Bartoszewicki M., Spółdzielnia 23. PAL z Będzina i jej monety
Bartoszewicki M., Spółdzielnia 23. PAL z Będzina i jej monety, [w:] "Grosz", nr
94, VII-IX 2003. (www.grosz.numizmatyka.com.pl/archiwum/grosz94/index.html)
Opracowanie powinno pomóc numizmatykom z Wojsku Polskim 1925-1939" lub z redakcyjnych
Zagłębia Dąbrowskiego, od kilkunastu lat próbującymi inwentaryzacji "Biuletynu Numizmatycznego" czy
opisać (bez większego powodzenia), monety "A
ódzkiego Numizmatyka". Znana już była moneta 50
spółdzielni 23. Pułku artylerii lekkiej z Będzina. groszy i od 1991 r. również 5 złotych, ale ich opisy
Jeszcze wcześniej parę czasopism zamieściło apele opublikowały dopiero skorowidze monet wojsko-wych
znanego numizmatyka z Sosnowca o pomoc z 1988 i 1993 r. Katalogi Wojciecha Niemirycza z lat
czytelników i redakcji w poznaniu tematu, na co jedy- 1983, 1984 i 1988 notują tylko monety 10 groszy i 2
nie tygodnik "Sygnały" (nr 13 z 28.03.1979) doradził złote - z błędnymi informacjami o średnicy, materiale,
zapoznanie się z moim opracowaniem " Z historii wyglądzie, stopniu rzadkości i cenie. Unikatowe
polskich spółdzielni wojskowych i ich znaków monety wyceniono w 1983 roku na równowartość 0,44
kredytowych" BN nr 2 (80) 1973. W początkach lat i 0,77 $, a w 1988 roku nawet na 0,22 i 0,44 $ ,
siedemdziesiątych ubiegłego stulecia "BN" jeszcze kilkadziesiąt razy mniej od cen kolekcjonerskich.
z
ródłowe prace o polskim pieniądzu wojskowym i jego Natomiast katalog Władysława R.Pustułki "Pieniądz
emitentach. Nieco informacji z tej i innej literatury po zastępczy Zagłębia Dąbrowskiego" ("ZZA-N" nr
latach znalazło się (z wieloma błędami i bez podania 5/1987) przedstawił jedynie za D. Garbulińskim
z
ródeł) w notatce Dionizego Gar-bulińskiego monetę 20 groszy, z zadziwiająco ubogą i błędną
"Wojskowy pieniądz kredytowy" drukowanej w informacją o emitencie, a wznowienia katalogu z lat
"Zagłębiowskich Zapiskach Archeologiczno - 1993 i 1995 dodały do tego za W. Niemiryczem dwa
Numizmatycznych" nr 2 (1986). Autor niestety nie dał nominały - podczas gdy znano już ich pięć.
otrzymanych ode mnie informacji o spółdzielni 23. pal, Niewykorzystane przez numizmatyków
a z jej monet opisał tylko 20 groszy. Pominął monety zagłębiowskich możliwości skatalogowania monet 23.
10 groszy i 2 złote, znane z katalogu wystawy pal przedstawia poniższa uproszczona tabela
lubelskiej w 1979 r. "Zastępcze znaki pieniężne w konkordacji.
Wskutek uproszczonego sposobu katalogowania, Srebrzysty stop nominałów złotowych jest mosiądzem
niewiedzy czy zgoła nierzetelności kata-logujących, wysokoniklowym (CuZnNi), zwanym potocznie alpaką
żadna z dotychczasowych publikacji nie dawała - tak podają moje katalogi - lub nowym srebrem.
zadawalających opisów i ilustracji odnalezionych Podane tu opisy oparte są na egzemplarzach monet 23.
monet spółdzielni. Opisujący i rysownicy na ogół nie pal ze spe-cjalistycznej kolekcji autora opracowania i
znali ich z autopsji, podając nie wiadomo czy istniejące podobnej, niestety już nieistniejącej, Józefa Krzciuka z
odmiany rysunku, rozmiaru czy tworzywa. Na pewno Krakowa. Rysunki z tych monet, po ich przejściu do
nie było monet niklowych, jak w opisach zbioru Romana Kokotta w Gniez
nie - wykonał
W.Niemirycza, łatwo to sprawdzić z pomocą magnesu. Bogumił Sikorski.
1
Bartoszewicki M., Spółdzielnia 23. PAL z Będzina i jej monety
Wbrew niektórym opisom monety nie są emisji powinna być jeszcze moneta 1 złoty, bita w
jednostronne, bite wyłącznie stemplami awersów. metalu innym niż nominały niższe i wyższe; chyba że
Wykonane są bowiem parą stempli, ale awersy poza emitent uznał, iż potrze-by obiegu zaspokoi np.
podniesionym obrzeżem są gładkie, jakby zostawiając zwiększona ilość monet 50 groszy i rzadko stosowany
miejsce na dodanie numeru kolejnego - występującego nominał 2 złote.
jednak tylko na dwóch ze znanych jedenastu monet. W
Odnalezione pełne bilanse spółdzielni 23. pal z lat Inne sposoby datowania emisji oraz wskazania jej
1930 i 1932-1933 nie podają żadnej informacji o mennicy i twórcy stempli znakomicie utrudnia
posiadaniu własnych znaków pieniężnych i wielkości ubóstwo stempli awersów i nie stosowanie rewersów
ich emisji, nie widać ich również w bilansach powtarzalnych. Na szczęście nazwa "S.W. 23 P.A.L."
zbiorczych z innych lat. Poza rokiem 1935, kiedy taki (SW oznacza Spółdzielnia Wojskowa, jak w nazwie od
bilans ogłoszony ze znacznym opóz
nieniem w WPS nr grudnia 1932 r. do czerwca 1934 r.) datuje
4/1938 wykazuje nieokreślone "inne aktywa" na kwotę wprowadzenie emisji między styczniem 1933 r. a
1.254 złote i "inne pasywa" na 1.854 zł. Moim majem 1934 r. Podej-rzewam, że podobnie jak
zdaniem w drugim bilansie pominięto "kasę bonową" olbrzymią większość monet wojskowych emisję
na 1.254 zł i "emisję bonów" w kwocie 1.500 złotych. wykonała ich główna mennica: Zakłady Przemysłowe
Jak w podobnych bilansach wielu innych spółdzielni Bronisława Grabskiego w A
odzi przy ul. Zakątnej.
wojskowych. Warto przejrzeć miejscowe archiwa, czy Przemawia za tym wybicie monet w analogicznych
nie zachowała się teka doku-mentów spółdzielni metalach i stopach metali oraz ich bicie w
składanych w sądzie rejestrowym i w niej dane pierścieniach ograniczających o tych samych
pełniejsze, względnie zasoby Centralnego Archiwum średnicach, jak monety wykonane w tej mennicy. Jeśli
Wojskowego, gdzie pełniejsze informacje mogą moja hipoteza jest trafna, odręczne wykonanie napisów
znajdować się w pułko-wych rozkazach dziennych. na stemplach wskazuje na drugą połowę 1933 r., kiedy
z firmy odeszli już grawerzy używający własnych
2
Bartoszewicki M., Spółdzielnia 23. PAL z Będzina i jej monety
patryc liter i pracę pojęli młodzi grawerzy rytujący przynależności do 23.pal były znane już nazwiska
stemple odręcznie. Przyczyną zamówienia tak ubogich członków zarządu. Ogłoszenia sądowe i bilansowe
stempli mogła też być chęć obniżenia kosztów kierowała początkowo do dziennika "Polska Zbrojna"
wykonania emisji. Emisji monet 23. pal nie można w Warszawie, od 1926 r. do "Wojskowego Przeglądu
opracować bez poznania dziejów emitenta i choćby po- Spółdzielczego - Społem" w W -wie. 29 marca 1925 r.
bieżnie dziejów pułku. W.R. Pustułka myli się pisząc została członkiem Związku Rewizyjnego Spółdzielni
jakoby pułk stał w Będzinie od 1918 r., albowiem Wojskowych i jej sprawozdania roczne można znalez
ć
powstał w lipcu 1920 r. w Poznaniu jako 214 w "Statystykach Spółdzielni Wojskowych" z lat 1925-
ochotniczy wielkopolski pułk artylerii polowej i już w 1935.
sierpniu częścią pułku walczył z bolszewikami pod W latach 1923-1939 zarządom spółdzielni
Brodnicą. Nazwę 23. pułku artylerii polowej otrzymał przewodniczyli oficerowie: Franciszek Jórasz (1923),
w 1921 r. w zgrupowaniu wojsk Pogotowia Wojciech Wilkoński (1926), Stanisław Solak (1931),
Górnośląskiego i dopiero w 1922 r. trafił na stałe do Zbigniew Malewski (1932 i 1938), Jan Gorączko
Będzina (II. dywizjon do Żor). We wrześniu 1939 r. (1935). Sekretarzami i skarbnikami, bądz
zastępcami
pułk cofał się, walczył i ginął na szlaku: Mikołów - członków byli m.in. oficerowie i podoficerowie
Chrzanów - Kraków - Nowy Korczyn - Pacanów - zawodowi: Władysław Baszyński, Antoni Bruzi,
Osiek - Baranów - Stalowa Wola - Biłgoraj - Zbigniew Czyżewski, Franciszek Dubiel, Józef Ferdyn,
Tomaszów Lubelski. Edward Gracjalny, Walenty Kasprzak, Michał
Było zasadą, że na wojnę razem z taborami pułku Kochański, Piotr Krzyszkowski, Antoni Kubiak,
szedł ruchomy sklep spółdzielni z częścią jej dobytku, Mieczysław Lipa, Władysław Nowicki, Józef
nie rzadko ze swoimi monetami. Reszta dobytku Paprocki, Józef Rebes, Eugeniusz Samulewicz, Jan
również mogła być ewaku-owana ze strefy Spychała, Franciszek Staszak, Stani-sław Strykowski,
przygranicznej na wschód. Może nie było Kazimierz Sznamy, Ludwik Węcki. Znany jest prezes
przypadkiem, że wszystkie odnajdy-wane monety 23. Prezes Rady nad-zorczej z 1926 r. - ppłk. Stanisław
Ppl najpierw trafiły do dziś nie istniejących zbiorów i Rarogiewicz (dowódca pułku), i jej sekretarz - ogn.
zbiorków monet woj-skowych: Wiesława Socha. Niektórzy z wymienionych polegli w 1939 r.,
Zawadzkiego w Bielsku Białej, Dionizego jeden został odznaczony Krzyżem walecznych. Gdy w
Garbulińskiego w Sosnowcu, Józefa Krzciuka w 1979 roku wysłałem listę działaczy do sosnowca,
Krakowie, Ryszarda Bogdziewicza w Lublinie i jeszcze nie było za póz
no na odszukanie żyjących i
Tadeusza Wierzejewskiego w Rzeszowie. Wszystkie uzyskanie relacji o dziejach spółdzielni 23.pal i obiegu
niezbyt odległe od trasy odwrotu pułku. jej monet. Mogły nawet odnalez
ć się jakieś dokumenty
Pół służbowa spółdzielnia żołnierska powstała w wzbogacające naszą wiedzę o emitencie.
1921 r. w Biedrusku lub Krotoszynie, gdzie Jak informowałem D. Garbulińskiego, spółdzielnia w
przygotowywane były oddziały Pogotowia latach 1926-1936 liczyła od 73 do 114 członków, w
Górnośląskiego, nie pozostawiając jednak żad-nych tym 19 - 45 oficerów i 59 - 69 podoficerów
śladów w materiałach spółdzielczych VII. zawodowych. Duża była ich rotacja, w roku ubywało
poznańskiego Okręgu Korpusu. Dopiero po do 30 i przybywało do 28 nowych członków.
przeniesieniu pułku w czerwcu 1922 do Będzina w V. Obowiązkowy udział wynosił w 1926 roku 3 zł, w
krakowskim Okręgu Korpusu uzyskała osobowość 1932 r. 10 zł, i od 1935 r. 30 zł, jednak członkowie
prawną, po wpisaniu w 1923 r. do rejestru spółdzielni stale mieli wpłacone średnio po 20-40 zł. W 1932 r.
Sądu Okręgowego w Sosnow-cu, pod pozycją R.S. 86, uchwalono też odpowiedzialność na dwa udziały po 10
nowego statutu i nazwy "Spółdzielnia 23 pułku zł. Spółdzielnia prowadziła sklep w koszarach i od
artylerii polowej z odpowiedzialnością udziałami w 1931 r. drugi punkt sprzedaży, pewno przy II.
Będzinie". Pod koniec roku 1932, z blisko rocznym dywizjonie w Żorach, zatrudniając 1-2 pracowników
opóz
nieniem po kolejnej zmianie nazwy pułku, najemnych (w 1935r. trzech). Wg D. Garbulińskiego
zmieniła nazwę na "Spółdzielnia Wojskowa 23 pułku sklep w koszarach będzińskich prowadziła żona
artylerii lekkiej z odpowiedzialnością ograniczoną w podoficera Władysława Baszyńskiego; był on
Będzinie". 1 czerwca 1934 roku zarejestrowała nowy skarbnikiem w latach 1932-1934 i zastępcą członka
statut i czwartą nazwę: Spółdzielnia 23 pułku artylerii zarządu w latach 1934-1937.
lekkiej z odpowiedzialnością udziałami w Będzinie" Spółdzielnia działała ze zmiennym powodzeniem, co
wykreślając "wojskowa" i zmieniając klauzulę tylko częściowo oddają wybrane dane bilansowe i
odpowiedzialności. Zgodnie ze statutem wzorcowym statystyczne z lat 1929-1935. Nie była duża, podobnie
ogłoszonym w Dzienniku Rozkazów Ministerstwa jak w innych puł-kach artylerii o małych stanach
Spraw Wojskowych nr 14 z dnia 16 paz
dziernika 1937 osobowych, tu w dodatku z jednym dywizjonem
r. zmieniła nazwę na utajnioną; "Spółdzielnia stojącym w odległym garnizonie (Żory). Do połowy
Spożywców "Przemsza" z odpowiedzialnością 1928 r. obsługiwał ją personel wojskowy, póz
niej
udziałami w Będzinie", znaną z wpisu do rejestru przyjęto pracownika cywilnego. Płace sklepowych
spółdzielni z dnia 1 lutego 1938 r. Przeniesienie wpisu razem ze świadczeniami socjalnymi wynosiły w latach
do pozycji 361 sprawiło nieco trudności w 1929-1935 od 1719 do 3210 zł rocznie. Także władze
rozszyfrowaniu spółdzielni; potwierdzeniem jej spółdzielni otrzy-mywały wtedy 270 - 480 zł
3
Bartoszewicki M., Spółdzielnia 23. PAL z Będzina i jej monety
gratyfikacji. Do 1925 r. ma niedużo towaru i obroty Z danych o obrotach z członkami i o dłużnikach
roczne do 32 tys. zł, póz
niej do 1935 r. obroty wynika, że do obsługi sprzedaży na kredyt w pełni
wynosiły 61725 do 112865 zł, w tym 33 - 58 % z wystarczyłaby emisja na kwotę 1500 zł, jaką sugeruje
członkami. Zyski brutto na towarach wynosiły rocznie jeden z tabela-rycznych bilansów za 1935 r. Starczyłby
6869 do 11080 zł, z czego około połowy szło na jej również na jednorazowe wypłacenie zwrotów od
pokrycie kosztów handlowo - administracyjnych i inne zakupów i dywidend od udziałów, po zamknięciu roku
straty, które tylko na niewypłaconych dłużnikach obliczeniowego, a nawet na obsługę całości obrotów z
wynosiły po kilkadziesiąt i kilkuset złotych, w 1935 r. członkami - co ułatwiłoby ewidencję tego obrotu.
na-wet 3.201 zł. Należy tu wiedzieć, że własna emisja bywała w całości
Do 1925 r. spółdzielnia korzystała z wyposażenia wydawana przez skarbnika członkom i wra-cała do
służbowego, póz
niej wartość jej ru-chomości wynosiła kasy 2-3 razy w miesiącu. W emisji o takim składzie i
od 912 do 1632 zł. Poza rokiem 1935 zakończonym wielkości mogło być po kilkaset monet każdego z
stratą 1514 zł, rokrocznie miała czysta nadwyżkę rzędu nominałów groszowych, ale pięciozłotówek już tylko
699 do 5465 zł, przeznaczając z niej po 100 do 2676 zł do stu egzemplarzy - co czyni zrozumiałą ich
na fundusze zasobowe i specjalne oraz dając członkom dzisiejszą rzadkość.
10 - 6 % dywidend od udziałów 9243 - 160 zł) i 4 - 1.5 Nie wiadomo jak obsługiwano sprzedaż na kredyt
% zwrotów od zakupów (2237 - 360 zł). Na statutowe przed wprowadzeniem monet. Może z pomocą
cele kulturalno-oświatowe dla szeregowych zeszytów dłużników, ale nie można wykluczyć
przeznaczała rocznie z czystej nadwyżki od 110 do 677 hipotezy, że wcześniej uży-wano bonów papierowych
zł, w 1930 r. nawet 1138 zł; chyba na jakąś lub tekturowych, spalonych po wprowadzeniu monet.
znaczniejszą inwestycję. Stosowa-nie bonów papierowych wyprzedzających
Dla badań numizmatyków duże znaczenie ma wiedza emisje monet przewidziałem jeszcze we wspo-
o obrotach z członkami oraz o dłużnikach za towary, mnianym na wstępie opracowaniu w BN nr 2(80)1973.
dokumentująca sprzedaż członkom towarów na kredyt; Po wielu latach poszukiwań kolek-cjonerzy odnalez
li
który był głównym powodem pojawiania się w takie bony ze spółdzielni wojskowych w Chełmnie,
spółdzielniach i kasynach wojskowych własnych Piotrkowie Trybu-nalskim, Stanisławowie i Wilnie,
zastępczych znaków pieniężnych. Oficjalnie inne już udokumentowane emisje jeszcze czekają na
przeznaczonych do obsługi, ewidencji i kontroli, a w odnalezienie choć jednego bonu.
efekcie do ograniczenia udzielanego członkom
miesięcznego kredytu konsumpcyjnego. Oczywiście Literatura i z
ródła
własne monety czy bony pełniły też inne funkcje 1. J.Przemsza-Zieliński, Księga wrześniowej chwały
pieniężne, przynosząc emitentom i użytkownikom pułków śląskich. T.I, Katowice 1989r, s.217-242
również inne korzyści. 2. "Polska Zbrojna". Warszawa Nr 313/1923
Dłużników za towary podają prawie wszystkie 3. "Statystyki Spółdzielni Wojskowych". Warszawa.
bilanse z lat 1925 - 1935 (poza rokiem 1928) na kwoty R. 1925 - 1935.
od 546 do 3738 zł. Powinno to być zadłużenie 4. "Wojskowy Przegląd Spółdzielczy-Społem".
miesięczne w dniu za-mknięcia roku obliczeniowego - Warszawa. Nr; 7/1925, 4-5/1926, 2/1927,
jeśli jeszcze nie potrącono długu z uposażeń 19-20/1931, 7-8/19232, 3-4 i 21-22/1933, 7-8 i 15-
kredytobior-ców, ale wykazało również dłużników 16/1934, 19-20/1935, 7/1937, 4/1938.
ratalnych oraz zalegających ze spłatą i niewypłacal- Mirosław Bartoszewicki - Warszawa
nych. W 1935 r. zdecydowano spisać na straty 3201 zł
takich długów i zamknąć bilans ze stratą. Nie wiadomo
jak wyjaśnić zwiększone kwoty dłużników za towary
w latach 1936 - 1938, wynoszące 4413 do 5623 zł;
brak z tych lat danych statystycznych i sprawozdań
rocznych.
4