TYTULOWA.qxd 3/14/11 3:47 PM Page 1 (Black plate)
Zespó" autorów pod redakcją prof. Waldemara uchowickiego
WODOCIŃGI
I KANALIZACJA
Projektowanie
MontaŻ
Eksploatacja
Modernizacja
prof. Waldemar uchowicki, W"odzimierz Berdychowski, Anna Biela,
Jacek Dawidowicz, Joanna Dolecka, Joanna Gwoędziej-Mazur,
Tomasz Jaruga, Jacek Leszczyłski, Jakub Kanarek, Andrzej Królikowski,
Maria Orzechowska, Maria Pe"da-Sypu"a, Bohdan Ptoszek,
Marek Siwek, Miros"awa Sobczyk, Katarzyna Strza"ka, Piotr K. Tuz,
Aleksander Usakiewicz, Maria Walery, Piotr Wichowski, Jakub uchowicki
Stan prawny na listopad 2011 r.
Wydawnictwo
Verlag Dashofer
Warszawa 2011
TYTULOWA.qxd 3/14/11 3:47 PM Page 2 (Black plate)
Copyright 2001
Dashfer Holding Ltd. & Wydawnictwo Verlag Dashofer Sp. z o.o.
Warszawa
ISBN 978-83-88285-85-1
Wydawnictwo Verlag Dashofer Sp. z o.o.
al. Krakowska 271
02-133 Warszawa
tel.: 022/559 36 32, fax: 022/829 27 00, 829 27 27
Redaktor odpowiedzialny: Katarzyna Staroł
Redaktor techniczny: Joanna Czarnecka-Lewandowska, BoŻena Ha"uszczyłska
Sk"ad: Dariusz Ziach
Druk: SEMAFIC, Warszawa
Wszelkie prawa zastrzeŻone. Prawo do tytu"u i licencji jest w"asnoĘcią Dashfer Holding Ltd.
Kopiowanie, przedruk i rozpowszechnianie ca"oĘci lub fragmentów niniejszej publikacji,
równieŻ na noĘnikach magnetycznych i elektronicznych, bez zgody wydawcy jest zabronione.
3.4.qxd 6/18/10 6:50 PM Page 9 (Black plate)
Dział 3, rozdział 4, podrozdział 1.4, str. 1
WODOCIGI
WODOCIGI I KANALIZACJA 3.4. Wodomierze i ciepłomierze
3.4.1.4. Zakres i metody sprawdzeń podczas prawnej
kontroli metrologicznej wodomierzy
Podczas legalizacji pierwotnej i legalizacji ponownej wodo- Oględziny
O
g
l
ę
d
z
i
n
y
i sprawdzenia
i
s
p
r
a
w
d
z
e
n
i
a
mierza naleŻy dokona:
1) ogldzin wodomierza, podczas których sprawdza si zgod-
noĘ oznaczeł, wymiarów i miejsc umieszczenia cechy
legalizacji lub cech zabezpieczających;
2) sprawdzenia mającego na celu stwierdzenie, czy wodo-
mierz odpowiada wymaganiom pod wzgldem jego
w"aĘciwoĘci metrologicznych.
Podczas sprawdzenia przy legalizacji pierwotnej wodo-
mierza, dzia"ającego na zasadach mechanicznych, któremu
zosta" nadany znak zatwierdzenia typu EWG, naleŻy:
1) okreĘli strat ciĘnienia, która powinna by mniejsza niŻ
wartoĘ podana w decyzji zatwierdzenia typu,
2) wyznaczy b"dy wskazał wodomierza dla co najmniej
trzech strumieni objtoĘci wodą o temperaturze 20 ą 10)C
z zakresów:
a) od 0,9 Qmax do Qmax,
b) od Qt do 1,1 Qt,
c) od Qmin do 1,1 Qmin,
B
ł
ę
d
y
w
s
k
a
z
a
ń
W pozosta"ych przypadkach naleŻy wyznaczy b"dy wska- Błędy wskazań
wodomierza
w
o
d
o
m
i
e
r
z
a
zał wodomierza dla co najmniej trzech strumieni objtoĘci
wodą o temperaturze (20 ą 10)C z zakresów:
1) od Qn (qp) do 1,1 Qn (qp) albo od 0,9 qs do qs,
3.4.qxd 6/18/10 6:50 PM Page 10 (Black plate)
Dział 3, rozdział 4, podrozdział 1.4, str. 2
WODOCIGI
3.4. Wodomierze i ciepłomierze WODOCIGI I KANALIZACJA
2) od Qt (qt) do 1,1 Qt (qt),
3) od Qmin (qmin) do 1,1 Qmin (qmin).
Podczas sprawdzenia przy legalizacji pierwotnej wodomie-
rza, dzia"ającego na zasadach mechanicznych, przeznaczo-
nego do wody ciep"ej, któremu zosta" nadany znak zatwier-
dzenia typu EWG, naleŻy:
1) ustali wytrzyma"oĘ na ciĘnienie, w szczególnoĘci przy
uŻyciu wody zimnej, przy czym wodomierz powinien
wytrzyma bez przecieków i bez sączenia si wody przez
korpus ciĘnienie statyczne 1,6 razy wiksze od górnego
ciĘnienia granicznego zadanego przez 1 minut,
2) wyznaczy b"dy wskazał wodomierza dla co najmniej
trzech strumieni objtoĘci z zakresów:
a) od 0,9 Qmax do Qmax,
b) od Qt do 1,1 Qt,
c) od Qmin do 1,1 Qmin
wodą o temperaturze (50 ą 5)C, chyba Że w decyzji
zatwierdzenia typu dopuszczona zosta"a moŻliwoĘ spraw-
dzenia wodomierza podczas legalizacji wodą zimną; wów-
czas sprawdzenie naleŻy wykona wodą o temperaturze
(20 ą 10)C, stosując wartoĘ b"dów granicznych dopusz-
czalnych okreĘlonych dla wodomierzy do wody zimnej.
W pozosta"ych przypadkach naleŻy wyznaczy b"dy wska-
zał wodomierza dla co najmniej trzech strumieni objtoĘci
z zakresów:
1) od Qn (qp) do 1,1 Qn (qp) albo od 0,9 qs do qs,
2) od Qt (qt) do 1,1 Qt (qt),
3) od Qmin (qmin) do 1,1 Qmin (qmin),
wodą o temperaturze (50 ą 5)C, chyba Że w decyzji
zatwierdzenia typu dopuszczona zosta"a moŻliwoĘ spraw-
dzenia wodomierza podczas legalizacji wodą zimną; wów-
czas sprawdzenie naleŻy wykona wodą o temperaturze
(20 ą 10)C, stosując wartoĘ b"dów granicznych dopusz-
czalnych okreĘlonych dla wodomierzy do wody zimnej.
3.4.qxd 6/18/10 6:50 PM Page 11 (Black plate)
Dział 3, rozdział 4, podrozdział 1.4, str. 3
WODOCIGI
WODOCIGI I KANALIZACJA 3.4. Wodomierze i ciepłomierze
Podczas sprawdzenia przy legalizacji pierwotnej i ponow-
nej wodomierza, dzia"ających na zasadach mechanicznych,
przeznaczonych do wody gorącej, naleŻy wyznaczy b"dy
wskazania wodomierza dla co najmniej trzech strumieni
objtoĘci z zakresów:
1) od Qn (qp) do 1,1 Qn (qp) albo od 0,9 qs do qs,
2) od Qt (qt) do 1,1 Qt (qt),
3) od Qmin (qmin) do 1,1 Qmin (qmin)
wodą o temperaturze (50 ą 5)C, chyba Że w decyzji
zatwierdzenia typu dopuszczona zosta"a moŻliwoĘ spraw-
dzenia wodomierza podczas legalizacji wodą zimną; wów-
czas sprawdzenie naleŻy wykona wodą o temperaturze
(20 ą 10)C, stosując wartoĘ b"dów granicznych dopusz-
czalnych okreĘlonych dla wodomierzy do wody zimnej.
Podczas sprawdzenia przy legalizacji pierwotnej i ponow-
nej wodomierza, dzia"ających na zasadach elektronicznych
lub mechanicznych z urządzeniami elektronicznymi lub bez,
przeznaczonych do wody zimnej, naleŻy wyznaczy b"dy
wskazał wodomierza dla co najmniej trzech strumieni obj-
toĘci z zakresów:
1) od Q1 do 1,1 Q1,
2) od Q2 do 1,1 Q2,
3) od 0,9 Q3 do Q3
wodą o temperaturze (20 ą 10)C.
W zaleŻnoĘci od kszta"tu krzywej b"dów wodomierza mogą
by przyjte inne strumienie objtoĘci, okreĘlone w decyzji
zatwierdzenia typu.
Podczas sprawdzenia przy legalizacji pierwotnej i ponow-
nej wodomierza sprzŻonego, w przypadku gdy:
1) wodomierz g"ówny i boczny zosta"y sprawdzone oddziel-
nie, naleŻy wyznaczy b"dy wskazał wodomierza dla
nastpujących wartoĘci strumienia objtoĘci:
a) Qt1 (qt1) jeĘli Qt (qt) = Qt2 (qt2) albo
3.4.qxd 6/18/10 6:50 PM Page 12 (Black plate)
Dział 3, rozdział 4, podrozdział 1.4, str. 4
WODOCIGI
3.4. Wodomierze i ciepłomierze WODOCIGI I KANALIZACJA
b) Qmin1 (qmin1) jeĘli Qt (qt) = Qt1 (qt1),
c) Qf (qf)
wodą o temperaturze (20 ą 10)C;
2) sprawdzono tylko wodomierz boczny, naleŻy wyznaczy
b"dy wskazał wodomierza dla nastpujących wartoĘci
strumienia objtoĘci:
a) od 0,9 Qmax (qs) do Qmax (qs) albo od Qn (qp) do 1,1 Qn
(qp),
b) od Qt1 (qt1) do 1,1 Qt1 (qt1),
c) od Qmin (qmin) do 1,1 Qmin (qmin) jeĘli Qt (qt) = Qt1 (gt1),
d) Qf (qf),
e) Qh (qh)
wodą o temperaturze (20 ą 10)C,
gdzie:
Qf (qf) oznacza strumieł objtoĘci w zakresie prze"ą-
czania, o wartoĘci mniejszej od wartoĘci strumienia
objtoĘci prze"ączania, przy rosnącej wartoĘci strumienia
objtoĘci;
Qh (qh) oznacza strumieł objtoĘci w zakresie prze"ą-
czania, o wartoĘci wikszej od wartoĘci strumienia obj-
toĘci prze"ączania, przy malejącej wartoĘci strumienia
objtoĘci.
WartoĘci strumieni objtoĘci Qf(gf) i Qh (gh) nie powinny
róŻni si o 10% lub 600 l/h od wartoĘci strumienia obj-
toĘci prze"ączania. JeŻeli podczas sprawdzania nie moŻna
uzyska wartoĘci strumienia objtoĘci w okreĘlonych w tych
punktach granicach z powodu zbyt niskiego ciĘnienia zasi-
lania, badania naleŻy wykona przy strumieniu objtoĘci
o wartoĘci moŻliwie najbliŻszej wartoĘci strumienia objt-
oĘci prze"ączania.
Oznaczenia strumieni objtoĘci wodomierzy pojedynczych
powinny by uzupe"nione indeksami: 1 w przypadku wodo-
mierza g"ównego i 2 w przypadku wodomierza bocznego.
3.4.qxd 6/18/10 6:50 PM Page 13 (Black plate)
Dział 3, rozdział 4, podrozdział 1.4, str. 5
WODOCIGI
WODOCIGI I KANALIZACJA 3.4. Wodomierze i ciepłomierze
Podczas sprawdzenia przy legalizacji ponownej wodomierzy,
dzia"ających na zasadach mechanicznych przeznaczonych
do wody zimniej mechanicznie naleŻy wyznaczy b"dy
wskazał wodomierza dla co najmniej trzech strumieni obj-
toĘci z zakresów:
1) od Qn (qp) do 1,1 Qn (qp) albo od 0,9 qs do qs,
2) od Qt (qt) do 1,1 Qt (qt),
3) od Qmin (qmin) do 1,1 Qmin (qmin)
wodą o temperaturze (20 ą 10)C.
Podczas sprawdzenia przy legalizacji ponownej wodomierzy,
dzia"ających na zasadach mechanicznych, przeznaczonych
do wody ciep"ej, naleŻy wyznaczy b"dy wskazał wodo-
mierza dla co najmniej trzech strumieni objtoĘci z zakresów:
1) od Qn (qp) do 1,1 Qn (qp) albo od 0,9 qs do qs,
2) od Qt (qt) do 1,1 Qt (qt),
3) od Qmin (qmin) do 1,1 Qmin (qmin)
wodą o temperaturze (50 ą 5)C, chyba Że w decyzji
zatwierdzenia typu dopuszczono moŻliwoĘ sprawdzenia
wodomierza podczas legalizacji wodą zimną; wówczas spraw-
dzenie naleŻy wykona wodą o temperaturze (20 ą 10)C,
stosując wartoĘ b"dów granicznych dopuszczalnych okreĘ-
lonych dla wodomierzy do wody zimnej.
Podczas sprawdzenia przy legalizacji ponownej wodomierzy,
w wyniku dokonania oceny zgodnoĘci naleŻy wyznaczy
b"dy wskazał wodomierza dla co najmniej trzech strumieni
objtoĘci z zakresów:
1) od Q1 do 1,1 Q1;
2) od Q2 do 1,1 Q2;
3) od 0,9 Q3 do Q3.
K
PRZYKADU
ONIEC
Dział 4, rozdział 4, podrozdział 2, str. 1
UJCIA WODY
WODOCIGI I KANALIZACJA 4.4. Ujmowanie wód podziemnych
4.4.2. UJCIA PAYTKICH WÓD PODZIEMNYCH
Płytkie wody podziemne wykorzystywane do celów wodo-
ciągowych są to zazwyczaj wody o tzw. swobodnym zwier-
ciadle, zalegające na głębokości od 3 m do ok. 20 m pod po-
wierzchnią terenu, które można ujmować za pomocą dre-
nów, studni kopanych lub studni wierconych.
Ujęcie wody za pomocą ciągów drenowych (rys. 4.4.2./1) Ujęcie wody
U
j
ę
c
i
e
w
o
d
y
za pomocą
z
a
p
o
m
o
c
ą
stosuje się w przypadku wody podziemnej zalegającej na
ciągów drenowych
c
i
ą
g
ó
w
d
r
e
n
o
w
y
c
h
głębokości 5-7 m pod powierzchnią terenu. Ciągi drenowe
ułożone są na dnie wykopu i obsypane materiałem filtra-
cyjnym (piaskowo-żwirowym) jedno-, dwu- lub wielowar-
stwowym o uziarnieniu dostosowanym do uziarnienia war-
stwy wodonośnej i perforacji rur drenowych. Tworzą one
zwykle układy zbiorcze, w skład których wchodzi kilka
ciągów oraz studnia zbiorcza gromadząca ujmowaną wodę.
Ciągi drenowe powinny być posadowione w spągu war-
stwy wodonośnej i wyposażone w studzienki kontrolne
o średnicy min. 1 m, rozmieszczone w odstępach około
30 m. Studzienki te służą do kontroli pracy ciągów dreno-
wych oraz ich czyszczenia. Najczęściej przewody drenowe
wykonywane są z rur ceramicznych, perforowanych rur ka-
mionkowych lub rur z tworzyw sztucznych. Prędkość prze-
pływu wody w drenie powinna mieścić się w granicach
0,5-0,7 m/s, przy czym w gruntach piaszczystych minimal-
ne prędkości nie powinny spadać poniżej 0,3 m/s,
a w gruntach gliniastych poniżej 0,15 m/s.
Dział 4, rozdział 4, podrozdział 2, str. 2
UJCIA WODY
4.4. Ujmowanie wód podziemnych WODOCIGI I KANALIZACJA
Rysunek 4.4.2./1. Ujęcie za pomocą drenów
1 dreny, 2 studzienki kontrolne, 3 studzienka zbiorcza, 4 pompownia
Ujęcie wody
U
j
ę
c
i
e
w
o
d
y
Ujęcie wody za pomocą studni kopanych stosowane jest
za pomocą
z
a
p
o
m
o
c
ą
wówczas, gdy dąży się do ujmowania stosunkowo płytko
studni kopanych
s
t
u
d
n
i
k
o
p
a
n
y
c
h
położonej wody w większej ilości. Studnię buduje się zwy-
kle jako pionowy szyb o przekroju kołowym ze ścianami
najczęściej z betonu lub żelbetu, wykonanymi na mokro
w czasie budowy. Właściwą głębokość posadowienia stud-
nia osiąga przez jej opuszczanie w głąb warstwy wodono-
śnej przy równoczesnym wybieraniu ziemi z dna studni
ręcznie lub sprzętem mechanicznym.
Elementy studni Podstawowymi elementami składowymi studni kopanych
E
l
e
m
e
n
t
y
s
t
u
d
n
i
są:
1) wieniec zaopatrzony w swej dolnej części w ostrze (nóż)
służące do zagłębiania się studni w grunt,
2) płaszcz (obudowa szybu studni),
Dział 4, rozdział 4, podrozdział 2, str. 3
UJCIA WODY
WODOCIGI I KANALIZACJA 4.4. Ujmowanie wód podziemnych
3) obudowa górna studni wykonana w postaci pokrywy lub
pomieszczenia np. dla pompowni.
D
o
p
ł
y
w
w
o
d
y
Studnie kopane wykorzystywane jako ujęcia wody dla wo- Dopływ wody
do studni
d
o
s
t
u
d
n
i
dociągów mają zwykle średnice rzędu 2-5 m, a głębokość
ich zapuszczania sięga 10-15 m. Dopływ wody do wnętrza
studni może się odbywać w trojaki sposób (rys 4.4.2./2):
1) przez otwory wykonane w ścianach bocznych; wówczas
studnia posiada pełne betonowe dno i jest dogłębiona, do-
chodzi bowiem do nieprzepuszczalnej warstwy spągowej,
2) przez dno wykonane w postaci kilku warstw zasypki
piaskowo-żwirowej, a studnia jest studnią zawieszoną
(niedogłębioną), nie sięga nieprzepuszczalnej warstwy
spągowej,
3) przez dno i otwory w ścianach bocznych w przypadku
znacznej miąższości (grubości) warstwy wodonośnej.
Studnie kopane z bocznym dopływem wody mają otwory
wlotowe wykonane w płaszczu studziennym, które są za-
bezpieczone siatką filtrową lub specjalnym układem
warstw obsypki piaskowo-żwirowej, zapobiegającej wpłu-
kiwaniu cząstek gruntu warstwy wodonośnej do wnętrza
studni.
Wydajność studni kopanej zasilanej przez otwory wlotowe
w ścianach bocznych można oszacować z następującej za-
leżności:
2 2
H - h2 H - h2
Qb = Ą " k " = 1,36" k " =
R R
ln lg
rz rz
(4.4.2./1)
2H - s
(m3/s)
= 1,36" k " s "
R
lg
rz
gdzie:
Qb wydajność studni zasilanej przez ściany boczne
(m3/s),
Dział 4, rozdział 4, podrozdział 2, str. 4
UJCIA WODY
4.4. Ujmowanie wód podziemnych WODOCIGI I KANALIZACJA
k współczynnik filtracji (m/s),
R zasięg leja depresji (m),
r promień zewnętrzny studni (m),
z
s depresja wody w studni (m),
H miąższość strumienia wody podziemnej (m),
h głębokość wody w studni w czasie jej poboru (m).
Rysunek 4.4.2./2. Schemat ujmowania wody za pomocą studni kopanych
a) dopływ wody przez otwory w ścianach bocznych,
b) dopływ wody przez dno i otwory w ścianach bocznych,
c) dopływ wody przez dno.
1 płaszcz studni, 2 dno studni, 3 otwory wlotowe boczne, 4 zasypka żwirowo-piaskowa dna,
5 uszczelnienie gliną lub iłem, 6 szczelne przykrycie, 7 obrukowanie.
Studnie kopane z dopływem dennym mają najczęściej
otwarte dno studni, utworzone z kilku warstw zasypki pia-
skowo-żwirowej o grubości około 0,25 m każda i uziarnie-
niu dostosowanym do uziarnienia warstwy wodonośnej.
Średnica ziaren materiału, z którego wykonane są poszcze-
gólne warstwy zasypki zmniejsza się wraz ze wzrostem głę-
Dział 4, rozdział 4, podrozdział 2, str. 5
UJCIA WODY
WODOCIGI I KANALIZACJA 4.4. Ujmowanie wód podziemnych
bokości ich zalegania. Dno studni w jej wnętrzu stanowi
gruby żwir lub kamień.
Wydajność studni zasilanej przez dno, określić można z na-
stępującej zależności (wzór Forchheimera):
" k " s " rw
Qd = (m3/s) (4.4.2./2)
rw
1-
R
gdzie:
Qd wydajność studni zasilanej przez dno (m3/s),
k współczynnik filtracji (m/s),
R zasięg leja depresji (m),
rw promień wewnętrzny studni (m),
s depresja wody w studni (m),
współczynnik zależny od kształtu dna i strug dopływa-
jących; dla dna i dopływu półkolistego = ~ 6, dla dna
płaskiego = ~ 4, dla pośrednich warunków dopływu
wody = ~ 5.
rw
Z uwagi na fakt, iż stosunek jest bardzo mały, zależność
R
4.4.2./2 przybiera postać:
Qd = k s rw (m3/s) (4.4.2./3)
Wydajność studni zasilanej przez otwory w ścianach bocz-
nych i dno, przedstawionej na rys. 4.4.2./2 oblicza się, su-
mując napływ wody przez ściany boczne i dno:
Qs = Qb + Qd (m3/s) (4.4.2./4)
gdzie:
Qs wydajność studni zasilanej przez otwory w ścianach
bocznych i dno (m3/s),
Qb wydajność studni zasilanej przez otwory w ścianach
bocznych (m3/s),
Qd wydajność studni zasilanej przez dno (m3/s).
Dział 4, rozdział 4, podrozdział 2, str. 6
UJCIA WODY
4.4. Ujmowanie wód podziemnych WODOCIGI I KANALIZACJA
Ujęcie wody
U
j
ę
c
i
e
w
o
d
y
Ujęcie wody za pomocą układu lewarowego stosowane jest
za pomocą
z
a
p
o
m
o
c
ą
w przypadku, gdy dynamiczne zwierciadło wody podziem-
układu lewarowego
u
k
ł
a
d
u
l
e
w
a
r
o
w
e
g
o
nej ujmowanej za pomocą studni wierconych leży płytko
pod terenem (ok. 7 m). Wówczas bowiem woda spływa do
studni zbiorczej pod ciśnieniem niższym od atmosferycz-
nego. Typowy układ lewarowy składa się z szeregu studni
wierconych, przewodu lewarowego (lewara), studni zbior-
czej i wyposażenia pozwalającego na utrzymanie lewara
w ruchu i zapewniającego jego prawidłowe działanie
(rys. 4.4.2./3).
Przewód lewarowy wykonany jest zazwyczaj z rur żeliw-
nych kielichowych i stalowych łączonych na podwójny kie-
lich z uszczelką gumową, spawanych lub łączonych kołnie-
rzowo. Układa się go zawsze wzdłuż linii studni w odległo-
ści około 4-5 m z lekkim wzniosem w kierunku przepływu
wody (studnia zbiorcza). Specyficzny sposób ułożenia lewa-
ra związany jest z odprowadzeniem powietrza i gazów wy-
dzielających się z wody w czasie jej przepływu pod obniżo-
nym ciśnieniem. Wielkość wzniosu kształtuje się w grani-
cach 0,5-5 0 i zależy od długości przewodu lewarowego.
Rysunek 4.4.2./3. Typowy układ lewarowy
1 studnie wiercone, 2 studnia zbiorcza, 3 przewód lewarowy, 4 przewód ssawny pompy,
5 przewód odpowietrzający, 6-kierunek spływu wód gruntowych
K
PRZYKADU
ONIEC
4.6 1/10/05 7:29 AM Page 3 (Black plate)
Dział 4, rozdział 6, podrozdział 2, str. 1
UJCIA WÓD
WODOCIGI I KANALIZACJA 4.6. Eksploatacja ujęć wody
4.6.2. UJCIA WODY PODZIEMNEJ
Ujcia wód podziemnych w postaci studni kopanych wyma-
gają sta"ej ich kontroli, poniewaŻ obiekty te ujmują z regu"y
wod z p"ytkiej warstwy wodonoĘnej, naraŻonej na skaŻe-
nie bakteriologiczne. Stąd teŻ konieczne jest zabezpieczenie
studni przed przypadkowym podtopieniem wodą deszczową
oraz jej przenikaniem do wntrza studni.
CzynnoĘci eksploatacyjne przy studniach kopanych powinny Czynności
C
z
y
n
n
o
ś
c
i
eksploatacyjne przy
e
k
s
p
l
o
a
t
a
c
y
j
n
e
p
r
z
y
obejmowa okresowe czyszczenie mechaniczne obudowy,
studniach kopanych
s
t
u
d
n
i
a
c
h
k
o
p
a
n
y
c
h
usuwanie z dna nagromadzonych osadów oraz renowacj
warstwy filtracyjnej za pomocą wyp"ukanego Żwiru i piasku
w przypadku dennego zasilania studni. KaŻdemu oczysz-
czaniu i renowacji studni, wykonywanej przecitnie co 1-2 lata,
towarzyszy musi jej dezynfekcja. Po zakołczeniu procesu
czyszczenia naleŻy pobra próbk wody, podda ją analizie
jakoĘciowej i bakteriologicznej w celu sprawdzenia przy-
datnoĘci wody do picia.
Eksploatacja uj wykonanych jako poziome ciągi dre- Eksploatacja ujęć
E
k
s
p
l
o
a
t
a
c
j
a
u
j
ę
ć
wykonanych jako
w
y
k
o
n
a
n
y
c
h
j
a
k
o
nowe, podobnie jak w przypadku studni kopanych, wymaga
ciągi drenowe
c
i
ą
g
i
d
r
e
n
o
w
e
kontroli iloĘci i jakoĘci wody oraz z regu"y jej dezynfekcji,
gdyŻ p"ytkie wody podziemne ujmowane takimi ciągami są
naraŻone na kontakt z wodami powierzchniowymi zanie-
czyszczonymi bakteriologicznie. Uk"ad ciągów drenowych
wraz ze studzienkami kontrolnymi wymaga systematycz-
nego okresowego oczyszczania z osadów doprowadzanych
z ujmowaną wodą. Teren ujcia powinien by zagospodaro-
4.6 1/10/05 7:29 AM Page 4 (Black plate)
Dział 4, rozdział 6, podrozdział 2, str. 2
UJCIA WÓD
4.6. Eksploatacja ujęć wody WODOCIGI I KANALIZACJA
wany i uŻytkowany zgodnie z przepisami obowiązującymi
w strefie ochrony sanitarnej.
Eksploatacja ujęć Przy korzystaniu z ujcia wód ęródlanych zabiegi eksplo-
E
k
s
p
l
o
a
t
a
c
j
a
u
j
ę
ć
wód zródlanych
w
ó
d
z
r
ó
d
l
a
n
y
c
h
atacyjne obejmują sta"ą obserwacj warunków jego pracy,
dotyczącą wydajnoĘci ęród"a, temperatury i jakoĘci wody
oraz kontrol stanu technicznego obiektów budowlanych
i urządzeł mechanicznych.
Konieczne jest codzienne notowanie iloĘci ujmowanej wody
oraz pobieranie w ustalonych okresach próbek wody do
analiz fizyczno-chemicznych i bakteriologicznych. Komory
czerpalne uj powinny by okresowo oczyszczane z osadów
i mu"ów z ewentualną wymianą dennych warstw zasypko-
wych, w przypadku ęróde" wstpujących. NaleŻy równieŻ
prowadzi sta"ą kontrol warunków sanitarnych ujcia oraz
zabezpieczy je przed dop"ywem wód opadowych, poniewaŻ
mogą one stanowi zagroŻenie dla stanu czystoĘci ęród"a.
Eksploatacja ujęć Prawid"owa eksploatacja uj wód podziemnych z g"bo-
E
k
s
p
l
o
a
t
a
c
j
a
u
j
ę
ć
wód podziemnych
w
ó
d
p
o
d
z
i
e
m
n
y
c
h
kich warstw wodonoĘnych, wykonanych w postaci studni
z głębokich warstw
z
g
ł
ę
b
o
k
i
c
h
w
a
r
s
t
w
wierconych, polega na w"aĘciwej obs"udze urządzeł do
wodonośnych
w
o
d
o
n
o
ś
n
y
c
h
poboru wody, okresowych pomiarach poziomu zwierciad"a
statycznego i dynamicznego wody w studniach i ich otocze-
niu oraz kontroli jakoĘci ujmowanej wody. Systematycznie
naleŻy takŻe rejestrowa iloĘ pobranej wody i zuŻycie ener-
gii elektrycznej przez urządzenia do czerpania wody. Kon-
trola powinna obejmowa równieŻ g"bokoĘ studni i jej
obudow.
Kontrola głębokości Wyniki obserwacji pozwalają wnioskowa o warunkach
K
o
n
t
r
o
l
a
g
ł
ę
b
o
k
o
ś
c
i
studni i jej obudowy
s
t
u
d
n
i
i
j
e
j
o
b
u
d
o
w
y
pracy studni, na przyk"ad;
1) obniŻenie si zwierciad"a statycznego i dynamicznego
przy niezmienionej jednostkowej wydajnoĘci studni moŻe
by spowodowane obniŻeniem poziomu wody w warstwie
wodonoĘnej w rejonie ujcia;
5.3.4.1 1/19/04 10:27 AM Page 1 (Black plate)
Dział 5, rozdział 3, podrozdział 4.1, str. 1
UZDATNIANIE WODY
WODOCIGI I KANALIZACJA 5.3. Procesy technologiczne
w uzdatnianiu wody do picia
5.3.4.1. Urządzenia do koagulacji wody
Komory flokulacji
Podstawową funkcją komór flokulacji jest zapewnienie opty- Proces flokulacji
P
r
o
c
e
s
f
l
o
k
u
l
a
c
j
i
malnych warunków do aglomeracji drobnych k"aczków
w wiksze i utrzymanie ich w stanie zawieszenia. Dlatego
w stacjach uzdatniania wody montowane są specjalne komory
reakcji, w których odbywa si wolne mieszanie wody
zawierającej rozprowadzony w niej uprzednio koagulant.
Aglomeracja zhydrolizowanych cząstek koagulantu z koloi-
dami oraz innymi domieszkami zawartymi w wodzie prze-
biega w odpowiednim czasie, który jest zaleŻny od bardzo
wielu czynników. Na szybkoĘ tego procesu ma wp"yw
sk"ad jonowy wody, mtnoĘ, barwa, zasadowoĘ, tempera-
tura oraz dawka i rodzaj zastosowanego reagenta oraz czas
flokulacji. Rodzaj i dawka koagulanta, jak i czas flokulacji
dobierany jest w zaleŻnoĘci od sk"adu wody i w wikszoĘci
przypadków jest wyznaczany w trakcie badał technolo-
gicznych.
Proces flokulacji w początkowej fazie objawia si wzros-
tem mtnoĘci uzdatnianej wody w wyniku tworzenia si
bardzo duŻej liczby drobnych k"aczków, które po aglome-
racji klarują wod w ca"ej objtoĘci. Do komór flokulacji
uzdatniana woda dop"ywa wymieszana z koagulantem po
komorach szybkiego mieszania. Czas zatrzymania wody
w komorach flokulacji w zaleŻnoĘci od potrzeb i rodzaju
komory wynosi od 10 40 minut.
5.3.4.1 1/19/04 10:27 AM Page 2 (Black plate)
Dział 5, rozdział 3, podrozdział 4.1, str. 2
UZDATNIANIE WODY
5.3. Procesy technologiczne WODOCIGI I KANALIZACJA
w uzdatnianiu wody do picia
W celu uzyskania dobrych efektów flokulacji konieczne jest
zapewnienie optymalnych warunków hydrodynamicznych
polegających na w"aĘciwej intensywnoĘci mieszania wody
w ca"ej objtoĘci komory, w której wszystkie k"aczki pozo-
staną w zawieszeniu i nie ulegną rozbiciu.
Obecnie coraz czĘciej projektuje si komory flokulacji
zespolone z komorami szybkiego mieszania i osadnikami.
W tak przyjtym rozwiązaniu unika si moŻliwoĘci sedy-
mentacji zawiesiny k"aczkowatej na drodze midzy komorą
flokulacji a osadnikiem. WaŻne jest, aby prdkoĘ wody
przy mieszaniu by"a dostateczna do utrzymania k"aczków
w stanie zawieszenia, ale nie by"a za duŻa, poniewaŻ k"aczki
mog"yby ulec zniszczeniu.
Rodzaje komór ZaleŻnie od sposobu mieszania rozróŻnia si nastpujące
R
o
d
z
a
j
e
k
o
m
ó
r
flokulacji
f
l
o
k
u
l
a
c
j
i
komory flokulacji:
1) hydrauliczne mieszanie odbywa si za pomocą stru-
mienia przep"ywającej wody:
a) korytarzowe, z poziomym ruchem wody,
b) z wirowym ruchem wody,
c) z ruchem wodoskrtnym;
2) mechaniczne mieszanie odbywa si za pomocą mie-
szade" mechanicznych o osi poziomej i pionowej:
a) ("opatkowe, ramowe i "apowe).
Korytarzowa komora flokulacji (rys. 5.3.4.1./1) zbudo-
wana jest z Żelbetowego zbiornika, który podzielony jest
pionowymi Ęciankami na wąskie korytarze. Woda uzdat-
niana przep"ywa po kolei przez wszystkie korytarze, aŻ do
g"ównego wylotu na kołcu kana"u. Mieszanie odbywa si
na skutek wielokrotnej zmiany kierunku przep"ywającej
wody i towarzyszącym temu wtórnym ruchom strug wody
w kierunku poprzecznym.
Czas przebywania wody w komorach korytarzowych przyj-
muje si ok. 20-30 min, prdkoĘ przep"ywu wody od 0,2
do 0,3 m/s, g"bokoĘ wody na początku komory wynosi
5.3.4.1 1/19/04 10:27 AM Page 3 (Black plate)
Dział 5, rozdział 3, podrozdział 4.1, str. 3
UZDATNIANIE WODY
WODOCIGI I KANALIZACJA 5.3. Procesy technologiczne
w uzdatnianiu wody do picia
oko"o 3 metrów, a szerokoĘ poszczególnych koryt nie po-
winna by mniejsza niŻ 0,8 m.
Uwzgldniając wymaganą liczb zmian kierunku przep"ywu
wody stosuje si 8 10 korytarzy, a dno nachylone jest w kie-
runku kana"u odprowadzającego. Wymagana duŻa powierzch-
nia oraz stosunkowo ma"a sprawnoĘ tych komór powodują,
Że rozwiązania tego typu nie znajdują czstego zastosowania.
Rysunek 5.3.4.1./1. Hydrauliczna komora labiryntowa o poziomym ruchu wody
1 dopływ wody z mieszalnika, 2 przegrody, 3 odpływ wody
z komory, 4 zastawka, 5 kanał obiegowy, 6 kanał do
usuwania osadu
Wodoskrtna komora flokulacji (rys. 5.3.4.1./2) ma kszta"t
pionowej rury wspó"Ęrodkowo zespolonej z Żelbetowym
pionowym cylindrycznym osadnikiem. Woda dop"ywa do
komory reakcji poprzez dwa sta"e wyloty w kszta"cie nieru-
5.3.4.1 1/19/04 10:27 AM Page 4 (Black plate)
Dział 5, rozdział 3, podrozdział 4.1, str. 4
UZDATNIANIE WODY
5.3. Procesy technologiczne WODOCIGI I KANALIZACJA
w uzdatnianiu wody do picia
chomego m"ynka Segnera, zakołczone dyszami, z których
wyp"ywają dwa strumienie wody, styczne do obwodu ko-
mory reakcji, z prdkoĘcią 2 3 m/s.
Wskutek nadania wodzie ruchu wirowego przez wyloty
oraz pod wp"ywem opadania wody ku do"owi wytwarza si
specjalny ruch wody nazywany ruchem wodoskrtnym;
uzyskuje si w ten sposób bardzo dobre warunki mieszania.
W dolnej czĘci komory reakcji umieszczona jest kierow-
nica, która powoduje zmian ruchu wodoskrtnego na liniowy
w osadniku otaczającym komor reakcji. Kierownica
sk"ada si ze skrzyŻowanych p"yt o wysokoĘci 0,8 m, two-
rzących pionowe kana"y o wymiarach oko"o 0,50,5 m.
Rysunek 5.3.4.1./2. Wodoskrętna hydrauliczna komora flokulacji zespolona z osad-
nikiem pionowym
1 komora flokulacji, 2 dopływ wody z mieszalnika, 3 kie-
rownica, 4 osadnik, 5 odpływ wody z osadnika, 6 przewód
do usuwania osadu z osadnika
5.3.4.1 1/19/04 10:27 AM Page 5 (Black plate)
Dział 5, rozdział 3, podrozdział 4.1, str. 5
UZDATNIANIE WODY
WODOCIGI I KANALIZACJA 5.3. Procesy technologiczne
w uzdatnianiu wody do picia
WydajnoĘ wodoskrtnych komór reakcji nie przekracza
3000 m3/d, a czas przep"ywu wody przez komor powinien
wynosi 15 20 minut. Wyloty przewodu doprowadzającego
powinny by umieszczone na g"bokoĘci 0,5 m od zwier-
ciad"a wody w komorze. WysokoĘ uŻyteczna komory reakcji
("ącznie z kierownicą) powinna stanowi oko"o 90% wyso-
koĘci strefy sedymentacyjnej osadnika pionowego.
Komora flokulacji z wirowym ruchem wody (rys. 5.3.4.1./3)
ma w dolnej czĘci kszta"t odwróconego stoŻka, w górnej
zaĘ walca.
Rysunek 5.3.4.1./3. Hydrauliczna komora flokulacji z wirowym ruchem wody
1 dopływ wody z mieszalnika, 2 przewód zbiorczy z otwo-
rami, 3 odpływ wody z komory
Komory tego typu mają w planie przekrój ko"owy lub pros-
tokątny. Zasada dzia"ania komór polega na tym, Że woda
doprowadzana jest od do"u komory razem z koagulantem
ruchem wirowym w kierunku od do"u do góry, przy czym
K
PRZYKADU
ONIEC
Dział 6, rozdział 6, podrozdział 2, str. 1
SIEĆ WODOCIGOWA
WODOCIGI I KANALIZACJA 6.6. Metody czyszczenia
sieci wodociągowych
6.6.2. METODA HYDRAULICZNA
Podstawowym założeniem w tej metodzie jest wykorzysta-
nie wody do czyszczenia przewodów wodociągowych.
W zależności od rodzaju stosowanego środka płuczącego
możemy wyodrębnić metodę płukania wodą wodociągową
oraz mieszaniną wodno-powietrzną.
M
e
t
o
d
a
p
ł
u
k
a
n
i
a
Płukanie wnętrza przewodów wodą wodociągową ma na Metoda płukania
wodą wodociągową
w
o
d
ą
w
o
d
o
c
i
ą
g
o
w
ą
celu usunięcie z nich zanieczyszczeń i łatwo usuwalnych
osadów. Dobre rezultaty osiąga się, kiedy zewnętrzne prze-
wody wykonane są z rur o małych średnicach, a płukany
odcinek znajduje się w pobliżu przewodu magistralnego.
Wiadomo powszechnie, że w celu wypłukania z przewodu
piasku, żwiru itp. konieczne jest uzyskanie odpowiedniej
prędkości przepływu, która powinna stworzyć warunki,
umożliwiające rozmycie osadu, a następnie dalsze transpor-
towanie. Prędkość przepływającego strumienia wody jest
skorelowana ze średnicą przewodów i uziarnieniem osa-
dów. Powinna ona zawierać się w przedziale od 1,0 do 1,5
m/s. Oczywiście wartości tych prędkości mogą ulegać
zwiększeniu w konkretnych sytuacjach (zależnie od specy-
fiki osadu). W niektórych przypadkach ta metoda nie przy-
nosi pożądanych efektów.
Płukanie mieszaniną
P
ł
u
k
a
n
i
e
m
i
e
s
z
a
n
i
n
ą
Nazwa metody oddaje jej istotę, która polega na zastoso-
wodno-powietrzną
w
o
d
n
o
-
p
o
w
i
e
t
r
z
n
ą
waniu w procesie płukania sieci wodociągowej mieszani-
ny wodno-powietrznej. Do płynącej przewodem wody
o prędkości mieszczącej się granicy od 0,4 do 0,5 m/s,
Dział 6, rozdział 6, podrozdział 2, str. 2
SIEĆ WODOCIGOWA
6.6. Metody czyszczenia WODOCIGI I KANALIZACJA
sieci wodociągowych
w odstępach 2 3 minutowych wtłaczane jest powietrze
o ciśnieniu 5 atm. Proporcje ilości wody do ilości wtłacza-
nego powietrza są zawarte w przedziale stosunku od 1 : 50
do 1 : 100. Ta metoda pozwala na skrócenie czasu nie-
zbędnego do płukania rurociągu z kilku dni (przy zastoso-
waniu samej wody) do kilku godzin (przy zastosowaniu
mieszaniny wodno-powietrznej). Powietrze wtłaczane do
zewnętrznej sieci wodociągowej odprowadzane jest z niej
przez zewnętrzne hydranty przeciwpożarowe.
W trakcie płukania tą metodą w sieci występują drgania,
które mogą spowodować uszkodzenia złączy (ich szczelno-
ści). Niepożądanym skutkiem tej metody może być również
wywołanie zjawiska uderzenia hydraulicznego.
K
PRZYKADU
ONIEC
7.1 1/19/04 10:29 AM Page 19 (Black plate)
Dział 7, rozdział 2, str. 1
ARMATURA
WODOCIGI I KANALIZACJA 7.2. Armatura regulująca przepływ wody
(uzbrojenie zaporowe)
7.2. ARMATURA REGULUJCA PRZEPAYW
WODY (UZBROJENIE ZAPOROWE)
Transportowana systemami przewodów woda powinna
charakteryzowa si okreĘlonymi parametrami technicz-
nymi. Zapewnienie wymaganych ich wielkoĘci moŻe zosta
osiągnite poprzez zastosowanie w tych uk"adach armatury
regulującej.
Jak juŻ wczeĘniej przedstawiono na rysunku 7.1./1, który Armatura regulująca
A
r
m
a
t
u
r
a
r
e
g
u
l
u
j
ą
c
a
przepływ wody
p
r
z
e
p
ł
y
w
w
o
d
y
prezentuje klasyfikacj armatury, w grupie uzbrojenia
zawory ciśnieniowe]
z
a
w
o
r
y
c
i
ś
n
i
e
n
i
o
w
e
]
regulującego przep"yw wody zosta"y wyodrbnione dwie
linie ciągów rozwiązał technicznych tych urządzeł
ciĘnieniowy oraz przep"ywowy.
W odniesieniu do pierwszej grupy rozwiązał technicznych
urządzeł znajduje zastosowanie opublikowana w maju 2004 r.
norma PN-EN 1567 pt. Armatura w budynkach. Zawory
redukcyjne i zespolone zawory redukcyjne ciĘnienia wody.
Wymagania i badania . Zosta"y bowiem w niej zawarte
informacje dotyczące wymagał w zakresie wymiarów, jak
równieŻ materia"ów i wymagał uŻytkowych zaworów reduk-
cyjnych i zespolonych zaworów redukujących ciĘnienie
wody. Armatura bdąca przedmiotem wymienionej normy
charakteryzuje si wielkoĘcią nominalną w przedziale od
DN8 do DN100 oraz parametrem ciĘnienia wlotowego nie-
wikszego niŻ 1,6 MPa. W zaleŻnoĘci od ich przeznaczenia,
tj. czy jest to armatura przeznaczona do montaŻu w uk"a-
dach wody zimnej, czy teŻ wody gorącej dopuszczalna
temperatura medium moŻe by na poziomie 30C lub 80C.
Zdefiniowane zosta"y niŻej opisane pojcia dotyczące urzą-
dzeł stanowiących przedmiot normy.
7.1 1/19/04 10:29 AM Page 20 (Black plate)
Dział 7, rozdział 2, str. 2
ARMATURA
7.2. Armatura regulująca przepływ wody WODOCIGI I KANALIZACJA
(uzbrojenie zaporowe)
Zawór redukcyjny ciĘnienia wody urządzenie mające
moŻliwoĘci techniczne redukcji ciĘnienia wody na wylocie
do wielkoĘci nastawionej lub zadanej.
Zespolony zawór redukcyjny ciĘnienia wody charak-
teryzuje si tym, Że w przestrzeni jednego korpusu są zloka-
lizowane dwa rozwiązania techniczne spe"niające funkcj
zaworu redukującego ciĘnienia (zaworu zaporowego) oraz
zaworu zwrotnego.
Zasady klasyfikacji Zasady klasyfikacji zaworów redukcyjnych i zespolonych
Z
a
s
a
d
y
k
l
a
s
y
f
i
k
a
c
j
i
zaworów
z
a
w
o
r
ó
w
zaworów redukcyjnych ciĘnienia wody winny by przepro-
wadzane z uwzgldnieniem nastpujących ich w"aĘciwoĘci:
1) typ zaworu, który okreĘla, czy jest to zawór redukcyjny
ciĘnienia wody, czy teŻ jest to zespolony zawór reduk-
cyjny ciĘnienia wody;
2) wielkoĘ nominalna zaworu, tj. DN; wytyczne zawarte w
omawianej normie dotyczą wielkoĘci Ęrednic nominal-
nych zaworów w granicach od DN 8 do DN 100; wiel-
koĘciom tych Ęrednic nominalnych odpowiadają wielkoĘci
nominalnego strumienia objtoĘci (QN) w granicach od
0,10 l/s (0,36 m3/h) do 15,56 l/s (56 m3/h); wielkoĘci tych
nominalnych strumieni objtoĘci (QN) zosta"y okreĘlone
dla prdkoĘci przep"ywu v = 2 m/s;
3) rodzaj kołcówek przy"ączeniowych; omawiany typ arma-
tury moŻe by wykonany w wersjach z wieloma typami
kołcówek po"ączeniowych, które zosta"y zaprezento-
wane w normie;
4) sposób ich nastawiania, którymi mogą by zawory dys-
ponujące moŻliwoĘcią nastawiania redukcji ciĘnienia oraz
konstrukcje typu nienastawnego zaworu redukcyjnego
ciĘnienia;
5) wielkoĘci dopuszczalnych temperatur ich pracy, która
dostosowana jest do ich przeznaczenia; zawory do wody
zimnej charakteryzują si dopuszczalną maksymalną wiel-
koĘcią temperatury do 30C, natomiast do wody gorącej
maksymalna jej wielkoĘ nie moŻe by wiksza niŻ 80C.
7.1 1/19/04 10:29 AM Page 21 (Black plate)
Dział 7, rozdział 2, str. 3
ARMATURA
WODOCIGI I KANALIZACJA 7.2. Armatura regulująca przepływ wody
(uzbrojenie zaporowe)
Kontrola jakości
K
o
n
t
r
o
l
a
j
a
k
o
ś
c
i
Prawid"owe funkcjonowanie systemów wodociągowych
metody badań
m
e
t
o
d
y
b
a
d
a
ń
jest w stanie zapewni tylko armatura, której jakoĘ wyko-
nania spe"nia wymagania stawiane przez przepisy norma-
tywne. Z tego teŻ powodu bardzo waŻne jest, by zawory
dostarczane przez producenta zosta"y w sposób odpowiedni
poddane procedurze kontroli jakoĘci. W omawianej normie
zosta"y równieŻ sprecyzowane metody przeprowadzania
badał. Zaprezentowane zosta"o stanowisko badawcze, na
którym powinna by przeprowadzana próba zginania
korpusu zaworu oraz okreĘlenia jakie wielkoĘci dzia"ania si"
powinny wytrzymywa zawory o poszczególnych Ęredni-
cach nominalnych. Omówiony zosta" proces wykonywania
prób szczelnoĘci zaworów oraz ich wytrzyma"oĘ na dzia-
"anie ciĘnienia.
Badanie wytrzyma"oĘci na ciĘnienie oraz szczelnoĘ zawo-
rów przeprowadzane sąt w ten sposób, Że zastosowane jest
dzia"anie wody na krócu wlotowym o ciĘnieniu 25 barów,
a na krócu wylotowym 16 barów. Próba powinna trwa nie
krócej niŻ 10 minut, wielkoĘ zakresu tolerancji od 0 do (+2).
Zawory typu nastawnego powinny spe"nia okreĘlone wy-
magania w zakresie punktu nastawu. Tego typu zawory
powinny dysponowa rozwiązaniami technicznymi umoŻli-
wiającymi regulowanie wielkoĘci ciĘnienia wylotowego od
p d" 1,5 bara (w odniesieniu do ciĘnienia wlotowego 8 barów)
do p d" 6,5 (przy ciĘnieniu wlotowym 16 barów) ten proces
regulacyjny winien si odbywa bez koniecznoĘci zmiany
sprŻyny.
Rysunek 7.1./1. informuje, Że w gronie armatury regulującej
moŻna wyodrbni rodzin urządzeł, których znamienną
cechą rozwiązania technicznego jest ich predyspozycja do
regulacji przep"ywu. Wymagania techniczne tego typu urzą-
dzeł regulują stosowne przepisy normatywne. Przyk"adem
w tym zakresie moŻe by norma PN-EN 1213 wydana w grud-
niu 2002 r. pt. Armatura w budynku. Zawory zaporowe ze
stopów miedzianych do instalacji wodociągowych. Badania
i wymagania .
7.1 1/19/04 10:29 AM Page 22 (Black plate)
Dział 7, rozdział 2, str. 4
ARMATURA
7.2. Armatura regulująca przepływ wody WODOCIGI I KANALIZACJA
(uzbrojenie zaporowe)
Zawory zaporowe ze
Z
a
w
o
r
y
z
a
p
o
r
o
w
e
z
e
Zosta"y w niej sformu"owane wymagania dotyczące jakoĘci
stopów miedzianych
s
t
o
p
ó
w
m
i
e
d
z
i
a
n
y
c
h
materia"ów, parametrów konstrukcyjnych, w"aĘciwoĘci
mechanicznych i hydraulicznych zaworów zaporowych
wykonanych ze stopów miedzianych. Omówione zosta"y
równieŻ procedury badawcze i zasady znakowania tego
typu armatury. Cechą charakterystyczną tego uzbrojenia
jest jego wielkoĘ nominalna, która winna by w granicach
od DN10 do DN100, jak równieŻ przeznaczenie do mon-
taŻu w instalacjach wodociągowych w budynku transportu-
jących wod o temperaturze do 65C.
Zawory bdące przedmiotem omawianej normy powinny
w sposób sporadyczny przez czas 1 godziny zapewnia
moŻliwoĘ bezawaryjnego przep"ywu wody o temperaturze
95C. Zgodnie z definicją przedstawioną w omawianych
przepisach normatywnych pod pojciem zaworu zaporo-
wego naleŻy rozumie taką konstrukcj, która wyposaŻona
jest w element zamykający przemieszczający si w linii
prostej, a w strefie gniazda wzd"uŻ kierunku przeciwnego
do kierunku przep"ywu. Uk"ad ten pracuje w systemie ste-
rowania rcznego i zapewnia ca"kowite odcicie przep"ywu
w przewodzie wodociągowym.
Rodzaje zaworów Zawory zaporowe mogą by wykonane jako:
R
o
d
z
a
j
e
z
a
w
o
r
ó
w
zaporowych
z
a
p
o
r
o
w
y
c
h
1) proste;
2) skoĘne;
3) kątowe.
Wymienione wyŻej typy zaworów zaporowych mogą mie
wielorakiego rodzaju kołcówki po"ączeniowe, których
charakterystyka techniczna jest zaprezentowana w normie
PN-EN 1213:2002. Jak juŻ wczeĘniej nadmieniono, wielkoĘ
nominalna omawianych zaworów zaporowych jest w gra-
nicach od DN 10 do DN 100.
Oznaczenia zaworów Stosownie do wymogów stawianych przez norm PN-EN-
O
z
n
a
c
z
e
n
i
a
z
a
w
o
r
ó
w
1213:2002 zawory zaporowe powinny mie oznaczenie
7.1 1/19/04 10:29 AM Page 23 (Black plate)
Dział 7, rozdział 2, str. 5
ARMATURA
WODOCIGI I KANALIZACJA 7.2. Armatura regulująca przepływ wody
(uzbrojenie zaporowe)
naniesione w sposób trwa"y. Oznaczenie powinno zawiera
nastpujące informacje techniczne o danym zaworze:
1) jaka jest to odmiana zaworu i z jakiego materia"u jest on
wykonany;
2) jaka jest jego klasa przepuszczalnoĘci;
3) jakiej jest on wielkoĘci, tj. jego wielkoĘ nominalna DN;
4) jaka jest jego grupa akustyczna;
5) jakiej normy spe"nia warunki, tj. powo"anie si na norm
PN-EN 1213:2002.
Zawory zaporowe przeznaczone są do montaŻu w instala-
cjach wodociągowych, a tym samym są elementami systemu,
którym jest transportowana woda przeznaczona do kon-
sumpcji przez ludzi. Muszą spe"nia wymogi stawiane ele-
mentom mającym kontakt z wodą pitną. Norma PN-EN-
1213:2002 formu"uje wymagania, które powinny spe"nia
stopy miedzi stosowane w procesie produkcyjnym zawo-
rów zaporowych. W wymienionej normie zamieszczono
informacj, Że jest dopuszczalne stosowanie innych mate-
ria"ów metalowych niŻ te, które zosta"y wymienione w nor-
mie, pod warunkiem Że są one odpowiednie dla danego
zastosowania.
B
a
d
a
n
i
e
z
a
w
o
r
ó
w
W omawianej normie zosta"y podane równieŻ wymagania Badanie zaworów
dotyczące procedur wykonywania badał zaworów zapo-
rowych wykonanych w technologii stopów miedzianych.
Zawory tego typu powinny by poddawane próbom na spe-
cjalnych stanowiskach badawczych. Próby te powinny obej-
mowa swym zakresem:
1) badania wytrzyma"oĘci na skrcanie;
2) badania hydrauliczne, tj. szczelnoĘci, wytrzyma"oĘci na
ciĘnienie, przepuszczalnoĘci;
3) badania akustyczne;
4) badania trwa"oĘci.
7.1 1/19/04 10:29 AM Page 24 (Black plate)
Dział 7, rozdział 2, str. 6
ARMATURA
7.2. Armatura regulująca przepływ wody WODOCIGI I KANALIZACJA
(uzbrojenie zaporowe)
Wymagania techniczne, które winna spe"nia armatura prze-
sy"owa instalowana w uk"adach instalacji wodociągowych,
precyzuje norma PN-M-75002:1985. W tych przepisach nor-
matywnych przedstawiono wymagania dotyczące badania
armatury przesy"owej stosowanej w instalacjach wodocią-
gowych obiektów budowlanych. Wymieniona norma pre-
cyzuje wymagania, które odnoszą si do nastpujących
czynnoĘci:
1) projektowania;
produkcji;
obrotu;
eksploatacji
armatury przesy"owej instalacji wodociągowej, której ciĘ-
nienie nominalne wynosi 1 MPa, a temperatura medium nie
przekracza 100C.
Armatura Armatur przep"ywową naleŻy rozumie jako róŻne rodzaje
A
r
m
a
t
u
r
a
przepływowa
p
r
z
e
p
ł
y
w
o
w
a
zaworów zaporowych, zwrotnych i zaporowo-zwrotnych,
pojęcia
p
o
j
ę
c
i
a
których zadaniem jest sterowanie przep"ywem wody w insta-
lacjach wodociągowych. Sterowanie to jest moŻliwe dziki
zmianie przekroju pracującego przewodu od maksymalnie
otwartego do ca"kowicie zamknitego.
Podstawowe pojęcia Pojciami związanymi z armaturą regulującą przep"yw
P
o
d
s
t
a
w
o
w
e
p
o
j
ę
c
i
a
dotyczące armatury
d
o
t
y
c
z
ą
c
e
a
r
m
a
t
u
r
y
wody są:
przepływowej
p
r
z
e
p
ł
y
w
o
w
e
j
Charakterystyka hydrauliczna zaleŻnoĘ wartoĘci
spadku (straty) ciĘnienia wody w danym zaworze (okreĘlona
w warunkach umownych) od wartoĘci strumienia objtoĘci
wody przep"ywającej przez ten zawór przy ca"kowitym jego
otwarciu.
PrzepustowoĘ armatury przep"ywowej (qp) minimalna
wartoĘ strumienia objtoĘci wody, która moŻe przep"ywa
przez daną armatur przy stracie (spadku) ciĘnienia na tym
uzbrojeniu o ustalonej wartoĘci okreĘlonej w warunkach
umownych.
K
PRZYKADU
ONIEC
10.4.14.4 1/19/04 10:31 AM Page 1 (Black plate)
Dział 10, rozdział 4, podrozdział 14.4, str. 1
KANALIZACJA
WODOCIGI I KANALIZACJA 10.4. Materiały do budowy
kanalizacji
10.4.14.4. Horyzontalne przewierty sterowane (HDD)
Intensywny rozwój urbanistyczny znacznych obszarów Technologia
T
e
c
h
n
o
l
o
g
i
a
wiercenia
w
i
e
r
c
e
n
i
a
miejskich spowodowa" koniecznoĘ poszukiwania takich
kierunkowego
k
i
e
r
u
n
k
o
w
e
g
o
rozwiązał technicznych, które umoŻliwia"yby budow
infrastruktury podziemnej metodami bezwykopowymi.
Jednym z przyk"adów technologii bezodkrywkowych,
znajdującym coraz szersze zastosowanie jest technologia
horyzontalnego wiercenia kierunkowego. Metoda ta jest
wykorzystywana do budowy instalacji energetycznych, linii
telekomunikacyjnych, gazociągów, ropociągów, uk"adania
kabli Ęwiat"owodowych oraz wodociągów i kanalizacji.
Pozwala na szybkie pokonywanie róŻnego rodzaju prze-
szkód terenowych takich jak: rzeki, kana"y, tory kolejowe
i tramwajowe, szlaki komunikacyjne o intensywnym ruchu,
tereny bagienne, rezerwaty przyrody czy obszary o gstej
zwartej zabudowie.
Technologia wiercenia kierunkowego jest przyjazna dla
Ęrodowiska, nie powoduje bowiem niszczenia gleby i syste-
mów korzeniowych roĘlin. Pozwala na uniknicie nadmier-
nego ha"asu, zapylenia oraz zak"óceł w ruchu komunika-
cyjnym, co jest nieuniknione w przypadku wykonywania
wykopów otwartych.
Horyzontalny przewiert sterowany rozpoczyna si zazwy- Etapy układania
E
t
a
p
y
u
k
ł
a
d
a
n
i
a
rurociągu metodą
r
u
r
o
c
i
ą
g
u
m
e
t
o
d
ą
czaj (punkt wejĘcia) i kołczy (punkt wyjĘcia) na poziomie
przewiertu
p
r
z
e
w
i
e
r
t
u
powierzchni terenu, w miejscu, gdzie ma by wykonana
dana instalacja. Technologia uk"adania rurociągu metodą
przewiertu obejmuje trzy charakterystyczne etapy:
10.4.14.4 1/19/04 10:31 AM Page 2 (Black plate)
Dział 10, rozdział 4, podrozdział 14.4, str. 2
KANALIZACJA
10.4. Materiały do budowy WODOCIGI I KANALIZACJA
kanalizacji
1) wiercenie pilotowe;
2) poszerzanie (rozwiercanie) otworu pilotowego;
3) przeciąganie (wciąganie) rurociągu.
Przed przystąpieniem do prac naleŻy rozpozna warunki
geologiczne gruntu, ustali lokalizacj istniejącego uzbro-
jenia podziemnego, dok"adnie wytyczy przebieg trasy
przewodu oraz okreĘli jej punkt początkowy i kołcowy.
Wykonanie otworu pilotowego
Pierwszy etap (rys. 10.4.14.4./1) obejmuje wiercenie
otworu pilotowego po wczeĘniej zaplanowanej trasie, który
pozwala wytyczy oĘ uk"adanego rurociągu. Otwór ten jest
początkowo drąŻony ukoĘnie w dó" pod kątem 8 20,
a nastpnie na projektowanej g"bokoĘci zmienia kierunek
na poziomy. Otwór pilotowy jest wykonywany za pomocą
specjalistycznych urządzeł zwanych wiertnicami, które
zazwyczaj instaluje si na podwoziu gąsienicowym. DrąŻe-
nie polega, na wciskaniu w grunt z jednoczesnym obra-
caniem Żerdzi wiertnicznych, które są ze sobą sukcesywnie
"ączone na po"ączenia gwintowane lub zatrzaskowe.
Rysunek 10.4.14.4./1. Wiercenie otworu pilotowego
Do pierwszej Żerdzi zamontowana jest g"owica wiercąca
(pilotowa), z p"ytką sterującą, odchyloną o 15% 20% od
osi g"owicy. W g"owicy umieszczona jest sonda nadawcza,
10.4.14.4 1/19/04 10:31 AM Page 3 (Black plate)
Dział 10, rozdział 4, podrozdział 14.4, str. 3
KANALIZACJA
WODOCIGI I KANALIZACJA 10.4. Materiały do budowy
kanalizacji
która odczytuje g"bokoĘ po"oŻenia g"owicy w stosunku
do powierzchni terenu, kąt nachylenia g"owicy wzgldem
poziomu oraz po"oŻenie p"ytki sterującej wzgldem osi
wiercenia. Informacje uzyskiwane o parametrach przewiertu
są na bieŻąco rejestrowane i przetwarzane dziki specjal-
nemu systemowi sterowania i kontroli przewiertu.
S
t
e
r
o
w
a
n
i
e
Sterowanie przewiertem jest moŻliwe wy"ącznie podczas Sterowanie
przewiertem
p
r
z
e
w
i
e
r
t
e
m
pierwszego etapu prac i polega na odpowiednim po"ączeniu
ustawienia g"owicy, obrotu i posuwu przekazywanego od
wiertnicy poprzez Żerdzie wiertnicze. G"owica wiercąca
jest tak ukszta"towana, Że w przypadku jej równoczesnego
obracania i pchania porusza si po linii prostej (tor prze-
wiertu jest prostoliniowy).
JeŻeli natomiast g"owica nie podlega obracaniu, a jedynie
jest wciskana w grunt, nastpuje zmiana trajektorii prze-
wiertu w kierunku zaleŻnym od po"oŻenia p"ytki sterującej.
Gdy w trakcie przewiertu zostanie napotkana nieprzewi-
dziana przeszkoda, istnieje moŻliwoĘ wycofania kilku
Żerdzi wiertniczych i zmiany kierunku pracy wiertnicy
w celu jej ominicia.
DoĘwiadczeni i profesjonalnie wyszkoleni operatorzy
wiertnic są w stanie wykona przewiert pilotowy z dok"ad-
noĘcią do kilkunastu centymetrów w oczekiwanym miejscu.
Podczas wiercenia pilotowego poprzez Żerdzie wiertnicze
i otwory (dysze) umieszczone w g"owicy dozowana jest
automatycznie p"uczka wiertnicza.
System p"uczki sk"ada si ze zbiornika p"uczki, urządzenia System płuczki
S
y
s
t
e
m
p
ł
u
c
z
k
i
przygotowującego p"uczk, urządzenia do oczyszczania
p"uczki z urobku oraz pompy ciĘnieniowej do t"oczenia
p"uczki. Zastosowanie p"uczki wiertniczej pozwala na
urabianie gruntu g"owicą, wyp"ukiwanie urobku z otworu,
ch"odzenie g"owicy, zmniejszenie oporów tarcia midzy
urządzeniem wiercącym, a oĘrodkiem gruntowym, stabili-
zacj i uszczelnienie Ęcianek otworu wiertniczego oraz
smarowanie zewntrznych Ęcian Żerdzi wiertniczych.
K
PRZYKADU
ONIEC
Dział 11, rozdział 4, str. 1
WEWNTRZNE INSTALACJE KANALIZACYJNE
WODOCIGI I KANALIZACJA 11.4. Wentylowanie instalacji
kanalizacyjnej
11.4. WENTYLOWANIE INSTALACJI
KANALIZACYJNEJ
Wentylowanie
W
e
n
t
y
l
o
w
a
n
i
e
Jednym z czynników umożliwiających poprawną pracę we-
instalacji
i
n
s
t
a
l
a
c
j
i
wnętrznej kanalizacji jest stworzenie rozwiązań technicz-
nych zapewniających jej wentylację. Najczęściej stosowa-
nym sposobem jest wykorzystywanie pionów kanalizacyj-
nych do tego celu. Końcowe górne odcinki pionów kanali-
zacyjnych można traktować jak piony, których podstawo-
wym zadaniem jest wentylacja kanalizacji (rys. 11.4./1).
Często jednak ten sposób wentylacji instalacji kanalizacyj-
nej jest niewystarczający. Wdrażane układy wewnętrznej
kanalizacji odprowadzające ścieki bytowo-gospodarcze
wymuszają na instalatorach konieczność zastosowania jed-
nego z poniżej wymienionych sposobów wentylacji:
Sposoby
S
p
o
s
o
b
y
bocznych pionów wentylacyjnych
wentylowania
w
e
n
t
y
l
o
w
a
n
i
a
1) wentylacja boczna pomocnicza, dla której średnica
przewodów wentylacyjnych powinna być określona
z uwzględnieniem zasad, że:
a) dla pionów kanalizacyjnych o średnicy d = 0,07 m
i d = 0,1 m dw = 0,07 m,
b) dla pionów kanalizacyjnych o średnicy d e" 0,1 m
dw = 0,1 m,
2) wentylacja boczna pośrednia (rys. 11.4./3) średnice
przewodów wentylacyjnych dw przyjmowane powin-
ny być jak dla punktu 1 a), b),
3) wentylacja wspomagająca (rys. 11.4./4), dla której
średnica przewodów wentylacyjnych powinna być
określona z uwzględnieniem zasady, że:
Dział 11, rozdział 4, str. 2
WEWNTRZNE INSTALACJE KANALIZACYJNE
11.4. Wentylowanie instalacji WODOCIGI I KANALIZACJA
kanalizacyjnej
a) dla pionów kanalizacyjnych o średnicy d = 0,04 m
i d = 0,05 m dw = 0,04 m,
b) dla pionów kanalizacyjnych o średnicy d = 0,07 m
dw = 0,05 m,
c) dla pionów kanalizacyjnych, do których podłączo-
ne są miski ustępowe dw = 0,1m.
obejść, czyli dodatkowych przewodów łączących podej-
ście z przewodem spustowym (pionem).
Rysunek 11.4./1. Schemat pionu kanalizacyjnego z układem wentylacji głównej
1 część wentylacyjna przewodu,
2 rura wentylacyjna,
3 pion kanalizacyjny,
4 przewód odpływowy (poziom)
Dział 11, rozdział 4, str. 3
WEWNTRZNE INSTALACJE KANALIZACYJNE
WODOCIGI I KANALIZACJA 11.4. Wentylowanie instalacji
kanalizacyjnej
Rysunek 11.4./2. Schemat pionu kanalizacyjnego z wentylacją boczną pomocniczą
1 część wentylacyjna,
2 rura wentylacyjna,
3 pion kanalizacyjny
(część odpływowa),
4 przewód odpływowy (poziom),
5 wentylacja boczna pomocnicza,
6 rewizja (czyszczak)
Rysunek 11.4./3. Schemat pionu kanalizacyjnego z wentylacją boczną pośrednią
1 część wentylacyjna,
2 rura wentylacyjna,
3 pion kanalizacyjny,
4 przewód odpływowy (poziomy),
5 wentylacja boczna pośrednia,
6 rewizje
Dział 11, rozdział 4, str. 4
WEWNTRZNE INSTALACJE KANALIZACYJNE
11.4. Wentylowanie instalacji WODOCIGI I KANALIZACJA
kanalizacyjnej
Rysunek 11.4./4. Schemat pionu kanalizacyjnego z wentylacją wspomagającą
1 część wentylacyjna, 2 rura wentylacyjna, 3 pion kanalizacyjny (część odpływowa), 4 przewód
odpływowy, 5 rewizja (czyszczak), 6 wentylacja wspomagająca, 7 pojedyncza wentylacja wspoma-
gająca, 8 zbiorcza wentylacja wspomagająca
K
PRZYKADU
ONIEC
Rozdział II.2. str. 1
PRZYKAADY OBLICZEC
WODOCIGI I KANALIZACJA II. Instalacja wodociągowa II-strefowa
z rozdziałem dolnym
Do włączania i wyłączania pomp służą wyłączniki ciśnie-
niowe LC-2 o różnym zakresie włączania i wyłączania
w zależności od zastosowanej metody obliczeniowej.
2. OBLICZENIA WEWNTRZNEJ
INSTALACJI METOD BRIXA
2.1. CHARAKTERYSTYKA METODY BRIXA
Metoda Brixa jest znana w kraju pod nazwą metody nie-
mieckiej. Przepływ obliczeniowy dla instalacji wodociągo-
wych w budynkach mieszkalnych wg metody Brixa określa
się ze wzoru:
(dm3/s)
q = 0 , 25 ŁN
gdzie:
q przepływ obliczeniowy (dm3/s),
N jednostka obciążeniowa.
Jako jednostkę obciążenia ustalono wypływ z zaworu czer-
palnego, o średnicy wylotu 10 mm, umieszczonego nad zle-
wem, przy wysokości ciśnienia wody 5 m. Wypływ ten wy-
nosi 0,25 dm3/s. W odniesieniu do tak ustalonej jednostki ob-
ciążenia ustalono jednostki dla innych zaworów czerpalnych.
Tabela II.2.1./1. Jednostki obciążenia dla różnych zaworów czerpalnych
wg metody Brixa
Wysokość
Jednostki
ciśnienia wody
Rodzaj punktu czerpalnego obliczeniowe
przed
N
zaworem (m)
Zawory przy płuczkach zbiornikowych, bidetach, pisuarach 0,25 5,0
Z
a
w
o
r
y
p
r
z
y
p
ł
u
c
z
k
a
c
h
z
b
i
o
r
n
i
k
o
w
y
c
h
,
b
i
d
e
t
a
c
h
,
p
i
s
u
a
r
a
c
h
0
,
2
5
5
,
0
Wyloty o średnicy 10 mm (np. zawory nad zlewami ) 1,0 5,0
Zawory o średnicy wylotu 15 mm 2,5 5,0
Zawory o średnicy wylotu 20 mm 16,0 5,0
Zawory nad umywalkami i zlewozmywakami 0,5 5,0
Z
a
w
o
r
y
n
a
d
u
m
y
w
a
l
k
a
m
i
i
z
l
e
w
o
z
m
y
w
a
k
a
m
i
0
,
5
5
,
0
Zawory nad wannami z piecem gazowym 1,0 5,0
Z
a
w
o
r
y
n
a
d
w
a
n
n
a
m
i
z
p
i
e
c
e
m
g
a
z
o
w
y
m
1
,
0
5
,
0
Zawory nad wannami z centralnym doprowadzeniem ciepłej 2,5 5,0
wody
Zawory ciśnieniowe spłukujące 15mm o wydajności 0,6 dm3/s 6,0 13,0
Zawory ciśnieniowe spłukujące 20 mm o wydajności 0,8 dm3/s 11,0 12,0
Rozdział II.2. str. 2
PRZYKAADY OBLICZEC
II. Instalacja wodociągowa II-strefowa WODOCIGI I KANALIZACJA
z rozdziałem dolnym
2.2. OBLICZENIA WEWNTRZNEJ
INSTALACJI WODOCIąGOWEJ
2.2.1. Określenie jednostek obciążenia i wymaga-
nego ciśnienia przed punktami czerpalnymi
Ilość jednostek obciążenia N dla poszczególnych przyrzą-
dów sanitarnych znajdujących się w jednym mieszkaniu
i wymagane ciśnienie przed poszczególnymi punktami
czerpalnymi przyjęto na podstawie tabeli II.2.1./1:
płuczka zbiornikowa N = 0,25Hwyl = 5 m = 0,05 MPa
zlewozmywak N = 0,5 Hwyl = 5 m = 0,05 MPa
wanna N = 1,0 Hwyl = 5 m = 0,05 MPa
umywalka N = 0,5 Hwyl = 5 m = 0,05 MPa
ŁN = 2,25
Ł
Prędkość przepływu w przewodach wodociągowych pod ci-
śnieniem: 1,0 2,0 m/s.
2.2.2. Dobór wodomierza
Przyjęto wodomierz skrzydełkowy dn = 40 mm o nominal-
nym natężeniu przepływu Qn = 5,55 dm3/s = 20 m3/h
(tabela II.2.2.2./1).
Zgodnie z zależnością:
Qn = 2q = 2 1,85 dm3/s = 3,7 dm3/s < 5,55 dm3/s
Dla przepływu q = 1,85 dm3/s wysokość strat ciśnienia przy
przepływie przez wybrany wodomierz "h = 1,1 m
(rys. II.2.2.2./1).
Rozdział II.2. str. 3
PRZYKAADY OBLICZEC
WODOCIGI I KANALIZACJA II. Instalacja wodociągowa II-strefowa
z rozdziałem dolnym
Tabela II.2.2.2./1. Średnice nominalne oraz nominalne natężenia przepływu
dla wodomierzy
Średnica nominalna Nominalne natężenie
Rodzaj wodomierza
wodomierza dn (mm) przepływu Qn (m3/h)
15 3
20 5
Skrzydełkowe 25 7
S
k
r
z
y
d
e
ł
k
o
w
e
30 10
40 20
4
0
2
0
50 40
80 100
Śrubowe typu MZ
100 160
150 300
50 30
Śrubowe typu MP
80 100
80/30 100/10
Sprzężone 100/40 160/20
150/40 300/20
Rysunek II.2.2.2./1. Zależność wysokości strat ciśnienia od natężenia
przepływu wody dla wodomierzy skrzydełkowych
i śrubowych (średnice w mm)
K
PRZYKADU
ONIEC
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Ochrona dziko żyjących zwierząt w projektach modernizacji linii kolejowych2016 05 20 Ustawa Program modernizacji Policji 2017 2020 projektProjekt pracy aparat ortodontyczny ruchomyProjekt mgifprojekt z budownictwa energooszczednego nr 3prasa dwukolumnowa projekt4 projektyCuberbiller Kreacjonizm a teoria inteligentnego projektu (2007)Modern Talking Like A Herowięcej podobnych podstron