Wiesława Sotwin
WYKŁAD VII.
Historia myśli psychologicznej
w Polsce
Wiesława Sotwin
WYKŁAD VII.
Historia myśli psychologicznej
w Polsce
Plan
I. Przednaukowe początki myśli psychologicznej.
II. Kształtowanie się i rozwój psychologii
naukowej (w okresie do II wojny św.) -
psychologia introspekcyjna.
1. Pierwsze pracownie psychologii eksperymentalnej.
2. Psychologia ogólna: szkoła lwowska.
3. Psychologia wychowawcza.
4. Psychologia kliniczna.
5. Rozwój instytucjonalny i czasopisma.
III. „Nowa” psychologia (w okresie po II wojnie
światowej).
1. Odradzanie się psychologii po II wojnie światowej.
2. Koniec psychologii introspekcyjnej (przedwojennej).
3. Pawłowizm i psychologia materialistyczno-dialektyczna.
4. Teoria czynności i teorie regulacyjne.
IV. Podsumowanie: szkoła lwowsko-warszawska
.
Początki przednaukowe
• Średniowiecze: Witelo
(ok.1230-ok.1292)
- teoria władz psychicznych człowieka (w liście do magistra
Ludwika z Lwówka Śląskiego)
- koncepcja psychopatologii (jw.)
- teoria spostrzegania wzrokowego (w traktacie
optycznym)
• Odrodzenie: Andrzej Frycz Modrzewski
(ok.1503-
1572)
- twierdzenia co do właściwości natury ludzkiej w dziele „O
naprawie Rzeczypospolitej”
• Oświecenie: Jan Śniadecki
- koncepcje dot. fizjologicznych podstaw życia
psychicznego i
procesów poznawczych („Filozofia
umysłu ludzkiego, czyli
rozważny wywód sił i działań
umysłowych, 1821)
•
Michał Wiszniewski (1794-1865)
- typologia osobowości, oparta o rozróżnienie typów
intelektualnych
(„Charaktery rozumów ludzkich”, 1837)
•
Julian Ochorowicz (1850-1917)
- pierwszy w kraju docent psychologii empirycznej,
wykładowca
psychofizyki i psychofizjologii na
Uniwersytecie Lwowskim
- badacz i teoretyk hipnozy (Paryż)
- badacz zjawisk parapsychologicznych (mediumizmu)
- badacz nieświadomości, procesów kojarzenia, jaźni i
osobowości
- inicjator (1881) idei międzynarodowych kongresów
psychologii
(pierwszy taki kongres odbył się w 1889 r. w
Paryżu)
XIX-
wieczni pionierzy psychologii
naukowej
Pierwsze pracownie
psychologii eksperymentalnej
• Władysława Heinricha
(1865-1957)
na
Uniwerystecie Jagiellońskim (1897)
- wyraźnie eksperymentalny charakter: badania
psychofizyczne i
psychofizjologiczne
• Kazimierza Twardowskiego
(1866-1938)
na
Uniwersytecie Lwowskim (1907)
- głównie analiza pojęć (próba ustalenia polskich nazw
pojęć
psychologicznych)
• Edwarda Abramowskiego
(1869-1918)
na
Uniwersytecie
Warszawskim (1910)
- badania nad uwagą i pamięcią, w tym pamiecią utajoną,
czyli
podświadomością (kryptomnezją), a także
zjawiskiem modlitwy
Kształtowanie się i rozwój
psychologii ogólnej: szkoła lwowska
1. Kazimierz Twardowski: teoria czynności i
wytworów
(„O czynnościach i wytworach. Kilka uwag z
pogranicza psychologii, gramatyki i logiki”, 1912)
- każda czynność jest ukierunkowana na
powstanie
pewnego wyniku, czyli wytworu
- czynności i ich wytwory dzielą się na:
1/ fizyczne np. biegać - bieg,
2/ psychiczne, np. myśleć - myśl
3/ psychofizyczne, np. mówić - mowa
- wytwory psychiczne są nietrwałe, tj. myśl
istnieje tak długo jak długo myślimy, chyba że ją
zapiszemy, ale
wtedy jest to już wytwór
psychofizyczny
Kształtowanie się i rozwój
psychologii ogólnej: szkoła lwowska, cd.
2. Uczniowie Twardowskiego
a/ Władysław Witwicki
(1878-1947)
• teoria kratyzmu
(1907) - (gr. kratos - siła, moc,
władza)
- ambicja jest naturalnym mechanizmem wywołującym
nieustanne dążenie do górowania nad otoczeniem
- ten powszechny popęd do mocy może być zaspokojony przez
kratyzm
ujemny, tj. poniżanie siebie (np. poczucie winy) lub innych (np.
okrucieństwo), lub przez kratyzm dodatni tj. podnoszenie siebie
(np. egoizm) lub innych (np. szacunek)
• humanistyczna metoda interpretacji wytworów
- trafna interpretacja wytworów (zrozumienie ich) to odnajdywanie
związków, które łączą owe wytwory z ich źródłami, czyli
określonymi zjawiskami psychicznymi
b/ Mieczysław Kreutz (1893-1971)
• teoria i obrona introspekcji
• metodologia testów
- psychologiczna interpretacja wyników testów nie jest możliwa
bez znajomości czynności, które do tych wyników doprowadziły
3. Wspólne poglądy przedstawicieli szkoły
lwowskiej
a/ przedmiot psychologii: podmiotowe i
niepowtarzalne życie psychiczne
b/ narzędzia badawcze psychologii: introspekcja
i
interpretacja wytworów
Kształtowanie się i rozwój
psychologii ogólnej: szkoła lwowska, cd.
Warszawa
• Władysław Dawid (1859-1914) i Aniela Szycówna (1869-
1921)
- badania nad zasobem umysłowym dzieci, uczeniem się,
rozwojem pojęć moralnych
• Stefan Baley (1885-1952)
- działalność naukowa, dydaktyczna („Psychologia
wychowawcza
w zarysie”, 1938) oraz organizacyjna
(poradnie zawodowe i
wychowawcze)
• Maria Grzegorzewska (1888-1967)
- założycielka i długoletnia dyrektorka Instytutu Pedagogiki
Specjalnej
Kraków
• Stefan Szuman (1889-1972)
- badania nad rozwojem procesów i sprawności
poznawczych u
dziecka, a zwłaszcza jego myślenia i
mowy
Kształtowanie się i rozwój
psychologii wychowawczej
Kształtowanie się i rozwój
psychologii klinicznej
Psychiatrzy
• Tadeusz Bilikiewicz
(1901-1980),
Eugeniusz
Brzezicki
(1890-1974),
Jan Mazurkiewicz
(1871-1947)
• Kazimierz Dąbrowski
(1902-1980)
- inicjator ruchu w zakresie higieny psychicznej, twórca
Instytutu Higieny Psychicznej
Rozwój instytucjonalny psychologii
w okresie międzywojennym
• wzmacnianie już istniejących katedr (Kraków,
Lwów, Warszawa) i tworzenie nowych
- Poznań,
- Wilno,
- Katowice: Instytut Pedagogiczny,
- Warszawa: Wolna Wszechnica Polska, Instytut
Pedagogiki Specjalnej, Wychowania Fizycznego,
UW - katedra psychologii
wychowaczej,
- Kraków: katedra psychologii wychowawczej
• tworzenie placówek psychologii stosowanej, gł.
poradni zawodowych i wychowawczych
• Prace z Psychologii Doświadczalnej
(1913- 1915,
Warszawa, Edward Abramowski) - rocznik;
publikacja wyników
badań prowadzonych w laboratorium Abramowskiego
• Polskie Archiwum Psychologii
(1926, Warszawa,
Józefa Joteyko)
-
kwartalnik; w zasadzie wszystkie działy
psychologii, ale przewaga artykułów dot. psychologii rozwojowej i
wychowawczej, stąd w 1938 r. przyjmuje tytuł Psychologia
Wychowawcza
• Kwartalnik Psychologiczny
(1930, Poznań, Stefan
Błachowski);
wszystkie działy psychologii, sprawozdania z książek i przegląd
czasopism
• Psychotechnika
(1927, Warszawa, Tadeusz Klimowicz)
- kwartalnik; psychologia stosowana, gł. poradnictwo i dobór
zawodowy
Czasopisma w okresie do II wojny św.
Odradzanie się psychologii po
II wojnie św.
•
uruchomienie katedr psychologii
1/ istniejących przed wojną
- Warszawa (Witwicki, Baley),
- Kraków (Szuman),
- Poznań (Błachowski)
2/ na nowo powstałych uniwersytetach
- Wrocław (dwie: Kreutz, Słoniewska),
- Lublin (Tomaszewski),
- Toruń (Lewicki),
- Łódź (cztery: ogólnej - Dryjski, eksperymentalnej -
Geblewicz, wychowawczej - Librachowa i
rozwojowej -
Pieter)
• wznowienie działalności Instytutu Higieny Psychicznej i
zorganizowanie Wyższej Szkoły Higieny Psychicznej przez
K. Dąbrowskiego
•
publikacja nowych prac polskich psychologów
oraz wznowienia książek przedwojennych
m.in.
Psychologii Witwickiego
• wznowienie Psychologii Wychowaczej (1946) i
Kwartalnika Psychologicznego (1947), które w
1952 r. połączyły się w Przegląd Psychologiczny
• utworzenie Polskiego Towarzystwa
Psychologicznego z siedzibą w Poznaniu (1949)
(pierwszy przewodniczący: S. Błachowski)
Odradzanie się psychologii
po II wojnie św., cd.
• fala marksistowskiej krytyki psychologii „wyrosłej z
burżuazyjnego sposobu myślenia”
• przebudowa psychologii na zasadach pawłowizmu
- konferencja pawłowowska neurologów, psychiatrów i części
psychologów w Krynicy na przełomie lat 1950 i 1951
• w literaturze psychologicznej dominacja przekładów z
j. rosyjskiego
• zaprzestanie ukazywania się „Przeglądu
Psychologicznego”
Koniec psychologii introspekcyjnej
(przedwojennej)
Rosyjska refleksologia
•
pojęcie odruchu
- opisano w I poł. XIX (1832 r. - ang. fizjolog M. Hall w
rozróżnił
odruch i czynność dowolną)
• refleksologia Władymira Biechtieriewa (1857-1927) i
fizjologia wyższych czynności nerwowych Iwana P.
Pawłowa (1849-1936)
- krytyka psychologii introspekcyjnej
- stosowane metod obiektywnych
- podstawowa kategoria: odruch
• rozkwit szkoły Pawłowoskiej
- Nagroda Nobla dla I. Pawłowa w 1904 r.
- efektywność jego metody eksperymentalnej
- uwarunkowania polityczne (ideologiczne)
Pawłowizm
• nauka Pawłowa wkroczyła do psychologii z
początkiem lat 50. XX wieku, najpierw w ZSRR, a
potem w krajach „demokracji ludowej” i stała się w
niej pawłowizmem, tj. ruchem przekraczającym
naukę Pawłowa, w którym podejmowano próby
wyjaśniania wszelkich zjawisk psychicznych na bazie
pawłowoskich pojęć: odruchu warunkowego,
hamowania, układu sygnałowego itp.
• pawłowizm został oficjalnie uznany za jedynie
właściwą podstawę wszelkich teorii psychologicznych,
a pośrednio również pedagogicznych
•
uruchomienie samodzielnych studiów psychologicznych
- w 1950 r. w Warszawie przez Tadeusza Tomaszewskiego
- następnie w Krakowie i Poznaniu
• krytyka psychologii okresu stalinowskiego na walnym
zebraniu PTP we Wrocławiu w 1956 r. oraz na krajowej naradzie
psychologów w 1957 r.
• wzrost kontaktów naukowych z zagranicą i szeroki
dopływ literatury światowej
• uruchomienie czasopism
- „Przegląd Psychologiczny” (S. Błachowski)
- „Studia Psychologiczne” i „Monografie Psychologiczne”
(T.
Tomaszewski)
- „Polish Psychological Bulletin” (J. Strelau)
Rodzenie się „nowej” psychologii
(po październiku’56)
•
ograniczenie - po XX Zjeździe Rad (1953 r.) - roli pawłowizmu
na rzecz świadomościowej koncepcji psychiki w ujęciu
materialistyczno-dialektycznym
• założenia tej koncepcji pochodzące od Lenina:
- psychika to subiektywne odzwierciedlenie
obiektywnej
rzeczywistości, tj. materii w
ruchu
Duch nie istnieje niezależnie od ciała, duch jest
wtórny, jest
funkcją mózgu, odbiciem świata
zewnętrznego. (...)
Materializm uznaje wrażenia,
spostrzeżenia,
przedstawienia i w
ogóle świadomość człowieka za obraz
rzeczywistości
obiektywnej (Lenin, 1909/1949, s. 72 i n.,
za:
Pieter, 1974, s. 203).
- psychika jest jakościowo nową - najwyższą - formą
przejawiania się materii w rozwoju
dialektycznym bytu
Materialistyczno-dialektyczna
koncepcja psychiki
Materialistyczno-dialektyczna
koncepcja psychiki, cd.
•
Siergiej L. Rubinsztejn (1889-1960)
- świadomość jest właściwym i jedynym przedmiotem
badań
psychologicznych
Swoista sfera zjawisk, które bada psychologia,
wyodrębnia
się wyraźnie. Są to nasze spostrzeżenia,
myśli, uczucia,
nasze dążenia, zamiary,
życzenia itp. - to wszystko co
stanowi treść
wewnętrzną naszego życia i co jest jak gdyby
dane
nam bezpośrednio jako przeżycie (Rubinsztejn, 1962,
s.
3 i n., za: Pieter, 1974, s. 205)
- zjawisko psychiczne jest zawsze czyjeś (subiektywizm)
i odnosi się do czegoś (intencjonalność)
Jeżeli przynależność do jednostki, do podmiotu jest
pierwszą istotną cechą zjawiska
psychicznego, to jego
stosunek do
przedmiotu niezależnego od psychiki, od
świadomości - jest jego
drugą, nie mniej istotną cechą
(j.w.)
Teoria czynności
Tadeusza Tomaszewskiego
(1910-2000)
(wczesne lata 60.)
•
każdy organizm, by żyć, musi regulować swoje relacje z
otoczeniem zewnętrznym
• najwyższą formą regulacji stosunków człowieka z
otoczeniem jest czynność, czyli zachowanie
ukierunkowane na osiągnięcie określonego stanu
końcowego i zorganizowane ze względu na możliwość jego
osiągnięcia (człowiek jest podmiotem czynności)
• ale treść i kierunek zachowania człowieka zależy także - i to w
dużej mierze - od sytuacji, w której się znajduje (a sytuacja to
dynamiczny układ wartości i możliwości)
• przedmiotem psychologii są wyższe czynności istot żywych (i
mechanizmy, od których one zależą, takie jak spostrzeganie,
myślenie etc.)
Teoria(-e) regulacyjna(-e)
•
teorie osobowości (Janusza Reykowskiego, Wiesława
Łukaszewskiego, Kazimierza Obuchowskego i in.)
a/ Regulacyjna Teoria Osobowości (RTO) Janusza
Reykowskiego
(lata 70.)
- osobowość jest systemem regulującym zachowanie
człowieka, a przez nie jego stosunki z
otoczeniem i dzięki
temu zdolnym do własnego rozwoju
- osobowość jest systemem wewnętrznej organizacji
funkcjonalnej, złożonej z:
- sieci poznawczej
- sieci wartości
- sieci operacyjnej
- systemu popędowo-emocjonalnego
Teoria(-e) regulacyjna(-e),
cd.
•
Regulacyjna Teoria Temperamentu (RTT) Jana Strelaua,
Andrzeja Eliasza, Tatiany Klonowicz, Jana Matysiaka (lata
80.)
- temperament jest jednym z regulatorów zachowania
- temperament odnosi się przede wszystkim do formalnych
właściwości zachowania, tj. cech energetycznych i
czasowych
• teorie regulacyjne to teorie, według których
- zachowanie człowieka reguluje jego stosunki ze
środowiskiem zewnętrznym
- zachowanie to jest z kolei regulowane przez umysł
(system
wiedzy, osobowość, temperament itd.)
- umysł (system wiedzy, osobowość , temperament
itd.) jest z kolei regulowany przez zachowanie i
środowisko zewnętrzne
Podsumowanie
Rozwój myśli psychologicznej i psychologii w Polsce
przebiegał do pewnego stopnia inaczej niż na świecie:
• w dużej mierze zależny był od uwarunkowań politycznych
(brak suwerenności, pawłowizm, psychologia materialistyczno-
dialektyczna)
• niektóre wielkie szkoły psychologiczne - psychoanaliza,
behawioryzm, psychologia humanistyczna - w zasadzie Polskę
ominęły
• ukształtowała się specyficzna myśl psychologiczna,
określana jako szkoła lwowsko-warszawska (Twardowski i
jego uczniowie, Tomaszewski i jego uczniowie), w której
rozwijana jest teoria czynności jako najwyższej formy regulacji
stosunków człowieka z jego otoczeniem