1

CZASY NOWOŻYTNE XV- XVIII W.

Epoka odrodzenia i humanizmu XV- XVI w.

- przewrót umysłowy w językoznawstwie- (1) zlikwidowanie monopolu łaciny jako jedynego

języka mającego budowę gramatyczną; (2) jako jedynego języka literackiego przez dopusz-

czenie języków narodowych jako przedmiotu badań

- rozszerzenie zasięgu materiału badań lingwistycznych na:



Językoznawstwo teoretyczne



J. uniwersalne



Nową metodologię badań lingwistycznych opartej na porównywaniu języków

- do podziału na językoznawstwo materiałowe (praktyczne, podręczniki gramatyki łacińskiej

dla szkół) i teoretyczne (naukowe, uprawniane na podstawie łaciny) doszedł podział na szcze-

gółowe i ogólne (uniwersalne)- plus rozszerzenie wcześniejszych badań

1. JĘZYKOZNAWSTWO MATERIAŁOWE

- pierwsza gramatyka polska po łacinie- Piotr Strojeński

- słownik polski po łacinie- Jan Mączyński 1564

- rozprawy ortograficzne- Stanisław Zaborowski, Jakub Parkoszowic

- powstaje gramatyka i słownik języka czeskiego dla Niemców, gramatyka cerkiewnosło-

wiańska, węgierska, baskijska

- proces oczyszczania łaciny ze średniowiecznych naleciałości w dziedzinie stylu, gramatyki i

słownika

- powstawały gramatyki greki- poszerzanie horyzontów naukowych ludzi Odrodzenia (nie

używano greki, ale czytano teksty greckie w oryginale)

- początek nowoczesnej filologii

- powrót do języka hebrajskiego

- powstają pierwsze traktaty fonetyczne i ortograficzne w językach narodowych dot. języków

narodowych

- wynalezienie i upowszechnienie druku

2. JĘZYKOZNASTWO TEORETYCZNE

- zajmuje lukę między semantyką logiczną średniowiecza a gramatyką logiczną następnego

okresu

- namiastka językoznawstwa teoretycznego- porównywanie języków

2



Zewnętrzne zestawienia natury słownikowej lub tekstowej różnych języków



Próby klasyfikacji genealogicznej lub typologicznej języków

- rodzaje klasyfikacji:



Raczej genealogiczna- (1) ustalenie prajęzyka; (2) ustalenie stosunków pokrewieństwa

między istniejącymi językami



Raczej typologiczna- brano pod uwagę aspekt synchroniczny, usiłując ustalić różne

typy językowe

Epoka racjonalizmu i empiryzmu XVII- XVIII w.

- okres intensyfikacji badań w obranym kierunku i ich kulminacji w postaci syntez i wnio-

sków

1. JĘZYKOZNASTWO MATERIAŁOWE

- zanika podział na prace podręcznikowe natury czysto praktycznej a bardziej naukowymi-

poziom prac naukowych jest coraz wyższy, jest ich coraz więcej dlatego opracowania prak-

tyczne przestają się liczyć

- ze studiów nad językami martwymi (łącina, greka, hebrajski) ku opracowaniom naukowym

języków narodowych

- najwięcej prac z dziedziny fonetyki i pisowni



Badania tradycyjne



Fizjologiczne- opis artykulacji głosek



Prozodyczne- akcent i melodyka wypowiedzi



Dydaktyczne- nauczanie głuchoniemych



Ogólnofilozoficzne- stworzenie fonetyki uniwersalnej i uniwersalnego alfabetu

- podręczniki szkolne gramatyki polskiej- Onufry Kopczyński

2. JĘZYKOZNASTWO TEORETYCZNE

- językoznawstwo do tej pory zajmowało się przede wszystkim: (1) pogłębianiem i korygo-

waniem znajomości języków obcych; (2) budowaniem od podstaw gramatyk języków naro-

dowych i inwentaryzacji języków świata

- filozofia XVII-wieczna: konstruktywna rewizja całokształtu dotychczasowej wiedzy odzie-

dziczonej ze średniowiecza i starożytności, i dążenie do zbudowania nowych, teoretycznie

sprawdzalnych podstaw wiedzy nowoczesnej, opartej na wymaganiach rozumu i doświadcze-

nia

3



Racjonalizm we Francji



Empiryzm w Anglii  filozofia dominująca w Europie w XVIII w.

- filozofia badała problemy:

(1) stworzenie gramatyki uniwersalnej

(2) stworzenie jednego uniwersalnego języka filozoficznego nauki

(3) pochodzenie mowy (glottogeneza)

- racjonalizm- jedyny i decydujący czynnik poznania to rozum, z którym stworzona jest wola

jako czynnik umożliwiający podjęcie decyzji między twierdzeniem i negacją. O prawdzie i

fałszu decyduje nie samo wyobrażenie, lecz sąd, będący aktem rozumu i woli. (R. Descartes).

Nurt logiczny  Metoda- czynnik decydujący o wartości wiedzy- powinna być analityczna (

rozkładająca myśl na jej czynniki pierwsze) oraz matematyczna (sprawdzająca własności ja-

kościowe rzeczy do stosunków ilościowych)



Gramatyka jest w stosunku do języka czymś umownym, i tam, gdzie jest to konieczne

może i winna być naginana do wymogów rozumu i logiki

Nurt socjologiczny  J.J. Rousseau- stosunki społeczne oparte na umowie społecznej, hasła

powrotu do natury i do uczucia



Problematyka pochodzenia mowy ludzkiej- wytwór wyłącznie ludzki vs powstał przy

współdziałaniu sił nadprzyrodzonych

- empiryzm- Francis Bacon- tradycyjny sylogizm (dotychczasowe narzędzie badani naukowe-

go) za bezużyteczny  w nauce należy opierać się na DOŚWIACZENIU.



Wyróżnia gramatyki: (1) materiałową (filologiczna) oraz (2) teoretyczną.



Język jako jeden z najważniejszych środków komunikacji społecznej służący do prze-

kazywania myśli



Odróżnia znaki naturalne (pismo obrazkowe, gesty) i konwencjonalne (pismo fonogra-

ficzne)



Zauważył funkcję ekspresywną jezyka



Postulat stworzenia języka filozoficznego, uniwersalnego

John Lock- w miejsce analizy empirycznej rzeczywistości wysuwa postulat analizy empi-

rycznej ludzkiego umysłu i ludzkiej psychiki

- Leibniz- (pomiędzy empiryzmem a racjonalizmem) powziął myśl matematycznego trakto-

wania logiki i zastąpienia logiki arystotelesowskiej logiką formalną. Rozważania nad rola

języka w życiu jednostki i społeczeństwa. Znaki językowe mają charakter umowny. Mowa

jest wyrazem naturalnego popędu człowieka do uzewnętrznienia afektów

4

- Herder- problem pochodzenia mowy- język jako wyraz świadomego uzewnętrznienia psy-

chicznego. Język to wytwór naturalny psychiki ludzkiej

3. ZESTAWIENIE, PORÓWNYWANIE I KLASYFIKOWANIE JĘZYKÓW

- początkowo porównywano to samo słowo w różnych językach, później już całe języki

- powstają kilkujęzyczne słowniki

- ogólny przegląd języków świata 1785r. z inicjatywy Katarzyny II

- orientacja diachroniczna- spekulacje na temat prajęzyka i klasyfikacja genealogiczne języ-

ków świata- do końca XVIII wieku za prajęzyk uważano hebrajski, teraz zaczęto podawać to

w wątpliwość- m.in. Leibniz: uważał, że językoznawstwo powinno tak jak nauki przyrodni-

cze wychodzić od badania języków żywych + postulat diachroniczny badania starych tekstów

oraz zapożyczeń

4. PIERWSZE KONTAKTY Z SANSKRYTEM

- Kraus- język jako wyraz psychiki jednostki i społeczeństwa dlatego porównywanie języków

ma na celu pogłębienie znajomości natury i duszy ludzkiej oraz stosunków społecznych w

ramach narodowości. Porównywanie języków musi uwzględniać: substancję językową, bu-

dowę języka i zasięg języka.

- klasyfikacja języków o orientacji synchronicznej dotyczy sfery pozalingwistycznej

5. CHARAKTERYSTYKA CAŁEGO OKRESU

a) zasada wyłączności łaciny w średniowieczu doprowadziła do jej wyczerpania i wyjałowie-

nia przez co do głosu doszły języki narodowe

b) nowe filozofie: empiryzm i racjonalizm wpływały na rozwój lingwistyki: (1) zapobieganie

innowacjom i zmianom w języku, (2) o języku decyduje całokształt psychiki ludzkiej- jed-

nostka i społeczność

c) najmniej zmieniło się w dziedzinie poglądów na budowę języka- dominuje model odzie-

dziczony ze średniowiecza i starożytności  jądrem gramatyki morfologia. Składnia prak-

tycznie nie istniała. Największy postęp w dziedzinie fonetyki- klasyfikacja głosek na podsta-

wie kryterium artykulacyjnego.

d) językoznawstwo do końca XVIII w. miało charakter synchroniczny

e) próby stworzenia i poszukiwania uniwersalnego języka

f) wiek XVIII- językoznawstwo zyskało charakter naukowy