Str. 111

4. Władza polityczna

Władza jest zjawiskiem niejednolitym. Określenie jej istoty budzi

liczne spory i kontrowersje. Podjęliśmy tu próbę wyjaśnienia terminu
„władza" oraz „władza polityczna", wskazania najważniejszych funkcji
władzy politycznej oraz wyszczególnienia, jakimi środkami i w jakiej
formie jest sprawowana.

Dużą część naszych rozważań poświęciliśmy także zjawisku pra-

womocności władzy politycznej. Oddzielamy tu „legitymizację"
(uprawomocnienie,

czyli

proces

wiodący

do

uzyskania

prawomocności)

od

„legitymacji"

(prawomocności)

i

„delegitymizacji" (utraty prawomocności).

4. l. Pojęcie władzy politycznej

4.1.1. Pojęcie władzy

Terminy: „władza", „sprawowanie władzy", „pozostawanie we

władzy" i „władanie" mają ten sam źródłosłów, lecz dotyczą
różnego rodzaju stosunków.

1

„Władać" można nieożywionymi czy ożywionymi cząstkami

przyrody, pozostającymi w zasięgu człowieka i w mniejszym czy
większym stopniu przez niego przetwarzanymi. „Władać" można
również materialnymi wytworami naszej różnorakiej działalności:
przedmiotami użytku i narzędziami, budowlami, rzeźbami, obrazami,
książkami czy rękopisami. „Władać" też można członkami własnego
ciała (czego przeciwieństwem będzie ich niedowład). Powiada się
wreszcie, iż ktoś „włada" rodzimym

1

Definicje terminu „władza" (power) w literaturze amerykańskiej można znaleźć w dwóch

interesujących opracowaniach: K. E. B o u l d i n g: Three Faces of Power, Newbury Park,
California 1989 oraz D. W r o n g: Power: Its Forms, Bases, and Uses, New York 1980.

www.chomikuj.pl/politologiaUMK

Str. 112

czy też obcym językiem, przez co rozumiemy w tym przypadku nie
narząd anatomiczny, tylko umowny zespół znaków, przy pomocy
których porozumiewamy się ze sobą.

2

Natomiast „sprawować" władzę można tylko nad ludźmi.

Podmiotem stosunku władzy, zarówno w przypadkach jej
„sprawowania", jak i w przypadkach „władania" będzie zawsze
człowiek (ewentualnie grupa ludzi), gdyż pozostałe istoty żywe bywają
„władcami" tylko w legendach i mitach.

3

Już od bardzo dawna wielu autorów opisujących władzę

starało się ją zdefiniować. Próby te nie satysfakcjonowały jednak
większości z nich, rodziły zniechęcenie. Natura władzy nadal pozostaje
nieuchwytna, pomimo wielowiekowych prób przeniknięcia jej
tajemnicy.

4

W literaturze socjologicznej, prawniczej i politologicznej termin

„władza" rozumiany bywa różnorako.

5

Przedstawimy tu sześć

6

definicji tego pojęcia: '

1) behawioralną, według której władza to szczególny typ

zachowania polegający na możliwości modyfikowania zachowania
innych ludzi. Taki sposób określania znaczenia tego terminu przyjął
m.in. M. Weber,

2

Zob. L. Ł u s t a c z: O pojęciu władzy, Wyd. UW, Warszawa 1983, s. 1.

3

Tamże, s. 1. Zob. także P. H. P a r t r i d g e: So/ne Notes on the Concept of Power,„Political Studies", 11(1963), s. 111.

4

Zob. J. B u r n s: Dwie cechy władzy, [w:] Władza i polityka - wybór tekstów zewspółczesnej politologa zachodniej, (red.) M.

Ankwicz, Warszawa 1988, s. 15.

5

Przykładowo, A. Redelbach, S. Wronkowska i Z. Ziembiński (Zarys teorii państwa i prawa, Warszawa 1993, s. 26) oraz

Dobrowolski

i

Wróbel

(Wprowadzenie...,

ss.

72-73)

wskazują na następujące sposoby definiowania władzy: a) w ujęciu behawioralnym -zjawisko polegające na tym, iż nakazy czy zakazy

formułowane przez jednych ludzi wywołują z odpowiednio wysokim prawdopodobieństwem określone zachowania innych ludzi; b) w ujęciu

normatywnym - zjawisko określające, jakie są podstawy skutecznego formułowania przez pewnych ludzi norm wyznaczających postępowanie

innych ludzi;c) w ujęciu socjologicznym - szczególnego rodzaju stosunek społeczny.

6 Por. Andrzejewski im.: Systemy polityczne..., s. 30, P. Andrzejewski,P. Deszczyński, K. Gołata: Wybrane zagadnienia z nauki o polityce,

Poznań

1991, s. 30; W. B u j a k, A. S i w i k: Podstawowe kategorie marksistowskiej nauki opolityce, [w:] Podstawy nauk politycznych, Wyd. AGH,

Kraków 1981, s. 9. Zob. także F. R y s z k a: Delimitacja władzy politycznej, [w:] Elementy teorii polityki, (red.)K. Opałek, PWN, Warszawa

1989,

ss.

83-87

oraz

J.

I

s

a

a

c:

Conception

of

Power,

[w:] Encyclopedia of Government and Politics, (ed. by) M. Hawkesworth and M. Kogan, Routledge, New York 1992,1.1, s. 57.

Str.113

zdaniem którego: „Władza jest to możliwość narzucenia czyjejś woli na
zachowanie innych osób".

7

2) teleologiczną, według której władza to spełnienie pewnych ce-

lów, wytwarzanie zamierzonych skutków. Przedstawicielem tego pode-
jścia jest B. Russell.

8

3) instrumentalną, traktującą władzę jako możliwość stosowania

szczególnych środków, a zwłaszcza przemocy. Możemy tu zwłaszcza
wskazać na interesującą definicję K. Opałka, zdaniem którego „[...] sto-
sunek władzy zachodzi wówczas, gdy ośrodek kierowniczy jest zdolny
zapewnić posłuch w szerokiej społecznie skali dla swych poleceń, których
treścią są określone zachowania, zalecane członkom organizacji, za po
mocą przymusu lub autorytetu".

9

7

Cyt.

za

R.

B

e

n

d

i

x:

Max

Weber.

Ań

Intellectual

Portrait,

Doubleday,

Garden

City,

New

York

1960,

ss.

294-300;

J.

K.

G

a

l

b

r

a

i

t

h:

The

Anatomy

of

Power,

Hamish

Hamilton,

London

1994,

s.

2

oraz

J.

M

i

e

l

e

c

k

i:

Władza

polityczna,

[w:]

Podsta

wowe

kategorie

teorii

polityki,

(red.)

J.

Mielecki,

Wyd.

AR,

Wrocław

1979,

s.

33.

Podejście

behawioralne

w

definiowaniu

pojęcia

„władzy"

reprezentują

także:

N.

P.

Bar-

ry

(Ań

Introduction

to

Modern

Political

Theory,

Macmillan,

London

1989,

s.

97),

zdaniem

którego

„o

pewnych

ludziach

można

powiedzieć,

że

posiadają

władzę

nad

innymi,

w

znaczeniu

determinowania

ich

działań";

C.

Castoriadis

(Philosophy,

Poli-

tics,

Authonomy,

Oxford

University

Press,

New

York

1991,

s.

149),

który

uważa,

iż

władza

to

„uprawnienie

jednostki

lub

właściwego

organu

do

nakłonienia

innej

osoby,

aby

zrobiła

rzecz,

którą

niekoniecznie

wykonałaby

z

własnej

woli";

Z.

B.

Wiktor

(Podstawowe

kategorie

nauki...,

s.

29),

zdaniem

którego

władza

Jest

to

realna

możli

wość

urzeczywistniania

swojej

woli

w

życiu

społecznym,

narzucać

ją,

jeśli

jest

to

konieczne

innym

ludziom"

oraz

C.

Znamierowski

(Prolegomena

do

nauki

o

państwie,

Poznań

1947-1948,

s.

112)

wyjaśniając,

że

„A

ma

władzę

nad

B

mówimy

przede

wszystkim

tam,

gdzie

A

rozkazał

skutecznie,

to

znaczy

gdzie

jego

rozkaz

spotkał

się

z

posłuchem

ze

strony

B.

Rozkaz

zaś

znajdzie

posłuch

wówczas,

gdy

wykonawca

nakazanego czynu uważa, iż wykonuje go dlatego, że mu został nakazany".

8 Por. B. R u s s e l 1: Power. A New Social Analysis, George Allen & Unwin Ltd.,

London

1957,

s.

35.

Według

Oxford

Companion

to

Politics

of

the

World

(ed.

by

J.

Krieger,

Oxford

Uniwersity

Press,

Oxford

1993,

s.

739)

władza

to

„zdolność

osiągania

tego,

czego

się

chce,

lub

wywoływania

pożądanej

zmiany",

a

w

ujęciu

T.

Hobbesa

(Leviathan,

(ed.

by)

C.

B.

Macpherson,

Pinguin,

Middlesex,

s.

63)

„władza

jest to obecna przyczyna do otrzymania przyszłych dóbr".

9

Zob.

K.

O

p

a

ł

e

k:

Przedmiot

nauk

politycznych,

[w:]

Podstawy

nauk

politycznych,

Warszawa

1975,

s.

11.

Autorem

podobnego

ujęcia

jest

T.

Parsons

('Voting'

and

the

Eąuilibrium

of

the

American

Political

System,

[w:]

American

VotingBehavior,

(ed.

by)

E.

Burdick,

A.

J.

Brodbeck,

Glencoe,

Free

Press,

Illinois

1959,

s.

81).

Zdefiniował

on

władzę

jako

„zdolność

ustroju

społecznego

do

zmobilizowania

wszelkich

środków

w

celu osiągnięcia wspólnego dobra". Podobną definicję można spotkać w opracowaniu

Str. 114

4) strukturalną, ujmującą władzę jako pewnego rodzaju

stosunek między rządzącymi a rządzonymi. Klasyczna dla tego
ujęcia będzie definicja zaproponowana przez H. Przybylskiego, a
zakładająca, że władza to „[...] stosunek zależności (panowania -
podporządkowania)
zachodzący w obrębie grupy społecznej, między ośrodkiem
kierowniczym (ośrodkiem decyzji) a członkami grupy".

10

5) zinstytucjonalizowanego wpływu, zgodnie z czym władza

jest powiązana z możliwością instytucjonalnego wpływania na innych.
Przed stawicielem takiego podejścia jest J. P. Gieorgica. Według
niego „[...] władzą jest - najogólniej biorąc - zdolność do narzucania
i egzekwowania decyzji, czyli wpływanie na ludzi tak, aby
zachowywali się w sposób oczekiwany i pożądany".

11

Elementy teorii socjologicznych. Materiały do dziejów współczesnej socjologii zachodniej, (red.) W. Derczyński, A. Jasińska-Kania, J. Szacki,

Warszawa 1975, s. 415 i n. Słownik języka polskiego, (red. nacz. W. Doroszewski, PWN, Warszawa 1964, t. IX, s. 1158) określa władzę jako

„prawo rządzenia państwem; prawa i upoważnienia rządu, instytucji rządowych, urzędów państwowych; panowanie, rządzenie".

IO Przybylski: Podstawowe zagadnienia..., s. 8. Autorem ciekawej definicji jest także T. Wałek (Podmiotowość i niepodległość, Kraków 1918,

s. 5), zdaniem którego władza Jest stosunkiem podporządkowania woli podległej pod wolę panującą. W odniesieniu do tej ostatniej władza jest

jej prawem podmiotowym; wola panującego jest podmiotem władzy". Zdaniem J. Szczepańskiego (Zagadnienia socjologii współczesnej, PWN,

Warszawa 1965, ss. 68-69) „władza jest stosunkiem między dwoma osobnikami bądź też dwiema grupami, albo też między jednostką i grupą, w

której jedna strona podejmuje decyzje o pewnym stanie rzeczy, a druga je realizuje w sposób zgodny z decyzją, pod kontrolą decydującego".

Słownik języka polskiego ((red. nauk.) M. Szymczak, PWN, Warszawa 1985, t. III, s. 732) określa władzę jako „prawo rządzenia państwem,

panowanie, rządzenie; stosunek społeczny między dwiema grupami, polegający na tym, że jedna z grup może w sposób trwały oddziaływać na

postępowanie grupy drugiej w realizacji zadań społecznych i ma środki zapewniające jej kontrolę tego postępowania", a C. Cies ielski, B.

Piasecki, K. Podoski i A. Soboci-ński (Nauka o polityce, Gdańsk 1989, s. 86) uważają, że władza to „taki stosunek społeczny między jednostką

a grupą lub między dwiema grupami, który polega na tym, że jedna ze stron tego stosunku może w sposób trwały i instytucjonalnie zagwaranto-

wany zmuszać drugą stronę do określonego postępowania".

11 Por. Nauka o polityce, (red.) A. Bodnar..., s. 17 oraz T. Langer, J. Jabłońska - B o n c a: Wstęp do prawoznawstwa, Gdańsk 1984, ss. 142-

143. Podobna definicja znalazła się w Małym słowniku terminów i pojęć filozoficznych, Warszawa 198?. s. 423. Określono w nim władzę jako

„zdolność jednostki lub grupy do wpływania na zachowania jednostek lub grup, zdolność do wywoływania określonych działań innych ludzi i

do kontrolowania ich przebiegu".

Str. 115

6) „konfliktową", według której władza ma możliwość

podejmowania decyzji regulujących rozdział dóbr w sytuacjach
konfliktowych. Zdaniem S. Ossowskiego „[...] przez władzę rozumiemy
możność podejmowania i realizowania decyzji niezależnie od woli
ludzi, których decyzja w taki czy inny sposób dotyczy".

12

4.1.2. Władza a władza polityczna

Władza polityczna ma miejsce wtedy, gdy przynajmniej jeden z

podmiotów stosunku władzy ma realną możliwość podejmowania
społecznie ważkich decyzji regulujących zachowanie przede
wszystkim wielkich grup ludzi, a także kiedy ma realną możliwość
egzekwowania podjętych decyzji aż do stosowania przymusu
państwowego włącznie.

13

Kryteria wyróżnienia władzy politycznej są

więc oczywiste. Głównym z nich jest możliwość podejmowania decyzji
politycznych istotnych dla społeczeństwa, pomocniczym - możliwość
użycia zorganizowanego przymusu w celu wymuszenia danego
zachowania.

Zasadnicza różnica między władzą w ogólności a władzą po-

lityczną polega na tym, że ta druga łączy się zawsze pośrednio lub bez-
pośrednio z konfliktami w ramach wielkich grup społecznych (np.
narodów, grup wyznaniowych), wynikłymi na tle podziału
różnorodnych dóbr materialnych i niematerialnych.

14

Wewnątrz władzy

politycznej (rozumianej szeroko) dadzą się ponadto wyszczególnić

15

następujące kategorie:

1) władza polityczna (w znaczeniu węższym), należąca do

partii, która zwyciężyła w wyborach lub do koalicji rządowej;

2) władza państwowa, która przysługuje wskazanemu

konstytucyjnie podmiotowi, którego zakres społeczny określają normy
prawne;

16

12

Zob. S. Ossowski:0 strukturze społecznej, PWN, Warszawa 1986, s. 23.

13

Por. K o ryb s k i i in.: Współczesne państwowe..., ss. 23-24.

14

Por.

Andrzejewski

i

in.:

Wybrane

zagadnienia...,

s.

30,

K

o

w

a

l

s

k

i

i

in.:

Teoria

państwa

i

prawa...,

s.

86

oraz

N.

Nizio-Baron:

Podstawowe

kategorie

nauki

o

polityce,

[w:]

Nauka

o

polityce,

(red.)

J.

Misztal,

Wyd.

Polit.

Śląskiej,

Gliwice

1985, s. 35.

15

Por. A. N.

W r ó

b

l e

w s k

i:

Rodzaje władzy

w państwie. (Próba

systematyzacji),

„Studia Nauk Politycznych", 2(1981), ss. 151-152.

16

Zdaniem

E.

S.

Rappaporta

(Państwo

i

prawo.

Zarys

krytyki

radykalnej,

Warszawa

1909,

s.

16)

można

wskazać

na

cztery

zasadnicze

cechy

pojęcia

władzy

państwowej:

1) powszechność, 2) brak odpowiedzialności, 3) niepodzielność, 4) zwierzchnictwo.

Str. 116

3) władza publiczna, będąca jednocześnie kategorią prawną i

socjologiczną, wykazująca zarówno więź formalną z władzą państwową
(jako jej konstytucyjny organ), jak więź faktyczną- z władzą polityczną.

Wiele sporów w literaturze przedmiotu wynika ze wskazywania -

przez część teoretyków, a zwłaszcza przez zwolenników utożsamiania
władzy politycznej z władzą państwową- na konstytucję i normy prawne,
jako determinanty sprawowania władzy politycznej. Byli też tacy, którzy tę
drugą postrzegali jako najbardziej rozwiniętą, ale nie jedyną postać
władzy politycznej, której cechą jest także działalność partii, związków
zawodowych, dużych organizacji gospodarczych, a zatem szersze,
wewnętrznie zróżnicowane i powiązane siecią instytucjonalną społe-
czności, mające publiczny charakter.

17

Nosicielem władzy politycznej jest państwo, uczestnikami władzy są

zaś organizacje społeczne (tzn. niepaństwowe) oraz obywatele. Wyróżnia
się także podmioty władczych uprawnień, czyli organy państwowe i organy
organizacji społecznych wypełniające poruczenia państwa oraz podmioty
podporządkowane - społeczeństwo, naród i obywateli.
Podsumowując nasze rozważania, dochodzimy do wniosku, że

władza polityczna to system stosunków społecznych,

zachodzących pomiędzy określonymi podmiotami, polegający na

możliwości stosowania trwałego i instytucjonalnego przymusu

w celu zmuszenia drugiej strony do określonego postępowania.

18

4.2. Funkcje władzy politycznej

Władza polityczna spełnia określone funkcje społeczne. Polega to

głównie na tym, że podejmuje ona decyzje polityczne i dąży do wprowa-
dzenia ich w życie. Władzę polityczną cechuje jeszcze to, że może ona w

17

Por. A. Czajowski: Władza polityczna. Analiza pojęcia, [w:] Kategorie analizy politologicznej, (red.) A. W. Jabłoński, L.

Sobkowiak, Wyd. UWr, Wrocław 1991. s. 35.

18

Por. Bujak: Przedmiot nauk politycznych..., Kraków..., s. 23, J. H a u s n e r: Związki władzy ekonomicznej i politycznej \v

procesie reformy gospodarczej w PRL.„Studia Nauk Politycznych", 4(1986), ss. 122-123 oraz M. K a r w a t: Podstawowe problemy

metodologiczne języka nauki o polityce, [w:] Wprowadzenie do teorii polityki, (red.) J. P. Gieorgica, Warszawa 1982,1.1, s. 103.

Str. 117
sposób radykalny zmieniać stosunki społeczne i losy ludzi, także utrzymy-
wać społeczny status quo albo podejmować decyzje ze społecznego
punktu widzenia szkodliwe.

19

Funkcje władzy politycznej można opisywać przy użyciu najroz-

maitszych kryteriów. Dla zachowania jasności naszych wywodów, pro-
ponujemy rozpatrywanie tychże funkcji według kryterium ich szcze-
gółowości. Dlatego też możemy wskazać na następujące funkcje władzy
politycznej:

1) sensu largo (określające całe płaszczyzny działania władzy po-

litycznej);

2) sensu stricto (określające szczegółowo poszczególne rodzaje

działań władzy politycznej).

Ad 1) Według J. Kowalskiego, W. Lamentowicza i P. Winczorka

w skład funkcji władzy politycznej sensu largo wchodzą następujące
funkcje: a) integracyjna; b) dystrybucyjna; c) ochronna; d) strukturo-
twórcza.

20

Funkcja integracyjna polega na hamowaniu naturalnych - w nie-

których społeczeństwach - tendencji odśrodkowych i zapewnieniu władzy
centralnej najważniejszego znaczenia w kierowaniu krajem. Przykładem
tendencji odśrodkowych w naszym kraju może być działalność książąt
dzielnicowych w wiekach XII i XIII. Rozdrobnienie feudalne doprowa-
dziło do prawie całkowitego zaniku władzy centralnej. Wzmocnienie wła-
dzy księcia dzierżącego dzielnicę senioralną nie leżało w niczyim interesie,
za wyjątkiem interesu seniora i jego stronników. Dopiero ponowne skupi-
enie władzy w jednym ośrodku ogólnonarodowym doprowadziło do
zjednoczenia ziem polskich. Gdy w tym samym czasie na tym samym ob-
szarze działa więcej niż jeden ośrodek integracyjny, to nie dochodzi do
spełnienia funkcji integracyjnej, a każdy z tych ośrodków pełni funkcję
integracyjną tylko na takim obszarze, jaki zdoła sobie podporządkować.

Funkcja dystrybucyjna władzy politycznej związana jest z kon-

fliktem dotyczącym społecznie pożądanych dóbr, których dysponentami
są podmioty tej władzy. Jednocześnie należy nadmienić, że podmioty
władzy politycznej działają także jako pośrednicy w rozprowadzaniu

19

Por. M i e l e c k i: Władza polityczna..., s. 38.

20 Por. Kowalski i in.: Teoria państwa..., s. 67 i n. oraz Kowalski i in.: Teoria państwa i prawa..., ss. 107-108. Zob. także M. C h m a j, M.

Żmigrodzki: O funkcjach władzy politycznej, [w:] Społeczeństwo, państwo, władza, (red.) M. Żmigrodzki, M. Chmaj, Lublin 1995.

Str. 118
różnego rodzaju wartości i dóbr tworzonych poza systemem
politycznym. Takie znaczenie mają m.in. plany gospodarcze o
znaczeniu makrostrategicznym. Należy podkreślić, że pośrednictwo
podmiotów władzy politycznej nie ma cech bezstronnego arbitrażu.
Głównie dlatego, że jest ono narzucone i przymusowe.

21

Realizację funkcji ochronnej rozpatrzymy biorąc pod uwagę

- płaszczyznę kontaktów zewnętrznych łączących system

polityczny z jego otoczeniem, a zwłaszcza z tymi fragmentami tego
otoczenia, które nie są objęte innymi systemami tego samego
społeczeństwa (np. kontakty między systemami różnych narodów);

- płaszczyznę kontaktów wewnętrznych, gdzie realizacja

funkcji ochronnej jest odpowiedzią na społeczną potrzebę
bezpieczeństwa osiąga nego nawet kosztem poddania się dominacji ze
strony dzierżycieli władzy politycznej.

22

Funkcja strukturotwórcza władzy politycznej związana jest z

tworzeniem mechanizmów społecznych, które umożliwiałyby dostęp do
rządzenia reprezentantom wszystkich ważnych grup społecznych. Sam
bowiem dostęp do władzy jest pewną wartością, wokół której mogą
powstawać konflikty i podziały społeczne. Tworzenie pewnych
mechanizmów, struktur, dzięki którym do obszaru władzy lub obszaru
wpływu na władzę przenikają nowe jednostki, jest podstawowym
zadaniem każdej władzy, która chce uniknąć rewolucji.

Ad 2) Do funkcji władzy politycznej sensu stricto zaliczymy

następujące funkcje, które charakteryzują najważniejsze zadania tej
władzy odnośnie podmiotów pozostających z nią w stosunkach
podporządkowania:

- stanowienie prawa, wydawanie norm (ustawy, dekrety,

zarządzenia, rozporządzenia - nazwa nie ma znaczenia), których
obywatele powinni przestrzegać;

- uruchamianie środków i form instytucjonalnych

zapewniających poszanowanie tych norm;

- tworzenie lub modyfikowanie organów państwowych i

ustalanie (w zależności od przypadku), w jaki sposób obywatele biorą
udział w ich składzie i decyzjach (np. wybory, referendum);
- kierowanie państwowymi środkami represji i kontroli;

21 K o w a l s k i i in.: Teoria państwa i prawa..., ss. 107-108.

22 Tamże, s. 108.

Str. 119

- powoływanie do życia instytucji użyteczności publicznej,

określenie ich kompetencji, struktury wewnętrznej i modelu
funkcjonowania;

- mianowanie personelu w aparacie państwowym i w

instytucjach użyteczności publicznej;

- podejmowanie decyzji w zakresie finansów państwa:

ściąganie podatków, ustalanie ich redystrybucji;

- podejmowanie decyzji w imieniu państwa i prowadzenie

negocjacji z innymi państwami i organizacjami ponadnarodowymi;

- wpływanie na działalność naukową, kulturalną, oświatową

i propagandową.

Władza polityczna, aby być efektywna, powinna spełniać

wszystkie funkcje określone przez nas jako sensu largo i przynajmniej
większość funkcji, określonych jako sensu stricto

4.3. Sprawowanie władzy politycznej

Ksawery Szaniawski w roku 1810 stwierdził, że „[...] rządzić

jest to dawać przepisy, nakazywać ich wykonywanie, pilnować ich
uskuteczniania".

24

Ta bardzo zwięzła, ale jednocześnie niezwykle

wnikliwa definicja, mogłaby wystarczyć za całe nasze dalsze rozważania
o wykonywaniu władzy. Jednakże z naukowego obowiązku
poczuwamy się do szerszego omówienia problemów wskazanych w tej
definicji.

4.3.1. Rządzenie

Za W. Pietrasem stwierdzamy, że na władzę polityczną

(rządzenie) składają się cztery dopełniające się typy decyzji:

- decydowanie o tym, co jest treścią interesów

poszczególnych grup społecznych w danych warunkach (określane
mianem konkretyzacji interesów);

23 Por. H a u b e n: Uwagi o polityce..., s. 19; S. O p a r a: Wiedza o społeczeństwie.

Podstawowe pojęcia, WSiP, Warszawa 1987, s. 132 oraz S. W r ó b e 1: Przywództwo

polityczne i władza polityczna w ujęciu Talcotta Parsonsa, „Studia Nauk Pol

itycznych", 1-3(1990), s. 133.

24 X. Szaniawski: O rządzeniu y radzeniu, Drukarnia Xsięży Piarów, Warszawa

1810,s.4.

Str. 120

- decydowanie o kompetencji różnych podmiotów w

zakresie realizacji interesów o skonkretyzowanej treści;

- decydowanie o celach, dla których możliwe jest użycie

społecznych zasobów środków przymusu oraz o ich dyslokacji;

- decydowanie o składzie personalnym grup podejmujących i

egzekwujących decyzje w powyższych zakresach.

25

Rządzenie to wykonywanie władzy państwowej,

a więc proces podejmowania decyzji i ich realizacja za

pomocą aparatu państwowego.

26

Funkcjonalnym

wymogiem

sprawowania

władzy

w

społeczeństwie jest istnienie wyodrębnionej grupy ludzi zajmującej się
rządzeniem.

27

Grupę taką stanowią „rządzący", ci zaś, którzy podlegają

ich władzy, to „rządzeni". W literaturze przedmiotu istnieje wiele
różnych określeń grupy rządzącej, przy czym do najczęściej
spotykanych należą: „elita władzy", „kierownictwo polityczne",
„władza polityczna", „grupa przywódcza". Autorzy zachodni stosują
najczęściej określenie „elita władzy".

Kim są więc „rządzący"? Z prawno-konstytucyjnego punktu

widzenia odpowiedź wydaje się bardzo prosta - rządzi ten, komu
prawo do sprawowania suwerennej władzy zostało przekazane na
mocy ustawy zasadniczej. Jest nim zbiorowy podmiot społeczny
(suweren) określany przez konstytucje współczesne jako lud lub
naród.

29

25

Zob. W. P i e t r a s: Władza polityczna i jej przedmiot, „Studia Nauk Politycznych".3-4(1985). s. 90.

26 Por. Redelbach iin.: Zarys teorii..., s. 56.

27 Por. H. A r e n d t: On Yiolence, [w:] Crises ofthe Republic, Harcourt Brace Jaranowich, New York 1972, s. 143.

28 Klasycznym przedstawicielem takiego podejścia jest C. W. Mills (The Power Elitę,Oxford University Press, New York 1966, ss. 3-4),

którego zdaniem elita władzy to „tepolityczne, ekonomiczne i wojskowe kręgi, które jako zawiły zespół nakładających się klik dzielą decyzje

mające co najmniej państwowe konsekwencje o tyle, że narodowe wydarzenia zadecydowały o tym, że elity władzy to są ci, którzy decydują o

tych wy

darzeniach".

29 W latach 1952-1989 formalnie suwerenem w naszym kraju był „lud pracujący miast i wsi". Po rewizji Konstytucji z grudnia 1989 roku

zapisano, że „W Rzeczypospolitej Polskiej władza zwierzchnia należy do narodu". Zob. art. 2, ust. 2 pozostawionych w mocy przepisów

Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 22 lipca 1952 roku.

Str. 121

Z praktyki politycznej natomiast wynika, że liczne organy państwa,
zarówno kolegialne, jak i jednoosobowe, są wyposażone przez ustawy w
uprawnienia umożliwiające rządzenie. Możemy przyjąć założenie, że
suweren rządzi jedynie pośrednio (wyjątkiem od tej zasady jest instytucja
ogólnonarodowego

referendum),

w

drodze

wyboru

swoich

przedstawicieli do organów władzy państwowej, a owi przedstawiciele
rządzą w sposób bezpośredni, teoretycznie w imieniu suwerena.

Rządząc, rozstrzyga się konflikty i spory wynikające z zaspoka-

jania potrzeb obywateli; zapewnia się trwanie i pozycję państwa na arenie
międzynarodowej oraz ład i porządek wewnętrzny. Rządzenie obejmuje
także działania zapewniające środki na funkcjonowanie aparatu państwo-
wego, a także realizację jego zadań. W szczególności rządzenie obejmuje
takie działania państwa, jak wydawanie aktów prawodawczych, decyzji
administracyjnych i orzeczeń sądowych.

31

Jednym z ważniejszych aspektów sprawowania władzy jest egze-

kwowanie posłuchu. Miernikiem tego może być stosunek liczby decyzji
podjętych do wykonanych. Władza będzie tym silniejsza, im więcej podję-
tych przez nią decyzji zostanie wprowadzonych w życie. Zdaniem G.
Bokszańskiej odpowiedź na pytanie, kiedy władza może liczyć na posłuch,
zależy od tego, w jaki sposób
1) nie przeciwstawia się społeczeństwu;
2) nie narzuca swoich poglądów społeczeństwu wbrew jego opinii;

3) zaspokaja żywotne interesy grupy społecznej, na której się op-

iera w taki sposób i w takich rozmiarach, że nie zubaża to innych grup
społecznych;

4) nie staje się niewolnikiem tych, którzy mają być narzędziem

realizującym jej cele.

32

Należy także zauważyć, że w dziedzinie rządzenia występują również

działania niewładcze, w których ujawnia się w rządzeniu nie tyle
przymus, ile przekonywanie i perswazja oraz oddziaływanie przez środki
ekonomiczne. Rządzeni nie są zmuszani wprost do określonych
zachowań ale wskazuje się im na celowość zachowań
zmierzających do

30 Zob. także M. Chmaj, M. Żmigrodzki: Status prawny partii politycznych w Polsce, Toruń 1995, s. 56.

31 Por. Redelbach iin.: Zarys teorii..., s. 57.

32 G. Bokszańska: Władza polityczna, [w:] Materiały do studiowania przedmiotu „Nauka o polityce", (red.) W. Baranowski i S. Krakowski,

Wyd. Polit. Łódzkiej, Łódź 1988, ss. 44-45.

Str122
pożądanych przez rządzących skutków. Działania niewładcze występują
przede wszystkim tam, gdzie rządzący i rządzeni przyjmują analogiczne
wartości, a rządzeni uznają autorytet rządzących w jakiejś dziedzinie i w
jakiejś mierze.

33

4.3.2. Środki sprawowania władzy politycznej

Jak zauważył T. Parsons władza to pośrednik funkcjonujący w

systemie politycznym analogicznie, jak pieniądz na rynku. Osoba dyspo-
nująca władzą, podobnie do dysponenta gotówką, może w dowolnie
wybranym miejscu systemu politycznego i w dowolnym czasie uzyskać
to, co uzna za niezbędne dla zaspokojenia potrzeb grup, z którymi się
utożsamia.

34

Porównanie takie, aczkolwiek obrazowe, nie daje jednak

odpowiedzi na pytanie, jakimi środkami jest sprawowana władza
polityczna.

Zanim podejmiemy próbę wskazania, jakimi środkami jest

sprawowana władza polityczna, wyjaśnimy, że poprzez środki
sprawowania władzy politycznej rozumiemy takie dostępne formy
oddziaływania, dzięki którym rządzący wpływają na określone
zachowanie się rządzonych.

Zdaniem J. Kowalskiego, W. Lamentowicza i P. Winczorka do

katalogu środków sprawowania władzy zaliczamy

1) przymus fizyczny, stanowiący element konstytutywny

pojęcia władzy, pociągający jednak za sobą zawsze mniej lub
bardziej rozległe koszty, wynikające m.in. z uruchomienia aparatu
represji;

2) bodźce materialne i moralne, jedne ze skuteczniejszych

stymulatorów pożądanych zachowań: otwierają szerszy dostęp do
wartości będących przedmiotem powszechnego pożądania w zamian za
uległość wobec decyzji władczych; bywają powiązane z groźbą
zastosowania przymusu w przypadku niepodporządkowania;

3) zabiegi perswazyjno-ideologiczne, wykazujące pozorną lub

rzeczywistą zgodność między, z jednej strony, interesami, celami,
systemem wartości dzierżyciela władzy a, z drugiej, interesami,
celami, systemem

33 R e d e l b a c h i in.: Zarys teorii..., s. 58.

34 T. P a r s o n s: On the Concept of Political Power, [w:] Sociological Theory and Modern Society, New York 1962, s. 306-309.

Str. 123
wartości podmiotów podporządkowanych (są środkami oddziaływania
na świadomość i procesy motywacyjne);

4) regulację dopływu (aspekt ilościowy) oraz kontrolę treści

(aspekt jakościowy) informacji niezbędnych do podejmowania
działań, przy czym wzrost znaczenia tego stymulatora jest związany z
postępujące tendencją racjonalizacji zachowań ludzkich, a także
narastającą złożonością rzeczywistości społecznej, gospodarczej,
technicznej, politycznej itp.

35

Powyższy katalog nie jest wprawdzie wyczerpujący, można bo-

wiem wskazać na jeszcze wiele innych środków sprawowania władzy
politycznej, jednak jego zaletą jest zwięzłość i klarowność, dlatego też
na nim poprzestaniemy.

4.4. Legitymizacja władzy politycznej

4.4.1. Ewolucja koncepcji prawomocności

Słowo

„prawomocność"

jest

polskim

odpowiednikiem

łacińskiego wyrażenia legitimere

36

, od którego pochodzi angielskie

legitimate

31

czy niemieckie legitime. Przyjmujemy więc, że pojęcia

„prawomocność" i „legitymacja" są tożsame, dlatego dalej używane
będą zamiennie. Należy również dokonać rozróżnienia między
prawomocnością (legitymacją), a uprawomocnieniem (legitymizacją)
oraz delegirymizacją. Otóż jeśli przez prawomocność danej władzy
rozumiemy pewien stan

38

, to wówczas

35 Por. Kowalski i in.: Teoria państwa i prawa..., ss. 102-104 oraz Kowalski i in.: Teoria państwa..., s. 62.
36 Zdaniem J. Kowalskiego, W. Lamentowicza i P. Winczorka (Teoria państwa i prawa..., s. 111) źródłosłowem terminu
„legitymacja" jest łacińskie pojęcie prawnicze -lex, legis, a terminu „prawowita", polskie „prawo".
37 Por. P. P a c e w i c z: Pomiędzy myślą a rzeczywistością. Rewolucja Jako zjawisko psychologiczne, Warszawa 1983, s.
154.
38 Zdaniem S. M. Lipseta (Political Mań. The Social Bases ofPolitics, Doubleday & Company Inc., Garden City, New
York 1960, s. 77 oraz Political Mań, Mercury Books, London 1963, s. 77) prawomocność jest to zdolność systemu do
wywoływania i podtrzymywania przekonań, że istniejące instytucje polityczne są najwłaściwsze dla danego społeczeństwa,
a w ujęciu J. Linza (Legitimacy of Democracy and the Socio-economic System, [w:] Comparing Pluralist Democracies:
Strains on Legitimacy, (ed. by) M. Dogan, Westenwiew Press, Boulder 1988, s. 65) legitymacja to „przekonanie, że
pomimo krótkokadencyjności i porażek instytucji politycznych, są one lepsze od czegokolwiek co mogłoby być
ustanowione i dlatego mogą wymusić posłuszeństwo".

Str. 124
legitymizacja jest procesem wiodącym do tego stanu; natomiast
delegitymizacja jest procesem odwrotnym, czyli erozją prawomocności.

39

O legitymizacji możemy przy tym mówić w aspekcie podmiotu

sprawującego władzę oraz sposobu jej sprawowania.

40

Legitymizacja pod-

miotu władzy oznacza, że rządząca w systemie politycznym grupa osób
osiągnęła swoje stanowiska zgodnie z obowiązującymi normami, przede
wszystkim zaś normami prawnymi. ^Jedynym bowiem legalnym sposobem
zdobycia władzy w państwie przez daną partię jest wygranie wyborów
parlamentarnych. Legitymizacja sposobu sprawowania władzy oznacza
zaś, że wszystkie instytucje wchodzące w skład systemu władzy powołane
zostały zgodnie z obowiązującymi normami oraz że funkcjonują one
zgodnie ze swoimi kompetencjami oraz na podstawie istniejących norm
prawnych/"

Przez legitymację władzy politycznej będziemy zaś rozumieć

wytworzenie u poddanych lub obywateli przekonania, że ci co rządzą są

do tego uprawnieni, a sposoby sprawowania władzy są prawo wite.42

Od zjawiska legitymizacji władzy politycznej odróżnić należy te¬orię

legitymizmu. Była to bowiem doktryna polityczna, która pojawiła się w

początkach XIX wieku w Europie jako odpowiedź na antyfeudalne i

antymonarchiczne ruchy rewolucyjne. A zatem pojęcia „legitymizm" i

„legitymacja" (legitymizacja) odnoszą się do zjawisk o różnym zasięgu i

charakterze, choć ich źródłosłów jest taki sam.43

39 Zob. J. G a j d a: Prawomocność polityczna, [w:] Wprowadzenie do teorii polityki,red.) J. P.

Gieorgica, t. IV, Warszawa 1981, s. 251; J. G a j d a: Proces legitymizacji władzy politycznej,
[w:] Elementy teorii polityki, (red.) K. Opałek, PWN, Warszawa 1989, s. 336 oraz J. G a j d a:
Legitymizacja kapitalistycznych systemów politycznych, „Studia Nauk Politycznych", 3(1983), s.
46.

40 Odnośnie sposobu sprawowania władzy politycznej interesujące stanowisko zajął W.

Lamentowicz, wskazując na jej kulturowe aspekty. Zob. W. Lamentowicz: Kul¬turowe aspekty
legitymizacji monocentrycznych struktur politycznych, [w:] Legity¬macja. Klasyczne teorie i
polskie doświadczenia, (red.) A. Rychard i A. Sułek, War¬szawa 1988, ss. 71-72.

41 Por. Andrzejewski iin.: Wybrane zagadnienia..., s. 31.
42 Por. Langer, Jabłońska-Bonca: Wstęp do prawoznawstwa..., s. 143; P a ł e c k i; Prawo,

polityka, władza..., ss. 53-55 oraz W. Wesołowski: Weberowska koncepcja legitymizacji:
ograniczenia i kontynuacje, [w:] Legitymacja. Klasyczne teorie i polskie doświadczenia, (red.) A.
Rychard i A. Sułek, Warszawa 1988, s. 34.

43 K o w a l s k i i in.: Teoria państwa i prawa..., s. 251.

Str.125

Pierwszą historycznie koncepcję prawomocności, zgodnie z którą
posiadanie lub dążenie do posiadania pewnych wartości są jedynym
kryterium prawomocności, określa się mianem tradycyjnej.

44

Uzyskanie

tytułu do prawomocności opiera się tu na spełnieniu pewnych
zewnętrznych lub transcendentalnych wartości, takich jak: boskie
pochodzenie, boskie powołanie, boska inspiracja, prawo natury, prawo
historii, nieśmiertelna tradycja, prawo ludzkie itd. Nawet pobieżna
znajomość historii pozwala umiejscowić powyższe wartości w czasie i
przestrzeni.

45

Tego rodzaju koncepcja, mimo swej ograniczoności

teoretycznej (koncentracja na jednym wyznaczniku czy rodzaju
prawomocności), w różnych szatach ideowych wykazywała zawsze dużą
żywotność. Teokratyczna teoria państwa przyjęła feudalną organizację
państwową za odzwierciedlenie nadprzyrodzonego Królestwa
Niebieskiego na Ziemi. W Hobbesowskim modelu społeczeństwa
podporządkowanie się władzy państwowej wynikało z jej pozycji
gwaranta „umowy społecznej". Teoria państwa jako tworu urze-
czywistniającego ideę moralną posłużyła Heglowi do przedstawienia
burżuazji pruskiej jako gwaranta „umowy społecznej".

Na przestrzeni XVIII i XIX stuleci wraz ze zmianami warunków

społecznych nastąpiło w nauce i filozofii europejskiej istotne przewartoś-
ciowanie poglądów na legitymizację władzy politycznej. Boskie po-
chodzenie władzy (panowanie z łaski Bożej) zostało zakwestionowane.
Koncepcje całkowitej równości wszystkich ludzi (także wobec Boga)
podważyły zasadę uprzywilejowania rządzących i wskazały drogę do
poszukiwania nowych źródeł władzy politycznej. Suwerenem stał się lud.
Tak narodziła się historycznie druga koncepcja prawomocności, wy-
sunięta w ramach klasycznej teorii demokracji jako teoria zgody (consent
theory).

46

Według klasycznych liberałów tylko ta forma rządów jest pra-

womocna, która gwarantuje szeroką i świadomą partycypację obywateli w
procesie politycznym i zdobywa poparcie obywateli. Zaledwie uległość
lub bierne przyzwolenie nie były akceptowane jako źródło prawomoc-
ności.

Trzecia koncepcja prawomocności powstała na kontynencie am-

erykańskim. Jest ona związana z tak znanymi badaczami, jak D. Easton,

44. Por. G a j d a: Legitymizacja kapitalistycznych..., ss. 46-47 oraz G a j d a: Proces
legitymizacji..., ss. 336-337.

45

Por. Kowalski i in.: Teoria państwa..., ss. 48-49.

46

Por. F. M ł y n a r s k i : Człowiek w dziejach. Jednostka - państwo - naród, [w:]

Szkice z historii socjologii polskiej, (red.) K. Z. Sowa, Warszawa 1983, ss. 221-223.

Str. 126
S. M. Lipset

47

, C. Friedrich czy P. G. Stillman. Według nich legitymacja

jest przede wszystkim rodzajem przekonania społecznego o rym, że ok-
reślony obiekt systemu jest „słuszny i władczy w sferze politycznej".

48

Legitymizacja jest traktowana tutaj łącznie w płaszczyźnie
socjologicznej, psychologicznej i prawnej.

49

Czwarta koncepcja prawomocności stanowi logiczną konsek-

wencję trzeciej i określana jest jako „behawioralna".

50

Rozwinęła ona

zainteresowanie stabilizacją politycznego status quo, całym
repertuarem środków i mechanizmów legitymizacji systemów
politycznych. Przymus fizyczny, wszelkiego rodzaju psychologiczne
oraz socjotechniczne formy manipulacji są instrumentami osiągania
prawomocności. Legitymacja władzy politycznej oznacza zatem jej
akceptację, wynikającą z samego faktu istnienia władzy, braku
alternatywy oraz beznadziejności prób podważenia reżimu.

4.4.2. Teoria prawomocności Maxa Webera

Klasyczną już dzisiaj koncepcję prawomocności władzy -po-

litycznej stworzył wybitny niemiecki socjolog - Max Weber (1864-
1920). W Weberowskiej teorii polityki analiza zależności między
władzą (aspekt polityczny) a jej legitymacją (aspekt wartościujący)
uzyskała podstawowe znaczenie.51 Sposoby, metody i środki
gwarantowania przez elity przywódcze lojalności wobec państwa,
związków oraz partii politycznych, tj. własnego panowania, podnosił
Weber do rangi „podstawowego problemu socjologicznego".

52

47

Szerokie ujęcie koncepcji legitymacji S. M. Lipseta zostało przedstawione w jego

książce: Political Mań. The Social... Interesujące jest także przedstawienie przez niego
dynamiki legitymacji i jej związków z efektywnością za pomocą matrycy. Zob. M. D o-
g a n: Conception of Legitymacy, [w:] Encyclopedia ofGovernment and Politics, (ed.
by) M. Hawkesworth and M. Kogan, Routledge, New York 1992,1.1, s. 123.

48

T. L a n g e r: Amerykańska wersja analizy systemowej w nauce o polityce, War

szawa 1977, s. 4.

49

Por. D. E a s t o n: A Systems Analysis of Political Life, New York 1965, s. 278;

C. F r i e d r i c h: Mań andHis Government, New York 1963, s. 234 oraz P. G. S t i 1-
1 m a n: The Concept ofLegitimacy, „Polity", 7(1975), ss. 37-38.

50

Por. G a j d a: Prawomocność polityczna..., s. 19 oraz Gaj da: Legitymizacja

kapitalistycznych..., s. 47.

51. Por. J. J. W i a t r: Socjologia stosunków politycznych, Warszawa 1977, s. 116.

52

Zob. M. W e b e r: Gesammelte Aufalzee żur Soziologie undSozial Politik, Ttibingen 1924, s. 444.

Str. 127
Stawiając kwestię prawomocności (Legitimitdf) sprawowania władzy
przez polityków, uczony ten poszukiwał racjonalnej odpowiedzi na
dwa podstawowe pytania:

1. Jakie wewnętrzne podstawy prawomocności i zewnętrzne

środki przymusu wspierają wszelkie panowanie?

2. Co poczynają władze polityczne, aby utrzymać swoje pano-

wanie?

53

Z kilku teoretycznie możliwych czynników prawomocności pano-

wania, takich jak: przymus, przemoc, przyzwolenie, aktywne wsparcie
rządzonych, właśnie przemoc przyciągnęła jego szczególną uwagę. Pier-
wszy i trzeci zostały uznane za przypadki graniczne. M. Weber twierdząc,
że podstawową cechą państwa jest „legitymowane użycie siły", nie nego-
wał jednocześnie roli przymusu jako podbudowy stosunków panowania.
Zwracał przy tym uwagę na to, że władza jedynie wtedy jest zdolna do
urzeczywistnienia swych celów, gdy rządzeni traktują stosunki panowania
jako „wiążące". Każde bowiem ponowanie może być legitymowane przez
różnorodne czynniki:
1) afektywne (uczuciowe oddanie);
2) racjonalno-aksjologiczne (wiarę w to, że władza, panowanie są
nakazem i środkiem realizacji określonych wartości etycznych);
3) interesy (oczekiwanie na zaspokojenie określonych potrzeb).
Ukazał to Weber konstruując trzy „czyste typy" panowania: 1) tradycyjne;
2) charyzmatyczne; 3) legalne.

4.4.2.1. Panowanie tradycyjne

Panowanie tradycyjne opiera się na wierze, rządzonych w pra-

womocność władzy, która „istniała zawszę". Odziedziczony status społe-
czny jest głównym źródłem sprawowania władzy politycznej.

35

5 3

Por. G. L e n s k i: Power cmdPrivilege, New York 1966, s. 43.

54

Zob. B e n d i x: Max Weber..., ss. 253-433; M. W e b e r: Trzy czyste typy panow ania, [w:]

Elementy teorii socjologicznych, (red.) W. Derczyński i in., Warszawa 1975,ss. 539-551; K. G r z y
b o w s k i: Nauka o polityce, Kraków 1949, ss. 25-31; J. Gaj-
d a: Przyczynek do problematyki przywództwa politycznego, „Studia Nauk Politycznych", 3(1981),
ss. 138-140; G. L. S e i d l e r: Teoria państwa i prawa. (Część analityczna), Kraków 1951, s. 3
oraz Wesołowski: Weberowska koncepcja legitymizacji..., s. 38.

55

M. S o b o l e w s k i (Podstawy teorii państwa, Wyd. UJ, Kraków 1986, s. 22) zwraca uwagę

na poważną rolę konformizmu w zacofaniu jednostek, jako czynnika utrwalającego władzę. Jest to
odruch wyrobiony w długiej praktyce społecznej, przy czym jest obojętne, czy władzę ocenia się
pozytywnie czy negatywnie - odruch ten bowiem rodzi się w stosunku do każdej władzy.

Str. 128
Zakres władzy rozkazodawczej panującego (pana) wyznaczony jest
przez tradycję.

56

Bezwzględne naruszenie tego zakresu przez pana

podważałoby prawomocność jego własnego panowania opartego na
uznaniu świętości. Ustanowienie nowych praw niezgodnych z
tradycyjnymi normami jest zasadniczo niemożliwe: wprowadzanie
nowych przepisów prawnych dokonuje się w praktyce w drodze ich
„odkrywania" i „przypominania" jako od dawna obowiązujących. Poza
tradycyjnymi normami wola pana jest ograniczana tylko poczuciem
słuszności, a więc w sposób bardzo elastyczny. Zatem prawomocność
tego rodzaju występuje wszędzie tam. gdzie „władcy" domagają się
posłuszeństwa na podstawie przyjętych obyczajów, co zdarza się w
każdej konstelacji historycznej. Może to dotyczyć również
powoływania się na obyczaje tzw. „narodów cywilizowanych" świata
cywilizowanego, utożsamianego z reguły z Zachodem Prawomocność
w tym typie panowania zagwarantowana jest nie tylko istnieniem
tradycji, ale i określoną organizacją społeczeństwa. Najczystszym
typem panowania tradycyjnego jest władza patriarchalna. Takie
panowanie (wzorujące się na tradycyjnym gospodarstwie domowym)
opiera się na stosunkach mających charakter wspólnoty, typem
rozkazującym jest „pan", służebnym „poddany", zespół zarządzający
ma zaś charakter służby.

W zależności od zakresu władzy, jej ograniczeń czy związanej

z tym pozycji sługi (aparatu władzy) Weber wyróżnił dwa warianty
panowania

tradycyjnego:

patrymonializm

i

feudalizm.

W

patrymonializmie występuje całkowita zależność sługi od pana,
zarówno gdy chodzi o sposób jego rekrutacji, jak stosunek do urzędu i
sposób jego sprawowania. Technicznymi środkami zarządzania
rozporządza całkowicie pan. Te zasady organizacji rozciągnięte były
na całe społeczeństwo. Feudalizm charakteryzuje się już większą sferą
autonomii dla szerszych grup społecznych.
W panowaniu tradycyjnym duże znaczenie ma przywiązanie do
tradycji i określonej organizacji społecznej, w której istotna jest rola
przy- j musu. Panowanie tradycyjne musi być szczególnie wyczulone
na formalne ustalenie praw i obowiązków władzy i poddanych, a
także na skutki zbyt daleko posuniętej decentralizacji. Ochronę przed
taką właśnie decentralizacją stanowiło organizowanie zrzeszeń wspólnie
odpowiedzialnych za wykonywanie obowiązków publicznych, zbiorowa
odpowiedzialność rodu czy wspólnoty lokalnej itp.

56

Por. Bokszańska: Władza polityczna..., s. 37.

Str. 129

4.4.2.2. Panowanie charyzmatyczne.

Charyzmatyczna forma legitymacji (łac. charisma 'rzadki dar,

umiejętność, talent') opiera się na charyzmie przywódcy (proroka, bohat-
era, demagoga itp.), który musi dowieść, że ma charyzmę wynikającą z
objawienia, mocy magicznych, bohaterstwa, nadzwyczajnych umiejęt-
ności. Podstawą istnienia porządku społecznego i jego stabilności jest
zatem osoba przywódcy.

57

Panowanie legalne i tradycyjne uważał Weber

za trwałe i zaspokajające zwykłe, codzienne potrzeby społeczeństwa. Z
reguły przywództwo charyzmatyczne jest potrzebne w okresach kryzyso-
wych, aczkolwiek pojawia się także w trwałych systemach panowania.
Ludzie poddają się takiemu przywódcy, gdyż ulegają wierze w te
zjawiska, które potwierdzającego nadzwyczajne cechy.

58

Przywództwo charyzmatyczne jest „czystego typu" w momencie

jego powstawania, po czym oscyluje zwykle w kierunku dwóch pozosta-
łych typów panowania. Zmiana warunków społecznych sprawia, że przy-
wództwo charyzmatyczne, które z samego założenia jest nadzwyczajne i
niestabilne, wraz z zanikiem misji, do której zostało powołane, może
stracić poparcie rządzonych. Podobnie sukcesja charyzmy, niezależnie od
jej formy zmienia jej charakter. Dążenie do tego, by „moc charyz-
matyczna" służyła nadal interesom odpowiedniej społeczności sprawia, że
poszukuje się optymalnych metod jej przedłużenia. I tak następca
charyzmatycznego przywódcy może być wybierany m.in. w oparciu o
przyjęte kryteria „charyzmy", mianowany przez swego poprzednika czy
też ludzi z najbliższego kręgu władzy, co jest przyjęte powszechną akla-
macją. W przypadku niepowodzenia powyższych manipulacji interesy
grup społecznych korzystających z „charyzmy" przywódcy mogą zostać
zagrożone, gdy jej zabraknie.

57

Por. Bokszańska: Władza polityczna..., s. 38 oraz G a j d a: Proces legitymizacji..., s. 341.

58

Legitymizm charyzmatyczny odżył ponownie w XX wieku w tzw. „państwie partyjnym" w

postaci kultu wodza (np. Hitlera) oraz w tzw. „państwie z misją dziejową", w postaci kultu
jednostki (np. Stalina). W poszczególnych krajach kształtowała się cała drabina kultów, włącznie
do kultu całkiem lokalnych przywódców. Zob. R e d e l -
b a c h i in.: Zarys teorii..., s. 33.

Str. 130

Stąd pragnienie stworzenia bezosobowej postaci charyzmy, czyli jej
depersonalizacji. Źródłem prawomocności mogą być wówczas związki
krwi aktualnego podmiotu władzy ze swoim legendarnym protoplastą,
lub też instytucjonalizacja charyzmy. Zdaniem Webera charyzma jest
zjawiskiem powracającym, ludzie korzystający z niej zdobywali
bowiem przywództwo we wszystkich warunkach historycznych.

4.4.2.3. Panowanie legalne

Panowanie legalne - w przeciwieństwie do obydwu poprzednio

wymienionych typów prawomocności władzy - stanowi rezultat
stopniowego rozwoju państwa i społeczeństwa.

59

„Legenda panujących"

czy też „mit rządzących", oparte bądź na tradycji, bądź na
charyzmatycznym charakterze przywództwa ulegają, w warunkach
współczesnego świata, demitologizacji, stają się coraz trudniejsze do
utrzymania, upowszechnienia i utrwalenia w świadomości i postawach
rządzonych. „Dzisiaj -twierdzi Weber - najczęstszą podstawą
prawomocności jest wiara w prawo, gotowość podporządkowania się
przepisom poprawnym formalnie i ustanowionym zgodnie z przyj etą
procedurą".

60

W innym miejscu pisze: „Panowanie legalne istnieje

dzięki ustawie [...] Panuje tu podstawowe przekonanie, że każdą
normę prawną można stworzyć lub zmienić w drodze proceduralnie
poprawnego postępowania".

61

Taki system stanowi - zdaniem Webera - osobliwość świata

zachodniego i jest jedną z dwóch podstawowych (obok religii)
przyczyn, dla których świat ten osiągnął tak wysoki poziom rozwoju.
Weber dostrzegał negatywne przejawy funkcjonowania tego typu
organizacji społeczeństwa. Stąd też pojawiająca się często, szczególnie
przy analizie niektórych typów społeczeństw, jego znana kategoria
„wyradzania się biurokracji". Ponadto twierdził, że rzeczowość,
specjalizacja oraz inne wymogi nowoczesnej kultury, które oferuje
aparat administracyjny państwa legalnego, są lepsze od łaski,
wdzięczności i gniewu władców.

59

A. Redelbach, S. Wronkowska oraz Z. Ziembiński określają ten rodzaj legitymacji jako

„racjonalistyczny". Zob.60.Redelbach iin.: Zarys teorii..., s. 33.
61. B e n d i x: Max Weber. Portret uczonego..., s. 370.
62.Tamże, s. 371.

Str. 131

4.4.3. Inne koncepcje legitymacji

Na współczesne nauki społeczne duży wpływ wywarła koncepcja

legitymizacji stworzona przez D. Eastona. Założeniem jego koncepcji stała
się teza, iż podstawowym czynnikiem konfrontującym wszystkie
społeczeństwa jest niedostatek dóbr, traktowanych jako wartości, co
nieuchronnie prowadzi do sporów i kontrowersji wokół ich podziału.
Problemy te rozstrzyga polityka, a konkretnie decyzje polityczne, z
konieczności mające często charakter autorytarny. W związku z tym Easton
rozszerza znacznie tradycyjne pojęcie legitymacji widząc je jed¬nocześnie
w trzech wymiarach, jako: legitymację ideologiczną, struk¬turalną i
personalną.

Prawomocność ideologiczna opiera się na wartościach i

pryn¬cypiach, do których odwołuje się władza polityczna. Celem
legitymacji ideologicznej jest akceptacja dla głównych zasad, według
których władza jest zorganizowana w systemie politycznym, a także dla
zakresu tej władzy. Źródłem tej legitymacji może być zarówno sama
ideologia, jak i praktyczne działania państwowe obiektywnie korzystne dla
społeczeństwa i tak przez nie oceniane. W praktyce legitymacja
ideologiczna rozciąga się również na akceptację społeczną zasadniczych
zasad operacyjnych, według których zorganizowany jest system
sprawowania władzy.

62

Podstawą

legitymacji

strukturalnej

jest

przekonanie

o

pra¬worządnym charakterze norm regulujących wzajemne stosunki
pomiędzy władzą a społeczeństwem. Norm, które nie tylko zapewniają
społe¬czeństwu wpływ na decyzje władzy poprzez istnienie odpowiednich
dla tego celu instytucji prawnych (np. referendum, inicjatywy ludowej itp.),
ale także przyznających społeczeństwu prawo do powoływania
od¬powiednich władz w drodze wyborów, a także do odwoływania tychże
władz w trakcie ich kadencji

.63

Akceptacja społeczna dla porządku

prawnego sprawia, że jeżeli system polityczny działa zgodnie z
istnie¬jącymi normami, to tym samym jest prawomocny. Normy
legitymacji strukturalnej przesądzają o zgodnych z prawem działaniach
władzy oraz o tym, że wiążą one podmioty władzy z normami regulującymi
sposób do¬chodzenia do pozycji władczych i odchodzenia z tych pozycji w
sposób prawnie przewidziany. Legitymacja strukturalna jest (i powinna być)
synonimem państwa prawnego.

62

Zob. Langer, Jabłońska-Bonca: Wstęp do prawoznawstwa..., ss. 146-147 oraz Bokszańska: Władza

polityczna..., s. 41.
Zob. Langer, Jabłońska-Bonca: Wstęp do prawoznawstwa..., s. 144.

Str. 132

Źródłem legitymacji personalnej jest osobisty stosunek otoczenia do

osób pełniących role władcze w ramach danego systemu. W tym rodzaju
legitymacji rolę podstawową spełniają zachowania autorytetów, ich sposób
politycznego działania, a także do pewnego stopnia ich osobowość.
Pomimo pewnego stopnia zinstytucjonalizowania, władza w organizacjach
zhierarchizowanych nie jest nigdy całkowicie anonimowa. Sprawują ją
bowiem ludzie, którzy w formy prawno-organizacyjne aparatu
państwowego wkładają swój osobowość i styl. Rolę podstawową pełnią z
reguły społeczne oceny związane z zachowaniem owych autorytetów, stylem
ich politycznego działania, a także w dużym stopniu ich osobowością.

64

Inną koncepcję legitymizacji przedstawił niemiecki uczony J.

Habermas. Jego zdaniem państwo możemy ujmować jako system sprawują-
cy uprawomocnioną władzę. „Wyjściem" systemu są podejmowane na
wysokim szczeblu decyzje administracyjne, „wejściem" - lojalność mas. W
obu kierunkach może dojść do grożących kryzysem zakłóceń. Kryzysy
wejścia przybierają formę kryzysów racjonalności; systemowi admini-
stracyjnemu nie udaje się spełnić nakazów sterowania, jakie przejął od
systemu gospodarczego. Wynikiem tego jest dezorganizacja pewnych
dziedzin życia. Kryzysy wyjścia mają formę kryzysów uprawomocnienia;
systemowi uprawomocnienia nie udaje się utrzymać pożądanego poziomu
lojalności mas. „Państwo - twierdzi Habermas - może uniknąć problemu
uprawomocnienia w tej mierze, w jakiej uda się uniezależnić system ad-
ministracyjny od uprawomocniającego procesu kształtowania się woli".

65

Na gruncie polskiej politologii autorem oryginalnej koncepcji legitymacji
władzy politycznej jest K. Pałecki. Zgodnie z jego koncepcją władza
polityczna nie wymaga żadnego uzasadnienia, a jej uprawnienia władcze
usprawiedliwia sam fakt posiadania władzy (tzw. „samoistne źródło władzy
politycznej"). W bardziej umiarkowanej postaci ta tendencja przejawia się
głównie w rozmaitych działaniach organów władzy politycznej
ograniczających zakres lub skuteczność prawa obywatelskiego, działaniach
nadających mu charakter fasadowy, limitujących faktyczne możliwości
występowania przeciwko podmiotowi władczemu, ograniczających rolę
jednostki w państwie.

66

64.Langer, Jabłońska-Bonca: Wstęp do prawoznawstwa..., ss. 147-148 oraz G a j d a: Proces
legitymizacji..., s. 342.

65

Por. J. Habermas: Teoria i praktyka. Wybór pism, Warszawa 1983, ss. 462-464.

66

Zob. P a ł e c k i: Prawo, polityka, władza..., s. 55.

63