Historia ojców i ojcostwa

Delumeau, J. i Roche, D. (red.) (1995).
Historia ojców i ojcostwa. Warszawa:
WSiP, Volumen.

Cywilizacja Starożytnego

Rzymu

Desygnacja ojca

• Znane tylko ojcostwo społeczne
• Prawo nie zajmowało się ojcostwem

biologicznym

– Ojcem był mężczyzna wyznaczony przez prawo
– Być ojcem znaczyło mieć status prawny jako

ojciec (obowiązki i prawa ojca)

– „Pater” ten, który daje życie albo śmierć (ojciec

miał prawo zabić swojego syna)

– Podstawa prawna ojcostwa tkwi w woli

mężczyzny, aby ustanowić się ojcem

Cywilizacja Starożytnego

Rzymu

Desygnacja ojca

– Wola ustanowienia się

ojcem wyrażana była
przez tollere liberum,
czyli podniesienie dziecka
(oznaczało uznanie go za
swoje)

– Przez ten rytuał ojciec

powołuje dziecko do życia
(dotyczy to przede
wszystkim dzieci z
prawowitej żony)

– Adopcja – ustanowienie

się ojcem przez
oświadczenie, że nim się
jest

Cywilizacja Starożytnego

Rzymu

Desygnacja ojca

• W II w. wprowadzono zobowiązanie alimentacyjne

– dotyczyło rozwodów związków pełnoprawnych i innych

– podnosząc dziecko (syna) mężczyzna (ojciec) zobowiązywał się go

żywić; uznając córkę dawał polecenie, aby ją żywiono.

• W związku z problemem rosnącej liczby dzieci bez ojca zaczęto

faworyzować pełnoprawne małżeństwa i okazywać wrogość

wobec dzieci nieprawnych

• Za ojca zaczęto uznawać tego, którego wyznacza małżeństwo

→ wpływ chrześcijaństwa

• Pater familia – traci prawo do odrzucenia dziecka z prawowitej

żony, ma obowiązek je żywić (prawnie, ale wbrew woli nie

można narzucić mu ojcostwa, tzn. ma obowiązek karmić dzieci,

ale nie musi uznać siebie za ich ojca)

• Dzieci z nieprawowitych związków traktowane jako znajdy, jeśli

nie były uznane dobrowolnie przez ojca

• Ojcem w świetle prawa staje się ten, na kogo wskazuje

prawowite małżeństwo

Ojcostwo w średniowieczu

• Większa ingerencja

kościoła w życie
prywatne (np. tylko
sędzia kościelny
mógł ustalić
separację
małżonków)

• Małżeństwo jest

uznane za
sakrament

Ojcostwo w średniowieczu

• Tylko stan małżeński uprawnia do współżycia –

małżonek jest jedynym prawowitym ojcem

(zanikła adopcja)

• Jeśli mąż uważał, że ojcem jest ktoś inny, to

musiał to udowodnić:

– dowiedzenie cudzołóstwa nie wystarczyło, musiał

dowieść, że w czasie poczęcia nie mógł współżyć z żoną.

• W tym systemie nie wola ojca decyduje o

ojcostwie, ale bycie mężem

• Tylko ten, kto jest mężem może być ojcem
• Ojcem jest ten, który oprócz zrodzenia wychowuje

dziecko po chrześcijańsku

Ojcostwo w średniowieczu

• Małżeństwo następcze:

– Gdy dziecko urodzi się poza małżeństwem – prawo kanoniczne

dopuszcza małżeństwo następcze (jeśli kobieta jest panną)

• Konkubinat uznawany za „stan ustawicznej rozwiązłości”

• Prawo do alimentów dla wszystkich dzieci:

– Prawo kanoniczne przyznawało dzieciom z cudzołożnego lub

kazirodczego związku prawo do alimentów nawet wbrew woli

rodziców

– Jeśli mężczyzna nie akceptował tego, mógł zwrócić się do sadu

– ALE: Dziecko nieślubne, nie ma rodziny (pomimo obowiązku

żywienia)

• Duc aut dota: „żeń się albo płać”

– Jeśli kobieta wniesie skargę (twierdząc, że mężczyzna obiecał

jej małżeństwo i dlatego współżyli), to za uwiedzenie i

deflorację, czego dowodem obciążającym jest ciąża,

mężczyzna musi zapłacić dziewczynie posag za domniemane

ojcostwo, może tego uniknąć, jeśli ją poślubi.

Ojcostwo w średniowieczu –

Kościół a społeczeństwo

świeckie

• Ojcostwo i przekaz krwi:

– W świeckim społeczeństwie, ważny staje się ród - ojcostwo jest sprawą

honoru, imienia i władzy. Dla rycerza ważny jest tylko przekaz krwi (dotyczy

to tylko linii męskiej). Status prawny nie ma tu takiego znaczenia, kiedy

matka jest z dobrego rodu; dlatego nie ma niełaski względem dzieci

nieślubnych.

• Postawa Kościoła wobec nieślubnych dzieci (nieprawowitych

związków):

– Koniec XI stulecia – wpływ nauki Kościoła, tendencja do wykluczania dzieci

nieślubnych (przedtem były traktowane prawie jak ślubne)

– Sobór z Bourges 1031r. „Wszystkie dzieci, zrodzone poza prawowitym

małżeństwem, bez żadnej różnicy uznawane są za nasienie przeklęte”

(rozciągnięcie tej zasady na całe społeczeństwo, także osoby o wysokim

statucie).

• XIV i XV w. szlachta - starania o legitymizację dzieci nieślubnych:

– Uznano, że dzieci nieślubne to wyraz hołdu dla pięknych dam, a czyn

rycerski jest z samej definicji cnotliwy.

– Nowe warstwy nazwane „tłuściochami” odrzucają dzieci nieślubne

(przeciwnie niż szlachta). Jednak na „tłuściochach” (mieszczanach) opiera

się władza od Ludwika XI.

– 1600 r. edykt: dzieci nieślubne szlachty nie będą uznawane za szlachciców.

Prawa ojca

• Silna władza ojcowska:

– W prawie rzymskim – ojcostwo z woli pana domu:

• pater – jest panem życia swojego syna

• Syn nie może występować prawnie przeciw ojcu

• Ograniczenie władzy ojcowskiej:

– Potem coraz więcej praw ma syn i ojciec traci prawo

zabicia syna oraz do znęcania się nad nim

• Prawne pozbawienie władzy ojcowskiej:

– Za Konstantyna (chrześcijańskie prawo): jeśli ojciec

porzucił dziecko, oddał córkę, aby uprawiała nierząd albo

zawierał związek kazirodczy tracił władzę ojcowską

• Obowiązek wyżywienia:

– Gdy dzieci żyją ze swoimi rodzicami „jedzą ten sam chleb

i z tego samego garnka”. Pierwszym obowiązkiem ojca

jest żywienie dzieci

Prawa ojca

• Prawo karania:

– ojciec „może i powinien bić syna”. Ponosi

odpowiedzialność prawną i finansową za występki syna,

ponieważ to on źle go wychowuje. Ale nie może zabić syna.

• Wszystko należy do ojca:

– Dzieci pod władzą ojca, nie maja nic. Wszystko, co zarobią,

należy do ojca.

• Ojciec żywi, kształci, wychowuje, ale też przekazuje

ojcowiznę i imię.

• Ojciec decyduje o małżeństwie dzieci:

– Małżeństwo dzieci, jest związane z władzą ojcowską.

Pozwala to utrzymać przez pokolenia imię, honor i rodzinny

majątek.

Renesans (XIV-XVI w.)

• Bycie ojcem – przedmiot licznych dyskusji humanistów

• Wiele książek na temat rodziny, małżeństwa,

gospodarstwa domowego. Zarządzania domem.

• Montaigne „Próby” - rozdz. „O miłości ojców do dzieci”

• Znaczenie ojca:

– czynnik odnowy religijnej, klucz do życia gospodarczego,

odpowiedzialny za przyszłość społeczeństwa (bo wychowuje),

dba o spuściznę kulturalną

• Ojciec to: stwórca, założyciel, rodzic, ojciec adoptujący

(patron św. Józef)

• Obraz ojca czułego:

– Ojcostwo – łączy się nie tylko z władzą, ale takimi cechami jak

troskliwość, wolność i wzajemne poszanowanie. Obraz ojca

czułego

Renesans

• Przyrównywanie do Boga-Ojca:

– np. król powinien być „dobrym ojcem” (jak Bóg)

• Znaczenie rodu:

– Wergiliusz „Eneida” za przykład – Eneasz symbolizuje

miłość synowską, zostawia żonę w płomieniach, aby

uratować swojego ojca i swojego syna, a najbardziej chlubę

rodu. Sam człowiek ma mniejsze znaczenie niż cały jego

ród.

• Zainteresowanie podobieństwem genetycznym:

Montaigne „O podobieństwie dzieci do ojców”.

• Ojciec sprawuje ojcostwo wg serca

• Ojciec szanowany:

– Ojciec jest darzony szacunkiem.

– Styl jego życia podkreśla jego godność i dobrobyt.

– Cechy ojca to sprawiedliwość, odwaga i stałość.

Renesans

• Troska o duszę i umysł:

– Do żon należy troska o ciało dzieci - do ojców,

troska o duszę.

– Ojciec humanista wykorzystuje wszelkie

sposobności, aby oddziaływać na młode

wyobraźnie – wykonuje z dziećmi pracę zawodową

i opowiada im godne uwagi przygody. Ojciec to

najlepszy nauczyciel. „Ten, kto uczy swego syna,

po dwakroć go rodzi”. (N. Pasquier).

• Wcześniej uznawano, że przez pierwsze 7 lat

życia dzieckiem zajmuje się matka, ale

humaniści uważali, że ojciec powinien

zajmować się dziećmi od początku (jak

najwcześniej).

Renesans

• Autorytet zobowiązujący – zasada solidarności ojca i syna:

– Ojciec jest autorytetem, ale ma obowiązki wobec dzieci. „Pamiętaj, że

jesteś człowiekiem, tzn. grzesznikiem i ojcem innego grzesznika, więc

potrzebujesz łaski i przebaczenia.” (Filelfo „Drogowskaz dla rodziców w

kształceniu dzieci i kierowaniu nimi”)

• Ojciec łagodny, bliski dzieciom, czuły i oświecony:

– Wychowanie: „Bez dobroci i łagodności w ogóle nie można odnieść

sukcesu” (Gerson) „Pierwszym zadaniem nauczyciela jest dać się

polubić” (Erazm).

– Dobrym ojcem jest ten, który wystrzegając się pieszczotliwości i

nadmiernej surowości zjednuje sobie przyjaźń swojego syna.

(Montaigne).

• Miejsce córki:

– Syn na pierwszym miejscu, ale coraz większa uwaga na kształcenie

także córek – np. nauka łaciny, a niektórzy nawet dopuszczali, żeby

córki czytały inne książki niż tylko nabożne.

• Ojcowie mogą okazywać czułość, prawie jak matki

• Ojciec, który kocha, to ojciec, który się niepokoi. Cierpi, gdy jego

syn upada i rani się.

ZŁOTY WIEK OJCÓW

(poł. XV w. – XVIII w.)

• Ojcowska monarchia:

– ojciec ma władzę (a matka może tylko radzić)

• Cel władzy ojcowskiej: wyżywienie i wychowanie

oraz utrzymanie jedności rodziny

• Zapewnienie życia:

– dotyczy sytuacji materialnej, kondycji fizycznej,

wykształcenia, pomocy, nawet dorosłemu dziecku;

zapewnienie dobrobytu i stabilności; wychowanie to

głównie kształtowanie pod względem moralnym i

religijnym

• Prawa ojca:

– Ojciec ma prawo do rozkazywania, sprawowania opieki,

wymierzania kary. (Ale są ograniczenia tych praw)

Ojcostwo stawką honoru

• Bycie ojcem - stawka honoru:

– impotencja wyśmiewana, gardzono bezpłodnymi „ci, którzy są

niezdolni do płodzenia, zasługują na wzgardę i nie mogą dostąpić

żadnych urzędów, tracą związki z możnymi i w końcu sa uznawani

za niedoskonałe i wadliwe potwory” (Louis de Serres, 1625).

– impotencja mężczyzn przeważnie była załatwiana za wysoką

opłatą, między małżonkami, kapłanem, lekarzem oraz często

także czarodziejem.

• Wierzono, że są czarodzieje, którzy przy ślubie wypowiadają

magiczną formułę wiążąc sobie buta i w ten sposób

pozbawiają małżonka płodności.

• Lekarze zalecali na płodność odpowiednią, zdrową dietę i

wstrzymywanie się przed „ekscesami szalonej miłości”.

• XVI w. pojawia się ponownie adopcja:

– Adopcja przez darowanie dziecka – to umowa między

adoptującym a rodzicami adoptowanego dziecka. Może być też

adopcja rzymska, tzn. przyjęcie kogoś za syna (ta adopcja nie

podlega prawu ojcowskiemu – umowna).

Prawa i zadania ojca (XVI-XVIII

w.)

• Św. Józef – wzór ojca:

– Pierwowzorem doskonałości ojcowskiej staje się św. Józef – skromny, posłuszny, ubogi

– Ojciec kamieniem węgielnym chrystianizacji (wpływ reform – protestanckiej i katolickiej)

• Ojciec uczy moralności:

– Ojciec nie tylko uczy tego, co dotyczy zawodu i awansu społecznego,

ale także praw moralnych i religijnych

• Ograniczenia władzy ojcowskiej:

– Pojawiają się ograniczenia władzy ojcowskiej – karane jest

dzieciobójstwo, zbyt surowe traktowanie, sprzedaż dzieci, porzucenie

– Gdy dziecko wstępuje do zakonu - rodzice pozostają pozbawieni praw

– Delegacja prawa do opieki nad dzieckiem – jeśli dziecko było

oddawane na wychowanie np. do zakonu. Przyczyniło się to do

zmniejszenia władzy ojcowskiej.

• Prawa chroniące rodziców

– XVII w. rozporządzenia chroniące rodziców – dzieci źle odnoszące się

do rodziców, nie chcące pracować z rozpusty lub lenistwa mogły być

zamknięte w zakładach Bicetre lub Salpetriere (w Paryżu) -

rozporządzenie z 1684 (dotyczy rzemieślników i ubogich).

Prawa i zadania ojca (XVI-XVIII

w.)

• Separacja rodziców – w zależności, jak sąd ustali

winę, dziecko zostaje z rodzicem „bez winy”, a

drugi ma płacić na utrzymanie dziecka.

• Mężowie nie mogą uczestniczyć w porodach

– „O nieprzyzwoitości uczestniczenia mężczyzn przy

porodzie kobiet” – Hecquet 1708 (ksiazka lekarska).

– Ojciec na znak niepokoju kładzie na brzuchu rodzącej jej

koszulę i czepek i wychodzi. Przynosi wodę potrzebną do

umycia matki i dziecka.

• Najstarszy syn – sukcesja po ojcu. Po śmierci ojca

on przejmuje zadanie dbania o rodzinę. Ale ojciec

mógł wyznaczyć młodszego syna, jeśli uważał, że

starszy ma nieodpowiednie kwalifikacje.

Prawa i zadania ojca (XVI-XVIII

w.)

• Ojciec aranżował małżeństwa swoich dzieci. Mógł zaręczyć jeszcze

nieletnie dzieci.

– wybór mężów dla córek

• Ojciec - wybór kariery dla syna – wojskowego lub urzędnika dla tych

z dobrego towarzystwa, dla innych nauka zawodu.

• Małżeństwo bez zgody rodziców uważane było za formę bardzo

złego prowadzenia się.

• 1557r. - Edykt grożący sankcjami dla biorących ślub bez zgody ojca

• Ojcowska czułość i troska:

– Filip II, król Hiszpanii – uchodził za władcę surowego,

fanatycznego i okrutnego, a jego relacje z córkami były pełne

ojcowskiej czułości

• zachowały się listy jakie pisał do swoich córek infantki Izabeli (15 lat)

i Katarzyny (14 lat) w czasie ich podróży. (str 107)

– Fragmenty z pamiętników – pokazują ojcowskie uczucia, czułość

i troskę (str185)

– Z pamiętników Heroarda o Ludwiku XIII w dzieciństwie (i jego

relacjach z rodzicami) (str 195)

Oświecenie – ojcostwo

„społeczne”

• Ojcostwo społeczne (rodzina jako umowa społeczna)

– Rousseau – rodzina to pewna umowa społeczna – przejściowo potrzebna dziecku

(nie jest prawem natury)

• Obok tematu ojcostwa pojawia się temat „syna marnotrawnego”

• Temat przekleństwa ojcowskiego i ojca zbyt surowego, archaicznego

– J. B. Greuze obrazy - niewdzięczny syn i ukarany syn
– D. Diderot - peres malheureux (ojcowie nieszczęśliwi)
– Nowa Heloiza - Rousseau – ojciec surowy, archaiczny, uderza córkę w ciąży, tak,

że traci ona dziecko

• Demitologizacja obrazu ojca:

– Książki o rozczarowaniu ojcostwem (Książe de Ligne - fragmenty z historii mojego

życia) (str. 245)

– Diderot („Le pere de famille” – obraz ojca zbyt wysoko cenionego – rola w

wyobrażeniach, w kulturze, ale to nie jest obraz rzeczywisty)

• Ojciec ma obowiązki i prawa, ale nie władzę

– władza ojcowska nie jest prawem natury, ale zależy od obyczajów

• Prawa matka na równi z ojcem

• Podważenie idei władcy – ojca

– Władza polityczna może opierać się na przyzwoleniu, a władza ojcowska nawet

jeśli uznamy, że jest ustanowiona przez naturę, ma swoje ograniczenia

– Z króla-ojca - obraz króla-wieprza (Ludwik XVI)

Jean Baptist Greuze – Syn

ukarany

Oświecenie

• Nacisk na obraz syna (a nie ojca) – dzielnego, silnego
• Być ojcem, nie tylko, żeby zachować przekaz krwi, ale, żeby

kochać swoje dzieci i wyrażać miłość ojcowską.

• Nauka – najważniejsze zadanie ojca:

– Rodzice mają za zadanie – kształcić, rozwijać umysły i czuwać

nad czynami dzieci

• Ojciec - nauczyciel / nauczyciel – ojcem (refleksje ojców na

temat wychowania, str. 273)

• Jean-Jacques Roussseau – napisał traktat pedagogiczny o

wychowaniu domowym dzieci (Émile ou de l'éducation,

1762) , a sam porzucił swoje potomstwo

• Art. IV Preambuły Konstytucji z III roku 1795r. (Francja): „Nikt

nie jest dobrym obywatelem, jeżeli nie jest dobrym synem,

dobrym ojcem, dobrym przyjacielem, dobrym mężem”.

Oświecenie

• Kto jest ojcem?

– Małżeństwo opiera się na wolnym wyborze jednostki, zatem ojcostwo także

(ojcem jest ten, który wyznacza małżeństwo)

– Ważne wyrażenie zgody przez matkę – wszelkie uznanie się za ojca pozostaje

bez skutku, jeżeli nie jest potwierdzone wyrażeniem zgody przez matkę

• Rewolucja Francuska:

– konieczność odrodzenia się adopcji - bo to zapewnia równość

– Wg prawa rewolucyjnego ojciec nie jest tyranem, tylko ma kochać, tzn.

„władza ojcowska może służyć jedynie interesowi dziecka

– Zniesiono karę wydziedziczenia nakładaną dotąd na dzieci, które wzięły ślub

bez zgody ojca

– „Dzieci należą do republiki, zanim zaczęły należeć do swoich ojców” (Danton)

– wszystkie swoje dzieci ojciec ma traktować tak samo, równo (równe prawo do

ojcowizny)

• Powrót władzy ojca:

– 1803 r – tylko ojciec sprawuje władzę w czasie małżeństwa (kodeks cywilny

art. 373)

– matka i ojciec maja jedynie wspólne prawo karania

– prawo do opieki i karcenia nierozłączne z ojcostwem

XIX – XX w. Kryzys ojcostwa i

ojciec nieobecny

• Próba przywrócenia władzy ojcowskiej

– XIX w. - kodeks cywilny przywraca ojca do pełni jego

uprawnień

– Ale pojawia się coraz większy dystans między rzeczywistością

a symbolem ojca

• Ojciec nieobecny:

– Utrata władzy kościoła (Wzorzec religijni w zapomnieniu – brak

modelu wewnętrznej więzi)

– Wojny – pojawia się społeczeństwo ojców nieobecnych (wojna –

ojciec utracony)

– Ojciec migrujący (za pracą), rozwiedziony, nieobecny

• Sztuka:

– XIX w. w sztuce dominuje temat ojca słabego – ojciec tragiczny,

zagubiony, znienawidzony, słaby

• Psychoanaliza:

– Pojawia się psychoanaliza, wedle której syn jest „ojcobójcą”

XX w. - Kryzys Ojcostwa czy

Nowe Ojcostwo?

• Ojciec – wzór do

naśladowania

• Ojciec – nauczyciel i

towarzysz zabaw – I poł. XX

w.

• II poł XX w. Nowe Ojcostwo:

– zaangażowany w rodzinę

– emocjonalny

– zajmujący się już

niemowlętami

• „Ojciec-Kwoka” – przedmiot

groteski (Rola matki i ojca,

czy ojciec to gorsza matka?)

• Wzrost liczby rozwodów

• Walka o prawa ojców

• Większy udział ojców w

rodzinie