Rodzaje gleb:

Gleby strefowe:

Gleby tundrowe - tworzą się w klimacie subpolarnym na wieloletniej zmarzlinie. Są płytkie i słabo
wykształcone. Zawartość próchnicy wynosi zaledwie 1-2%. Uprawiane są rzadko i tylko po odpowiednich
zabiegach rolniczych. Podlegają one często ruchom pod wpływem zamarzania i odmarzania, co prowadzi do
wielobocznego pękania i powstania sieci kamienistych, tzw. gleb poligonalnych.

Bielice - powstają w klimacie umiarkowanym chłodnym, przy współudziale lasów iglastych. Wysoka kultura
rolna (nawadnianie, nawożenie) zmienia właściwości (fizyczne i chemiczne) gleby, co jednocześnie
powoduje wzrost zasobności w próchnicę do 2-3%. Są to gleby użytkowane rolniczo, aczkolwiek wymagają
zabiegów agrotechnicznych podnoszących ich jakość. Można na nich uprawiać żyto, owies, jęczmień,
ziemniaki i rośliny pastewne.

Gleby kasztanowe - występują na obszarach ciepłych i suchych, typowe dla stepów. Zawartość próchnicy
ok. 3-4%. Odpowiednio nawadniane dają wysokie plony.

Gleby strefowe:

Czarnoziemy - tworzą się w klimatach umiarkowanych na lessach. Mają bogaty poziom próchnicy, ok. 8-
15%. Są bardzo żyzne, zawierają dużo składników odżywczych. Uprawia się pszenicę, buraki cukrowe,
bawełnę.

Szaroziemy pustynne - występują na obszarach pustynnych i półpustynnych. Bra

k roślinności i niedobór

wody jest przyczyną niskiej zawartości próchnicy, ok. 1-1,5%. Na olbrzymich obszarach pustyń
brak jest w ogóle gleby, gdyż warstwa zwietrzeliny nie jest przetwarzana przez organizmy żywe.
Pustynne grunty, po długich i kosztownych procesach nawadniania i odsalania, mogą nadawać się
do uprawy.

Czerwonoziemy, żółtoziemy, lateryty - charakterystyczne dla klimatu gorącego i wilgotnego (obszary
okołorównikowe). Czerwona barwa pochodzi od dużej zawartości związków żelaza. Są ubogie w próchnicę
(ok. 1%) ze względu na niszczenie warstwy próchnicznej przez bardzo duże opady. Gleby mało urodzajne,
trudne do uprawy, wymagające wielu zabiegów agrotechnicznych. Uprawia się na nich drzewa kauczukowe i
kakaowce.

Gleby astrefowe

Mady - powstają w wyniku osadzania ilastych i organicznych substancji podczas wylewów rzek. Występują
w dolinach rzek i na obszarach delt. Są żyzne i bogate w próchnicę.

Rędziny - tworzą się na podłożu wapiennym, głównie w klimatach umiarkowanych. Są płytkie, ale zasobne
w próchnicę, urodzajne, ale trudne do uprawy. Na obszarach klimatu śródziemnomorskiego tworzą odmianę
o mniejszej zawartości próchnicy, tzw. terra rossa.

Czarne ziemie - występują na obszarach pobagiennych, przy obniżonym poziomie wód gruntowych, na
terenach zanikających jezior. Posiadają poziom próchniczny o dużej miąższości, są bardzo żyzne, ale trudne
do uprawy.

Gleby bagienne - powstają na bagnach. Charakteryzują się dużą ilością substancji organicznej, najczęściej
słabo rozłożone. Są mało urodzajne, nawet po osuszeniu.

Gleby górskie - występują na obszarach górskich. Nie posiadają wykształconego profilu glebowego, są
płytkie i mało żyzne.

PRÓCHNICA

Wzrost i rozwój roślin jest tym szybszy, im wyższa zawartość próchnicy w glebie. Próchnica glebowa jest
naturalną mieszaniną różnych substancji organicznych i mineralno-organicznych, gromadzących się w
glebie. Składają się na nią głównie szczątki roślin jak i zwierząt będących w różnym stadium naturalnego
przetworzenia pod wpływem organizmów glebowych. Oddziaływanie jej na rośliny odbywa się poprzez
wpływ na fizyczne, chemiczne i biologiczne właściwości gleby.

Zalety i rola próchnicy
Próchnica działa jako lepiszcze strukturotwórcze, powodując sklejanie elementarnych cząstek w
większe cząsteczki. Tym samym powstaje struktura gruzełkowata gleby. Związki próchniczne mają
wysoką pojemność wodną. Mogą zatrzymać nawet 5-krotnie więcej wody niż same ważą i to w
formie dostępnej dla roślin. Jest to właściwość, która ma szczególne znaczenie dla gleb
piaszczystych, ponieważ ich pojemność wodna zależy głównie od zawartości substancji
próchnicznych.
Próchnica wpływa też na stosunki wodno-powietrzne w glebie i aktywizuje w niej życie
mikrobiologiczne. Sprzyja bowiem równoległemu rozwojowi mikroorganizmów beztlenowych
(wewnątrz gruzełków) i tlenowych pomiędzy nimi. Próchnica poprawia zasobność gleb. Jej związki
mogą zmagazynować 4 do 12 razy więcej składników pokarmowych niż część mineralna gleby.
Zwiększa też zdolności buforowe gleb, regulując i stabilizując ich odczyn.
Związki próchniczne mają także istotny wpływ na procesy fizjologiczne roślin. W ich skład
wchodzi wiele tzw. substancji wzrostowych, które intensyfikują szereg ważnych procesów
fizjologicznych roślin, takich jak gospodarka wodna, oddychanie i fotosynteza.
Regulowanie zawartości próchnicy
Jeżeli ilość próchnicy w glebie odgrywa tak ważną rolę dla żyzności gleby, to powinno dążyć się do
utrzymania zawartości tego składnika na odpowiednim poziomie. Praktycznie istnieją trzy metody
regulowania próchnicy w glebie:

•

odpowiedni system zmianowania,

•

stosowanie nawozów organicznych,

•

nawożenie mineralne i właściwa agrotechnika.

Makroelementy występują w glebach w dużych stężeniach i stosunkowo duże ich ilości pobierają rośliny,
których wzrost może ulegać zahamowaniu z powodu niedoboru tych składników. Nadmiar makroelementów
na ogół nie jest szkodliwy dla roślin, poza niektórymi, jak np. azot. Do makroelementów należą: węgiel,
wodór, tlen, azot, fosfor, potas, wapń, magnez, sód, siarka, żelazo. Poza węglem, tlenem, wodorem i
częściowo azotem są one pobierane z roztworu glebowego przez system korzeniowy roślin. Tlen, węgiel i
część azotu (za pośrednictwem bakterii korzeniowych) rośliny wyższe pobierają z powietrza, wodór
natomiast z wody glebowej.

Produkcja nawozów

NAJWAŻNIEJSZE ETAPY PRZEMYSŁOWEJ PRODUKCJI NAWOZÓW MINERALNYCH

powietrze

gaz ziemny
woda

Produkcja
amoniaku

Produkcja
kwasu
azotowego (V)

Produkcja
azotanu (V)
amonu

Azotan (V)
amonu
nawóz

amoniak

Kwas
azotowy (V)

Kwas
fosforowy
(V)

potaż

Produkacja
złożonych związków
nawozowych

Złożone
związki
nawozowe
(nawozy
NPK)

Rodzaje nawozów:

Możemy wyróżnić dwa rodzaje nawozów: organiczne (naturalne) i nieorganiczne (sztuczne).

Nawozy organiczne mogą pochodzić zarówno od roślina, jak i od zwierząt. Najpopularniejszy jest
obornik, czyli odchody zwierząt hodowlanych wraz ze słomą. Stosują go najczęściej rolnicy na pola
uprawne. Obornik stopniowo uwalnia azotany oraz wiele innych związków organicznych, które
wspomagają wzrost roślin. Innym nawozem naturalnym jest kompost, powstały między innymi z
odpadków z gospodarstwa domowego, chwastów oraz słomy. Najczęściej tego typu nawozów
używają ogrodnicy. Kompost podobnie, jak obornik w wyniku rozkładu uwalnia do gleby
substancje organiczne. Rolnicy wykorzystują do uprawy także nawozy zielone, które powstają po
przez skoszenia roślin i zaprania ich w ziemi.

Nawozy nieorganiczne zawierają związki, które mogą być bezpośrednio pobierane przez rośliny.
Najczęściej używanymi pierwiastkami są: fosfor, potas i azot. Powstają one ze specjalnych
związków chemicznych lub substancji organicznych. Mogą być stosowane, jako oprysk, proszek
lub granulki, które są rozpuszczane przez deszcz.

Nieracjonalne nawożenie mineralne, nadmierne stosowanie gnojowicy, używanie chemicznych
środków ochrony roślin (pestycydów) oraz chemicznych regulatorów wzrostu roślin nasilają
chemiczne wyjałowienie gleby i zmniejszają aktywność środowiska. Negatywnie wpływają też na
jakość plonów.

AZOT

Otrzymywanie
-W laboratorium azot można otrzymać z azotynu sodowego.
-Na skalę przemysłową azot otrzymuje się go przez:
~destylację frakcyjną ciekłego powietrza
~spalanie metanu w powietrzu, a powstający CO

2

absorbuje się w wodzie

Zastosowanie:
-stosowany jest do produkcji amoniaku, hydrazyny, kwasu azotowego, nawozów sztucznych
-do napełniania żarówek elektrycznych (wraz z argonem)
-jako nawozy sztuczne, np. KNO

3

saletra potasowa, Ca(NO

3

)

2

saletra wapniowa, CaCN

2

azotniak,

(NH

4

)

2

SO

4

, NH

4

NO

3

, NH

4

NO

3

+ CaCO

3

saletrzak

-azotany stosowane są jako nawozy mineralne, do wyrobu materiałów wybuchowych

Najważniejszym zastosowaniem związków azotowych jest produkcja nawozów azotowych.
Produkty te stanowią proste substancje chemiczne o dużych stężeniach, łatwo przyswajalne przez
rośliny od razu albo też po prostych przemianach zachodzących w glebie. W tabeli przedstawiono
skład wybranych nawozów azotowych:

nawóz

skład

zawartość N [%]

mocznik

CO(NH

2

)

2

46

saletra amonowa

NH

4

NO

3

34

saletrzak

NH

4

NO

3

+ CaCO

3

28

siarczan amonowy

(NH

4

)

2

SO

4

20

woda amoniakalna

NH

3

.

H

2

O

20

saletra wapniowa

Ca(NO

3

)

2

.

H

2

O

16

Obieg azotu w przyrodzie:

FOSFOR
Jednym z makroelementów niezbędnych do rozwoju roślin jest fosfor. Rośliny pobierają go z gleby
w postaci anionów kwasu fosforowego(V). Przy niedoborze tego pierwiastka rosną słabo, a
dojrzewanie owoców i nasion się opóźnia. W celu uzupełnienia niedoborów przyjaznych związków
fosforu, do gleb wprowadza się nawozy fosforowe, np. fosforan(V) amonu.
Już starożytni stosowali związki fosforu w postaci guana (ptasich odchodów). W 1804 roku
Alexander von Humboldt w czasie pobytu w Ameryce Południowej zwrócił uwagę na wartość
nawozową guana, jednak dopiero czterdzieści lat później zaczęto importować ten nawóz do Anglii.

POTAS
Potas jest pobierany przez korzenie roślin w formie jonu K

+

. W komórkach roślin bierze udział w

fotosyntezie i transporcie cukrów, reguluje gospodarkę wodną oraz odpowiada za wymianę gazów.
Typowym objawem niedoboru potasu w glebach jest żółknięcie roślin, a następnie brunatnienie i
zasychanie brzegów oraz wierzchołków liści.
Nawozy potasowe produkuje się prawie wyłącznie z minerałów dostępnych w przyrodzie.
Najważniejsze z nich to chlorek potasu (KCl) i siarczan(VI) potasu(K

2

SO

4

). Większość gleb w

Polsce jest uboga w potas, więc niezbędne są duże dawki tego pierwiastka w nawozach.

WAPŃ
Wapń jest pobierany przez korzenie roślin w postaci jonu Ca

2+

. Niedobór tego pierwiastka w glebie

ujawnia się przede wszystkim na młodych liściach, które żółkną od brzegów ku środkowi, oraz na
owocach, na których pojawia się martwica.

MAGNEZ
Magnez jest pobierany przez korzenie albo liście w postaci jonów Mg

2+

. Najbardziej znaną

fizjologiczną rolą magnezu jest udział w budowie chlorofilu i tym samym w procesie fotosyntezy.
Objawy niedoboru magnezu w glebie ujawniają się najpierw na starszych liściach roślin, jako żółte
plamy między nerwami.
SIARKA
Siarka jest pobierana z gleby przez korzenie w postaci jonów SO

4

2-

. Pierwszym organicznym

produktem przemian związków siarki w roślinie jest cysteina- aminokwas, z którego tworzą się
lotne związki siarki, nadające charakterystyczny zapach niektórym roślinom (czosnek, cebula).
Rośliny z niedoborem siarki są sztywne i kruche, mają cienkie łodygi i wąskie liście o wydłużonym
kształcie.

Mikroelementy występują w glebach w znikomych ilościach. Rośliny potrzebują ich bardzo mało,
ale są one niezbędne jako katalizatory procesów fizjologicznych, takich jak: fotosynteza,
oddychanie, powstawanie chlorofilu itd. Niedobór i nadmiar mikroelementów jest szkodliwy dla
roślin i zwierząt. Do mikroelementów należą: mangan, cynk, miedź, bór, molibden, chlor, kobalt,
jod, fluor, ołów.

SORPCYJNE WŁAŚCIWOŚCI GLEB
Gleba ma dwie ważne własności dzięki którym może zapewnić rośliną warunki do życia. Tymi
właściwościami są: chłonność wody i sorpcja. Chłonność polega na przetrzymywaniu wody z
opadów i zapewnieniu jej rośliną podczas gdy jest susza lub w przerwach między porami
deszczowymi. Drugą cecha jest sorpcja, która polega na pochłanianiu substancji z cieczy lub gazu
przez ciało stałe zwane sorbentem (łac. sorbentis co znaczy "wchłaniający"). Są dwa rodzaje
sorpcji: sorpcja powierzchniowa i sorpcja wgłębna. Pierwsza z nich nazywa się adsorpcją
polegająca na zbieraniu (zagęszczeniu) się substancji pochłanianej na powierzchni ciała
stałego(gleby). Drugi rodzaj nazywa się absorpcją i polega na pochłanianiu substancji przez ciało
(glebę) całą jego objętością. Dzięki tym wszystkim właściwością gleba magazynuje wiele bardzo
przydatnych substancji, które rośliny mogą z niej pobierać przez pewien okres czasu. Jednak po
pewnym czasie substancje te są wypłukiwane przez opady, wtedy trzeba glebę nawozić. Są też
pewne minusy z takich właściwości ziemi. Wszystkie zanieczyszczenia jakie spadają na ziemie w
postaci kwaśnych deszczy również są magazynowane w glebie. Zanieczyszczenia te powodują
obumieranie roślin, a nawet lasów. Istnieje możliwość zobojętniania kwasów poprzez specjalne ich
nawożenie (na przykład posypywanie wapnem).

Degradacja gleb

Gleby- w porównaniu z wodami i powietrzem- najdłużej opierają się działaniu szkodliwych
substancji wytwarzanych i wprowadzanych do środowiska przez ludzi, z czasem jednak ulegają
skażeniu, czyli degradacji.

ŹRÓDŁA I NIEKTÓRE RODZAJE ZANIECZYSZCZEŃ GLEB:

Źródło
zanieczyszczeń

Niektóre rodzaje zanieczyszczeń

przemysł

•

Dymy i gazy zawierające do niedawna m.in. pyły i kwaśne tlenki
niemetali

•

Ścieki, w których skład wchodzą m.in. substancje mineralne, metale
ciężkie, węglowodory

kopalnictwo

•

Hałdy kopalniane zawierające m.in. związki metali ciężkich, z których
deszcz wypłukuje niebezpieczne substancje

energetyka

•

Dymy i gazy zawierające do niedawna znaczne ilości pyłów i kwaśnych
tlenków niemetali

•

Popioły zawierające substancje szkodliwe

transport

•

Dymy i gazy zawierające m.in. sadzę, tlenki azotu i węglowodory

•

Sole (np. chlorek sodu) stosowane do utrzymania dróg w zimie 9 nadmier
soli mineralnych przedostających się do gleby powoduje zaburzenie
gospodarki wodnej roślin i w konsekwencji ich usychanie)

gospodarstwa

domowe

•

Składowiska odpadów, będące źródłem przenikających do gleb
szkodliwych substancji

•

Ścieki zawierające środki czyszczące, m.in. detergenty

rolnictwo

•

Nawozy mineralne, m.in. azotany(V), środki do walki z chwastami i
szkodnikami roślin (np. DDT)

Fizyczne czynniki i procesy degradacyjne:

•

erozja wodna,

•

niekorzystne zmiany struktury gleby wynikające z ugniatania przez pojazdy i maszyny,
wypasania zwierząt domowych, udeptywania przez turystów itp.,

•

niekorzystne zmiany w budowie profilu glebowego,

•

zmiany stosunków wodnych i termicznych gleby, np. wadliwie przeprowadzone melioracje.

Chemiczne i fizykochemiczne czynniki i procesy degradacyjne:

•

zmniejszenie zawartości składników odżywczych i próchnicy,

•

zmiana odczynu gleby.

Biologiczne czynniki i procesy degradacyjne:

•

zmiany składu mikroflory i fauny glebowej,

•

zakłócenia w obiegu składników odżywczych (wprowadzanie drzewostanów o
nieodpowiednim składzie gatunkowym, preferowanie monokultur gatunków iglastych),

•

nieuwzględnienie w pracach glebowo-siedliskowych mikrozróżnicowania gleb (małe,
wyspowe zasięgi żyznych gleb otoczonych przez siedliska uboższe),

•

występowanie w profilu glebowym przeszkód ograniczających głęboką penetrację korzeni
co prowadzi do biologicznego wypłycania gleby.

Rośliny wskaźnikowe:
Obserwując rośliny występujące w naszym otoczeniu można szybko i pewnie określić warunki
glebowe panujące np. w miejscu, gdzie planujemy utworzyć ogród. Niektóre rośliny rosną tylko
tam, gdzie występują korzystne dla nich czynniki ziemne np. odpowiedni rodzaj podłoża lub
odczyn gleby, jej wilgotność, zasobność w sole mineralne lub występujące tam zanieczyszczenia, a
także nasłonecznienie terenu. Są to “rośliny wskaźnikowe”.
Przykładowe rośliny wskaźnikowe, na podstawie których można określić rodzaj gleby:

Gleby kwaśne

borówka brusznica, czerwiec roczny, fiołek trójbarwny, koniczyna polna, szczaw polny,
wrzos.

Gleby zasadowe

babka zwyczajna, dymnica pospolita, pokrzywa żegawka,tobołki polne.

Gleby ubogie w wapń
chaber bławatek, maruna bezwonna, rumian polny, rumianek pospolity.

Gleby zasobne w wapń
blekot pospolity, gorczyca polna, lucerna sierpowata, oset zwisły, szałwia łąkowa, świerzbnica
polna.

Gleby ubogie w azot
bliźniczka psia trawka.

Gleby bogate w azot
gwiazdnica pospolita, komosa biała, pokrzywa zwyczajna, rdest ostrogorzki, stulicha psia.

Gleby piaszczyste
chłodek drobny,chroszcz nagołodygowy, mydlnica lekarska, prosienicznik gładki, przymiotno
kanadyjskie, ślaz zaniedbany, turzyca piaskowa.

Gleby gliniaste
kurzyślad polny, łoboda rozłożysta, podbiał pospolity,

Gleby ilaste
glistnik jaskółcze ziele, ostróżeczka polna,

Gleby ubogie w próchnicę
chroszcz nagołodygowy, prosienicznik gładki, widłak jałowcowaty.

Gleby bogate w próchnicę
podagrycznik pospolity, pokrzywa żegawka, przytulia wonna, wierzbówka kiprzyca,

Gleby suche
turzyca niska, wilczomlecz sosnka,

Gleby wilgotne
firletka poszarpana, mięta, wiązówka błotna,

Gleby podmokłe
jaskier rozłogowy, kozłek lekarski, podbiał pospolity, skrzyp polny, szalej jadowity, żywokost
lekarski

Torfowiska i wrzosowiska
gnidosz błotny, rosiczka okrągłolistna, widłak torfowy,

Gleby alkaliczne
cykoria podróżnik, dzwonek jednostronny, miłek wiosenny, wilczomlecz mały

Gleby leśne
dzięgiel leśny, nerecznica samcza, paprotka zwyczajna, skrzyp leśny, tomka wonna,

Poziom wód gruntowych
trzcinnik piaskowy, firletka poszarpana.