4) M. Głowiński: Dialog w powieści



formy przytoczeń (mowa zależna, niezależna, pozornie zależna, monolog
wewnętrzny)

–

W powieści, dialog z reguły nie jest jedyną formą przytoczenia,

a współpracuje z innymi formami i występuje wyłącznie w kontekście narracji
jako mowa przytoczona, a nie jak w

dramacie jako niezawisła forma

wypowiedzi.



mową zależną – przytoczenie podporzadkowane jest składniowo narracji i
stanowi zdanie podrzędne; mowa zależna stanowi relację mowy bohatera z
punktu widzenia narratora, więc jest dużo silniej osadzona w narracji niż
mowa niezależna



mową niezależną – wypowiedź wydzielona z narracji i składniowo od niej
niezawisła; zakłada reprodukowanie słów dokładnie tak, jak miały zostać
wypowiedziane. W takich wypowiedziach dominują formy 1 os., utrzymane
zawsze w formie dialogu



mową pozornie zależną – prztaczanie wypowiedzi postaci w sposób
pośredni między mową zależną a niezależną. Tekst narracyjny uformowany
jest z perspektywy bohatera, przez jego pryzmat. Na mowę pozornie zalezną
wskazuj

ą np. czasowniki określające myślenie, mówienie, czucie oraz styl

przytoczonych słów charakterystyczny dla danego bohatera



monologiem wewnętrznym – fragment tekstu będący przytoczeniem mowy
wewnętrznej bahatera, utrzymany w mowie zależnej lub niezależnej. Aby
odróżnic go od pozostałej części tektu poprzedza go jakieś wprowadzenie,
mniej lub bardziej pośrednia informacja o cytowaniu. Np. „W głowie
Raskolonikowa myśli wirowały jak cyklon. >>Ba, nawet nie ukrywają...”



dialog jako oznaka



język dialogów a język narracji (charakterystyczność kontra neutralność)

- Dialog

jest mową określoną przez sytuację,natomiast narracja jest zawsze
neutralna. Narracja musi respektować reguły języka literackiego, musi
być poprawna. W dialogu mogą się znaleźć te elementy, które
normalnie w narracji mają wstęp zamknięty (dialekty, slangi, mowa
archaiczna). W normalnych warunkach pisarz był zobowiązany do
posługiwania się językiem obowiązującym (usankcjonowanym w
świadomości zbiorowej), po wprowadzeniu dialogu, może się wykazać
– stworzyć indywidualny dla bohatera język czy nawet bełkot. W
dialogu może się pojawić każda mowa, jeżeli spełnia odpowiednie
warunki i jest przez nie motywowana.



2 założenia pozwalające traktować powieściowy dialog jako oznakę.

Interpretowanie dialogu jako oznaki

jest możliwe dzięki założeniu, że:

o jest on

zgodny z regułami mówienia, kształtowany tak jak żywa

mowa

– naśladowanie społecznie utrwalonych sposobów

mówienia; utrwalenie wzorca używanego języka

o

??? interpretację dialogu dokonuje się z zewnątrz i opiera na wyraźnie
zarysowanych regułach ??? nie bardzo mi to tu pasuje ale nie wiem co
innego



pojęcie mimetyzmu formalnego

– imitowanie w utworze literackim

różnych form wypowiedzi literackich, paraliterackich, nieliterackich,
ustnych bądź pisanych – utrwalonych w tradycji i w jakiejś mierze
rozpoznawalnych. Mimetyzm formalny jest elementem stylizacji, a jego
dostrzeżenie stanowi warunek właściwego zrozumienia i odbioru
utworu.



dialog a język potoczny

(schematyzacja, konwencje zapisu mowy

potocznej)

–

Schematyzacja mowy potocznej polega na jej

naśladownictwie. Nie jest to łatwa sprawa, ponieważ w znacznej
mierze zależy od stopnia świadomości społecznej.. Konwencja
zapisu

mowy potocznej pozwala wprowadzić w obręb dzieła takie

żywioły, które są genetycznie pozaliterackie. Są to np. kolokwialność i
potoczność dialogu. Efektem wypracowania takiej konwencji jest
złudzenie naturalności i potoczności (a nie tylko reprodukowanie
mowy). Złudzenie to ujawnia się, gdy pisarz wychodzi poza język
literacki swojej epok

i, gdy sięga po slang, argot

1

, gwarę.



metajęzykowa funkcja narracji wobec dialogu



dialog podporządkowany narracji

-

Język narracji stanowi pewną

interpretację dialogu oraz powiadamia o tym, jak się mówi

.



3 zadania „narracyjnego akompaniamentu dialogu”

:

o

Informuje czytelników, kto wypowiada daną kwestię

o

Powiadamia o sposobach mówienia i czynnościach
towarzyszących – informacja w akcie wypowiadania staje się
składnikiem relacji o ogólnym zachowaniu bohatera,
rozpatrywanym w

najróżniejszych jego przejawach.

o

włącza przytoczenia w ogólny tok narracji; dialog – jest
naderwaniem ciągłości opowiadania; słowa o mówieniu
łagodzą te naderwanie.

1

argot [wym. argo] jęz. «potoczna odmiana języka narodowego, używana przez określoną grupę
społeczną, odznaczająca się ekspresywnością i pewnym zasobem odrębnego słownictwa; gwara
środowiskowa»



verba dicendi

‒

czemu służy schematyzacja narracyjnego metajęzyka?

-

Komentarz narracyjny jest formą panowania nad tekstem, jego
zadaniem jest

uporządkowanie różnorodnych partii dialogowych,

stosując verba dicendi. Słowa te informują o tym, kto się wypowiada,
jak to robi, zarysowuje sytuacje wypowiedzi.

Włącza przytoczenia w

ogólny tok narracji. Ów metajęzyk, ze względu na mały zasób verba
dicendi, jest uschematyzowany. Komentarz narracyjny dotyczy nie
tylko sposobu wypowiadania i użytkowania środków; może stwierdzać,
co w danej wypowiedzi jest wiarygodne

, a co stanowi złudzenie lub

majaczenie postaci (może się mylić, przekazywać fałsze), narracja
natomiast w założeniuzawsze prezentuje prawdę

W obrębie przytoczeń narrator działa niemal zawsze jako nadawca z
ograniczoną odpowiedzialnością. Wypowiedzi bohatera nie muszą obciążać
jego konta, podobnie i autora. Świadczy o tym konstrukcja bohatera –
rezonera, wyrażającego idee, które sformułowałby narrator. Bohater porte –
parole narratora kwestionuje jedną z zasad poetyki powieściowej, że
wypowiedzenie w obrębie dialogu ma charakter nieobowiązujący.



dialog w narracji pierwszoosobowej

– konwencja doskonałej pamięci

–

W

powieści w pierwszoosobowej wymagane są pewne założenia

dodatkowe, czyli tzw.

„konwencja doskonałej pamięci”, która pozwala z

dużej czasowej odległości odtwarzać szczegółowe wyglądy postaci i
przedmiotów, a także przytaczać dialogi. Bez założeń możliwe są
tylko krótkie przytoczenia w mowie zależnej – wypowiedzi
podporządkowane mowie opowiadającego. Przytaczając szersze
wypowiedzi narrator wychodzi ze swojej konwencji w kierunku narracji
w 3os.



dialog w narracji trzecioosobowej

– różnie kształtowany w zależności od

nastawienia na telling

bądź showing

-

Różnice w kształtowaniu dialogu

przejawiają się w różnych typach powieści. W powieści w trzeciej
osobie zależą one od tego, jak kształtują się stosunki pomiędzy
narracją a przedstawianymi w zbliżeniu scenami, czyli zależą od
nastawienia na telling lub showing

. Większy nacisk na showing

powoduje wzrost roli dialogu i poszerzenie jego kompetencji. W
klasycznej powieści dialog pełnił głównie rolę dramatyczną, nie musiał
posuwać akcji na przód, a jedynie podkreślać obecne wydarzenia. W
powieści budowanej na zasadzie showing wypowiedź zyskuje szersze
pojęcie, dialog zyskuje większą samodzielność, uniezależnia się
od narracji. Język traci bezwzględne panowanie nad idiolektami

i

postaci i powieść zmierza do polifonii. Punkt widzenia czytelnika z
czasem przestaje się identyfikować z punktem widzenia narratora.