Bartoszewicki M., "Portretowe" monety wojskowe
Bartoszewicki M., "Portretowe" monety wojskowe, [w:] "Grosz", nr 92, I-III
2003. (www.grosz.numizmatyka.com.pl/archiwum/grosz92/index.html)
Stefanem Batorym, 7 typów z generalem Józefem
Zamieszczona w "Groszu" nr 90/2002 notatka p.
Bemem, 3 typy z marszalkiem Józefem Pilsudskim i po
Krzysztofa Lachowi-cza: "Ikonografia kościuszkowska
jednym typie z hetmanem Stefanem Czarneckim (tylko
na monetach i banknotach", porusza interesujący temat
St. Bulkiewicz opisuje go jako gen. Bema) i z ksieciem
zdobnictwa monet wojskowych motywami
Józefem Poniatowskim (tego W.Niemirycz uznal za
patriotycznymi. Cennym przyczynkiem jest odkrycie,
gen. Jana Henryka Dabrowskiego). Notatka p.
ze przedstawiane na monetach popiersie Tadeusza
Lachowicza uwypukla wiec jedna z wielu usterek
Kościuszki wzorowane jest na obrazie pędzla artysty
niektórych katalogów monet wojskowych, mala
malarza Józefa Meciny-Krzesza. W tej dziedzinie
wiarygodnosc i rzetelnosc podawanych opisów i rycin.
jednak nadal brak wiedzy o umieszczanych na
Moze wystarczaja dla poczatkujacych zbieraczy, ale
monetach wojskowych innych popiersiach sławnych
wytrawniejsi ze zdumieniem dowiaduja sie o setkach
dowódców polskich. Na razie wiadomo tylko, ze
nieznanych w zbiorach odmianach stempli, tworzywa i
grawer rytujący portrety korzystał z rysunków i
rozmiaru. Trafiajace sie rzeczywiste odmiany
fotografii w ówczesnych encyklopediach, nie
tworzywa i rozmiaru inne katalogi notuja od dawna.
informujących z jakich obrazów i muzeów sa te
Tak samo odmiany typu rewersu. Natomiast coraz
reprodukcje. Autor pionierskiej notatki chyba nie znal
czesciej odnajdywane przez dociekliwych
z autopsji omawianych monet, gdyz ich dane i szkice
kolekcjonerów drobne odmiany stempli awersów i
przepisal i przerysowal z komplikacji katalogowej
rewersów, wynikle glównie wskutek zastapienia
Wojciecha Niemirycza. Wskazuje na to bledna
nowym stemplem przedwczesnie zniszczony stary,
informacja o cynkowej złotówce ze spółdzielni 22
zanim wybito zamówiona ilosc monet danego
pulku artylerii polowej w Rzeszowie (sa tylko alumi-
nominalu, jeszcze nie uwzgledniaja zadne katalogi.
niowe) i brak portretowej monety 5 zlotych tego
Podobnie jak róznice grubosci i wagi monet. Pora by
emitenta, zmniejszane do 23,0 mm srednice wszystkich
zaczac to uwzgledniac. Wiedza o monetach z
zlotówek (zamiast 23,5 - 23,7 mm) i wiekszej
popiersiem Tadeusza Kosciuszki jest z pewnoscia
pieciozlotówki do 27,0 mm (zamiast 27,7mm), brak po
znacznie pelniejsza i co do badan kol. Lachowicza
parze kropek w na-pisach "21.W.P.P." i "34 P.P." oraz
wypada dodac kilka informacji nieznanych
nieporadne portrety Tadeusza Kosciuszki. Natomiast
numizmatykom PTN. Wprawdzie w ostatnim
wyraznie mniejszy portret na monecie 5 zlotych ze
trzydziestoleciu o pieniadzu wojskowym
spóldzielni garnizonu Jablonna (wlasciwie II.
opublikowalem do piecdziesieciu zródlowych prac,
Batalionu mostów kolejowych w Legionowie) wynikl
notatek i przyczynków i podane w nich materialy,
ze zmniejszenia w redakcji wiekszej pieciozl otówki do
analizy i odkrycia od dawna sluza innym publicystom i
wielkosci monet o srednicach 25,1 - 25,2 mm. Szkoda,
kolekcjonerom, ale nia mialem dotad okazji pisania o
ze autor nie porównal rycin z fotografiami podanymi
stosunkowo rzadko wystepujacych monetach
przez Ma-riana Kowalskiego w "Wiadomosciach
portretowych. Ich emitentach, mennicy, rytowniku
Numizmatycznych" z lat 1958 i 1960, przez Stanislawa
stempli menniczych, wykonawstwie, datowaniu itp.
Bulkiewicza w "Lódzkim Numizmatyku" z 1967 roku
Nie znam tez takich publikacji ani badan innych
oraz w moim katalogu wystawy lubelskiej z 1979 roku:
numizmatyków. Kluczem do takiej wiedzy sa
"Zastepcze znaki pieniezne w wojsku polskim 1925-
typologie awersów i rewersów monet wojskowych
1939" - prostujacym bledy wczesniejszych prób
numizmatykom znane niestety tylko fragmentarycznie
katalogowania i bedacym podstawa wszystkich
z niektórych moich publikacji lub ich nieudolnych
pózniejszych katalogów pieniadza wojskowego.
plagiatów, wypaczajacych moje ustalenia.. Oryginalna
Oczywiscie nie latwo wykonac poprawne rysunki z
typologia oparta na kolekcji pelniejszej w kraju i poza
trójwymiarowych, bardzo plastycznych portretów na
nim, odszukanych materialach zródlowych oraz
monetach z miekkich metali, scieranych przez kilka-
relacjach swiadków produkcji i obiegu tych monet,
kilkanascie lat intensywnego obiegu i poniewieranych
pozwala datowac z dokladnoscia do 1-2 lat nie
przez kilkadziesiat lat nastepnych. Jeszcze trudniej,
datowane monety i przypisywac okreslonym
gdy sie zna jedynie ich wcierki olówkowe. Popiersia
mennicom i grawerom w ponad 90 juz znanych typów
Tadeusza Kosciuszki przez innych rysowników dla
monet wojskowych. Wiadomo z moich badan, ze
"Biuletynu Numizmatycznego" 1969, "Rocznika
pierwsze jeszcze bardzo prymitywne wykonane i
Miedzyrzeckiego" 1976, do wroclawskiego przedruku
niezmiernie rzadkie dzis monety wojskowe z lat 1925-
mojego katalogu wystawy 1979 oraz katalogów Borysa
1926 - znane sa tylko ze spóldzielni 5. pulku piechoty
Paszkiewicza z 1984 roku i Bogumila Sikorskiego z lat
Legionów w Wilnie i z pierwszej emisji spóldzielni
1998 i 2001 takze sa niezadawalajace. Chociaz w
13.pulku ulanów Wilenskich w Nowej Wilejce -
wiekszosci sa znacznie lepsze od twórczosci W.
wykonane zostaly w jakims miejscowym warsztacie
Niemirycza, tez gubia lub wypaczaja wiele szczególów
kowalskim, prawdopodobnie pulkowym. Wiekszosc
z portretu. Podobnie jest z innymi portretami na
relacji o falszowaniu monet wojskowych moglo
monetach wojskowych. Oprócz trzynastu znanych
dotyczyc wlasnie takich emisji. Dopiero od lutego
typów monet z popiersiem Tadeusza Kosciuszki,
1927 roku, glówna mennica tych monet zostaly
katalogi notuja jeszcze 9 typów monet z królem
1
Bartoszewicki M., "Portretowe" monety wojskowe
utworzone wtedy Zaklady Przemyslowe Bronislawa doradzic, ze wystarczy sporzadzic jeden poprawny
Grabskiego w Lodzi przy ul. Zakatnej 59/61 i byly nia rysunek popiersia w mocno powiekszonej fotografii
do wrzesnia 1939 r. Szkoda, ze lódzcy numizmatycy dobrze zachowanej monety i przenosic go na wszystkie
piszacy o tym pieniadzu dlugo nie dawali wiary w awersy z Tadeuszem Kosciuszka. Nie nalezy natomiast
moje odkrycie i nie prowadzili badan dziejów lódzkiej zaczerniac wszystkich wypuklych plaszczyzn, jakby to
mennicy, gdy jeszcze zyli w Lodzi liczni pracownicy byla wcierka olówkowa, ale kontur portretu wniesc
firmy, wiekszosc pracujacych w niej grawerów i syn najdrobniejsze szczególy wyryte reka grawera. Wedlug
wlasciciela inz. mech. Karol Grabski, a w magazynach obecnego stanu badan, zdecydowana wiekszosc monet
lezaly jeszcze przechowywane od przed wojny stemple z portretem Naczelnika pochodzi z 1927 i 1928 roku,
rewersów monet. Nie wiadomo jakie sa efekty niewiele z nastepnego. Interesujacym jest, ze takie
spóznionych poszukiwan Stanislawa Bulkiewicza. monety zamówily tylko spóldzielnie z siedmiu pulków
Niedawno podal w prasie lódzkiej o nawiazaniu piechoty, dwóch artylerii i po jednej z lotnictwa i
kontaktu z wnuczka Bronislawa Grabskiego i saperów. Nikt z innych rodzajów broni i zadne kasyno
przystapienia z jej pomoca do opracowania dziejów oficerskie lub podoficerskie.
lódzkiej mennicy. Opracowana przeze mnie typologia
monet wojskowych jednoznacznie wskazuje, ze
wszystkie monety portretowe wykonane byly wlasnie
w menni-cy lódzkiej a projektantem i wykonawca ich
stempli menniczych byl grawer Maurycy Kendrzenski
(1893-1976), absolwent znanej warszawskiej szkoly
rzemiosl. W latach 1927-1933 wykonywal on dla firmy
B. Grabskiego wiekszosc prac grawerskich, w tym
stemple monet. Gdy tego grawera odszukalem w Lodzi
mial juz 80 lat, byl jednak wciaz czynny zawodowo,
m.in. produkowal na duza skale plastikowe lotki do
kometki, do których wykonywal metalowe formy.
Powiekszony portret T. Kosciuszki z widocznymi
Podczas kilku spotkan i dlugich rozmów o pracy dla
szczególami stempla pomijanymi na rycinach.
firmy Grabskie-go i wykonawstwie monet
wojskowych, wsród pokazanych przeze mnie monet od
Portret najczesciej spotykany jest na nominale 1
razu rozpoznal portretowe jako swoje prace. Wskazal
zloty, bitym w najwiekszych ilosciach, w niektórych
równiez wykonane przez siebie rewersy powtarzalne,
emisjach do pieciu tysiecy egzemplarzy i dzis
stosowane do bicia kolejnych emisji dopóki stemple
najliczniej odnajdywanym. Na nominale 50 groszy
nie popekaly. Dowiedzialem sie tez, ze posiadal
portret byl za wysoki by zmiescic sie w napisie
najbogatsze w Lodzi zestawy róznego kroju i rozmiaru
otokowym. Chetnie dawany byl na nominale 5 zlotych,
patryc liter, cyfr i róznych ozdobników, oraz patryce
stosowany w wielu emisjach, ale te monety byly bite
wszystkich portretów slawnych dowódców polskich,
zaledwie po kilkaset egzemplarzy i dzis sa
umieszczanych na monetach wojskowych. Mial
rzadkosciami. Wiele mozna napisac o historii
jeszcze posiadac niektóre z tych patryc i obiecal
emitentów i emisji. Tu dodam jedynie, ze wiele
odszukac je i udostepnic do badan. Niestety nie
spóldzielni dzialalo krótko i ich emisje juz przed wojna
znalazlem czasu na kolejne calodzienne podróze z
wyrwaly sie na wolnosc kolekcjonerska. I tak
Warszawy do Lodzi i grawer zmarl. Portretowe awersy
spóldzielnia 21. pp w Warszawie dzialala do 1928
monet wojskowych laczone byly tylko z
roku., w 22. pp z Siedlec do 1932 r., w 34. pp z Bialej
powtarzalnymi rewersami roboty Maurycego
Podlaskiej do 1933 r., podobnie w 38. pp z Przemysla
Kendrzenskiego, w moim katalogu wy-stawy w
(tu odradza sie w 1937 r.), w 55. pp z Leszna do 1935
Lublinie z 1979 roku oznaczonymi duzymi literami
r., w 3. plotn. Z Poznania-Lawicy do 1929 r. Ponadto
"A", "B", "D", "E". W plagiatach typologii
emisja z 2.ppLeg. w Sandomierzu do 1931 roku byla w
publikowanych w latach 1981, 1983, 1984, 1988
obiegu w Pinczowie, a z 22.pal w Rzeszowie po 1931
stosowane sa cyfry rzymskie, jak w wersji mojej pracy
roku w Przemyslu.
z lat 1972-1973. Ciekawostka jest, ze przepisywacze
uznali ja wtedy za nie przydatna do niczego. Poglady
zmienili dopiero po ujrzeniu maszynopisu katalogu
przygoto-wywanego dla wystawy w 1979 r. Rózniace
sie mnóstwem szczególów ryciny w katalogach,
wprowadzily w blad kol. Lachowicza, ze popiersia sa
"prawie jednakowe". Jako wytlaczane na stemplach
menniczych ta sama patryca w rzeczywistosci sa
identyczne. Majac mozliwosc ogladania dziesiatków i
setek monet wojskowych, jeszcze przed 1939 rokiem
Miroslaw Bartoszewicki - Warszawa
w zbiorze ojcowskim, wsród monet portretowych z
Tadeuszem Kosciuszka - nie wypatrzylem zadnej
odmiany sugerujacej, ze grawer mial wiecej patryc z
popiersiem Naczelnika niz jedna. Trafialy sie tylko
niedobicia drobniejszych szczególów stempla.
Rysownikom ilustrujacym nastepne katalogi moge
2