji, zwiększając tym jesz-
cze moralny autorytet jakim cieszył się w kraju i zagranicą. Wyznaczony w 1793 r. przez patriotów na wodza przyszłego powstania w Polsce, w marcu 1794 r.
ogłoszeniem Aktu Powstania rozpoczął insurekcję jako dyktator z tytułem naczelnika. W kwietniu tego roku odniósł zwycięstwo pod Racławicami, 6 maja

ogłosił Uniwersał połaniecki, znoszący poddaństwo osobiste. Po klęsce maciejowickiej ranny Kościuszko dostał się do rosyjskiej niewoli. Uwolniony przez
cara Pawła I udał się do Ameryki, a następnie do Francji, aby podjąć działalność niepodległościową na emigracji. Po zdobyciu władzy przez Bonapartego,
niechętny jego dyktaturze stopniowo odsunął się od życia politycznego. Zmarł 5 października 1817 r. w Solurze w Szwajcarii. W następnym roku zwłoki jego
sprowadzono do kraju i pochowano na Wawelu.

Postanowienia Uniwersału:

Znaczny udział Znosi poddaństwo Ogranicza Pan nie może Zapewnia chłopom
chłopów w powstaniu osobiste chłopów pańszczyznę usunąć chłopa opiekę władz powstańczych
(wolność osobista) z gospodarstwa (dozorców państwowych)
( poczucie
stabilizacji)

Przymuszanie chłopów

do pańszczyzny
(szlachta nie chciała
do końca stracić praw
wobec chłopów)


Sabotowanie przez
szlachtę zarządzeń
powstańczych

Realizacja
Postanowie

ń

.

Tadeusz Ko

ś

ciuszko w pełni doceniał znaczenie poparcia powstania przez szerokie masy ludowe, rozumiał, i

ż

sama szlachta nie wywalczy niepod-

legło

ś

ci. Z drugiej strony jednak obawiał si

ę

radykalnego rozwi

ą

zania sprawy chłopskiej, aby nie odstr

ę

cza

ć

szlachty. Zdecydował si

ę

wi

ę

c na cz

ę

-

ś

ciow

ą

reform

ę

, któraby skłoniła chłopów do wzi

ę

cia udziału w powstaniu. 7 maja 1794 r. w obozie pod Poła

ń

cem wydał Uniwersał, zwany st

ą

d po-

łanieckim. „Osoba wszelkiego wło

ś

ciana jest wolna” – brzmiały słowa Uniwersału znosz

ą

cego podda

ń

stwo. Uczestników powstania akt ten całko-

wicie zwalniał od pa

ń

szczyzny, wszystkim innym chłopom cz

ęś

ciowo j

ą

zmniejszał. Zapewniał utworzenie komisji, które miałyby roztoczy

ć

nad lu-

dem wiejskim opiek

ę

, przewidzian

ą

w Konstytucji 3 Maja. Pomimo swej połowiczno

ś

ci Uniwersał miał charakter post

ę

powy – był prób

ą

wprowadze-

nia kontroli nad stosunkiem pana do chłopa.

PRZYCZYNY UPADKU PA

Ń

STWA POLSKIEGO W 1794 r.

Bezpośrednią przyczyną upadku państwa polskiego była dbałość szlachty o własny interes. Liczyła się

tylko tzw. prywata. Istotną sprawą był także konflikt wewnętrzny w państwie, walka o władzę pomiędzy
ugrupowaniami magnackimi – Potockich i Czartoryskich, następnie sprawa dysydencka, czyli podburzanie
przez Repnina szlachty i katolików do walki z innowiercami. Także elekcja Stanisława Augusta Poniatow-
skiego, który, mimo że był dobrze wykształcony, miłośnik nauk i sztuk pięknych, okazał się naiwny i lekko-
myślny. Słabego charakteru, nie znał się dobrze na ludziach, otaczał się często jednostkami, które mu wpraw-
dzie bardzo wiele zawdzięczały lecz niejednokrotnie działały na jego szkodę i na szkodę kraju. Chciał prze-
prowadzić reformy ustrojowe w Polsce, które dźwignęłyby kraj z upadku. Uważał, że reformy takie można
przeprowadzić jedynie w oparciu o Rosję i dlatego głosił konieczność ścisłej z nią współpracy. Niefortunne
było związanie się z Katarzyną II, która prowadziła wrogą propagandę przeciwko polskim patriotom.

Państwo nie miało dobrej organizacji i jedności głosów. Wolna lekcja to uniemożliwiała, ponieważ każde

ugrupowanie (mające często poparcie w innym państwie), wybierało przywódcę, którego decyzje na szczeblu
państwowym rzadko były kontynuacją reform poprzednika. Brak ciągłości określonych zmian w państwie (a
często ich całkowita odmienność) powodowały niespójność polityki polskiej.

Dalsze przyczyny to tzw. Targowica, czyli zdrada państwa przez magnatów i przejście króla na ich stronę,

poddaństwo chłopów wobec posiadającej władzę szlachty, upadek Powstania Kościuszkowskiego, mimo po-

czątkowych sukcesów i patriotyzmowi mas ludowych. Ważną rolę odegrał tu brak poparcia dla powstania ze
strony państw europejskich. Kościuszko wyjeżdżając do Francji spotkał się z niezbyt życzliwym nastawie-
niem do naszego kraju.

Polska była słabym krajem, zdanym tylko na własne siły. Zaborcy byli potężniejsi. Dążyli do powiększenia

swojego terytorium, nie zwracając uwagi na różnorodność kultur, wyznania i obyczajowości połączonych za
sobą ziem. Jednym z przykładów takiego traktowania było zagarnięcie przez Austrię obszaru między Bugiem,
Wisłą i Pilicą z Krakowem, jako rekompensaty za straty poniesione w walce z Francją.

Upadek Polski nastąpił w chwili, gdy cały kraj dźwigał się własnymi siłami z regresu w jakim się znalazł,

gdy proces kształtowania się i pogłębianie jedności narodowej, był już daleko posunięty i naród odradzał się
kulturowo. Polska znikła jako państwo pod naporem sił krajów zaborczych. Mimo wykreślenia nazwy nasze-
go kraju z ówczesnych map, zahartowany naród polski ciągle jednak istniał i podjął (nie pierwszy i nie ostatni
raz) walkę o niepodległość.

KONSTYTUCJA KSIĘSTWA WARSZAWSKIEGO

22 LIPCA 1807 ROKU

Składała się z 13 tytułów, podzielonych na 89 artykułów.
-

Podział kraju na 6 departamentów z 6 prefekturami

-

Wprowadzała Kodeks Cywilny

-

Wszystko było własnością pana, choć zniesiono pańszczyznę

-

Ustrój monarchii konstytucyjnej

-

Korona była dziedziczna w rodzinie elektorów Saskich

-

Władza trójdziałowa

Ustawodawcza Sądownicza Wykonawcza

Sejm dwuizbowy, izba Niezupełna niezawisłość Król + rząd

Senatorska i poselska. Sejm sądu. Sędziego nie można Inicjatywa ustaw, zwoływa-
zbierany co 2 lata na 15 dni. odwołać bez wyroku sejmu. nie sejmów i sejmików, król
Do sejmu należy: Dożywotność sędziów z prawem może zasiadać w senacie

ustalanie prawa podatkowego odwoływania sędziów apela- i powoływać rząd. Majątek

reformy cyjnych. króla to 7 milionów złotych

układanie i debatowanie nad ustawami polskich ( ziemie + gotówka,

głosowanie tajne projektów Pałac Warszawski i Saski ).
ustalonych przez króla

projekty te były poddawane
pod veto senatu

głosowanie większością

Izba poselska składała się 60 posłów z
sejmików (posłowie powinni być starsi niż 24
lata) + 40 deputowanych
z gmin. Urząd poselski trwał 9 lat. 1/3 posłów
zmieniała się co 3 lata. Na czele Izby posel-
skiej stał mianowany przez króla marszałek.

WAśNIEJSZE DATY Z DZIEJÓW POLSKI

1764

– Tajne przymierze prusko – rosyjskie przeciw Rzeczypospolitej

Reformy sejmu konwokacyjnego
1764 – 1795 – Stanisław August Poniatowski
1764 – 1784 – „Monitor” – pod redakcją Bohomolca

Budowa kanału Ogińskiego

1766 – Założenie Szkoły Rycerskiej

Założenie Kompanii Manufaktur Wełnianych

1767

– Konfederacja słucka, toruńska i radomska

Uchwalenie Praw kardynalnych pod gwarancją Rosji. Porwanie senatorów.
Obalenie dziedzicom prawa skazywania na śmierć poddanych.
„Suplika torczyńska”

1767

– Koliwszczyzna

1768 – 1771

– Konfederacja barska

1768

– Austria zajmuje część Wielkopolski

„Zabawy przyjemne i pożyteczne”
1769

– Prusy przeprowadzają „kordon sanitarny” przez Wielkopolskę

1770

– Upadek Manufaktur Wełnianych

1771

– I rozbiór Polski

1771

– Prace nad przekopaniem Kanału Bydgoskiego

1773 – 1775

– Sejm porozbiorowy. Rada Nieustająca

1775 – Traktat handlowy z Prusami
„Towarzystwo Ksiąg Elementarnych”
1776

– Powołanie Komisji Kodyfikacyjnej

1777

– Reforma Uniwersytetu Jagiellońskiego przez Hugona Kołłątaja

„Listy Patriotyczne” – J. Wybickiego
1778

– Odrzucenie rządowego projektu reformy podatkowej

Wyszedł drukiem projekt „Kodeksu” Andrzeja Zamoyskiego
Przekład „Listów Perskich” Monteskiusza
Przekład pierwszej księgi „Umowy społecznej” Rousseau
1779

– Śmierć Kazimierza Pułaskiego pod Savannah

1780

– Odrzucenie przez sejm „Kodeksu” Zamoyskiego

1781 – 1784 – Budowa Kanału Królewskiego
1782 – 1792 – „Pamiętnik Polityczny i Literacki” księdza Piotra Świtkowskiego
1784

– Przekład książki J. J. Rousseau „O początku i zasadach nierówności

między ludźmi”
Uruchomienie kanału Ogińskiego
Pierwszy piorunochron w Polsce na wieży Zamkowej w Warszawie
1784

– Pierwszy balon w Warszawie braci Mongolfierów

1785

– Zarządzenie przeciwstrajkowe magistratu Poznania

1786

– Rozluźnienie stosunków prusko – rosyjskich po śmierci Fryderyka II

1787

– Spotkanie w Kaniowie Stanisława Augusta z Katarzyną II

Stanisław Staszic: „Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego”
G. Piramowicz: „Powinności nauczyciela”
„Społeczeństwo Fabryki Krajowej Płóciennej”

1788

– Hugo Kołłątaj: „Do Stanisława Małachowskiego Anonima listów kilka”

1788 – 1792

– Sejm Czteroletni

1789

– Obalenie gwarancji rosyjskiej

Deputacja do Sprawy Reformy śydów
Polemiczne pisma Rzewuskiego i Kołłątaja w sprawie dziedziczności tronu
Dopuszczenie do Senatu Biskupów unickich
Wybory do Sejmu. Połączenie się króla z „obozem patriotycznym”

1791

– 24 III Prawo o sejmikach

18 IV Prawo o miastach
3 V Konstytucja 3 Maja
V Apel „hetmańczyków” do Katarzyny II o interwencję
Klub Przyjaciół Konstytucji 3 Maja

1792

– Konfederacja targowicka

Wojna polsko – rosyjska
Lokalne powstania na Śląsku

1793

– Konwencja rozbiorowa.

II rozbiór Polski
Sejm w Grodnie
Emigracja drezdeńska wydaje pracę „O ustanowieniu i upadku
Konstytucji 3 Maja
Powstanie we Wrocławiu

1794

– 24 III Wybuch powstania kościuszkowskiego

4 IV Zwycięstwo pod Racławicami
17 IV Insurekcja warszawska
23 IV Powstanie w Wilnie
7 V Uniwersał połaniecki
8-9 V Sąd ludu warszawskiego nad zdrajcami
28 V Powołanie Rady Najwyższej Narodowej
6 VI Bitwa pod Szczekocinami
8 VI Klęska Zajączka pod Chełmem
15 VI Upadek Krakowa
28 VI Wieszanie zdrajców w Warszawie
VII – VII Walki na przedpolu Warszawy. Oblężenie stolicy
12 VIII Upadek Wilna
VIII Powstanie w Wielkopolsce

5 – 6 IX Odwrót wojsk pruskich spod Warszawy

IX Przybycie Suworowa na teren działań wojennych
10 IX Bitwa pod Maciejowicami
20 IX Uchwała Rady Najwyższej o nadaniu ziemi chłopom – powstańcom
4 XI Szturm Pragi. Śmierć gen. Jasińskiego
9 XI Kapitulacja Warszawy

1795

– 24 X Podpisanie porozumienie o III rozbiorze Polski

25 XI Abdykacja Stanisława Augusta

1797

– Legiony Polskie we Włoszech

1799

– Konsulat we Francji

1804

– Napoleon I cesarzem Francuskim

Kodeks Napoleona

1807

– Pokój w Tylży

Powstanie Księstwa Warszawskiego

1812 – 1813

– Kampania rosyjska Napoleona

1813

– Upadek Księstwa Warszawskiego

1815

– „100 dni” i zesłanie Napoleona na Wyspę Św. Heleny

Napoleon i przyczyny jego upadku.

Napoleon największy człowiek czynu, jakiego znają dzieje, posiadał niezrównoważoną siłę woli i geniusz militarny,

w epoce nowożytnej był twórcą najpotężniejszego mocarstwa w Europie. Wielki jako wódz, okazał się pierwszorzęd-
nym administratorem i prawodawcą, niszczył przywileje, odrębności średniowieczne, wprowadzając ustrój oparty na
równości, oraz nowoczesne urządzenia administracyjne. Włochy zawdzięczają Napoleonowi, pierwsze częściowe
zjednoczenie oraz rozwój sił narodowych. Doniosłą rolę odegrał Napoleon w dziejach Polski, gdy po III rozbiorze,
zdawało się, że nie tylko państwo polskie zniknęło z mapy Europy, ale również naród skazany został na zagładę. śy-
wioły patriotyczne, podjęły akcję w kierunku wywalczenia niepodległości w oparciu o Francję. Pod patronatem Napo-
leona powstały na ziemi włoskiej Legiony Polskie, które przypominały światu o istnieniu Polski i stały się odrodzeniem
patriotyzmu i cnót żołnierskich. Po pokoju paryskich w 1801 r., Napoleon skazał Legiony prawie na zagładę, wysyłając
część ich na San – Domingo, resztę na służbę we Włoszech. W 1806 r. rozgromiwszy Prusy poruszył sprawę Polski,
dając możność stworzenia wojska i władz cywilnych, wynikiem było powstanie Księstwa Warszawskiego. Pomimo
krótkiego czasu istnienia i szczupłych rozmiarów terytorialnych, Napoleon wprowadzał szereg nowych urządzeń i po-
jęć, jak: zniesienie poddaństwa, równość wobec prawa i sejm, w którym zasiadali przedstawiciele wszystkich warstw
społecznych. Zmartwychwstała armia polska położyła wielkie zasługi i ofiary w walce za obcą sprawę w Hiszpanii i
kryjąc odwrót armii Napoleona z pod Moskwy w 1812 r. Napoleon nie zrobił wszystkiego, czego Polacy po nim ocze-
kiwali, niejednokrotnie naraził ich na bolesny zawód, ale wydobył sprawę polską z nicości na szeroką widownię euro-
pejską i zmusił pośrednio rządy mocarstw rozbiorowych na kongresie wiedeńskim, do realizacji dotychczasowego do
niej stosunku, cały rozwój sprawy polskiej w epoce porozbiorowej, łańcuch walk o niepodległość, tkwi korzeniami w
dobie napoleońskiej.

Napoleon popełniał jednak błędy, które przyczyniły się do jego klęski i upadku. Obsadzał trony podbitych państw

członkami swojej rodziny, często byli to ludzie prości i niedoświadczeni w sprawowaniu władzy, toteż narody podbite
buntowały się. Na przykład, gdy potęga Napoleona osiągnęła swój szczytowy punkt (po ogłoszeniu blokady kontynen-
talnej), począł budzić się budzić opór ujarzmionych i rozdrażnionych narodów. Gdy Napoleon zmusił w 1807 r. króla
hiszpańskiego do abdykacji i osadził na tronie swego brata Józefa, wybuchło powstanie ludowe, które poparte przez
Anglię, stawiało skuteczny opór.

Bezpośrednią przyczyną była jednak kampania rosyjska z 1812 / 1813 r. Cesarz miał zamiar podbić Rosję i sprowa-

dzenia jej – tak jak Austrię i Prusy – do roli wasala. W 1812 przeszedł przez Witebsk i Wilno. Armia Aleksandra I
unikała jednak walki, wciągając Francuzów w głąb państwa, niszcząc i ogołacając z żywności opuszczone tereny. Na-
poleon dążąc do szybkiego zajęcia Moskwy nie doceniał ani trudności komunikacyjnych i klimatycznych (wczesna i
bardzo mroźna zima), ani zdolności rosyjskiego żołnierza do poświęceń w obronie zagrożonej ojczyzny. Rosjanie mieli
także zasadę tzw. „spalonej ziemi”. Aleksander I wydał tajne podpalenie Moskwy, uniemożliwiając Napoleonowi
utrzymanie miasta. Naród rosyjski prowadził też tzw. „wojnę podjazdowa” czyli atakowanie znienacka, małymi grup-
kami. Istotną sprawą była także armia Napoleona, która składała się z młodych, niedoświadczonych żołnierzy o różnej
narodowości, co było przyczyną braku porozumienia się i tego, że część wojsk odeszła ponieważ walczyła o obca
sprawę.

W czasie kampanii rosyjskiej, we Francji spiskowano i zastanawiano się nad usunięciem niewygodnego władcy. Od

cesarza odeszli jego niemieccy sojusznicy.

Napoleon przegrał jako jednostka i władca Francji; zwyciężył jako najwybitniejszy przedstawiciel swojej epoki. Ko-

rzenie dzisiejszej, dwudziestowiecznej Europy tkwią głęboko w czasach Rewolucji i Bonapartego.

POSTANOWIENIA KONSTYTUCJI KRÓLESTWA POLSKIEGO Z 1815 r.

Konstytucję opracować miała grupa polityków z księciem Jerzym Adamem Czartoryskim na czele. Wzorem dla
polskiej ustawy była francuska „Karta konstytucyjna” Ludwika XVII. W 1815 r. ogłoszono podpisaną przez Alek-
sandra Konstytucję Królestwa Polskiego. Konstytucja gwarantowała:
odrębny państwowy status Królestwa

własne terytorium

własny budżet

system monetarny

polskie władze centralne i lokalne

narodowy parlament i armię

odrębny system oświatowy

podkreślano narodowy, polski charakter państwa

nierozerwalność związku Państwa polskiego z Rosją

władca rosyjski miał być zarazem królem Polski

Polska - monarchia konstytucyjną

na czele stał monarcha

król:


był zwierzchnikiem władzy wykonawczej i sił zbrojnych



przysługiwała mu inicjatywa ustawodawcza



mógł zwoływać i rozwiązywać sejm



stawiać veto wobec jego uchwał



do niego należało mianowanie wyższych urzędników



miał prawo wydawać tzw. statuty organiczne (które stwarzały możliwość zmiany samej konstytucji)



reprezentantem władcy w czasie jego nieobecności był namiestnik

Rada Administracyjna spełniała funkcje rządu



Pięciu ministrów



Sejm nie mógł odwołać ministra, ale mógł go oskarżyć o łamanie konstytucji

Rada Stanu kontrolowała działalność administracji krajowej



Utworzona została jeszcze w czasach Księstwa Warszawskiego



W skład wchodzili członkowie Rady Administracyjnej, grupa doradców



Należało do niej opracowanie ustaw sejmowych, oraz sporządzanie raportu z działania rządu

Sejm



Nie posiadał inicjatywy ustawodawczej



Dyskutowanie i uchwalanie wielu ważnych praw cywilnych, karnych i administracyjnych



Obradował nad budżetem i podatkami, zaciąganiem do wojska

Gwarantowała większość wolności obywatelskich



Równość prawa



Nowoczesne i niezawisłe sądownictwo



Nietykalność osobistą i majątkową



Wolność wszystkich wyznań

Zniesienie poddaństwa chłopów

KALENDARIUM POWSTANIA LISTOPADOWEGO

maj 1819 – koronacja Mikołaja I;
20 listopad 1830 – opublikowanie rozkazu cara, armia rosyjska i wojsko polskie postawione w stan pogotowia
wojennego;
29 listopad 1830 – początek powstania;
30 listopad 1830 – obrona Warszawy;
– gen. Józef Chłopicki (1771 – 1854), przyjął z rąk rady dowództwo nad wojskiem ;

zawiązanie Towarzystwa Patriotycznego;

prezes Joachim Lelewel (1786 – 1861), przywódca Maurycy Mochnacki (1803 – 1834);
celem było niedopuszczenie do upadku powstania;

3 grudzień 1830 – powrót wojsko polskich pozostających dotychczas pod kontrolą Konstantego;
5 grudzień 1830 – gen. Chłopicki – dyktatorem; utworzenie Rządu Tymczasowego przez przekształcenie
Klubu Patriotycznego, skład: m.in. Joachim Lelewel, Michał Radziwiłł
17 grudzień 1830 – zażądanie kapitulacji Polski przez Mikołaja I;
18 grudzień 1830 – zwołanie sejmu przez gen. Dezyderego Dąbrowskiego (przekroczył swe konstytucyjne
uprawnienia, bo należało to do monarchy); uznanie powstania za narodowe;
7 styczeń 1831 – odrzucenie propozycji rokowań przez cara, upadek dyktatury Chłopickiego);
25 styczeń 1831 – manifestacja ku czci dekabrystów „Za naszą i waszą wolność”, detronizacja Mikołaja I;
Polska – monarchią konstytucyjną, wodzem naczelnym – Michał Radziwiłł (1778 – 1850);
29 styczeń 1831 – nowy Rząd Narodowy (m.in. Adam Czartoryski, Stanisław Barykowski),
sukces powstania zależny od poparcia ze strony chłopów;
wiosna 1831 – upadek reformy „Kaliszan” dotyczącej reform włościańskich;
5 luty 1831 – wkroczenie wojsk rosyjskich pod dowództwem Iwana Dybicza; wojna polsko – rosyjska;
14 luty 1831 – bitwa pod Stoczkiem, zwycięstwo gen. Józefa Dwernickiego (1779 – 1857);
17 – 24 luty 1831 – sukcesy pod Kałuszynem i Dobrem;
25 luty 1831 – ciężka bitwa pod Grochowem na przedpolach Warszawy;
krwawy bój o Olszynkę, ranny gen. Chłopicki;
dowództwo przejmuje Jan Skrzynecki (1786 – 1860), po Radziwille,
jego doradcą był Ignacy Prądziński (1792 – 1850);
śmierć gen. śymirskiego;
31 marzec 1831 – rozbicie przez Prądzyńskiego armii rosyjskiej pod Wawrem i Dembem Wielkim;
11 kwiecień 1831 – bitwa pod Iganiami
26 kwiecień 1831 – przegrana bitwa pod Ostrołęką,
mimo męstwa gen. Skrzyneckiego i Józefa Bema (1794 – 1870);
inicjatywa przejęta przez wojska rosyjskie;
kwiecień 1831 – nowy wódz armii rosyjskiej – Iwan Paskiewicz,
wprowadził wojska rosyjskie przez północne Mazowsze;
29 kwiecień 1831 – demonstracja plebejskich tłumów domagających się sądu na generałami – zdrajcami
(Skrzynecki – pertraktacje z Rosją);
26 maj 1831 – klęska wojsk powstańczych pod Ostrołką;
śmierć gen. Ludwika Kickiego;
lipiec 1831 – przekroczenie Wisły przez wojska rosyjskie, odebranie Skrzyneckiemu dowództwa,
nowym wodzem – gen. Henryk Dembiński;
15 sierpień 1831 – samosąd tłumu nad oficerami;
mianowanie szefem rządu Jana Krukowieckiego (1772 – 1850);
6 wrzesień 1831 – szturm do fortyfikacji warszawskich, śmierć gen. Józefa Sowińskiego na Woli;
niewola – mjr Piotra Wysockiego i zesłanie go na Sybir, powrót 1857;
8 wrzesień 1831 – odrzucenie przez sejm kapitulacji powstania uzgodnionej przez Krukowieckiego
i przyjęcie kapitulacji Warszawy;
28 wrzesień 1831 – przekroczenie granic austriackich przez polskie oddziały;
5 październik 1831 – przekroczenie granic pruskich przez polskie oddziały; Wraz z armią – czołowi przywódcy
powstania, posłowie, publicyści, studenci, członkowie Towarzystwa Patriotycznego;
koniec powstania;
21 październik 1831 – kapitulacja Zamościa;

SYTUACJA POLAKÓW W TRZECH ZABORACH PO POWSTANIU LISTOPADOWYM

Po powstaniu listopadowym miała początek Wielka Emigracja. Brała w niej udział przede wszystkim szlachta, ale także
ż

ołnierze chłopskiego pochodzenia lub rzemieślniczego. Spieszyli do Francji, Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych oraz Skan-

dynawii. Społeczność francuska była przychylnie nastawiona do Polaków. Wielu ludzi prowadziło działalność polityczną. „Kali-
szanie”, 6 listopada 1831 r. postanowili zorganizować Polaków. Jednak była to nieudana próba. Emigranci utworzyli także 8 grud-
nia 1831 r. w Paryżu Komitet Narodowy Polski, pod przewodnictwem J. Lelewela. Jednak, z powodu istniejących jeszcze przed
powstaniem podziałów politycznych, wbrew jego nadziejom nie zyskał akceptacji wszystkich uchodźców. Następnie została utwo-
rzona organizacja Młoda Polska. Jej program przyjął hasła rewolucji francuskiej – wolność, równość, braterstwo. Głównymi stron-
nictwami politycznymi były Towarzystwo Demokratyczne Polskie (17 marzec 1832 r.) – Wiktor Heltman i Jan Janowski oraz obóz
Czartoryskiego tzw. obóz „Hotelu Lambert”. W 1833 r. utworzono Związek Jedności Narodowej, który za najważniejszy cel uzna-
wał odzyskanie niepodległości drogą ogólnonarodowego powstania na wszystkich ziemiach polskich. Lud Polski powstał w 1835 r.
i wyznaczył taki sam cel jak TDP – zbrojne powstanie i odbudowę Rzeczypospolitej.
Nawiązywaniem kontaktów konspiracyjnych zajmowali się emisariusze. Przybywali głównie do Krakowa i Galicji. W Kra-
kowie udało im się utworzyć Stowarzyszenie Ludu Polskiego, które uznawało ideologię Młodej Polski. Celem była praca niepodle-
głościowa, a przywódcą Szymon Konarski (aresztowany 1838, rozstrzelany w Wilnie). Piotr Ściegienny ok. 1838 r. założył Związek
Chłopski. Wydał tzw. „Złotą książeczkę”, w której nawoływał do powstania. Jego mottem było hasło: „Monarchowie każą obdzie-

rać, zabijać. Monarchowie są najwięksi złodzieje...". Nieumiejętne kierowanie organizacją doprowadziło go do zesłania na Sybir,
gdzie spędził 25 lat. Organizacje konspiracyjne powstawały także w Wielkopolsce, m.in. Komitet Poznański i Związek Plebejuszy.
śycie Polaków w czasie zaborów nie było łatwe. Mieli ograniczoną autonomię i wolność osobistą. Walczyli o zachowanie
dóbr kultury, o swój język. W Księstwie Poznańskim – o utworzenie uniwersytetu, sformowania polskiego wojska i rozszerzenia
autonomii. Wobec polityki Fryderyka Wilhelma IV, język polski uzyskał większe prawa w szkołach i urzędach, złagodzono cenzurę,
wracali polityczni emigranci. Poznań stał się ośrodkiem kulturalnym ziem polskich. Organizowano naukowe odczyty i wystawy
sztuki. Wzrósł poziom wykształcenia Wielkopolan. Na Pomorzu Gdańskim, Warmii i Mazurach dyskryminowano język polski.
Było to przyczyną wali o polskość
(K. Mrongowiusz i G. Gizewiusz). Na Śląsku obowiązywał język niemiecki, w szkołach średnich i seminariach. Działały jednak
polskie szkoły ewangelickie, pielęgnowano polskie zwyczaje. Na ziemiach śląskich nie istniały ośrodki kulturalne, zanikał związek
z polskością. Jednym z pierwszych propagatorów polskości był Józef Lompa.
Kraków, jako wolne miasto, odgrywał ważną rolę jednoczenia polskich ziem. Takie gesty jak złożenie zwłok Kościuszki na
Wawelu, czy usypanie Kopca Kościuszki, jednoczyły ludność w tęsknocie za niepodległością. Tu także zawiązały się polskie orga-
nizacje spiskowe. Jednak w 1842 r. zostały ograniczone uprawnienia i niepodległość Wolnego Miasta, powoli stawała się fikcją.
Galicja została poddana najsilniejszej polityce unifikacyjnej. Pod względem kulturowym znajdowała się w najgorszej sytu-
acji. Analfabetyzm, mała ilość szkół elementarnych, sprzeciw wobec oświaty, nasilenie germanizacji – to tylko niektóre problemy
galicyjskiej ludności.
Skutkiem zaborów był przede wszystkim upadek autonomii, czyli samodzielności Królestwa Polskiego. Zlikwidowano wiele
instytucji polskich m.in. Radę Stanu, Radę Administracyjną. Urzędników polskich zachowano jedynie na mniej ważnych stanowi-
skach. Językiem administracyjnym był rosyjski. Budżet polski włączony został do budżetu rosyjskiego.
Generał – gubernator, który przejął władzę w 1864 r., łączył w swych rękach władzę wojskową, administracyjną i polityczną. Uła-
twiało to zaborcy stosowanie represji wobec Polaków. Zamiast nazwy Królestwa Polskiego wprowadzono Kraj Przywiślański.
Nasiliła się rusyfikacja Polaków, głównie w szkolnictwie. Wpajano idee i przekonania rosyjskie, niekorzystnie przedstawiano
historię Polski. Obiektem rusyfikacji stała się także religia. Konfiskowano dobra kościelne, a tych którzy ośmielili się przeciwstawić
wywożono w głąb Rosji. Obowiązywał zakaz posługiwania się polskim językiem.
Podobnie na ziemiach zaboru pruskiego, nie było mowy o żadnej autonomii dla ludności polskiej. W 1867 r. włączono do
Związku Północnoniemieckiego woj. Poznańskie. Polacy walczyli o Kościół. Zatrzymano dotacje kościelne i zlikwidowano szkol-
nictwo zakonne. Wprowadzono, jako język obowiązkowy, niemiecki. Akcją służącą osłabieniu polskiego ziemiaństwa było powoła-
nie w 1886 r. Komisji Kolonizacyjnej, która wykupywała od Polaków majątki ziemskie i rozdzielała je między niemieckich osadni-
ków. Młodzi konserwatyści, opierali jednak swoje przekonania na ugodzie z zaborcami. Uważali, że do uzyskania autonomii nie
powinno dążyć się oporem i walką, ale właśnie ugodą. Do tego miała włączyć się ludność z trzech zaborów, dlatego ten proces
nazwano trójlojalizmem. Jednak próby porozumienia się z caratem i w Poznańskiem nie odniosły pożądanego skutku.
W tym czasie powstało wiele ugrupowań patriotycznych. Zakładano Towarzystwa Czytelni Ludowych, Towarzystwa Ludowe,
Towarzystwo Mazurskiej Inteligencji Ludowej, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”. Walczono z germanizacją na różne sposoby.
Rozwijano sieć bibliotek, krzewiono polską kulturę, działała prasa, nawet polskie dzieci przeciwstawiały się usuwaniu języka pol-
skiego ze szkół. Pamiętnym wydarzeniem było wychłostanie ich za odmowę nauki religii po niemiecku we Wrześni w 1901r.
Inaczej działo się w zaborze rosyjskim, gdzie Polacy nie mieli swobód obywatelskich. Konspiracja była jedyną metodą kultywo-
wania polskości. Naczelnym hasłem królestwa Polskiego, była działalność gospodarcza. Prowadzono także tajne nauczanie na
wsiach, wydawano elementarze i podręczniki. Ważnym nośnikiem idei narodowej była prasa.
Pod koniec XIX w. Nastąpiła masowa emigracja ludności polskiej, spowodowana konfiskatą majątków, obsadzaniem administra-
cji, sądownictwa i szkolnictwa obcymi urzędnikami, dyskryminacją językową, zawodową i uniemożliwieniem rozwoju społecznego
i kulturalnego. Masowo wyjeżdżano za ocean, do Europy Zachodniej. Była to tzw. emigracja zarobkowa, dominowali w niej przede
wszystkim chłopi. Źródłem utrzymania była bardzo często ciężka, fizyczna praca. Różniła się ona od tzw. emigracji politycznej,
Wielkiej. Ta sytuacja zaistniała po powstaniu listopadowym. Główny ośrodek był w Paryżu. Wyodrębniły się trzy ugrupowania
polityczne: konserwatywno – liberalne (A. J. Czartoryski, Hôtel Lambert – arystokratyczny obóz w Paryżu, rezydencja Czartory-
skiego), republikańsko – demokratyczne (J. Lelewel, TDP – najliczniejsza organizacja emigracji polistopadowej w Paryżu) i lewi-
cowe (T. Kregowiecki,
Z. Świętosławski, S. Worcel, Lud Polski – organizacja rewolucyjno – demokratyczna w Wielkiej Brytanii). Przez prasę i emisariu-
szy silnie oddziaływała na kraj, przygotowując akcje powstańcze. Na emigracji jednała opinię publiczną dla sprawy polskiej, sku-
piała życie literackie (A. Mickiewicz, J. Słowacki), naukowe (J. Lelewel) i artystyczne (F. Chopin). Po roku 1849 uległa osłabieniu i
rozbiciu.

Do 1931 r.

Reforma Janusza Jędrzejewicza w

Narodowo Socjalistyczna Niemiecka Par-

tia Robotników (NSDAP). Założona w

1919 r; pełna nazwa od 1920r.

Program

Organizacje

Baza społeczna

Polityczna

Parlamentarna

S.A. (oddziały

szturmowe)

„Noc Długich

Noży” –

30.VI.1934r.-
akcją przeciw

kadrze kierowni-

czej SA, położyła

kres ogromnej roli

SA, zginęło 500

osób.

SS (drużyny

obronne)

od 1925;

początkowo

wewnątrzpar-
tyjna policja i
wywiad chro-

niący Hitlera.

Kongresy partyjne:

Führer – wódz partii skupiał władzę

partyjną i państwową

Gałlajterzy

(szefowie okręgów partyjnych obej-

mowali zarazem rządy premierów

krajowych oraz najwyższe stanowi-

ska w powiatach i miastach).

Zawarty w „Mein

Kampf” Adolfa

Hitlera w 1924 r.

-walka z komuni-

zmem

-prawo Niemców

do podbijania

innych narodów

(zwłaszcza sło-

wiańskich)

-walka z śydami

-szowinizm

-hasła odwetowe

Rozwój liczebny NSDAP
-1920 r. – 64 członków
-1930 r. – 125 tys. członków
-1933 r. – 700 tys. członków
-1940 r. – 2,5 mln. członków

SS

(ogólna)

SS („Trupie

czaszki” – służ-

ba obozów

koncentracyj-

nych).

SS (Waffen

– oddziały

wojskowe).

Wielka i

drobna

burżuazja:

-

zdemilitary-

zowani

oficerowie i

ż

ołnierze

-urzędnicy

-zrujnowani

chłopi

Ustrój totalitarny to charakterystyczny dla XX – wiecznych reżimów dyktatorskich

system rządów dążący do całkowitego podporządkowania społeczeństwa państwa za po-
mocą monopolu informacyjnego i propagandy, oficjalnej ideologii państwowej obowiązują-
cej obywateli, terroru tajnych służb, masowych monopartii. Twórcy teorii totalitaryzmu
(H. Arendt, C. J. Friedrich, Z. Brzeziński) podkreślają strukturalne podobieństwa państw
faszystowskich i komunistycznych.

Cechami charakterystycznymi dla totalitaryzmu były: autokratyzm – struktura władzy

skupiająca się w rękach jednostki lub grupy, ujednolicenie aparatu kontroli i jego przeni-
kanie do wszystkich dziedzin życia, rozbudowanie techniki masowej propagandy, rozbu-
dowany system kontroli nad sferą zachowań, przekonań, poglądów i postaw, dążenie do
ujednolicenia form życia społecznego. W cechach politycznych możemy wyróżnić: scentra-
lizowaną kontrolę całej gospodarki, pełną kontrolę nad siłami zbrojnymi, pełny monopol w
sferze masowego przekazu, terrorystyczną kontrolę policji, która sprawuje też nadzór nad
partią; jedną monopolistyczną partię pod kierunkiem dyktatora.

W czasie rządów Stalina rozbudowano bezwzględną dyktaturę partii komunistycz-

nej. On też wykorzystywał wszystkie możliwe środki do zapewnienia władzy komunistów
nad społeczeństwem – politycznej, ekonomicznej i ideologicznej. W państwie totalitarnym
nie istniała wolność wypowiedzi i druku, nie było wolnej prasy i wolnych związków, zaka-
zano zrzeszania się. Nie tylko zniesiono wolność wyznania, ale wręcz zwalczano wszystkie
religie na czele z prawosławiem. Władzę polityczną zmonopolizowała jedna partia, wspie-
rana przez służbę bezpieczeństwa (policję).

Oprócz przemocy i terroru władza była oparta na propagandzie Stalina (kult Stalina).

Najczęściej stosowaną przez niego metodą, w celu tępienia przejawów jakiejkolwiek opozy-
cji w partii i poza nią, były tzw. „czystki”, czyli masowe usuwanie rzeczywistych lub uro-
jonych przeciwników. Przybierały one formę nagłych dymisji lub zwolnień, sekretnych
zsyłek lub egzekucji, lub też publicznych procesów pokazowych. W 1930r. Powstał w ra-
mach GPU specjalny wydział administracji obozów koncentracyjnych, tzw. Gławnoje
Uprawlenije Łagieriej. Łagry miały na celu wyniszczenie przeciwników komunizmu oraz
eksploatację pracy przymusowej.

Podsumowaniem przemian politycznych i ustrojowych miała być konstytucja z grudnia

1936r., która obowiązywała wyłącznie na papierze. śadnych swobód obywatelskich i poli-
tycznych nie respektowano, wybory były wolne tylko w teorii. Jednak spełniała znakomi-
cie funkcję propagandową. Pokazywała, że ZSRR jest państwem „demokratycznym”.
Zgodnie z federacyjną strukturą państwa dzielił się na wyłanianą w wyborach Radę
Związku i Radę narodowości. Dobitnie jednak podkreślano, że jedyną partią może być
Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia (bolszewików).

Na zachodzie, w państwie Niemieckim, w III Rzeszy, w 1933r. władzę objął Adolf Hi-

tler. Mając wszystkie pełnomocnictwa w ręku, przeprowadził unifikację struktur pań-
stwowych. Zlikwidowano federacyjny charakter państwa, znosząc autonomię krajów
związkowych, ich parlamenty i rządy. III Rzesza stała się państwem jednolitym i scentrali-
zowanym. Administrację państwową ściśle powiązano z aparatem partyjnym. Sformowano
nowy, całkowicie nazistowski rząd. NSDAP stała się jedyną partią, a przynależność do niej
jedyną legalną formą działalności publicznej.

Istotną rolę odgrywał terror i zniesienie praw obywatelskich. Obok paramilitarnych or-

ganizacji SA i SS utworzono uprzywilejowane formacje policyjne – gestapo oraz SD (Służ-
ba Bezpieczeństwa). W ślad za rozwiązaniem ugrupowań politycznych nastąpiły areszto-
wania przeciwników, których umieszczano w obozach koncentracyjnych. Zniesiono wol-
ność słowa, druku i zgromadzeń.

Szczególnym represjom poddano ludność żydowską. Zgodnie z rasistowską koncepcją

nazizmu i wyższości „rasy” aryjskiej nad niearyjskimi, „obywatelami Rzeszy”, mogły być
jedynie „osoby krwi niemieckiej lub pokrewnej”. Ustawy norymberdzkie z 1935r. dały pre-
tekst do pozbawienia śydów praw obywatelskich, dyskryminacji i prześladowań.

Społeczeństwo kontrolowano i zniewalano zmasowaną propagandą oraz za pośrednic-

twem oświaty i kultury, wypełnionych bez reszty treściami nazistowskimi. Nauki humani-
styczne i sztukę także podporządkowano ideologii, a niezgodne z nią książki barbarzyńsko

palono. Zdecydowana większość społeczeństwa utożsamiała się jednak z obaleniem sys-
temu wersalskiego, niemiecką ekspansją, czystością idei niemieckiej, antysemityzmem i
pogardą dla innych narodów. Fanatyczna wiara w wodza i agresywny stosunek do świata
były powszechne. W Rzeszy zachowano pozory demokracji – Reichstag i teoretycznie wol-
ne wybory parlamentarne.

Różnicą w ustroju totalitarnym było wykształtowanie się faszyzmu – kierunku i ru-

chu politycznego będącego wynikiem kryzysu kapitalistycznego w Niemczech. Jego ideolo-
gię stanowi antykomunizm i szowinizm (i z reguły także rasizm). W Rosji zaś panował
znienawidzony przez faszystów komunizm, czyli ideologia rewolucyjnego ruchu robotni-
czego oparta na marksizmie – leninizmie.

Na kształt i rozmiary hitlerowskiej polityki narodowościowej z jej wyraźnie anty-

polskim nastawieniem istotny wpływ miała stara nawiązująca do tradycji Zakonu
Krzyżackiego, Fryderyka II i polityków doby kajzerowskiej – idea zdobycia „prze-
strzeni życiowej” w Europie Wschodniej. Swobodną kolonizację upatrzonych terenów
zamierzano osiągnąć przez zahamowanie rozrodczości i bezlitosne, fizyczne unice-
stwienie całych narodów.

Specjalne grupy operacyjne policji i służb bezpieczeństwa, zwalczać miały nie

tylko przejawy zbrojnego oporu, partyzantki lub szpiegostwa, ale przede wszystkim
miały zająć się „politycznym oczyszczeniem gruntu”, czyli fizyczną likwidacją kie-
rowniczych warstw społeczeństwa polskiego. Chodziło o praktyczną realizację wy-
powiedzianego przez Hitlera stwierdzenia, że tylko naród, którego warstwy kierowni-
cze zostaną zniszczone, da się zepchnąć do rzędu niewolników.

Na terenach wcielonych do III Rzeszy już w okresie zarządu wojskowego przystą-

piono do akcji represyjnych wobec ludności polskiej. Według wcześniejszych planów
w ciągu 10 lat ziemie te miały zostać w całości zgermanizowane przez Niemców z
Rzeszy, jak również niemieckich przesiedleńców z krajów bałtyckich i wschodnich
terenów Polski zajętych przez ZSRR.

W kraju wprowadzono barbarzyński system terroru prewencyjnego i odpowie-

dzialności zbiorowej. Powszechnie praktykowano karanie zakładników, rozstrzeli-
wanie nauczycieli, duchownych, byłych burmistrzów za najmniejszy akt oporu czy
nieposłuszeństwa, za czyny dokonane i nie dokonane, a także za pospolite przestęp-
stwa popełniane przez kryminalistów, o ile godziły w przedstawiciela III Rzeszy lub
własność niemiecką.

W czerwcu 1940 r. przystąpiono do realizacji planu A-B (nadzwyczajna pacyfika-

cja) w Warszawie. Nastąpiły masowe aresztowania, więźniów wywożono do obozów
koncentracyjnych lub rozstrzeliwano w podwarszawskiej miejscowości Palmiry.

Aktywnie włączyło się i realizowało dyskryminacyjne założenia polityki narodo-

wościowej także hitlerowskie sądownictwo. Niemieckie sądy doraźnie nie wymagały
śledztwa, obrony, a nawet obecności obwinionego czy komunikowania wyroku.

Równolegle z eksterminacją Polaków przeprowadzono akcje wymierzone w lud-

ność żydowską. Od samego początku okupacji, mimo odległej jeszcze decyzji o cał-
kowitym wyniszczeniu śydów, los tej grupy narodowościowej był szczególnie tra-
giczny. Już w czasie kampanii wrześniowej żołnierze Wehrmachtu i członkowie grup
operacyjnych przeprowadzali masowe rozstrzeliwania śydów, niszczyli ich mienie,
bezcześcili żydowskie domy modlitwy. W ciągu lat 1940-1941 osadzono przymusowo
całą ludność żydowską w gettach i obozach pracy. Panujące tam warunki, głód i
epidemie były przyczyną niezwykle wysokiej śmiertelności mieszkańców gett.

Na ziemiach wcielonych do Rzeszy „zniemczenie obszarów wschodnich” polegać

miało na usunięciu nie nadającej się do zgermanizowania miejscowej ludności i
osadzeniu jej miejscu kolonistów niemieckich.

Antypolska polityka władz hitlerowskich znalazła także swoje odbicie w stosowa-

nej na szeroką skalę akcji niszczenia i grabieży polskiego mienia państwowego, pry-
watnego oraz dóbr kultury.

Inną formą realizacji polityki narodowościowej okupanta niemieckiego była eks-

ploatacja sił fizycznych narodu polskiego. Przymusowa, niewolnicza praca, dopro-
wadzając do biologicznego wyniszczenia, przynosiła równocześnie poważne korzyści
ekonomiczne hitlerowskiej gospodarce wojennej.

O ile hitlerowskie Niemcy realizowały swą politykę głosząc hasła wyższości naro-

du niemieckiego, o tyle władze radzieckie szermowały hasłami walki klasowej i dyk-
tatury proletariatu. Stale powtarzano, iż Polska stanowiła państwa kapitalistów i

obszarników, eksploatujące mniejszości narodowe i „polskie masy pracujące”. Prze-
jawem rewolucyjnego bezprawia był sposób, w jaki traktowano jeńców polskich.
ZSRR nie uznawał konwencji międzynarodowych o przetrzymywaniu jeńców wojen-
nych uważając, że umowy państw „kapitalistycznych” w dziedzinie etyki go nie obo-
wiązują. Około 230 tys. jeńców polskich przekazano pod koniec października 1939
r. w ręce NKWD.

Nienawiść do „Polskich panów” wpajana od lat radzieckiemu społeczeństwu za-

owocowała niemal natychmiast po wkroczeniu Armii Czerwonej na ziemie polskie
niczym nie krępowanym terrorem, gwałtami i masowymi mordami. Czerwonoarmi-
ści, często wspólnie z przychylnymi komunistom przedstawicielami miejscowej lud-
ności niepolskiego pochodzenia, palili dwory, rabowali mieszkania. W wielu miej-
scowościach dokonywano masowych rzezi, nie oszczędzając kobiet i dzieci.

Już po formalnym wcieleniu polskich województw do radzieckich republik wyru-

gowano ze szkół język polski zastępując go białoruskim lub ukraińskim. Wprowa-
dzono jako obowiązujący radziecki system nauczania. Narzucono naukę języka ro-
syjskiego oraz lekcje wychowania obywatelskiego w duchu doktryny komunistycz-
nej, historii Rosji i Związku Radzieckiego. Ze szkół usunięto krzyże i zakazano nauki
religii. Wielu nauczycieli, podobnie jak innych przedstawicieli polskiej inteligencji,
aresztowano w pierwszej kolejności i deportowano w głąb Rosji. Szczególne represje
dotknęły polski Kościół katolicki. Konfiskowano majątek kościelny, a przedmioty
kultu religijnego bezczeszczono i niszczono. Wielu księży i zakonników wymordowa-
no już we wrześniu 1939 roku.

Przez cały czas NKWD przeprowadzało aresztowania ”wrogich i szkodliwych ele-

mentów”, wybitniejszych działaczy politycznych i społecznych, byłych urzędników
polskiej administracji, właścicieli ziemskich i przemysłowców. Stawiano ich pod
różnymi pretekstami przed sądem i skazywano na śmierć lub długie lata pobytu w
obozach pracy.

Inną formą represji, nie mniej dotkliwą dla ludności polskiej, był przymusowy

pobór mężczyzn do Armii Czerwonej.

Wytworzono w ten sposób w społeczeństwie atmosferę powszechnego strachu, w

której każdy mógł się spodziewać lada moment aresztowania. Te nieskoordynowane
na ogół akcje okazały się zaledwie wstępem do znacznie już bardziej planowej akcji
wyniszczenia żywiołu polskiego. Stać się nią miała, rozłożona na kilka etapów, ma-
sowa deportacja setek tysięcy Polaków w głąb Rosji.

O bezwzględności i barbarzyństwie najeźdźcy wymownie świadczy los, jaki spo-

tkał tysiące polskich więźniów politycznych w pierwszych dniach po hitlerowskiej
agresji na ZSRR w czerwcu 1941 roku. Wobec trudności ewakuacyjnych więźniów
tych w dużej części po prostu wymordowano.

W polityce okupacyjnej III Rzeszy w Europie – pisał C. Madajczyk – „najbardziej

ekstremistyczne poczynania skupiły się w Polsce z ZSRR. Narodowy socjalizm moż-
na by określić jako jeden z najbardziej bezwstydnych ruchów bandytyzmu politycz-
nego w dziejach. Krajom okupowanym niósł on groźbę odwrócenia naturalnych pro-
cesów demograficznych, ekonomicznych, społecznych, groźbę regresu społecznego
na ogromną skalę, dokonywanego w parciu o nowoczesną technikę”.

RZ

Ą

D POLSKI NA EMIGRACJI 1939-1941

Wbrew swoim zobowiązaniom, rząd Rumunii internował pre-

zydenta, rząd I wodza naczelnego. Internowanie zrodziło natych-
miast kwestię sukcesji. Po ostrych sporach, 30 września urząd pre-
zydenta objął senator Władysław Raczkiewicz, rozstrzygnął się także
spór wokół obsady funkcji premiera: został nim 58-letni Władysław
Sikorski. Na początku grudnia powołano Radę Narodową – namiast-
kę przedstawicielstwa stronnictw politycznych. Jej prezesem został
Ignacy Paderewski. Podstawą prawną działalności rządu została
konstytucja kwietniowa, przy czym prezydent Raczkiewicz uznał, iż
będzie korzystał ze swoich uprawnień w ścisłym porozumieniu z
premierem. Siedzibą polskiego rządu stał się Paryż, a od listopada
1939r. – Angers.

Określając cele polityczne rząd akcentował konieczność

utrzymania najściślejszego kontaktu z narodem, niesienia mu po-
mocy, prowadzenia aktywnej walki zbrojnej z Niemcami przy boku
Francji i Wielkiej Brytanii, współpracy z aliantami dla zagwaranto-
wania Polsce udziału w ustaleniu warunków przyszłego pokoju w
Europie, pozyskiwania poparcia aliantów dla polskich celów wojny.
W związku z tym na czoło bieżących zadań politycznych wysunięto
między innymi troskę o prestiż I godność Polski jako państwa suwe-
rennego I jego równy udział z państwami sojuszniczymi w podejmo-
waniu zasadniczych decyzji. I choć owe zabiegi nie przyniosły zbyt
imponujących rezultatów, przecież świadczą dodatnio o intencjach
rządu.

Jednym z istotniejszych problemów politycznych połowy

1941r. był stan spraw polsko – radzieckich. 30 lipca 1941r., po kon-
sultacjach w Londynie z ambasadorem radzieckim, został podpisany
układ Sikorski –Majski, który zapowiadał m.in. przywrócenie sto-
sunków dyplomatycznych, utworzenie na terytorium ZSRR Armii
Polskiej oraz stwierdzał, że traktaty radziecko-niemieckie z 1939r.
dotyczące zmian terytorialnych w Polsce utraciły swą moc. Ten
układ stworzył podstawę stosunków polsko-radzieckich, stanowił
pierwszy wstępny krok na niełatwej drodze – wymagającej wzajem-
nych ustępstw - nawiązywania współpracy między obu rządami.
Głównie jednak od strony polskiej zależało, czy układ ten będzie po-
czątkiem istotnego współdziałania, czy też zamieni się w formalny
akt dyplomatyczno-prawny; rozstrzygnąć to miał przyszłość. Jed-
nakże już tu warto zauważyć, że gen. Sikorski skłonny był dostrze-
gać w układzie głównie posunięcie taktyczne, które pozwoli rządowi
polskiemu zrealizować szereg zadań bieżących (np. stworzenie ar-

mii). Niezależnie od takich czy innych intencji polskiego premiera i
jego zapatrywań na charakter I funkcję stosunków polsko-
radzieckich, układ lipcowy był wówczas ważnym wydarzeniem poli-
tycznym w obozie alianckim i odbił się głośnym echem.

SKUTKI II WOJNY ŚWIATOWEJ

O zwycięskim wyniku II wojny światowej, zadecydowały wielkie mo-

carstwa (ZSRR, USA, W. Brytania), które stanowiły trzon koalicji anty-
hitlerowskiej. Główny ciężar wojny poniósł Związek Radziecki, , który
początkowo wstrzymał napór całej potęgi Niemiec hitlerowskich, a na-
stępnie wpłynął decydująco na ich rozbicie oraz w końcowym okresie
zadał klęskę głównym siłom lądowym Japonii. II wojna światowa zakoń-
czyła się w Europie bezwarunkową kapitulacją Niemiec hitler., podpi-
saną przez ich przedstawicieli 8/9 maja 1945, a w Azji - bezwarunkową
kapitulacją Japonii, podpisaną 2 IX 1945. Związek Radziecki poniósł
największe ofiary w ludziach (zginęło 20 mln, z tego niemal połowa to
ludność cywilna i jeńcy wojenni) i największe straty materialne. Drugim
państwem, które w II wojnie świat. najbardziej ucierpiało, była Polska.
Straciła 6028 tys. obywateli i 38% majątku narodowego. Polska w ogól-
nym bilansie wysiłku zbrojnego należy do czołowej grupy państw wiel-
kiej koalicji (po ZSRR, USA, W. Brytanii, Chinach i Francji).

Wojna wciągnęła w swoją orbitę 61 państw, ok. 1700 mln ludności.

Toczyła się w Europie, Azji, Afryce Pn., niemal na wszystkich morzach i
oceanach. Ogółem powołano pod broń 110 mln żołnierzy. W wyniku
wojny straciło życie ok. 55 mln ludzi, ok. 35 mln zostało rannych. Bez-
pośrednie wydatki na wojnę wyniosły 1154 mld$. Straty materialne zo-
stały oszacowane na 260 mld$.

Polska walczyła z Niemcami hitler. od pierwszych chwil aż do ich ka-

pitulacji - 9 maja 1945. Polacy wykazali niezwykłe bohaterstwo walcząc
w kraju i na wszystkich frontach z najgroźniejszym wrogiem naszej oj-
czyzny i całej ludzkości. Po ZSRR, Stanach Zjednoczonych i Wielkiej
Brytanii Polska wniosła największy wkład w zwycięstwo nad hitlery-
zmem. Zwycięstwo to okupione zostało strasznym zniszczeniem kraju i
śmiercią ponad 6 mln obywateli Polski.

Hitlerowska strategia "spalonej ziemi" nie oszczędziła terenów nad

Odrą, Nysą i Bałtykiem. Dotknęła bardziej miasta niż wsie, ale i w re-
gionach wiejskich pozostawiła spustoszenia. Najwięcej ucierpiały rejony

nad Bugiem, Narwią i wokół Warszawy oraz Dolny Śląsk, na których to
terenach zniszczeniu lub uszkodzeniu uległo więcej niż 100 mln m

3

ku-

batury budynków. Najdotkliwsze były straty materialne w miastach. W
stolicy Polski, która ucierpiała najbardziej, zniszczono lub uszkodzono
ogółem 425 tys. izb, tj. 73,1%. Straty objęły prawie wszystkie zabytki
sztuki, większość urządzeń komunalnych: komunikacyjnych i użytko-
wych (wszystkie mosty, sieć kolejową i tramwajową, gazownię w 70%,
elektrownię w ponad 50%, wodociągi i kanalizację w ok. 40%). W dalszej
kolejności ucierpiały: Wrocław i Gdańsk, Szczecin, Białystok, Elbląg,
Opole, Nysa i wiele mniejszych miast. Rachunek strat obejmował straty
rzeczywiste, tj. materialne w fizycznie ustalonych jednostkach, nie
obejmował w całości ekwipunku mieszkań i urządzeń domowych oraz
kosztów (ogromnie wysokich) usuwania gruzów. Zmniejszało to odpo-
wiednio użyteczność pozostałego uzbrojenia terenów, do

którego po prostu nie można było dotrzeć. Dewastacja wojenna i stan

niedoinwestowania w latach wojny dotknęły wreszcie i miasta, które
uniknęły w zasadzie zniszczeń, jak błyskawicznie wyzwolona Łódź.

Świetny manewr wojsk gen. Koniewa ocalił najpiękniejsze miasto Polski
- Kraków oraz Górnośląskie Zagłębie Przemysłowe wraz z aglomeracją
miejską. Jednakże niszczący wpływ wojny nie ominął górnictwa i hut-
nictwa, zlokalizowanych przede wszystkim na Górnym Śląsku. Górnic-
two, hutnictwo, przemysł materiałów budowlanych, elektrotechniczny i
chemiczny oraz włókienniczy - czyli najważniejsze działy przemysłu na
ziemiach polskich w nowych granicach - uległy zniszczeniu w ponad
50%. Przemysł ucierpiał relatywnie więcej niż transport i komunikacja
(10,1 mld zł) oraz budownictwo mieszkaniowe i majątek rolnictwa ra-
zem ze stratami w inwentarzu żywym.

Wszystkie jednak straty materialne nie dają się porównać do tragedii

strat w ludziach. Obecnie kwestionuje się dokładność szacunków doko-
nanych bezpośrednio po zakończeniu wojny przez polskie Biuro Od-
szkodowań Wojennych (6,028 mln) lub ekspertów ONZ (5,8 mln). Nie-
uchwytne statystycznie są również spustoszenia obejmujące fizyczne i
psychiczne zdrowie społeczeństwa pozbawionego potrzebnych środków
do życia i poddanego długotrwałym a silnym stresom psychicznym.
Skutki wojny zaciążyły także na generacjach wkraczających kolejno w
życie społeczne. Nasze straty biologiczne trzeba uznać za dotkliwsze niż
podane wyżej liczby.

Do niewymiernych konsekwencji wojny i okupacji, wpływających

również na procesy społeczne w latach późniejszych, należała wzmożo-

na ruchliwość ludności. Rozbiciu uległy ukształtowane w ciągu stuleci
struktury, zniweczone zostały więzi łączące jednostki z grupami rodzin-
nymi, środowiskowymi, terytorialnymi.]

Doświadczenia okupacji i wojny stały się również w sposób szczegól-

nie silny źródłem przeżyć i refleksji nie mających bezpośredniego poli-
tycznego znaczenia i nie włączanych w polityczne programy; przeżyć i
refleksji dotyczących samych podstaw poglądu na świat. O doświadcze-
niach intelektualnych i moralnych tych lat trudnych pisał z historycznej
perspektywy lat siedemdziesiątych Jan Strzelecki: "Wartości w świecie -
a więc miłość, jasność, ład, uznanie prawdziwego człowieka, pojmowa-
nie jego istnienia nie jako łupu lub siły roboczej, lecz jako pola życia,
któremu przyświadczamy i mamy ochotę pomóc - leżą za tamą, wznie-
sioną przeciwko nieustannie grożącemu morzu". Te wartości - tak mó-
wiło tragiczne doświadczenie - nie są naturalną właściwością człowieka
i nie wzrastają w sposób konieczny, jak to głosiła optymistyczna teoria
postępu. Te wartości są "rzeczą nabytą i nabytek ten jest nabytkiem
kruchym. Kruchość tę było nam dane poznać aż do kresu nocy i to
przeżycie towarzyszy nam do dziś nieodparcie". To fale morza są czymś
naturalnym - tama jest dziełem ludzkim.

Węgry.

Po wybuchu II Wojny Świat, 2 VIII 1940 Węgry uzyskały północny Siedmio-

gród, w zamian miały przystąpić do osi Berlin - Rzym - Tokyo. 22 VI 1941 rząd wę-
gierski opowiedział się po stronie Niemiec hitler., wypowiadając 26 VI wojnę z ZSRR,
a XII tegoż roku W. Brytanii i jej sojusznikom. Z inicjatywy KPW powstanie Antyfa-
szystowskiego Frontu Niepodległościowego; wzrost nastrojów antywojennych po roz-
biciu węgierskiej 2 Armii pod Woroneżem (pocz. 1943); 19 III 1944 wojska hitler. Za-
jęły Węgry, rządy terroru; na czele ruchu oporu Front Węgierski (ugrupowania de-
mokratyczne i postępowe). IX 1944 wojska radzieckie wkroczyły na Węgry, wyzwoliły
Szeged, następnie Debreczyn; coraz szerzej rozwijał się ruch oporu kierowany przez
KPW; 11 X rząd zawarł tajne zawieszenie broni z ZSRR, a 15 X wydał odezwę wzywa-

jącą lud do walki z Niemcami. Zgromadzenie Narodowe w Debreczynie 22 XII 1944
wyłoniło koalicyjny Tymczasowy Rząd Narodowy; 28 XII 1944 Węgry wypowiedziały
wojnę Niemcom, 20 I 1945 w Moskwie zawarły z aliantami zawieszenie broni. Reali-
zacja szerokich reform ustrojowych i społecznych; 15 III 1945 uchwalenie radykal-
nej reformy rolnej, upaństwowienie kopalń. Do 4 IV 1945 wojska radzieckie całkowi-
cie wyzwoliły Węgry. 1 II 1946 proklamowanie republiki; ukształtowanie się bloku
partii i stronnictw lewicowych, kierowanego przez KPW, który w wyborach 1947 od-
niósł zwycięstwo. W 1947 uchwalenie gospodarczego planu 3-letniego, nacjonalizacja
banków i wielkiego przemysłu; 1948 rozpoczęto kolektywizację wsi (zakończoną w la-
tach 60-tych). Konstytucja z 1949 zatwierdziła prawnie zdobycze społeczno - ekono-
miczne i proklamowała Węgierską Republikę Ludową. W 1950 uchwalenie pierwsze-
go planu 5-letniego. W 1948 zjednoczenie węgierskiego ruchu robotniczego - po-
wstanie Węgierskiej Partii Pracujących (WPP). Zmianom społ., gosp. I ustrojowym na
Węgrzech sprzyjała zacieśniająca się współpraca z ZSRR (1948 układ o przyjaźni,
pomocy i wzajemnej współpracy) oraz z krajami demokracji ludowej, 1949 Węgry we-
szły w skład RWPG, 1955 podpisały układ warszawski.

W latach 1950-54 Węgry osiągnęły poważne sukcesy w budownictwie socjali-

stycznym, zwłaszcza w socjalistycznej industrializacji kraju. W tym okresie jednak
wystąpiły w polityce kierownictwa partii i rządu błędy i nieprawidłowości, które do-
prowadziły do dysproporcji w rozwoju gosp. I obniżenia stopy życiowej ludności. W
1956 wystąpił kryzys wewnętrzny w partii i państwie wykorzystany przez elementy
kontrrewolucji; znalazły one oparcie w rewizjonistycznej i nacjonalistycznej postawie
grupy premiera I. Nagya, który proklamował m.in. wystąpienie Węgier z układu war-
szawskiego; X 1956 walki zbrojne. Konsekwentnie marksistowskie siły partii, sku-
pione wokół J. Kádára, zmobilizowały rewolucyjne siły klasy robotników i chłopstwa
przeciwko kontrrewolucjonistom. W wyniku wspólnych działań węgierskich sił rewo-
lucyjnych i oddziałów Armii Radzieckiej stacjonujących na terytorium Węgier zgodnie
z układem warszawskim z 1955, w XI 1956 siły kontrrewolucji zostały rozbite. 4 XI
1956 utworzenie przez dotychczasowego premiera J. Kádára rewolucyjnego rządu
robotniczo - chłopskiego, odrodzenie partii komunistycznej, która przyjęła nazwę
Węgierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej (WSPR); stopniowa stabilizacja poli-
tyczna i gospodarcza; od 1968 działa nowy system zarządzania gospodarką narodo-
wą: umacnianie i udoskonalanie socjalistycznego systemu planowania, przy jedno-
czesnym zwiększaniu samodzielności przedsiębiorstw i bodźców materialnych (tzw.
nowy mechanizm gosp.).

Od 1955 Węgry członkiem ONZ; współpracują ściśle z innymi krajami socjali-

stycznymi, prowadzą konsekwentną politykę pokojową, pomagają narodom rozwija-
jącym się i popierają walkę narodowowyzwoleńczą narodów ujarzmionych.

MARZEC’68 JAKO LEKCJA TOTALITARYZMU DLA MŁODZIEśY. OSŁABIENIE

POZYCJI WŁADYSŁAWA GOMUŁKI, PRZEZ BRAK POPARCIA INNYCH GRUP

SPOŁECZNYCH.

Na kierunek wewnętrznej polityki ekipy Gomułki duży wpływ miały wydarze-

nia zewnętrzne. W drugiej połowie lat sześćdziesiątych zaznaczył się wśród niektó-
rych działaczy PZPR wzrastający antysemityzm. Tendencje obarczenia odpowiedzial-
nością za niepowodzenia partii komunistów pochodzenia żydowskiego występowały
już w argumentacji grupy „natolińskiej”. Gomułka, stając w październiku 1956 roku
na czele partii, utożsamiany był raczej z programem grupy „puławskiej” niż „natoliń-
skiej. Jego wyraźne dystansowanie się od członków grupy „puławskiej” i wycofywanie
się w drogi reform spowodowało już w ciągu 1957 roku pewną dezorientację w krę-
gach najwyższego kierownictwa PZPR. Poglądy te wykorzystywali też w wewnętrz-
nych rozgrywkach partyjnych „partyzanci”, których przywódca, Moczar, usiłował wy-
kazać brak kompetencji Gomułki i zająć jego miejsce. Okazję stworzyły w marcu
1968 roku niepokoje studenckie wybuchłe na tle zakazu wystawiania „Dziadów”
Mickiewicza w warszawskim Teatrze Narodowym. Powodem tej bulwersującej opinię
publiczną decyzji były entuzjastyczne reakcje widzów na fragmenty sztuki, dotyczące
walki Polaków o wolność narodową w zaborze rosyjskim. Sprawa zakazu wystawia-
nia „Dziadów” była krańcowym przykładem ówczesnego stanowiska władz, odmawia-
jących dialogu ze społeczeństwem. Protestujący studenci zostali rozpędzeni przez mi-
licję. W wyniku postępowania dyscyplinarnego prowadzonego przeciw studentom za-
trzymanym przez MO, usunięto z Uniwersytetu Warszawskiego Adama Michnika i
Henryka Szlajfera. W odpowiedzi studenci zwołali 8 marca 1968 roku wiec na dzie-
dzińcu UW, który brutalnie zaatakowały oddziały rezerwowe MO. Zaczęły się masowe
aresztowania i kampania oszczerstw w środkach masowego przekazu. 11 III na na-
radzie partyjnego aktywu stolicy, I sekretarz KW - J. Kępa, związany z frakcją mocza-
rowską, wskazał na działalność grupek rewizjonistycznych, wymieniając wszystkie z
żydowska brzmiące nazwiska spośród uwięzionych studentów. Kierunek ataku poli-
tycznego brzmiał „syjonizm”. Władze partyjne zakładów przemysłowych rozpoczęły
organizowanie masówek robotniczych pod hasłami „studenci do nauki, literaci do
pióra” oraz „precz z syjonizmem”. Tymczasem akcje protestacyjne w środowisku
akademickim przybierały na sile. 13 III MO brutalnie rozpędziła wiec studencki w
Krakowie i wdarła się na teren Uniwersytetu Jagiellońskiego. Rozruchy i strajki stu-
denckie miały miejsce także w innych ośrodkach akademickich w kraju. śądano re-
spektowania praw obywatelskich, zniesienia cenzury i monopolu informacyjnego
władz.

Nadzieje Moczara, że dotychczasowy I sekretarz PZPR ustąpi pod presją wyda-

rzeń, nie spełniły się. Społeczny autorytet Gomułki znacznie się jednak obniżył. Wy-
darzenia marcowe po raz kolejny skompromitowały komunistycznych władców Pol-
ski, rządzących za pomocą milicyjnej pałki i kłamstw zmonopolizowanej prasy. Re-
żim Gomułki dodatkowo obciążył udział ludowego Wojska Polskiego w radzieckiej in-
terwencji w Czechosłowacji w sierpniu 1968 roku. Kampania antyżydowska w PRL
ogromnie zaszkodziła dobremu imieniu Polski w świecie.

Skutkami marca ’68 były między innymi: wzmocnienie frakcji „partyzantów” (M.

Moczar został następcą członka Biura Politycznego KC PZPR); wzrost znaczenia
Edwarda Gierka; wyjazd z kraju, zaszczutych propagandą antysemicką, ok. 20. Tys.
Polaków pochodzenia żydowskiego.