15

15

1/2004

zagadnienia metodyczne

Szko∏a w Polsce znalaz∏a si´ w trud-
nym i prze∏omowym okresie zwiàza-
nym m. in. z transformacjà spo∏ecz-
no-ekonomicznà kraju, jak równie˝
z perspektywà wejÊcia do Unii
Europejskiej.

■

ANNA NITECKA-WALERYCH

A

by sprostaç wymaganiom wspó∏cze-
snego ˝ycia, szko∏a przechodzi wiele
przeobra˝eƒ zwiàzanych z systemem

jej funkcjonowania, reformà programów na-
uczania i zmianami w stylu i metodach pracy
nauczycieli.

Wizja nowoczesnego cz∏owieka, mobilne-

go, sprawnego pod wzgl´dem fizycznym i psy-
chicznym, radzàcego sobie ze stresem i zagro-
˝eniami cywilizacyjnymi wymusza na szkole
zmian´ spojrzenia na proces wychowania
m∏odego pokolenia. Du˝à rol´ odgrywa
w nim kszta∏towanie w dziecku ju˝ od naj-
m∏odszych lat czynnej postawy wobec w∏asne-
go losu, ÊwiadomoÊci i samodyscypliny, jak
równie˝ wpajanie mu zasad troski o w∏asne
zdrowie i sprawnoÊç psychofizycznà oraz na-
wyków zwiàzanych ze zdrowym stylem ˝ycia.

Dzieci w m∏odszym wieku szkolnym (7–10

lat) charakteryzuje naturalna, spontaniczna
aktywnoÊç ruchowa i wydawa∏oby si´,
˝e nie ma potrzeby dodatkowego jej pobu-
dzania. Uczniowie klas I–III zazwyczaj
z przyjemnoÊcià uczestniczà w zaj´ciach wy-
chowania fizycznego – to jeden z ulubionych
przedmiotów.

DALEKO OD STANDARDÓW

Stan zdrowia m∏odzie˝y szkolnej w Polsce

jest w wysokim stopniu niezadowalajàcy, a jej
sprawnoÊç fizyczna odbiega od standardów
europejskich. Potwierdza to raport z obszer-
nych badaƒ Instytutu Matki i Dziecka z 1981
roku nt.: Ochrona zdrowia dzieci i m∏odzie˝y.
Stwierdza si´ w nim m. in., ˝e odsetki
uczniów zakwalifikowanych do grup dyspan-
seryjnych wynoszà od 40% do 60%, z czego
ponad po∏owa znajduje si´ w dwóch lub wi´-
cej grupach.

Narastajà zjawiska wczesnego rozpoczy-

nania palenia tytoniu, picia alkoholu oraz
u˝ywania narkotyków.

W jakiej kondycji

do

Unii Europejskiej?

Edukacja prozdrowotna

Zanim przypniemy narty. Fot. A. Piechowski Agencja „Delta”

16

16

˚ycie Szko∏y

zagadnienia metodyczne

w stanie sprostaç wymaganiom prób tzw. mi-
nimalnej sprawnoÊci fizycznej w teÊcie Krau-
sa-Webera.

Nadrz´dnym celem wychowania fizyczne-

go jest wdro˝enie do aktywnego uczestnictwa
w kulturze fizycznej wszystkich uczniów. Tym-
czasem badania przeprowadzone w 1997 r.
przez A. Paw∏uckiego (AWF Gdaƒsk) wyka-
za∏y, ˝e absolwent szko∏y podstawowej nie
bardzo rozumie, co owo uczestnictwo mia∏oby
oznaczaç, nie widzi te˝ zwiàzku stanu zdrowia
z aktywnoÊcià w∏asnà – w tym z aktywnoÊcià
fizycznà, nie zna mo˝liwoÊci fizycznych swoje-
go organizmu, obce mu sà podstawowe poj´-
cia z zakresu fizjologii wysi∏ku i wypoczynku,
obca jest mu idea treningu zdrowotnego. Po-
nadto uczeƒ ten – niesprawny ruchowo – cier-
pi na wiele dolegliwoÊci, nie widzi potrzeby
aktywnoÊci ruchowej i sensu zdrowego stylu
˝ycia. Zatem cele nauczania przedmiotu nie
zosta∏y osiàgni´te. Jest to niewàtpliwie pora˝-
ka szko∏y w wysi∏kach dydaktyczno-wycho-
wawczych w zakresie edukacji prozdrowotnej.

WP¸YW ÂRODOWISKA

Przyczyny s∏abej kondycji zdrowotnej

uczniów, ich niedostatecznej sprawnoÊci fi-
zycznej i braków w wiedzy majà wiele êróde∏
i sà bardzo z∏o˝one. Mo˝na ich upatrywaç

Wyniki kolejnych badaƒ przeprowa-

dzonych w latach 1990, 1994, 1998 nad sta-
nem zdrowia i zachowaniami zdrowotnymi
m∏odzie˝y w wieku 11–15 lat nie sà optymi-
styczne i mogà budziç uzasadniony niepokój
(Woynarowska 2000). Wskazujà, ˝e wielu
m∏odych Polaków nie stosuje zasad zdro-
wego stylu ˝ycia. W przysz∏oÊci b´dà oni
z du˝ym prawdopodobieƒstwem sta∏ymi
pacjentami przychodni kardiologicznych,
onkologicznych, stomatologicznych czy orto-
pedycznych.

BRAK RUCHU

Znaczna cz´Êç zaburzeƒ zdrowotnych jest

wynikiem niewystarczajàcej codziennej ak-
tywnoÊci ruchowej. Zaledwie 3% uczniów
wykazuje nale˝ytà, a tylko 20% zadowalajàcà
aktywnoÊç w çwiczeniach fizycznych i innych
zaj´ciach ruchowych. Dla 60% dzieci w wie-
ku szkolnym wychowanie fizyczne w wymia-
rze 2–3 godzin lekcyjnych tygodniowo stano-
wi podstawowà i jedynà form´ zorganizowa-
nych, systematycznych zaj´ç ruchowych,
a 12% uczniów nie uczestniczy nawet w nich
(¸obo˝ewicz, Wolaƒska 1994).

Uczniowie z trudnoÊcià zaliczajà podsta-

wowe testy sprawnoÊci fizycznej, przewidzia-
ne w programie szkolnym, a cz´sto nie sà

Nie trzeba wiele, wystarczy zabawa Ênie˝kami. Fot. B. Tomaszewska Agencja „Delta”

17

17

1/2004

zagadnienia metodyczne

m.in. w szeroko rozumianych czynnikach
Êrodowiskowych. Zaliczamy do nich np.
wp∏ywy domu rodzinnego, grup rówieÊni-
czych, instytucji oÊwiatowo-wychowawczych,
sytuacj´ spo∏eczno-ekonomicznà spo∏eczeƒ-
stwa, tak˝e ska˝enie i degradacj´ Êrodowiska
naturalnego. Istotne sà równie˝ czynniki ge-
netyczne, gdy˝ zdrowie i sprawnoÊç fizyczna
w pewnym stopniu sà od nich uzale˝nione.

Nie zmienia to jednak faktu, ˝e podsta-

wowym zadaniem szko∏y jest stymulowanie,
wspomaganie i kszta∏towanie wszechstron-
nego rozwoju uczniów, a – jak dowodzi rze-
czywistoÊç – szko∏a tego zadania w stopniu
dostatecznym nie spe∏nia. Nasuwa si´ rów-
nie˝ wniosek, ˝e w którymÊ miejscu w proce-
sie edukacji wyst´puje b∏àd, zaniedbanie,
niedopatrzenie powodujàce, ˝e naturalny
potencja∏ dzieci nie zostaje w pe∏ni wykorzy-
stany, ˝e rodzàce si´ pozytywne nawyki nie
sà rozwijane, a cz´sto nawet zanikajà. Tak si´
dzieje na przyk∏ad z zachowaniami zdrowot-
no-higienicznymi. Dzieci w przedszkolu
przyzwyczajone do mycia ràk przed ka˝dym
posi∏kiem, do posiadania i u˝ywania w∏asne-
go r´cznika, myd∏a i szczoteczki do z´bów,
do regularnego spo˝ywania racjonalnych po-
si∏ków, w szkole cz´sto w ogóle nie myjà ràk
nawet po wyjÊciu z toalety, nie korzystajà
z papieru toaletowego, nie jedzà drugich
Êniadaƒ i nie majà zazwyczaj mo˝liwoÊci ku-
pienia czegoÊ do zjedzenia na terenie szko∏y

– oprócz cukierków, ciastek i s∏odkich napo-
jów gazowanych.

Z chwilà pójÊcia do szko∏y naturalna ak-

tywnoÊç fizyczna dzieci jest t∏umiona. Wià˝e
si´ to z dyscyplinà szkolnà i koniecznoÊcià
sp´dzania przez uczniów kilku godzin w pozy-
cji siedzàcej w klasie, a potem z odrabianiem
lekcji w domu – tak˝e na siedzàco. Nie uspra-
wiedliwia to jednak faktu, ˝e bardzo cz´sto
jedynà formà zaj´ç pozalekcyjnych sied-
mio–dziesi´ciolatków jest gimnastyka korek-
cyjna, a przynale˝noÊç dzieci do klubów
i szkolnych kó∏ sportowych nale˝y do rzadko-
Êci. AktywnoÊç ruchowa podejmowana na po-
dwórku wydaje si´ niewystarczajàca dla po-
prawy zdrowia – jest za ma∏o intensywna i nie-
ukierunkowana (nie preferuje np. ruchu
w korzystnych dla zdrowia pozycjach), trwa za
krótko. Cz´sto rodzice, przesadnie troszczàc
si´ o dziecko, hamujà jego inicjatyw´ i wy-
obraêni´ ruchowà (Nie biegaj, bo si´ spocisz!).
Nale˝y zwróciç uwag´ równie˝ na to, ˝e w pol-
skich szko∏ach efektywnoÊç wychowania fi-
zycznego (mierzona iloÊcià czasu poÊwi´cone-
go na çwiczenia) jest niska, wynosi wed∏ug
niepublikowanych êróde∏ ok. 40% (19 min.).
Praktycznie dziecko çwiczy znacznie krócej.

KSZTA¸TOWANIE NAWYKÓW

Ma∏e zainteresowanie kulturà fizycznà

rodziców, ich niewiedza i du˝a niekompeten-
cja w tym zakresie, jak równie˝ brak pozy-

Poczàtki sà trudne. Fot. B. Tomaszewska Agencja „Delta”

W drodze na stok. Fot. A. Piechowski Agencja „Delta”

18

18

˚ycie Szko∏y

zagadnienia metodyczne

ka, ˝e na podniesienie ich sprawnoÊci fizycz-
nej wp∏ywajà przede wszystkim oddzia∏ywa-
nia pedagogiczne nauczyciela, a nie, jak
przypuszczano, zwi´kszona liczba godzin wy-
chowania fizycznego.

Ryszard Przew´da (1988) równie˝ zwraca

uwag´ na donios∏à rol´ dzia∏aƒ pedagogicz-
nych w sk∏anianiu dzieci i m∏odzie˝y do sys-
tematycznych çwiczeƒ.

Prac´ nauczyciela utrudnia to, ˝e dzia∏a

on na granicy ró˝nego rodzaju wp∏ywów: bio-
logicznych, kulturowych, materialnych, so-
cjalnych, rzutujàcych na aktywnoÊç fizycznà
uczniów. Jego zadaniem w sensie pedago-
gicznym jest zatem kszta∏towanie i rozwija-
nie zainteresowaƒ dzieci kulturà fizycznà,
ukierunkowanie ich rozwoju psychofizyczne-
go i kszta∏towanie postaw prozdrowotnych,
przy czym cz´sto musi on zaczynaç od prze-
∏amania i zmiany ju˝ istniejàcych nawyków.
W du˝ym stopniu to od odpowiednich peda-
gogicznych oddzia∏ywaƒ nauczyciela, jego
umiej´tnoÊci i cech osobowych zale˝y ukie-
runkowanie prawid∏owego przebiegu kszta∏-
towania prosportowego i prozdrowotnego
stylu ˝ycia uczniów. Je˝eli nauczyciel dyspo-
nuje odpowiednià bazà materialnà, wspar-
ciem ze strony ró˝nego rodzaju instytucji, np.
szko∏y, koÊcio∏a, klubów, organizacji sporto-
wych oraz rodziców, efekty jego pracy sà bar-
dziej widoczne i trwalsze.

tywnych wzorców ze strony grup rówieÊni-
czych i doros∏ych sprawiajà, ˝e szczególnego
znaczenia nabierajà wszelkie dzia∏ania na
rzecz zwi´kszenia aktywnoÊci ruchowej dzie-
ci prowadzone przez szko∏´, g∏ównie przez
nauczycieli wychowania fizycznego, a w przy-
padku klas I–III – nauczycieli nauczania zin-
tegrowanego.

Wielu pedagogów, psychologów, socjolo-

gów i innych znawców przedmiotu jednomyÊl-
nie stwierdza, ˝e w∏aÊnie w okresie szkolnym
kszta∏tujà si´ prawie wszystkie nawyki, od któ-
rych zale˝y post´powanie w póêniejszym ˝y-
ciu. Je˝eli ten czas nie zostanie w nale˝ytym
stopniu wykorzystany, je˝eli dziecko nie nab´-
dzie przyzwyczajeƒ zwiàzanych z dba∏oÊcià
o swoje zdrowie, nie pozna i nie przyswoi za-
sad zdrowego stylu ˝ycia, to na pewno te za-
niedbania b´dà mia∏y swoje implikacje
w przysz∏oÊci. Niektóre z nich, byç mo˝e, da-
dzà si´ nadrobiç, wi´kszoÊç, niestety, nie.

Dzieci w m∏odszym wieku szkolnym sà

bardzo podatne na wp∏ywy Êrodowiska,
szczególnà rol´ w tym okresie odgrywa na-
uczyciel nauczania poczàtkowego i to on
w du˝ej mierze wp∏ywa na kszta∏towanie po-
staw uczniów. Swoimi dzia∏aniami mo˝e sku-
tecznie zach´ciç do uprawiania sportu, do
czynnego sp´dzania wolnego czasu. Post´po-
wi pedagodzy i rodzice zdajà sobie spraw´,
˝e rozwój aktywnoÊci ruchowej dziecka, jak
równie˝ jego postawy zdrowotne sà sprawà
wychowania. A wychowanie w zdrowiu to
wszechstronna dzia∏alnoÊç propagujàca
zdrowy styl ˝ycia, kszta∏tujàca w∏aÊciwy sto-
sunek dziecka do w∏asnego cia∏a, zdrowia
i kultury zdrowotnej.

Z badaƒ Wy˝nikiewicz-Kopp (1987) nad

dzieçmi w m∏odszym wieku szkolnym wyni-

L

ITERATURA

T. ¸obo˝ewicz, T. Wolaƒska (red), Rekreacja i tu-
rystyka w rodzinie, Warszawa 1994, PTNKF.

A. Paw∏ucki, Nauczyciel wobec wartoÊci zdrowia –
studium krytyczne, Gdaƒsk 1997, Wyd. AWF.

R. Przew´da, Rozwój ruchowy dzieci i m∏odzie˝y,
„Wychowanie Fizyczne i Higiena Szkolna”, 1987
nr 9.

B. Woynarowska, J. Mazur, Nieprawid∏owoÊci
w zakresie zachowaƒ zdrowotnych m∏odzie˝y szkol-
nej w Polsce w 1998 roku, „Lider” 2000 nr 2.

Z. Wy˝nikiewicz-Kopp, Sport w rozwoju i wychowa-
niu dzieci i m∏odzie˝y (wychowanie, trening, selek-
cja), Szczecin 1987, Wyd. Uniwersytet Szczeciƒski.

Dr ANNA NITECKA-WALERYCH

dr nauk kultury fizycznej, adiunkt w Instytucie

Pedagogiki (Zak∏ad Wczesnej Edukacji)

Uniwersytetu Gdaƒskiego