OJCOSTWO.

WSTĘP

Szczęśliwe młode stworzenie, które ma prawo odczuwać i
odczuwa miłość rodziców, serdecznych opiekunów, bliskich, „własnych”, pewnych;
które ma dom rodzinny, gdzie może się schronić, ilekroć otoczenie poza tym domem
powieje obcością.

1

Pragnienie ojcowskiej miłości jest głęboko wpisane w każdego człowieka,
także człowieka dorosłego. Potrzebują jej jednak w sposób szczególny dzieci i młodzież
w okresie dojrzewania. Dziecko poszukuje nie tylko ciepłej i serdecznej miłości matki,
ale również otwartej, życzliwej i dającej poczucie bezpieczeństwa miłości ojca.
Kiedy dziecko nie ma życzliwych i pogodnych relacji z własnym ojcem, przeżywa brak
ojcowskiej miłości. I chociaż miłość ojcowska jest inna od miłości matki, bywa ona dla
dziecka nie mniejszym źródłem radości i szczęścia.
Ojcostwo dzisiaj przeżywa jednak głęboki kryzys. Wypływa on nie tylko z
postaw i zachowań samych mężczyzn, ale także z kryzysu małżeństwa i rodziny, które
są fundamentem dojrzałego i odpowiedzialnego ojcostwa.
Mnożą się w zastraszającym tempie rozwody i patologie rodzinne. Stało się
modne życie w konkubinacie. Możliwe jest poczęcie dziecka bez możliwości ustalenia
kto jest ojcem (sztuczne zapłodnienie). Czy rzeczywiście ojcostwo stało się kruche, a
dziecko może, a czasami powinno być wychowywane tylko przez matkę? Środki
masowego przekazu donoszą okresowo, że czynione są starania przez zainteresowane
grupy, aby dzieci wychowywane były przez rodziców tej samej płci. Nasuwają się więc
pytania. Czy powinniśmy uznać równość obu rodziców do wychowywania dzieci? Czy
oznaczałoby to, że mężczyzna i jego rola w wychowaniu jest mało
ważna i właściwie niekonieczna? Kiedy więc zabrzmiały pierwsze sygnały, że
rozpoczyna się kryzys tożsamości ojca?
Praca ta będzie próbą odpowiedzi na te zagadnienia, a przede wszystkim na
pytanie – jakie postawy reprezentują ojcowie górnicy wobec swoich synów. Wydaje się,
że jesteśmy na drodze do prawd dawno odkrytych i jakże prawdziwych, że to ojciec
daje poczucie bezpieczeństwa, zwłaszcza dla potomstwa płci męskiej.

1

T. Kotarbiński. Medytacje o życiu godziwym. W-wa 1967,s.67.

I.

TEORETYCZNE PODSTAWY PRACY.

1. Rola ojca w perspektywie historycznej.

W najdawniejszych zapisach historycznych możemy znaleźć informacje, że
ojciec był postacią centralną w rodzinie. Biorąc pod uwagę fakt, że Polska podobnie
jak wszystkie narody zachodniej i środkowej Europy, jest sukcesorką kultury
starożytnej Grecji i Rzymu należy domniemywać, że to centralne miejsce ojca w
rodzinie wiązało się z wpływami kulturowymi tych państw. Wydaje się też,
że nie bez znaczenia było przyjęcie przez Mieszka I chrześcijaństwa. Wraz z nim
pojawiły się w naszej kulturze wpływy kultury hebrajskiej. Te trzy kultury oparte były
na silnej strukturze patriarchalnej. Władza więc spoczywała w jednych –
ojcowskich rękach.
Głowa rodziny – pater familias miał z mocy swego autorytetu,
nieograniczoną władzę nad żoną, dziećmi, niewolnikami oraz majątkiem rodzinnym. To
mężczyzna reprezentował rodzinę na zewnątrz, decydował o losach jej członków,
dysponował zasobami materialnymi i wyłącznie zarządzał rodzinnym majątkiem. Był
sędzią oraz wykonawcą swoich wyroków. Miał też decydujące zdanie odnośnie
wychowania dzieci. To u boku ojca syn uczył się być senatorem, sprawować
trybunat wojskowy czy też uzyskiwał niezbędne doświadczenie w administracji
państwa. On też dostarczał synowi różnorodnego przygotowania ekonomicznego,
prawniczego, retorycznego i wojskowego. Ojcowie wprowadzali synów do kręgów
najwyższej arystokracji. W rodzinie rzymskiej ojciec decydował o
losach dzieci od ich narodzin, uznając dziecko lub nie, a skończywszy na dniu swojej
śmierci, kiedy to najstarszy syn przejmował pozycję ojca

1

, a ten pozostawiał testament

– dowód jego władzy do samego końca. Syn buntujący się otwarcie przeciw ojcu
ryzykował wydziedziczenie, które uniemożliwiało mu życiowy start. Wydziedziczenie
dziecka było więc często równoznaczne z pozbawieniem środków do życia.
Dziś majątek rodzinny jest udziałem niewielu. Spadek po rodzicach bywa znikomy.
Zdecydowana większość młodych ludzi sama musi dorabiać się i zarabiać na
utrzymanie rodziny, którą zakłada. Rodzice co najwyżej mogą pomóc dzieciom w
zdobyciu wykształcenia.
W Starym Testamencie obraz ojca jest zróżnicowany: od postaci pełnej
miłości do synów (opis powrotu syna marnotrawnego), do osoby bardzo okrutnej,
składającej syna w ofierze całopalnej dla Boga. Tam też znajdujemy zapisy, że ojciec
był postacią tak ważną, że jego przewinienia ciążyły na synach aż do siódmego
pokolenia.
Wiek XV to koniec epoki średniowiecza i początek epoki renesansu.
Historycznie jest to również okres w którym nastąpiło zharmonizowanie ze sobą praw
zwyczajowych, prawa kanonicznego i prawa rzymskiego. Po okresie
feudalnym późniejsze wieki odziedziczyły uznanie rodu za podstawową wartość i
uświęcenie więzów krwi. W nowej kulturze ojciec jawi się jako postać gwarantująca

1

M. Żyromski. Pozycja ojca w rodzinie w wychowaniu w rodzinie rzymskiej. Poznań 1989.

stabilizację rodziny jak i królestwa. Chyba nigdy w dziejach ojciec nie dzierżył
w ręku tylu atutów, co w latach 1500-1570. Miało na to wpływ ogłoszenie dwóch
reform religijnych tj. protestanckiej i katolickiej dokonane w XVI w. Duszpasterstwa
reformowanych kościołów katolickich i protestanckich, chociaż nie działały w tym
samym kierunku i nie stosowały tych samych środków, niemniej dochodziły do tych
samych wyników: wytworzenia struktury rodziny, która jest niepodzielna, rodowa i
małżeńska. Kościół bardzo intensywnie dążył do dokonania chrystianizacji rodziny.
Dążenia te umocniły rolę małżeństwa, a dzieci stały się uświęceniem związku
usankcjonowanego przez kościół. Fakt ten przysporzył prestiżu rodzicom, a
szczególnie ojcu. To odzyskanie autorytetu łączyło w sobie i
potwierdzało naukę prawa rzymskiego, które w czasie renesansu wzbudziło nowe
zainteresowanie. Ojciec znowu był kamieniem węgielnym całej rodziny. Ojciec złotego
wieku jest głównym odpowiedzialnym za przekaz norm, które gwarantują władzę
państwa, zapewniają kształtowanie moralne i karność w bieżącym czasie oraz kładą
podwaliny pod ekonomię zbawienia i nadzieje przyszłego życia.

1

Jean Delumeau napisał, że złoty wiek ojcowskiej monarchii przypadł na XVII stulecie.

2

Ojciec, w owym czasie absolutnie niekwestionowany spełnia wszystkie funkcje nadane
ojcu, to jest poczyna nowe życie, żywi rodzinę, kształci dzieci i je wychowuje. W
dalszym ciągu jest rządcą do końca, testamentem dzieli majątek i przekazuje władzę.
Jest to epoka w której niewielu mężczyzn pozostaje stanu wolnego, niewiele
jest też nieślubnych dzieci. W dobrym tonie jest mieć żonę i własne potomstwo. Jest to
również okres w którym pojawia się w literaturze obraz dobrego i
życzliwego ojca, który staje się opiekunem swoich dzieci.
Polska droga rozwoju historycznego ról rodzinnych ukształtowana została
przez dwie cechy:
1. nieco późniejsze i niecałkowite przejęcie feudalnego porządku społecznego,
2. większą

niż

w

innych

krajach

rolę

kobiety

w

rodzinie,

co

w poważnym stopniu odbiło się na łagodzeniu patrocentryzmu tradycyjnej polskiej
rodziny.

3

W warunkach historycznych kształtowanych przez te dwie cechy, sterowanie rodziną
wymagało od ojców zastosowania różnych zabiegów wzmacniających ich pozycję w
rodzinie. Czas ten był trudny dla ojców. Nie mógł on narzucić dystansu i nadmiernej
formalizacji stosunków pomiędzy swoją osobą a pozostałymi członkami rodziny, a
zwłaszcza dziećmi, nie mógł też liczyć na poparcie swoich działań w czynnikach poza
rodzinnych.
Ojcowie zaczęli szukać więc źródeł wzmocnienia swego autorytetu wewnątrz rodziny
poprzez stworzenie głębokiej więzi emocjonalnej z pozostałymi jej
członkami. Ojciec starał się nie tylko wzbudzać respekt i stwarzać poczucie
dystansu, lecz wzbudzać przede wszystkim u dziecka uczucie bliskości emocjonalnej.
Uczył kochać dzieci idee które i jemu były bliskie, wykształcał prawe zasady
postępowania – skrzętność, systematyczność, umiłowanie ojczyzny, patriotyzm. Jego
zainteresowania stawały się pasjami dziecka.
Tak dochodziło do głębokiego porozumienia między ojcem a synem. Czynnik więzi
emocjonalnej między ojcem a synem pojawia się w literaturze już XV w. W
następnym stuleciu pastor Charles Drelincourt nie będzie się bał stwierdzić, że nie ma
nic tak czułego jak ojcowskie uczucia. I chociaż nie była to cecha wyłącznie polskich
ojców ówczesnych czasów, to na pewno wśród ojców Polaków była wiodąca.

1

J. Delumeau. D. Rochea. Przygoda synów. W-wa 1995, WSZiP,s.233.

2

J. Delumeau. D. Rochea. Historia ojców i ojcostwa. W-wa 1995, WSZiP,s.11.

3

K.Pospieszyl. Ojciec a rozwój dziecka. Warszawa 1980.

Kobieta - matka wspierała ojca w funkcji instrumentalnej, sama przejmowała również
wiele cech instrumentalnych. Powodem tego często bywał fakt, że mężczyzna
najczęściej walczył lub przebywał na zesłaniu, podczas gdy gospodarstwo domowe i
cała rodzina pozostawało pod opieką matki. Dom polski wyrabiał wówczas poczucie
godności narodowej, wewnętrzną wolność i niezależność.
W najgorszych czasach niewoli i zastoju ludzie różnych narodowości nie tylko się
polonizowali, ale z zapałem neofitów, gdy tylko zaszła potrzeba szli przelewać krew w
powstaniach. Należy pamiętać, że okres wojen spowodował, że wielu mężczyzn poległo
w walce o wolność ojczyzny.
Skutkiem tego był fakt, że wielu młodych chłopców, którzy później pełnili rolę ojców,
wychowywanych było przez matki.
W XIX stuleciu kodeks cywilny przywraca ojcu pełnię jego uprawnień. Może on w
myśl litery prawa sprawować opiekę. Rewolucja XX wieku powoduje, że powstają
nowe wizerunki ojca zajmującego naczelne miejsce w społeczeństwie. Początek XX
stulecia to również czas, kiedy ojcom pojawia się nowy konkurent w walce o priorytet –
społeczeństwo. To ono przynosi coraz ambitniejsze plany. Pojawia się nurt oświecenia
publicznego, szkoła i służba wojskowa stają się obowiązkowe, zaczynają wchodzić
ubezpieczenia społeczne, ukazują się poradniki małżeńskie, podręczniki pielęgnowania
noworodków itp. Pojawiają się też obwarowania prawne, które w opinii wielu ojców
dyskryminują ich w stosunku do matek.
Zmiany ekonomiczne, urbanizacja, uprzemysłowienie, rozwój techniki i
medycyny, triumf liberalizmu gospodarczego wywołują pierwszą serię istotnych zmian
dotyczących przeobrażenia rodziny i roli ojcostwa.

1

Ojciec coraz częściej zaczyna być

nieobecny w domu z powodu pracy zawodowej, dochodzi do rozkładu struktur
domowych pod nawałem pracy zarobkowej. Ojciec proletariusz powiększa dystans
pomiędzy sobą a swoim potomstwem. Obraz ojca nieobecnego, rzadko widzianego w
domu staje się codziennością.
Lata po drugiej Wojnie Światowej to czas szybkiej odbudowy kraju i wzrostu
gospodarczego. Ojciec ponownie bywa nieobecny, a jego rolę przyjmują kobiety –
matki. Następuje demokratyzacja życia społecznego, która podkreśla równość
wszystkich: mężczyzn i kobiet, przełożonych i podwładnych, wychowawców i
wychowanków, rodziców i dzieci. Ta zmiana w życiu społecznym wywarła znaczny
wpływ na całe życie rodzinne, zarówno na relacje pomiędzy rodzicami, jak też
pomiędzy rodzicami a dziećmi.
Zjawisko to z różnym nasileniem dotarło do czasów współczesnych.

1

J. Delumeau. Niezupełnie ten sam. Warszawa 1996, WSZ i P,s.321.

1.1.

Wyznaczniki roli ojca w rodzinie współczesnej.

Ojcowie mają zazwyczaj określone wyobrażenia dotyczące wzorowej rodziny,
wzorowego ojca, wzorowej żony, czy wzorowego dziecka. Nazywamy je
świadomościowymi modelami odzwierciedlającymi w pewnej mierze normy i wartości
regulujące zachowanie rodzinne.

1

Antonina Kłoskowska w swoich badaniach przeprowadzonych wśród robotników
łódzkich fabryk tak scharakteryzowała rolę ojca:
1. powinien zarabiać na utrzymanie rodziny,
2. dawać rodzinie dobry przykład,
3. być przywiązanym do domu,
4. interesować się wychowaniem dzieci.

2

Wyznacznikami roli ojca w rodzinie może być kilka elementów:
1. przeświadczenie o ważności roli ojca – czy ojciec jest przekonany o
ważności swej roli w rodzinie, czy uważa ją za mało ważną, czy nie traktuje jej jako
drugorzędnej,
2. stopień identyfikacji z rolą – czy ojciec ma poczucie, że nikt inny nie może go
zastąpić w pełnieniu roli rodzicielskiej, czy nie uważa, że być może zastąpiony
częściowo lub całkowicie w realizacji swoich zadań na terenie rodziny przez żonę,
własną matkę,
3. treść motywacji życia rodzinnego – czy ojciec realizuje cele rodziny jako całości,
czy też tylko swoje osobiste plany i aspiracje, czy rodzina jest traktowana głównie jako
oparcie do realizacji swoich zamierzeń, czy własne dążenia są harmonizowane lub
podporządkowane potrzebom rodziny.

3

W literaturze przedmiotu można spotkać dwa rodzaje badań nad współczesną
rodziną i rolą ojca. Są to:
1. wzorce życia rodzinnego, lansowanego przez środki masowego przekazu, kreuje się
przykładowo pewien wzór postępowania, który ma służyć za model zgodny zarówno z
tym co na ten temat aktualnie wiadomo z różnych teorii naukowych, a także na
podstawie założeń ideologicznych w danym czasie,
2. bezpośrednie badania nad rodziną prowadzone przede wszystkim przez
socjologów, demografów oraz psychologów.

1

Z. Tyszka. Rodziny robotnicze w Polsce. Różnice i podobieństwa. W-wa 1977,s.184-185.

2

A. Kłoskowska. Badania modelu rodziny w łódzkim środowisku robotniczym. Przegląd socjologiczny.

1960, nr 1.

3

M. Ziemska. Postawy rodzicielskie. W-wa 1969,s.32.

2. Pełnienie roli ojca a proces socjalizacyjny w rodzinie.


2.1. Wzór osobowy ojca.



Istotne jest pytanie czy współcześni ojcowie przyczyniają się do socjalizacji
młodego pokolenia?
Socjalizacja rodzinna to nic innego jak ta część wpływu środowiska
rodzinnego, która wprowadza jednostkę do udziału w życiu społecznym, ucząc ją
zachowań wg wzorów i wykonywania określonych ról. Proces socjalizacji rodzinnej
przebiega poprzez :
- naśladowanie zachowań najbliższego otoczenia,
- wpajanie dzieciom określonego systemu norm i wartości akceptowanych w

rodzinie,

- kontrolę społeczną polegającą na karaniu i nagradzaniu zachowań pożądanych i

niepożądanych.

Rodzina jako mała grupa społeczna oparta na więzi osobowej, gdzie kontakty są
częste, bezpośrednie i o wysokim stopniu intymności, kształtuje u młodego człowieka
wysoką świadomość identyfikacji z nią i jej wartościami. Tu dziecko uczy się

solidarności. Rodzina zaspakaja podstawowe potrzeby nie tylko materialne, ale również
takie jak: poczucie bezpieczeństwa, miłości, akceptacji.
Kamiński w swojej pracy

1

udowadnia, że matka ciągle jeszcze więcej przebywa

w domu niż ojciec pomimo, że pracuje. Ona częściej podejmuje czynności związane z
organizacją życia w rodzinie, opieką i wychowaniem dzieci. Chłopcy zostają
włączani do prac domowych pod wpływem matki. Obserwują wtedy bacznie
zachowanie się ojca czy starszych braci. Rolę właściwie męską widzą w zachowaniu
ojca, polegającą w rzeczywistości na unikaniu codziennych obowiązków domowych.
M. Ziemska napisała, że ojcowie często nie zdają sobie sprawy z
tego, jak bardzo spostrzegawcze są ich dzieci, ile myśli i uczuć budzi w nich
osoba ojca, jakie myśli i uczucia łączą się u nich z obrazem ojca.

1

Rola ojca w rodzinie

zaczyna być doceniana od wieku niemowlęcego dziecka. Liczne badania dowodzą, że
niemowlęta bardzo żywo reagują na widok ojców. Dowodzi to w jednoznaczny sposób
że funkcja ojca powinna rozpocząć się i rozwijać bezpośrednio po urodzeniu dziecka,
a niewykluczone, że bezpośrednio po poczęciu tj. w okresie ciąży i porodu. Okazuje się,
że sama obecność ojca stanowi ważny czynnik psychoterapii porodowej.

2

Ojcostwo od

chwili przyjścia na świat potomstwa wymaga czasu. Czasu poświęconego dziecku
niczym nie da się ani zastąpić, ani zrekompensować. Nieobecność ojca we wczesnym
dzieciństwie syna, powodowana ciągłym brakiem czasu, rzutuje zwykle negatywnie na
jego rozwój emocjonalny, intelektualny, a nieraz także i na rozwój fizyczny. W
dzieciństwie zarówno tym wczesnym, jak i późniejszym to syn walczy o miłość,
uwagę i pomoc ojca. Narzuca mu się różnymi sprawami i na różne sposoby. Chłopcy
zachowują się jednak wobec ojców w ten sposób tylko do czasu. Dorastając stają coraz
bardziej samodzielni, niezależni i wówczas rozżaleni na swoich ojców
odsuwają się od nich. To grupa rówieśnicza zaspakaja potrzebę afiliacji, a ojciec
przegrywa całkowicie w rywalizacji z nią o pozyskanie syna. Teraz sytuacja się
odwraca. To ojciec prosi o trochę uwagi i życzliwości. Jeżeli ojciec nie
dostrzeże i nie doceni walki dzieci o jego miłość w okresie dzieciństwa
i dojrzewania, może być pewny, że one z kolei nie zauważą jego walki i starań
o ich serdeczność i życzliwość na stare lata. Warto by zapracowani ojcowie pamiętali o
tej prawidłowości, kiedy ich dzieci zbliżają się do nich i proszą o trochę uwagi,
zainteresowania i czasu. Jeżeli dla ojca ważniejsza będzie kariera i praca niż jego
własne dziecko, jutro dla jego dziecka ważniejsze mogą się okazać jego własne sprawy.
Domy starców są jedynie odpłatą dzieci za żłobki , choć to być może gorzkie
stwierdzenie jest zbytnim uogólnieniem, to jednak bywa w wielu przypadkach znakiem
czasu, który oddaje odnoszenie się rodziców do dzieci, a później dzieci do rodziców.
Cechy miłości ojcowskiej są nieco inne niż miłości macierzyńskiej.
Miłość ojcowska nie jest bezwarunkowa, bowiem ojciec nie kocha dziecka tylko
dlatego, że jest ono jego dzieckiem, ale dlatego, iż spełnia ono wszystkie ojcowskie
oczekiwania, jest przyjemne, grzeczne, dobrze się uczy, rokuje nadzieje wtedy jest
darzone przez ojca względami uczuciowymi.
Miłość ojca nie jest wszechogarniająca, a zatem nie kocha on w dziecku wszystkich
jego cech charakteru, kocha przede wszystkim te cechy, które są zgodne z jego
wymaganiami.
Miłość ojca nie jest wszechobecna, bo ojciec nie kocha dziecka bez względu na
okoliczności zawsze i w każdej sytuacji. Ojciec kocha dziecko wtedy, kiedy postępuje
ono zgodnie z jego wymaganiami.

1

A. Kamiński. Studia i szkice pedagogiczne. W-wa 1977, WSZiP,s.131-141.

1

J. Lach. B. Szczupał. Rola ojca w rodzinie. W-wa 1987, PWN, s.50.

2

W. Fijałkowski. Rodzi się człowiek. W-wa 1974, PWL, s. 143.

Ojciec wreszcie nie kocha dziecka bezustannie, bez względu na jego wiek. Miłość
ojcowska ma tendencje do zaniku, zwłaszcza w okresie gdy dziecko osiąga dojrzałość.
Kocham cię, ponieważ spełniasz moje oczekiwania, ponieważ wypełniasz swój
obowiązek , ponieważ jesteś taki jak ja.

1

Na miłość ojca trzeba sobie zasłużyć. Nie spełniając jego wymagań można ją stracić,
ale także swoim postępowaniem można ją wzbudzić. Tak więc ojcowie powinni
angażować się we wszystkie czynności wykonywane przy niemowlęciu, wpłynie to
bowiem na pełniejsze powiązanie emocjonalne między nimi a dziećmi, a to doprowadzi
do umocnienia u dzieci poczucia bezpieczeństwa. Obecność drugiego rodzica
wzmacnia i u matki poczucie bezpieczeństwa, co nie jest bez znaczenia w
prawidłowych jej kontaktach z dziećmi.
W okresie niemowlęctwa i wczesnego dzieciństwa rozwija się intensywnie
proces uczuciowego wiązania się dziecka z rodzicami, dlatego też obecność ojca w tym
okresie jest bardzo pożądana. Szczególnie w swym rozwoju ojca potrzebuje
potomek płci męskiej. To od niego uczy się od najmłodszych lat roli ojcowskiej. Brak
ojca może spowodować, że dziecko nie zostanie przygotowane do pełnienia tej funkcji
w życiu dorosłym. Ojciec wpływa na przystosowanie się dziecka do życia w
społeczności szerszej niż rodzina, kształtuje u niego potrzebę osiągnięć.
Częste i pozytywne kontakty ojca z synem wpływają na dobre wyniki w
nauce, kształtują rozwój intelektualny oraz twórczą postawę u dziecka. Ojcowie
bardzie niż matki podkreślają odmienność roli kobiety i mężczyzny
przyczyniając się w ten sposób do rozwoju u dzieci zachowań związanych z własną
płcią.
Ojciec pełni jeszcze jedną bardzo ważną rolę w rodzinie – zabezpieczającą. To ojciec
pozostaje w dalszym ciągu głównym żywicielem rodziny, starając się zabezpieczyć
główne potrzeby ekonomiczne członków jego ogniska domowego.
Udział ojca w procesie wychowania i socjalizacji jest czynnikiem
wprowadzającym w atmosferę domową element ładu i spokoju, systematyczności,
konsekwencji oraz wytrwałości.




2.2. Relacje ojciec – dziecko



Aby dziecko mogło rozwijać się prawidłowo, potrzebna jest identyfikacja z
ojcem bowiem tylko tą drogą może ono osiągnąć kolejny, wyższy etap rozwoju
społecznego i moralnego.

1

Są ojcowie, którzy świadomie i dojrzale podejmują swoje role. Realizację
wychowania podejmują przez własny, pozytywny przykład. Eliminują oni w swoim
zachowaniu nieuzasadnioną surowość, system rygorów, nakazów, zakazów,
wychowania na „nie”. Są odpowiedzialni za żonę i dzieci, opiekuńczy i cierpliwi.
Stawiają dzieciom rozumne wymagania i uznają ich autonomię. Kochają dzieci mądrą,
dojrzałą miłością.

1

E. Fromm. O sztuce miłości. W-wa 1992, Sagittarius,s.44.

1

K. Pospieszyl. Podobieństwo do ojca jako czynnik dziedziczenia społecznego Problemy rodziny.1978,

nr 6, s.7.

Relacje ojciec dziecko mogą być prawidłowe i mogą prowadzić do
wszechstronnego rozwoju dziecka. Może być jednak inaczej, ojciec może przyczyniać
się do wytworzenia postaw niewłaściwych.
Ojców nieobecnych w życiu rodziny z różnych przyczyn można podzielić na kilka grup:
1. grupa pierwsza, to ojcowie niezdolni do kontaktu emocjonalnego z
dzieckiem. Tłumaczą się oni najczęściej pracą zawodową, brakiem czasu, zmęczeniem,
a tak naprawdę przyczyną takiego stanu rzeczy jest brak akceptacji, niechęć i odtrącanie
dziecka,
2. do drugiej grupy należą ojcowie, którzy bardzo chcą być dobrymi ojcami ale nie
wiedzą jak. Są to osoby, które nie umieją bawić się z dziećmi, nie mają z nimi
wspólnych zainteresowań,
3. do trzeciej grupy zaliczamy ojców czynnie usuwających się poza życie rodzinne. Ci
ojcowie przebywają ciągle poza domem, w delegacjach, podróżach służbowych. Kiedy
pojawiają się w domu są zazwyczaj zawiedzeni, gdyż synowie nie spełniają ich marzeń,
4. do czwartej grupy należą ojcowie poza nawiasem, odsunięci od roli ojca, nie
dopuszczeni do pełnienia funkcji rodzicielskiej, usuwani na bok przez żonę i matkę.
Badania nad wpływem ojca na postawy moralne dziecka wykazują, że:
1. czułość i surowość ojców wysoko koreluje z oporem chłopców na pokusy,
2. uczucia altruistyczne dzieci, stopień hojności są powiązane z postawą opiekuńczą
ojca i są tym większe im większa jest ilość czasu spędzona przez ojca wspólnie z
dziećmi,
3. stosowanie przez ojca siły, powoduje powierzchowne przyswajanie norm
moralnych, co przejawia się brakiem jakiegokolwiek poczucia winy przy ich
naruszaniu, a także brakiem gotowości do zrozumienia innego człowieka,
4. ojciec posiada stosunkowo większy wpływ na cechy moralne synów.

1

2.3.

Funkcja opiekuńczo wychowawcza.

Z pełnioną rolą ojca w rodzinie wiąże się bezpośrednio funkcja opiekuńczo
wychowawcza. Ojciec, jako głowa rodziny jest odpowiedzialny za zapewnienie
bezpieczeństwa członkom rodziny, ale jest również, obok matki, głównym
wychowawcą kolejnych pokoleń. Wprowadza dziecko w świat społeczny,
przekazuje obowiązujące normy i wartości, uczy czekających nań ról społecznych i
zadań.
Chmieleńska wyróżnia, biorąc pod uwagę stopień niewydolności pod względem
opiekuńczo wychowawczym następujące typy rodzin:

1

K. Pospieszyl. Oddziaływanie ojca na postawy moralne dziecka w świetle badań empirycznych.

Kwartalnik pedagogiczny. 1979, nr 1, s. 35-42.

1. rodziny, które radzą sobie ekonomicznie, lecz potrzebują pomocy w
rozwiązywaniu trudności, których same pokonać nie mogą,
2. rodziny, których kłopoty wynikają ze zdarzeń losowych np. choroby, inwalidztwo
itp. Rodziny te nie są wstanie sobie poradzić z natłokiem spraw i obowiązków,
3. rodziny wychowawczo słabe, które niezależnie od poziomu
materialnego nie dają sobie rady z wychowaniem dzieci z powodu własnej słabości. Są
to rodziny autokratyczne, niezorganizowane i zaniedbujące uczuciowo dzieci,
4. rodziny trudne, stojące bardzo nisko pod względem wychowawczym. Cechą
charakterystyczną takich rodzin jest fakt, iż popełniają owe błędy wychowawcze na
skutek poważniejszych defektów osobowości np. brak ostatecznego poczucia
dojrzałości rodzicielskiej.
5. rodzice nie wywiązujący się ze swych obowiązków rodzicielskich. Zachowanie
takie przejawia się w zaniedbywaniu dzieci, znęcaniu się nad nimi czy ich
demoralizowaniu. Rodzice to osoby całkowicie nieodpowiedzialne, nastawione na
zaspakajanie własnych przyjemności.
Zaprezentowany podział rodziny obrazuje również funkcje opiekuńczo wychowawcze
ojca w stosunku do swoich synów.
Według E. Hurlock

1

wkład rodziny w rozwój i wychowanie dziecka

powinien polegać na zapewnieniu:
1. Poczucia bezpieczeństwa, że jest się członkiem stabilnej grupy.
2. Obecności osób na które dziecko może liczyć, że zaspokoją jego potrzeby
psychofizyczne.
3. Źródła miłości i akceptacji bez względu na postępowanie dziecka.
4. Aprobowanych wzorców zachowania, aby dziecko nauczyło się jak stać się osobą

uspołecznioną.

5. Kierowania rozwojem aprobowanych społecznie wzorców postępowania.
7. Przebywania z osobami, które mogą pomóc w rozwiązywaniu problemów, przed
jakimi staje każde dziecko, gdy przystosowuje się do życia.
8. Porad i pomocy w nabywaniu sprawności motorycznych, werbalnych i
społecznych niezbędnych do dobrego przystosowania się.
9. Stymulacji zdolności, aby możliwe było osiągnięcia powodzenia w szkole
i w życiu społecznym.
10. Pomocy w rozwijaniu aspiracji odpowiednich do zainteresowań i
zdolności.
11. Towarzystwa, dopóki dziecko nie dojdzie do takiego wieku, że znajdzie sobie
towarzyszy poza domem.
Niezaspokojenie którejś z potrzeb doprowadzić może do pojawienia się zaburzeń w
zachowaniu dziecka a po pewnym czasie do trwałych ujemnych rysów w osobowości.


2.4 Style wychowania.


Wychowanie dzieci to najdłuższy egzamin życiowy. Zdajemy go w coraz
trudniejszych warunkach zaostrzającej się konkurencji i musimy sprostać coraz to
wyższym wymaganiom. Istnieją różne rodzaje wychowania dziecka, jedni rodzice
wychowują dzieci dobrze lub prawie dobrze, inni zaś źle lub bardzo źle. Jedni są
staranni, inni niedbali, jeszcze inni myślący i kochający dzieci bez zastrzeżeń Są też
tacy którzy postępują bezmyślnie i w sposób zrutynizowany. Niewiele jest takich

1

E. Hurlock. Rozwój dziecka. W-wa, PWN 1985 ,s 386.

rodzin, a być może nie ma ich wcale, którym udało się uniknąć wszelkich błędów czy
niedociągnięć w procesie wychowania.
Zasadniczo można wyróżnić następujące style wychowania: autorytarne,
permisywne i demokratyczne.
Wychowanie autorytarne ma na celu kształtowanie zachowania zgodnie ze
standardami ustalonymi przez osoby posiadające autorytet. Zazwyczaj jest ono
organizowane za pomocą groźby i kary.
W wychowaniu demokratycznym kładzie się nacisk na wychowawczy aspekt
kształtowania u dzieci postawy akceptacji standardów i wyjaśnienie dlaczego
dostosowanie się do nich jest konieczne. Pozwala się dzieciom wyrażać opinie na temat
zasad i zmieniać je jeżeli racje podane przez dzieci wydają się słuszne.
Permisywnego wychowania dziecka nie uznaje się obecnie za wychowanie, polega
bowiem ono na tym, że pozwala się dzieciom postępować tak jak chcą i uczyć się na
podstawie konsekwencji własnych czynów.
W obrębie tych trzech głównych kategorii występują odmiany od surowych do
łagodnych.
H. Sapionek

1

proponuje trzy typy systemów wychowawczych, które dzieli

w zależności od rodzaju najczęściej powtarzających się błędów na:
1. liberalistyczne – nadmiernie pobłażliwe
2. rygorystyczne – zbyt surowe
3. niekonsekwentne.
Wychowanie liberalistyczne cechuje się nadmiernym stosowaniem się rodziców do
życzeń dziecka, gdzie to ono właśnie a nie rodzice decyduje o trybie życia rodziny.
Wychowanie nazbyt surowe – rygorystyczne nacechowane jest przesadnym
ograniczeniem swobody dziecka, podporządkowywaniem jego zachowania sztywno
ustalonym przepisom, co często łączy się z nadmiernymi wymaganiami
stawianymi przez rodziców.
Wychowanie niekonsekwentne odznacza się brakiem jednolitej postawy obojga
rodziców , co wywołane jest rozbieżnością ich poglądów lub zmiennością stawianych
wymagań. Stosowanie kar i nagród w tym systemie wychowania jest przeważnie
przypadkowe i niezależne od zachowania dziecka.
Zdarzają się przypadki, w których rodzice w sposób radykalny zmieniają
system oddziaływań wychowawczych na dziecko, dlatego też próbując znaleźć
przyczyny zaburzeń lub trudności wychowawczych, wykryć istniejące niedociągnięcia
pedagogiczne należy nieraz cofnąć się o kilka miesięcy, a nawet lat wstecz.





3. Typologia postaw rodzicielskich.


W literaturze przedmiotu możemy spotkać kilkanaście definicji postaw
rodzicielskich. Słownik pedagogiczny podaje ogólną definicję postawy stwierdzając, że
jest to względnie stała dyspozycja przejawiająca się w zachowaniach, których cechą jest
negatywny lub pozytywny stosunek emocjonalny do jakiegoś przedmiotu, osób lub
sytuacji.

1

1

H. Sapionek. Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne. W-wa 1975, PAN, s.57

1

W. Okoń. Słownik pedagogiczny. Warszawa 1984,s.236.

Inne spojrzenie na postawy ludzkie ma T. Mądrzycki, który uważa, że
postawę można określić jako względnie stałą i zgodną organizację poznawczą,
uczuciowo – motywacyjną i behawioralną przedmiotu związaną z określonym
przedmiotem czy klasą przedmiotów.

2

M. Ziemska natomiast stwierdza, że za najbardziej rozpowszechnioną można
przyjąć definicję postawy jako tendencji do zachowania się w specyficzny sposób
wobec jakiejś osoby, sytuacji czy problemu, czyli najogólniej mówiąc, jakiegoś
przedmiotu, na który jest skierowana.

3

Eliot Aronson twierdzi, że postawa to trwała ocena pozytywna lub negatywna
ludzi, obiektów, idei. Według niego postawy są trwałe w tym sensie, że
utrzymują się przez dłuższy czas.

4

Secord i Backman proponują, by postawę traktować jako określone
powtarzalne schematy, zgodnie z którymi jednostka czuje i myśli, oraz jej
predyspozycje do działania w określony sposób wobec pewnych aspektów własnego
środowiska.

5

Reasumując można więc stwierdzić, że każda postawa składa się z trzech wzajemnie
powiązanych elementów:
1. poznawczego, oznaczającego całokształt wiedzy i przekonań dotyczących
obiektu,
2. emocjonalnego, obejmującego uczucia wobec danego obiektu,
3. zachowania, zwane komponentem behawioralnym, składa się z
reakcji ekspresyjnych, wokalnych, słownych i działań ukierunkowanych na cel.
Postawa jest więc trójwymiarowym konstruktem typologicznym.
Te trzy elementy przejawiają się w każdej postawie, ale w różnych proporcjach np. w
postawie ucznia wobec szkoły, dominuje element poznawczy, natomiast w postawie
ojca wobec dziecka, element emocjonalny.
Na uwagę zasługuje podział postaw rodzicielskich zaproponowany przez
Kannera. Wyróżnia on cztery rodzaje postaw rodzicielskich:
1. Postawa akceptująca polega na okazywaniu dziecku uczuć, zainteresowania jego
osobą, na cierpliwym stosunku do niego. Postawa ta wytwarza poczucie bezpieczeństwa
i ona jedynie umożliwia właściwy rozwój osobowości.
2. Postawa odrzucająca w której rodzice zaniedbują dziecko, nie mają z nim
kontaktów uczuciowych i stosują surowe kary, co powoduje zahamowanie uczuć
wyższych, agresywność i nieraz prowadzi do wykolejenia i przestępczości.
3. Postawa nadmiernie opiekuńcza charakteryzuje się zbytnią pobłażliwością,
rozpieszczaniem dziecka, wtrącaniem się do wszystkich jego spraw, autorytet dziecka
jest przytłaczany. Taka postawa hamuje rozwój dziecka.
4. Postawa perfekcjonistyczna polega na stosowaniu nadmiernych wymagań przy
ciągłej dezaprobacie i krytyce. Wywołuje u dziecka zachwianie wiary we własne siły i
pojawienie się stanów frustracyjnych.

1

Do najbardziej rozpowszechnionych typologii postaw rodzicielskich zaliczyć
można model, opracowany przez M. Ziemską

1

, która jako właściwe postawy

rodzicielskie uznaje:

2

T. Mądrzycki. Psychologiczne prawidłowości kształtowania się postaw. W-wa, 1977, s.18.

3

M. Ziemska. Postawy rodzicielskie Wiedza powszechna W-wa, 1973,s.40.

4

E. Aronson. Psychologia społeczna. PWP Poznań 1977, s.313.

5

A.P. Sperling. Psychologia. Poznań 1995, s.360.

1

M. Żebrowska. Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży. W-wa 1982, PWN,s.494.

1

M. Ziemska. Postawy rodzicielskie W-wa 1973, Wiedza Powszechna,s.92-93.

1.

Akceptację dziecka, która oznacza przyjęcie dziecka takim jakie ono jest,
zarówno jego cech fizycznych, usposobienia, jego intelektualnych możliwości,
ale i wszelkich ograniczeń.

2.

Współdziałanie z dzieckiem świadczące o właściwym zaangażowaniu i
zainteresowaniu rodziców zabawą, pracą dziecka, angażowaniu go w zajęcia i
sprawy związane z domem i rodziną, które są odpowiednio dostosowane do
jego możliwości.

3.

Dawanie dziecku odpowiedniej dla jego wieku rozumnej swobody bowiem
dziecko w miarę dorastania i przechodzenia przez nowe fazy rozwoju
stopniowo oddala się od swoich rodziców, ale równocześnie rozbudowuje
świadomą więź psychiczną między rodzicami a dzieckiem.

4.

Uznanie praw dziecka oznaczające przyjęcie praw dziecka jako równych,
bez przeceniania i niedoceniania jego roli. Rodzice dostosowują się do
poziomu fazy rozwojowej w jakiej znajduje się dziecko oraz do jego
aktywności.

Każdej z wymienionych postaw właściwych, sprzyjających zaspokojeniu psychicznych
potrzeb dziecka, odpowiada postawa wychowawczo niewłaściwa.

Postawy

niewłaściwe to:

1.

Postawa odtrącająca – o nadmiernym dystansie uczuciowym, sprzyjająca
kształtowaniu się agresywności, nieposłuszeństwa, kłamstwa, hamująca rozwój
uczuć wyższych. Dziecko jest odczuwane jako ciężar, opieka nad nim rozbudza
niechęć rodziców i jest uznawana przez nich za będącą ponad ich siły.

2.

Postawa nadmiernego wymagania i korygowania, nieustannej krytyki, która
sprzyja kształtowaniu się u dziecka braku we własne siły, niepewności,
mniejszej wartości, trudności w przystosowaniu.

3.

Postawa unikająca – gdy rodzice unikają kontaktu z dzieckiem, poświęcają
mu mało czasu i uwagi, powstaje sytuacja określana mianem „rodzice obok
dziecka”.

4.

Postawa nadmiernie chroniąca – przejawiająca się w ciągłej trosce o
dziecko, rodzice utrzymują zbyt symbiotyczny kontakt z
dzieckiem, jest to postawa „rodzice przy dziecku”, będąca zaprzeczeniem
rozumnej swobody.

Inny podział postaw prezentuje Elizabeth Hurlok.

1

Wyróżnia ona postawy:

1. Nadmiernie opiekuńcze polegające na przesadnej opiece i kontroli nad dzieckiem.
1. Permisywna – rodzice są gotowi pozwalać robić dziecku co chce z

niewielkimi tylko ograniczeniami.

2. Pobłażająca – rodzice pobłażają dziecku a ono staje się wymagające i

często tyranizuje otoczenie.

3. Odrzucająca – rodzice stawiają dziecku nadmierne wymagania lub nie dbają o

dziecko.

4. Akceptująca – rodzice żywo interesują się dzieckiem i obdarzają je miłością.
5. Dominująca – dziecko zdominowane przez rodziców jest grzeczne, łatwo ulega

wpływom innych osób.

6. Uleganie dziecku – rodzice ulegają swoim dzieciom i są przez nie zdominowani.
7. Faworyzowanie – rodzice wyróżniają tylko jedno ze swoich dzieci i je faworyzują.
8. Ambicje rodzicielskie – niespełnione ambicje rodziców są przenoszone na ich

dzieci.

1

1

E. Hurlock. Rozwój dziecka. W-wa 1985,s,385.

1

E. Hurlock. Rozwój dziecka. W-wa 1985,s.385.

3.1.

Źródła postaw i ich przyswajanie.

Różne są źródła postaw oraz drogi ich formowania się. Najogólniej ujmując,
postawy jednostki tworzą się w oparciu o doświadczenie społeczne,
tradycję kulturową, którą jednostka przejmuje od innych ludzi oraz w wyniku jej
własnych działań i doświadczeń.
Postawy rodzicielskie wpływają bezpośrednio na sposób traktowania dzieci
przez rodziców, a to z kolei wywiera wpływ na postawy dzieci wobec rodziców i na ich
zachowania.

1

Oddając dzieci do żłobków budujemy sobie pobyt w domu starców.

2

Wykazano, że pozytywne postawy ojców korelują dodatnio na stosunki w
rodzinie, postawy negatywne są przyczyną źle układających się stosunków rodzinnych.
Znaczenie postaw rodzicielskich dla stosunków rodzinnych bierze się stąd, że raz
wytworzone mają tendencje do utrzymywania się.
Jednostka przyswaja sobie od innych osób wiele postaw w mniej lub bardziej
gotowej formie. Przejmowanie postaw od innych osób dokonuje się pod wpływem
obserwacji ich zachowania i poprzez percepcję słownych informacji W procesie tym
ogromną rolę odgrywają wzmocnienia pozytywne – nagrody i negatywne – kary.
Postawy można przejmować poprzez:
1. Empatię, która oznacza wczuwanie się w stan psychiczny innych osób i jest
jednocześnie czynnikiem zbliżającym ludzi do siebie. Leży ona u podstaw
kształtowania się więzi psychicznej i postaw wobec innych osób szczególnie członków
rodziny, grupy zawodowej, narodu. W bezpośredni sposób empatia wpływa na
kształtowanie się uczuciowego składnika postaw.
2. Naśladowanie występuje wówczas, gdy podmiot obserwuje zachowanie modela w
określonej sytuacji i sam zachowuje się w podobny sposób. Wiele postaw kształtuje się

1

E. Hurlock. Rozwój dziecka. W-wa 1985, PWN ,s.385.

2

Ks. J. Augustyn. Ojcostwo. Kraków, WAM ,s.45.

od uformowania składnika behawioralnego poprzez naśladowanie innych osób. W ten
sposób kształtują się postawy moralne, religijne, uprzedzenia rasowe.
3. Modelowanie jest formą socjalizacji bardziej złożoną niż proste imitowanie
zachowań innych ludzi. W przypadku modelowania podmiot przejmuje od modelu nie
tylko określone formy zachowania, lecz również tendencje uczuciowo motywacyjne np.
skłonność do agresji czy współdziałania.
4. Identyfikacja następuje wtedy gdy podmiot przejawia względnie stałą tendencję do
przejmowania od innych zewnętrznych zachowań i wewnętrznych
właściwości. Jest to więc trwała tendencja do modelowania.
5. Przyswajanie opinii jest wtedy gdy podmiot przejmuje od określonych osób lub
społeczności pewne opinie, względnie przekonania. Opinie te utrwalając się prowadzą
do uformowania nowej postawy.

1

3.2. Postawy rodzicielskie a kształtowanie się osobowości

dziecka.

Rodzina stanowi dla dziecka najlepsze naturalne środowisko rozwojowe,
między innymi dzięki możliwości otoczenia go indywidualną opieką i zaspokojeniu
potrzeb, które ściśle związane jest z wykazywaniem przez rodziców właściwych,
pożądanych z rozwojowego i wychowawczego punktu widzenia
postaw rodzicielskich.
Można wymienić szereg potrzeb psychospołecznych dziecka, ograniczę się
jednak do podania tych, których zaspokojenie przyczynia się zazwyczaj do
zaspokojenia pozostałych, nie wymienionych.
Pierwsza z nich to potrzeba miłości, życzliwości i ciepła uczuć, nazywana potrzebą
kontaktu emocjonalnego. Dziecko musi czuć, że osoby je wychowujące cieszą się
nim, akceptują je przyjmując takim jakie jest, okazują mu życzliwość, odnoszą się
serdecznie. Postawa akceptacji zaspakaja więc potrzebę doznawania życzliwych
uczuć, dziecko czuje się potrzebne i bezpiecznie, a więc tym samym zaspokojona
zostaje potrzeba bezpieczeństwa. Jeżeli dziecko czuje się dobrze w środowisku
rodzinnym, można mieć uzasadnione przekonanie, że podobnie będzie się czuć
w innych środowiskach.

1

Brak poczucia bezpieczeństwa odczuwają dzieci w rodzinach o
niespokojnej atmosferze, jeżeli rodzice są nadmiernie pobudliwi ich przedmiotem są
sprawy błahe, dziecko przeżywa stany napięcia, niepewności i niepokoju. Jeżeli
postępują niekonsekwentnie dziecko jest zdezorientowane, nigdy nie wie czego można
od rodziców oczekiwać. Potrzebę bezpieczeństwa zaburza także postawa rygorystyczna,

1

T. Mądrzycki. Psychologiczne prawidłowości kształtowania się postaw. W-wa 1997,WSz i P, s.51-58.

1

M. Ziemska. Typologia postaw rodziców a zachowanie się ich dzieci. PWN W-wa 1979,s.188-189.

nadmiernie wymagająca, gdy rodzice stawiają dziecku zbyt wysokie wymagania
w stosunku do jego możliwości.
Następną potrzebą, której niezaspokojenie wpływa niekorzystnie na rozwój dziecka jest
potrzeba kontaktu społecznego. Dziecko musi odczuwać, że rodzice są nim
zainteresowani, a także zainteresowani tym co robi, wówczas ono samo interesuje się
tym co robią rodzice. Potrzeba ta nie będzie zaspokojona jeżeli rodzice będą unikali
kontaktu z dzieckiem.
Kolejna potrzeba to potrzeba samourzeczywistnienia, czyli własnego rozwoju jako
jednostki niepowtarzalnej. Rodzice umożliwiają dziecku jej zaspokojenie, dając mu
swobodę działania i dostarczając bodźców rozwojowych. Postawa nadmiernie chroniąca
ogranicza lub uniemożliwia zaspokojenie tej potrzeby.
Ostatnią z głównych potrzeb jest potrzeba godności i szacunku zwana
potrzebą uznania społecznego. Dziecko wyrabia sobie zdanie o sobie na
podstawie sądów o nim innych ludzi, rodziców, rodzeństwa, grupy rówieśniczej, źle się
więc czuje jeśli jest stale lekceważone, traktowane niepoważnie, poniżane, stale
poprawiane i krytykowane. Postaw uznania praw dziecka gratyfikuje więc potrzebę
szacunku, do czego nie przyczyniają się nadmierne wymagania, korygowanie i
krytyka.

1

Z punktu zaburzeń osobowości dziecka stosunki między rodzicami, a
dzieckiem są najistotniejsze wśród interakcji między członkami rodziny. Dziecku
należy okazywać miłość i serdeczność, dać mu poczucie bezpieczeństwa, by było
pewne miłości i akceptacji rodziców, gdyż w przeciwnym razie pojawią się stany
napięcia emocjonalnego, zagrożenie, lęk. Dlatego tak ważne są właściwe postawy
rodziców sprzyjające prawidłowemu rozwojowi osobowości dzieci.

II. METODOLOGICZNE PODSTAWY BADAŃ.

1. Cel badań.

Gromadzona przez pokolenia wiedza o świecie narosła tak dalece, że
ogarnięcie jej w całości przekracza możliwości jednostki. Nauka rozbiła się na szereg
specjalności, z których każda ma własny przedmiot oraz odpowiednie do przedmiotu
sposoby badania.
Pedagogika jest jedną z licznych dyscyplin z zakresu nauk społecznych mającą własny
przedmiot badania, a w jej obrębie istnieje także szereg specjalizacji.
Przedmiotem badań wg Okonia jest działalność wychowawcza, mająca na celu
wyposażenie całego społeczeństwa a przede wszystkim młodego pokolenia w wiedzę,
sprawności ogólne i zawodowe, zainteresowanie, systemy wartości, postawy i
przekonania oraz przysposobienie do oddziaływania na własny rozwój.

1

Zaczyński badanie naukowe nazywa niczym innym jak celowym poznaniem
obranego wycinka rzeczywistości przyrodniczej, społecznej, kulturowej. Przebiega
zawsze w ten sposób, że wychodząc od działania praktycznego, z bezpośrednim
doświadczeniem zmysłowym, przechodzi do praktyki przez etap pośredni –
uogólnionego poznania zmysłowego.

2

Wynikiem badania naukowego jest określony obraz badanej rzeczywistości.
Aby taki obraz otrzymać w niniejszym rozdziale zajęłam się sformułowaniem celu

1

M. Ziemska. Typologia postaw rodziców a zachowanie się ich dzieci. PWN W-wa 1979,s.188-189.

1

W. Okoń. Słownik pedagogiczny. W-wa 1975, PWN, s.167

2

W. Zaczyński. Praca badawcza nauczyciela. W-wa 1968, PZWSG, s.12.

badań, problemów, metod i technik badań, opisałam organizacje i przebieg badań oraz
określiłam teren badań.
W. Zaczyński twierdzi, iż cel jest to rozwiązywanie społecznie doniosłych
problemów, jest to określenie tego, co zamierza badacz, co pragnie osiągnąć w swoim
działaniu.

1

Zdaniem M. Łobockiego wszelka działalność ludzka, jeśli ma być skuteczna
musi być jednocześnie celowa”.

2

J. Gnitecki wyróżnia trzy kategorie celów w pracach badawczych:
1.

cel poznawczy – związany jest z opisem, wyjaśnieniem i
przewidywaniem zjawisk pedagogicznych,

2.

cel teoretyczny – związany miedzy innymi z opracowaniem teoretycznego lub
empirycznego modelu zajęć dydaktyczno wychowawczych, który następnie
będzie uzasadniony lub weryfikowany w pracy badawczej,

3.

cel praktyczny – związany jest z opracowaniem wskazówek kierowanych pod
adresem nauczycieli.

3

Celem niniejszej pracy jest zbadanie i ustalenie postaw najczęściej
reprezentowanych przez ojców górników w wychowaniu dorastających synów.








2. Problem badań.


Każda praca wiąże się z koniecznością wysunięcia problemu badawczego.
Słowo problem pochodzi z języka greckiego i oznacza między innymi przeszkodę lub
trudność.

1

S. Nowak uważa, że problem badawczy to tyle, co pewne pytanie lub zespół
pytań, na które odpowiedzi ma dostarczyć badanie

2

bowiem w sytuacji

problemowej mamy do czynienia z trudnością wynikającą z braku
rozpoznawania naukowego określonego wycinka rzeczywistości, w której
wypadło nam działać.
T. Pilch uważa, że problem badawczy czy raczej zespół problemów
badawczych wyznacza dalszy proces myślowy w fazie koncepcji.

3

Problemy są uszczegółowieniem procesu badań. Od jednoznaczności w ich ujęci zależy
w dużej mierze poprawność procesu badawczego.
Rozwiązanie problemu wymaga poszukiwań, na co zwraca uwagę M.
Łobocki nazywając problemem badawczym pytanie, którego celem jest otrzymanie
odpowiedzi na drodze własnych poszukiwań i badań.

4

Wspólną cechą

2

W. Zaczyński. Praca badawcza nauczyciela. W-wa 1968, PZWSG,s.24.

3

M. Łobocki. Metody badań pedagogicznych. W-wa 1970, PWN, s.41.

3

J. Gnitecki. Zarys metodologii badań w pedagogice empirycznej. Zielona Góra 1993, WSP, s.128.

1

W. Okoń. Słownik Pedagogiczny. W-wa 1975,PWN, s.231.

2

S. Nowak. Metodologia badań pedagogicznych. W-wa 1970, PWN, s.214.

3

T. Pilch. Zasady badań pedagogicznych. W-wa 19795, Wydawnictwo Żak, s.25.

4

M. Łobocki. Metody badań pedagogicznych. W-wa 1982, PWN, s.45

wszystkich definicji problemu jest to, że nie może on być pytaniem, na które istnieje
gotowa odpowiedź. Musi stanowić impuls do dalszych poszukiwań i badań autora pracy
naukowej a więc problemy badaniowe są to pytania, na które szukamy odpowiedzi na
drodze badań naukowych.

5

Jak wynika z powyższych definicji istnieje możliwość rozbicia problemu
głównego na zagadnienia szczegółowe. Uzasadnienie wyodrębnienia problemów
szczegółowych prezentuje wyraźnie T. Pilch w słowach: ... ułatwia taki zabieg analizę
z zakresu całego zagadnienia, pomaga w rozplanowaniu badań, sprzyja lepszemu
opracowaniu narzędzi badawczych ...

1

Problem główny niniejszej pracy brzmi następująco: jakie
postawy w wychowaniu dorastających synów reprezentują ojcowie górnicy?
W ramach tak sformułowanego problemu głównego wyodrębniono problemy
szczegółowe:

1. Jakie postawy wychowawcze dominują w wychowaniu dorastających synów?
2. Jakie style wychowania preferują ojcowie górnicy?
3. Jakie wartości dominują w wychowaniu dorastających synów?
4. Co górnicy uważają za wiodące w wychowaniu?

3. Metody, techniki narzędzia badawcze.


W badaniach naukowych sprawą najistotniejszą jest wybór właściwych metod,
technik i narzędzi badawczych. Decyzja dotycząca doboru metod, technik i narzędzi
badawczych uzależniona jest od typu zjawisk, które chcemy poznać. Przedstawiciele
nauki nie są zgodni, co do określenia czym jest metoda, a czym technika badawcza.
Według niektórych bowiem metoda i technika badawcza określają ten sam zakres
czynności i w związku z tym oba te pojęcia często są używane zamiennie. Tymczasem
mają one różne znaczenie i dla prawidłowego posługiwania się nimi należy je
rozróżnić.

1

W. Okoń określa metodę jako sposób postępowania, na który składają się
czynności myślowe i praktyczne, odpowiednio dobrane i realizowane w
ustalonej kolejności.

2

Według W. Zaczyńskiego metoda to sposób poznania pewnej kategorii
faktów lub zjawisk ... jest celowym, planowanym, obiektywnym, dokładnym i
wyczerpującym poznawaniem danego wycinka obiektywnej rzeczywistości

5

M. Łobocki. Op.cit s,56.

1

T. Pilch. Zasady badań pedagogicznych. W-wa 1995, Wydawnictwo Żak, s26.

1

T. Pilch. Metodologia pedagogicznych badań środowiskowych. Wrocław 1971, PWN, s.79.

2

Z. Skorny. Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki. W-wa 1984, WSZiP, s.91.

stosowanym świadomie, intencjonalni z przestrzeganiem właściwych wskazań
metodologicznych.

3

T. Pilch określa metodę jako zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów
koncepcyjnych i instrumentalnych, obejmujących najogólniej całość postępowania
badacza zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego.

4

W swoich badaniach zastosowałam metodę sondażu diagnostycznego, jedną z
najpopularniejszych metod badań pedagogicznych, przyjmując za T. Pilchem
następującą definicję: metoda sondażu diagnostycznego jest sposobem gromadzenia
wiedzy o przedmiotach strukturalnych i funkcjonalnych oraz dynamice
zjawisk społecznych, opiniach i poglądach wybranych zbiorowości, nasilaniu się
i kierunkach rozwoju określonych zjawisk i wszelkich innych zjawiskach
instytucjonalnie nie zlokalizowanych, posiadających znaczenie wychowawcze, w
oparciu o specjalną dobraną grupę reprezentującą populację generalną, w której badane
zjawisko wystepuje.

1

W mojej pracy posłużyłam się ankietą. Według W. Zaczyńskiego ankieta jest
metodą pośredniego zdobywania informacji przez pytania stawiane wybranym osobom
za pośrednictwem drukowanej listy pytań, zwanej kwestionariuszem.
T. Pilch natomiast definiuje ankietę jako technikę gromadzenia informacji
polegającą na wypełnieniu najczęściej samodzielnie przez badanego specjalnych
kwestionariuszy na ogół o wysokim stopniu standaryzacji w obecności lub częściej bez
obecności ankietera.

2

Pytania ankiety są najczęściej zamknięte i zaopatrzone w tak

zwaną kafeterię, czyli zestaw wszelkich możliwych odpowiedzi. Ankieta może być
wypełniona przez samego respondenta bądź przez badającego. Wypełnienie ankiety
polega na podkreśleniu właściwej odpowiedzi lub stawianiu określonych znaków przy
odpowiednich zadaniach kafeterii. Kafeterie bywają zamknięte i półotwarte oraz
koniunktywne i dysjunktywne. Kafeterią zamkniętą nazywamy ograniczony zestaw
możliwych odpowiedzi, poza które odpowiadający wyjść nie może, lecz tylko wybiera
wśród możliwości, jakie daje sformułowany zestaw. Kafeterią półotwartą nazywamy
taki zestaw możliwych do wyboru odpowiedzi, które zawierają jeden punkt oznaczony
zazwyczaj słowem inne, pozwalający na zareprezentowanie swej odpowiedzi, jeśli nie
mieści się w żadnym zaproponowanym pytaniu. Kafeteria koniunktywna pozwala na
wybranie kilku możliwych odpowiedzi, dając potem możliwość obliczenia
częstotliwość wyboru poszczególnych, a tym samym utworzenia hierarchii. Cechą
znamienną dla ankiety jest to „iż nie wymaga kontaktu bezpośredniego” badającego z
badanym „informator jest tu respondentem, który sam pisemnie odpowiada na pytania
kwestionariusza”.

1

3

W. Zaczyński. Praca badawcza nauczyciela. W-wa 1968, PZWS, s.174.

4

T. Pilch. Zasady badań pedagogicznych W-wa 1995, s. 42.

1

T. Pilch. Zasady badań pedagogicznych. W-wa 1995, Żak, s. 51.

2

T. Pilch. Opti cit., s.86-87.

1

T. Pilch. Zasady badań pedagogicznych. W-wa 1995, Żak, s.88.

4. Charakterystyka terenu badań.


Niemożliwe jest objęcie badaniami całej populacji, dlatego kolejnym etapem
jest dobór próby badawczej oraz wybór terenu badań.
W. Plusiecki teren badań określił jako bliżej sprecyzowane środowisko,
łącznie z ich przestrzennym rozmieszczeniem, w którym to przeprowadzamy określone
badanie.

1

Badania przeprowadzono w Wojewódzkim Ośrodku Medycyny Pracy w
Lubinie. Ośrodek powstał w 1999r. na bazie Przychodni Międzyzakładowej,
świadczącej usługi zdrowotne przede wszystkim dla pracowników zakładów pracy. W
chwili obecnej w przychodni prowadzona jest działalność z zakresu medycyny pracy,
podstawowej opieki zdrowotnej oraz specjalistyki. Wykonywane są badania dla osób
pracujących pod ziemią na stanowisku górnika, jak i prowadzone jest orzecznictwo w
chorobach zawodowych u pracowników narażonych na działanie czynników
szkodliwych w środowisku pracy. Opieką ośrodka objęci są młodsi i starsi mieszkańcy
miasta oraz dwie szkoły średnie, razem około 10 tys. osób. Przychodnia położona jest w
centrum miasta Lubina w zabytkowym budynku, w którym ma również swą
siedzibę Starostwo powiatowe.
Lubin należy do jednych z najstarszych polskich osad, choć jego początki nie
są jeszcze dobrze znane. Już w XII stuleciu Lubin był grodem kasztelańskim, a prawa
miejskie uzyskał jeszcze przed 1319r. Początkowo należał do księstwa głogowskiego, a
później legnickiego. Potem przez stulecia był siedzibą władz powiatowych. Po 1810r.
powiat ten wchodził w skład nowo powstałej wtedy rejencji legnickiej, istniejącej
aż do 1945r.
W okresie pierwszej wojny światowej Lubin był poza areną wielkich wydarzeń i
działań wojennych, ale dotkliwie odczuł skutki gospodarki wojennej – upadek handlu,
rzemiosła i przemysłu. W okresie międzywojennym Lubin pozostaje nadal poza
granicami państwa polskiego. Ma charakter niewielkiego peryferyjnego miasteczka,
którego główną racją bytu jest wojskowy garnizon. W latach drugiej wojny światowej
powstaje w okolicach Lubina duża baza hitlerowskiego lotnictwa. Szerzą się represje i
prześladowania ludności zwłaszcza polskiej. Walki o Lubin rozpoczęły się 7 styczna i
trwały do 8 lutego 1945r. Wkrótce po zakończeniu działań wojennych przystąpiono do
odbudowy miasta. W 1955r. Dr Jan Wyżykowski szuka złóż miedzi, przyjeżdża
w okolice Lubina i 23 marca 1956r. wydobyte zostają z dna otworu wiertniczego
pierwsze łupki miedzionośne. Od tego dnia rozpoczyna się dynamiczny rozwój miasta,
a Lubin zostaje mianowany na stolicę Legnicko Głogowskiego Okręgu Miedziowego.

1

W. Plusiecki. Badania pedagogiczne 1977,s.109.

To w Lubinie znajduje się siedziba Kombinatu Górniczo Hutniczego Miedzi w skład,
którego wchodzą huty i kopalnie , a zatrudnienie znajduje około 20 tys. mieszkańców
miasta.




5. Organizacja i przebieg badań.


Badania prowadzone były w miesiącu marcu. Brało w nich udział 20
przypadkowo wybranych górników pracujących pod ziemią. Wydanie kwestionariusza
ankiety poprzedzone było wywiadem ukierunkowanym na uzyskanie odpowiedzi, czy
wybrana osoba ma syna w wieku 14 – 18 lat. Jeżeli uzyskano odpowiedź
potwierdzającą osoby te otrzymywały ankietę do domu z prośbą o jej wypełnienie.
Wypełnienie ankiety polegało na zakreśleniu odpowiedzi dla respondenta właściwej lub
wpisaniu odpowiedzi w miejsca wykropkowane. Ankieta zawierała również odpowiedzi
„inne”, które nie były wymienione w kwestionariuszu. Ankieta wypełniana była przez
respondenta samodzielnie, bez udziału i podpowiedzi ze strony badającego.
Ankieta stanowiąca załącznik nr 1 zawiera 33 pytania. Pytania były zamknięte i
otwarte.