Wiesława Sotwin

WYKŁAD VIII.
Nowe trendy w nauce o umyśle

Plan

I. Dotychczasowa psychologia i jej fundament

1. Spuścizna po Kartezjuszu.
2. Podstawowe kierunki psychologii a pokartezjańska

spuścizna.

II. Nowe trendy w nauce o umyśle

1. Ucieleśnianie umysłu, czyli przezwyciężanie

kartezjańskiego

dualizmu.

a/ ucieleśnianie rozumowania
b/ ucieleśnianie świadomości
c/ mózg jako system selekcyjny

2. Umysł jako system nieliniowy.

• umysł i ciało to dwie różne substancje, z których
każda rządzi się swoistymi dla siebie prawami (dualizm
ontologiczny)

• istotę człowieka stanowi umysł (Cogito ergo sum)

• istotą umysłu jest racjonalne myślenie (rozum), a
zatem istotą człowieczeństwa jest zdolność do racjonalnego
myślenia

• racjonalne myślenie jest niezależne od ciała, a
zatem ciało jest dla istoty umysłu (a zatem i człowieka)
nieważne

• racjonalne myślenie jest świadome i nie-
emocjonalne

• umysł jest łatwiej poznawalny od ciała, bo mamy do
niego bezpośredni dostęp

Spuścizna po Kartezjuszu

Przedmiot

psychologii

Metody

badawcze

Rozwiązanie

problemu

umysł-ciało

Psychologia

klasyczna

Świadomość

Introspekcja

eksperymentalna

Paralelizm

psycho-fizyczny

Psychoanaliza Nieświadomość

Psychoanaliza

Interakcjonizm

Behawioryzm

Zachowanie

Eksperyment

Umysłu nie ma

albo nie można go

badać

Psychologia

humanistyczna

Osoba

Samoopis

J a i organizm

stanowią jedność

Psychologia

poznawcza

Umysł

(wiedza)

Eksperyment

Paralelizm

psycho-fizyczny

Podstawowe kierunki psychologii

a kartezjańska spuścizna

Ucieleśnianie rozumowania

• ucieleśnianie elementów rozumowania, czyli pojęć
(kategorii) (Lakoff i Johnson, 1999)

1/ neuronowe (neural embodiment), np. interakcyjna

teoria

kolorów
Czynniki warunkujące nasze doświadczenie kolorów

a/ zewnętrzne
- długość odbieranej fali świetlnej
- warunki oświetlenia

b/ wewnętrzne

- rodzaje fotoreceptorów w

siatkówkach

- złożony obwód

neuronowy połączony z

fotoreceptorami

Kategorie kolorów są wypadkową interakcji

czynników

zewnętrznych i wewnętrznych.

Ucieleśnianie rozumowania,

cd.

2/

fenomenologiczne (phenomenological

embodiment) - np.

pojęcia przestrzenne

Są one tworzone na bazie pewnych podstawowych

schematów wyobrażeniowych, które są z

kolei odbiciem

tego w jaki sposób zbudowane są

nasze ciała i w jakie

relacje wchodzi ono z innymi

obiektami, np.

a/ przód- tył

(front-back)

b/ pojemnik (container)

• ucieleśnianie procesu rozumowania

1/ hipoteza markera somatycznego (Damasio,

1994/1999)

Rozumowanie to testowanie w umyśle

potencjalnych

reakcji organizmu. Powstające

w trakcie tego testowania

reprezentacje skutków danej

możliwości wywołują

określone zmiany w ciele,

czyli emocje, które naznaczają -

pozytywnie lub

negatywnie - dane rozwiązanie.

Ucieleśnianie rozumowania,

cd.

Ucieleśnianie świadomości

(Damasio, 1999/2000)

•

problemy związane ze świadomością

1/ qualia czyli film w głowie
2/ subiektywność świadomości, czyli obecność

posiadacza, a

zarazem widza filmu w nim samym,

czyli problem ja-

przedmiotowego i ja-

podmiotowego.

- tworzenie się ja-przedmiotowego (bohatera

filmu)

Pierwotne w naszym mózgu są sygnały pochodzące

z

naszego wewnętrznego

milieu, układu

mięśniowo-

szkieletowego i zmysłu dotyku.

Tworzą one proto-ja. Na

proto-ja nieustannie

oddziaływują reprezentacje
modyfikowanego pod wpływem obiektu proto-ja. W ten

sposób tworzy się ja rdzenne. Dzięki pamięci tworzy się ja-

autobiograficzne.
- tworzenie się ja podmiotowego (widza filmu)
Stan przepływu strumienia obrazów w ciele rodzi
specyficzną emocję, czyli poczucie że się wie. To

właśnie

poczucie jest ja-podmiotowym.

Mózg jako system selekcyjny

(Edelman, 1992/1998)

spostrzeżenia

ruchy

i pozycje ciała

• podobnie jak w ewolucji i systemie odpornościowym informacja
w

mózgu nie tyle jest przekazywana, co

rozpoznawana
• rozpoznawanie oznacza ciągłe adaptacyjne
przyporządkowywanie i

dopasowywanie elementów

jednego obszaru do nowości

pojawiających się w

innym obszarze, a zatem mózg funkcjonuje

na zasadzie

zwrotnej pętli, w której nieustannie dokonuje się
dopasowywanie reprezentacji sensorycznych do ruchów i

pozycji organizmu i vice versa, tj.

reprezentacji motorycznych - do spostrzeżeń

• to dopasowywanie dokonuje się poprzez selekcję
informacji

(sygnałów, reprezentacji)

Paradygmat dynamiki nieliniowej

(teoria chaosu, teoria złożoności) ...

.... zajmuje się systemami, które składają się
- z ogromnej ilości różnych elementów i/lub
- elementów, których interakcji nie można
pominąć.

• Takie systemy określa się nieliniowymi, dla
odróżnienia od układów liniowych, czyli takich
które złożone są z elementów powiązanych ze
sobą w prosty sposób.

Własności systemów nieliniowych

(Tempczyk, 1998, 2002; Stewart, 2001; Weisbuch, 1991)

•

chaos deterministyczny - nieprzewidywalność, kapryśność

zdeterminowanego ruchu

• niestabilność - brak adekwatności między zmianami w
zachowaniu

systemu, a zmianami warunków

początkowych determinujących

jego zachowanie, lub

zmianami w jego obrębie (np. efekt motyla)

• samoorganizacja - wzajemne dostosowywanie się elementów

składowych

• emergencja - wyłanianie się nowych, w stosunku do
składowych

systemu, jego własności jako całości

• stochastyczność - możliwość opisu zachowania systemu w
sposób

statystyczny, analogicznie jak w

hydrodynamice, w której nie śledzi się toru pojedynczej
cząsteczki wody, lecz bada się kierunek prądu
przemieszczającego porcje wody złożone z ogromnej ilości

cząsteczek

• atraktory - wyróżnione stany ruchu, do których układy lub ich

podsystemy zmierzają, np. stan spoczynku

dla wahadła

1/ neurobiologiczne

• zjawiska dynamiczne

- zarówno w pojedynczej komórce nerwowej (np.
Freemann, 2000)
- jak i w całym mózgu (np. Wróbel, 2000)

są nieliniowe i najczęściej chaotyczne

2/ psychologiczne

• umysł jest niezwykle złożony
• każde zjawisko mentalne i każde zachowanie jest
uwarunkowane
ogromną ilością różnorodnych czynników, wchodzących ze
sobą
we wzajemne interakcje (Sotwin, 2002, 2003)

Argumenty na rzecz nieliniowości umysłu

Jeśli umysł jest systemem nieliniowym ...

.... to jego badanie wymaga nowych metod, bo badanie
układów nieliniowych przypomina podejście stosowane w
hydrodynamice, tzn. nie bada się toru pojedynczej cząsteczki
wody, ale kierunek prądu przemieszczającego porcje wody
złożone z ogromnej ilości cząsteczek

A zatem:
• nie tyle powinniśmy składać dane zjawisko psychiczne z
szeregu

czynników (zmiennych) ile śledzić jak

się ono wyłania z

łącznego ich „przepływu” w

postaci prądu czy fali
• ponadto, celem takiego badania powinno być
rozpoznawanie tych

stanów umysłu, które

porządkują, stabilizują jego dynamikę,

czyli

odkrywanie atraktorów
• realizację tych postulatów badawczych umożliwia
technika sieci

neuronowych

Sieci neuronowe ...

(Lula i Tadeusiewicz, 2001; Tadeusiewicz, 1993; Weisbuch, 1991)

... są stosunkowo nowym narzędziem informatycznym,
tworzonym w oparciu o zasady funkcjonowania mózgu.

• Ich podstawową jednostką jest „neuron”, którego
aktywacja

dokonuje się na skutek obliczeń

matematycznych.

• Neurony są ze sobą łączone na zasadzie „każdy z
każdym”.

• Sygnał może przez tak utworzoną sieć przepływać

- tylko w jednym kierunku, tj. od wejścia do wyjścia

(sieci

jednokierunkowe),

- tam i z powrotem (sieci ze sprzężeniem

zwrotnym, np. sieć

Hopfielda).

Sieci neuronowe,

cd.

Technika sieci neuronowych pozwala
1/ uwzględniać dużą ilość czynników (zmiennych) naraz,
ich wzajemne

interakcje i zmienną czasu,

2/ interpretować tworzone przez nią modele w kategoriach
emergencji, bowiem nie są one a piori przewidywalne ze
struktury lokalnych

interakcji, a ponadto ogólny opis

systemu jest rezultatem jego

długoterminowego

zachowania jako całości,
3/ w sieciach typu Hopfielda badać stany, do których
systemy

zmierzają, a wiec ich atraktory.

Umożliwia zatem modelowanie tego jak z przebiegu wielu
różnych procesów (zmiennych) psychicznych wchodzących
ze sobą we wzajemne interakcje, wyłaniają się zjawiska
mentalne o własnościach niesprowadzalnych do ich
elementow składowych, a również stany do których
procesy psychiczne zdążają, czyli ich atraktory.