PRACA POGL
DOWA ISSN 1643 0956
Dominika Dudek
Klinika Psychiatrii Dorosłych Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie
Stres i depresja  próba integracji podejścia
biologicznego i psychospołecznego
Stress and depression  an attempt for integration of biological and psychosocial appro-
ach to depressive disorder
STRESZCZENIE
poglądy reprezentowała  szkoła psychologiczna ,
uznająca czynniki psychospołeczne za przyczynę za-
W artykule opisano teoretyczne podstawy integracji
podejścia psychologicznego i biologicznego do za- burzeń psychicznych. Te dwa kierunki przez długi
burzeń depresyjnych.
czas rozwijały się niezależnie, niekiedy wręcz opozy-
cyjnie w stosunku do siebie.
SÅ‚owa kluczowe: depresja, teoria stresu, negatywne
Ostatnie lata przyniosły gwałtowny rozwój nauk
wydarzenia
podstawowych, przede wszystkim genetyki, biologii
molekularnej, neuroendokrynologii. Postępy badań
w tych dziedzinach sprawiają, że odchodzi się od
ABSTRACT
dualizmu biologiczno-psychologicznego i przyjęcia,
The paper describes theoretical mechanisms that in-
że obie te sfery ściśle się ze sobą łączą. Stało się ja-
tegrate biological and psychosocial approach to de-
sne, że zarówno zmiany w mózgu wpływają na emo-
pressive disorder.
cje i zachowanie, jak i zmiany w psychice mogÄ… do
pewnego stopnia oddziaływać na układ nerwowy.
Key words: depression, stress theory, negative life
Rozróżnienie schorzeń  biologicznych i  psycholo-
events
gicznych traci więc w psychiatrii na znaczeniu.
Wyrazem tego jest odejście we współczesnych sys-
Wstęp temach klasyfikacyjnych (DSM-IV, ICD-10) od rozróż-
Postępy współczesnej psychiatrii wiązały się nienia depresji endogennej i reaktywnej. Każda głę-
z próbą wyjaśnienia przyczyn zaburzeń psychicznych boka depresja jest  biologiczna , zaburzając sen,
i znalezienia metod ich skutecznego leczenia. Burzli- apetyt, aktywność motoryczną, powodując objawy
wy rozwój nauki o fizjologii i patologii mózgu w dru- wegetatywne. Jednocześ-nie każdy rodzaj depresji
giej połowie XIX wieku oraz narodziny psychologii wpływa na sferę psychologiczną chorego (upośle-
jako samodzielnej nauki pozwoliły na stworzenie dzenia relacji interpersonalnych, depresyjne poczu-
w miarę nowoczesnego spojrzenia na klinikę i etio- cie winy, styl myślenia itd.) [1].
logię depresji. Powstała wówczas  szkoła somatycz- Najsilniejszym argumentem dla zwolenników
na , której przedstawiciele uważali, że choroby psy- integracji podejścia biologicznego i psychospołecz-
chiczne są wynikiem zmian w mózgu. Przeciwne nego stała się teoria stresu i roli traumatycznych
wydarzeń w powstawaniu zaburzeń afektywnych.
Adres do korespondencji:
dr med. Dominika Dudek
Wydarzenia życiowe i depresja
Klinika Psychiatrii Dorosłych CMUJ w Krakowie
 podejście psychospołeczne
ul. Kopernika 21A, 31 501 Kraków
Udowodniono, że czynniki stresowe zwiększają
faks: (0 prefiks 12) 424 87 45
ryzyko wystąpienia licznych schorzeń somatycznych
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2002, tom 2, nr 1
Copyright © 2002 Via Medica (np. cukrzycy [2], bólów gÅ‚owy [3], choroby Gravesa-
www.psychiatria.med.pl 1
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2002, tom 2, nr 1
-Basedowa [4, 5], półpaśca [6], choroby wrzodowej depresji, natomiast wpływają na wystąpienie choroby
[7, 8], napadów drgawkowych [9] oraz psychiatrycz- poprzez oddziaływanie na odpowiedz
na stres. Oka-
nych, w tym przede wszystkim depresji [10]). zało się, że prawdopodobieństwo zachorowania zwięk-
Chociaż faktem jest, iż większość osób przeży- sza się w momencie wystąpienia przewlekłych trudno-
wających nawet bardzo poważne czy wręcz drama- ści czy dramatycznych wydarzeń, które dotykają wcześ-
tyczne wydarzenia nie choruje na kliniczną depresję, niejszych nierozwiązanych problemów i wymienionych
to jednak u pacjentów z depresją sytuacje stresowe czynników podatności [13]. I tak na przykład utrata
mogą odgrywać istotną rolę w podtrzymywaniu matki we wczesnym dzieciństwie, której często towa-
objawów i wpływać na przebieg choroby. rzyszy dalsza niewystarczająca opieka rodzicielska,
Badania nad wpływem wydarzeń życiowych na w póz
niejszym okresie życia wiąże się z większą wraż-
depresję sięgają lat 60. W 1969 roku Paykel i wsp. [11] liwością na czynniki stresowe i z ryzykiem wystąpienia
jako pierwsi pokazali, że w ciągu 6 miesięcy poprze- depresji w obliczu negatywnych wydarzeń życiowych,
dzających zachorowanie na depresję pacjenci doświad- szczególnie związanych z wczesną, przedmałżeńską
czali istotnie więcej negatywnych wydarzeń w porów- ciążą i rozpadem małżeństwa [27 29].
naniu z osobami z grupy kontrolnej. Badania prowa- Podobny nurt myślenia jest charakterystyczny
dzone w kilkunastu krajach świata potwierdziły, że dla modelu kognitywnego [30]  poważne sytuacje
przed wystąpieniem choroby pacjenci doświadczali stresowe, czyli tak zwane  wydarzenia krytyczne ,
większej liczby negatywnych sytuacji w porównaniu uaktywniają dysfunkcjonalne schematy poznawcze
z osobami zdrowymi [11] i pacjentami ze schizofrenią powstałe wskutek przykrych doświadczeń z wcze-
[12 14]. Doświadczenie utraty, porażki, rozczarowania snego dzieciństwa, a szczególnie utrat. To, czy dane
poprzedza epizod depresji u 90% dorosłych [15 17] negatywne wydarzenie życiowe wpłynie na wystą-
i 50% dzieci [18, 19]. pienie depresji zależy od stopnia, w jakim odpowia-
Istnieją hipotezy, że etiologia depresji wiąże się da ono schematom pacjenta, zaburza jego samo-
ze specyficznymi typami wydarzeń życiowych, przede ocenę, plany i aspiracje [31, 32].
wszystkim z utratami. Utratę osoby bliskiej jako wy- Oprócz wpływu tak zwanych wydarzeń życio-
darzenie mające odgrywać istotną rolę w depresji wych na powstawanie objawów depresyjnych rów-
często wymieniali autorzy o orientacji psychoanali- nież długoterminowy efekt stresu wzbudza zainte-
tycznej. Już Zygmunt Freud w pracy  Żałoba i me- resowanie. W dużych badaniach populacyjnych wy-
lancholia z 1917 roku podkreślał podobieństwo tych kazano, że narażenie na poważny stres w okresie
stanów jako będących reakcją na utratę obiektu mi- dzieciństwa korelowały z wystąpieniem depresji
łości (za Bidzińską [20]). w okresie adolescencji i wczesnej dorosłości [33].
W póz
niejszych latach pojęcie utraty zostało Traumatyczne wydarzenia z wczesnego dzieciństwa
poszerzone o wiele innych wydarzeń życiowych (utra- wpływają w póz
niejszym okresie życia na adekwat-
ty systemu wartości, szacunku do siebie, statusu so- ne podejmowanie ról społecznych, sposób myślenia,
cjalnego, ról społecznych itd.) [15, 21 23]. Badania samoocenę, skłonność do poczucia beznadziejności
Dohrenwend i wsp. [24] ukazały, że u pacjentów i zależność od innych [13, 34]. Negatywne doświad-
depresyjnych zwiększona liczba negatywnych wyda- czenia wczesnodziecięce stają się czynnikami podat-
rzeń życiowych dotyczyła trzech kategorii: utraty ności na depresję poprzez cały łańcuch póz
niejszych
pozostającej poza kontrolą chorego, wydarzeń za- zachowań i wydarzeń (nieudane relacje seksualne
burzających relacje społeczne oraz chorób somatycz- i partnerskie, niesatysfakcjonująca kariera zawodo-
nych. Szczególnie silnie z występowaniem depresji wa, zmniejszona zdolność nawiązywania i podtrzy-
wiążą się te wydarzenia, których konsekwencje do- mywania przyjaz
ni). Na przykład kobiety z wywia-
tyczą kilku różnych obszarów życia [25]. dem traumatycznych przejść w dzieciństwie częściej
Brown i Harris [26] w dużych badaniach popula- zachodzą w ciąże w związkach pozamałżeńskich czy
cyjnych kobiet zamieszkujących robotnicze przedmieś- też poślubiają nieodpowiednich partnerów. Są przez
cie Londynu udowodnili, że negatywne wydarzenia to w większym stopniu narażone na stresy w póz
-
życiowe oceniane jako ważne w życiu badanych wys- niejszym życiu, przy mniejszej możliwości uzyskiwa-
tępowały częściej u osób, u których w póz
niejszym cza- nia wsparcia społecznego w sytuacji kryzysu [35].
sie pojawiała się depresja, niż u zdrowych kobiet. Wy- W ostatniej dekadzie większe zainteresowanie
odrębnili oni tak zwane czynniki podatności, do któ- wzbudził problem stresu chronicznego. Badaniami
rych zaliczyli między innymi wczesną utratę matki, brak objęto wpływ przewlekłego stresu związanego z pracą
powiernika, brak satysfakcji z pracy. W typowym mo- zawodową [36] i trudnościami w małżeństwie [37, 38]
delu czynniki te nie decydują same w sobie o ryzyku na zdrowie psychiczne. Okazało się, że osoby narażo-
2 www.psychiatria.med.pl
Dominika Dudek, Stres i depresja  próba integracji podejścia biologicznego i psychospołecznego
ne na chroniczny stres częściej cierpią z powodu prze- nawroty wymagają coraz słabszych zewnętrznych
wlekłych zaburzeń nastroju [39, 40]. Ponadto przewle- czynników wyzwalających, a w końcu czynnikami stają
kły stres potencjalizuje wpływ negatywnych wydarzeń się same fazy chorobowe. Innymi słowy  blizny po-
życiowych na występowanie depresji, zwłaszcza jeśli zostawione przez poprzednie epizody depresyjne bez-
dotyczy on tej samej dziedziny życia [41]. pośrednio wiążą się ze zwiększoną podatnością
Ciekawą obserwacją jest fakt, że w chorobach i zmniejszają rolę zewnętrznych stresorów [43]. Zja-
afektywnych wydarzenia życiowe odgrywają większą wisko rozniecania może po części tłumaczyć wpływ
rolę w wyzwalaniu pierwszego epizodu niż kolejnych negatywnych doświadczeń w okresie dzieciństwa na
faz [42, 43]. Według McPhersona i wsp. [44] dzieje pojawianie się depresji w dorosłym życiu [54] oraz
się tak dlatego, że postępująca choroba poprzez fakt, że w przypadku nieleczonych chorób afektyw-
wycofanie się pacjenta z aktywności zawodowej nych epizody chorobowe stają się z czasem coraz cięż-
i społecznej redukuje ekspozycję na negatywne wy- sze, a okresy remisji coraz krótsze [55].
darzenia. Trudno jednak zgodzić się z taką opinią,
gdyż często zmiany zachodzące w życiu w miarę
chorowania same przez siÄ™ stanowiÄ… istotne z
ródło Rola stresu w depresji
negatywnych doświadczeń. Można wręcz zauważyć,  podejście biologiczne
że depresja przyczynia się do zwiększenia z
ródeł stre- Klasycznie stres definiuje się jako naruszenie ho-
su [45, 46]. W badaniach Hammena i wsp. [46] ko- meostazy, na które organizm reaguje obronnie za
biety cierpiące na chorobę afektywną jednobiegu- pomocą różnych mechanizmów adaptacyjnych. Stre-
nową doświadczały istotnie więcej stresów niż zdro- sor  niezależnie od jego rodzaju (zarówno fizycz-
we. Autorzy analizowali czynniki stresowe jako  nie- ny, jak i psychologiczny)  uruchamia kaskady
zależne (pozostające poza kontrolą kobiet) lub  za- procesów. Centralnie aktywowane są mechanizmy
leżne (częściowo zależne od zachowania badanych). współczulne, powodując wzrost stanu czuwania,
Uderzający był fakt, iż obie grupy nie różniły się pod a zahamowanie takich funkcji, jak sen, apetyt, za-
względem występowania wydarzeń  niezależnych , chowania seksualne. Obwodowo dochodzi do przy-
natomiast u kobiet z depresją zaobserwowano zwięk- spieszenia rytmu serca, wzrostu ciśnienia krwi, licz-
szoną liczbę czynników  zależnych , szczególnie by oddechów i nasilenia glukoneogenezy. Dzieje się
konfliktów interpersonalnych. Podobne wyniki uzys- tak w celu umożliwienia organizmowi przetrwania
kali ostatnio Cui i Vaillant [47]. Analizowali oni dane zagrożenia. Decydującą rolę odgrywają czynniki neu-
z ponad 35-letnich badań prospektywnych przepro- roendokrynne, których działanie jest regulowane
wadzonych wśród mężczyzn  absolwentów colle- przez oś podwzgórze-przysadka-nadnercza. Czynni-
ge u z lat 1940 1942. Okazało się, że wystąpienie ki stresowe powodują uwalnianie przez neurony
w ciągu życia zespołu depresyjnego wywoływało okolicy nadwzrokowej podwzgórza hormonu pep-
zwiększenie liczby negatywnych wydarzeń życiowych tydowego  kortykoliberyny (CRH, corticotropin re-
z grupy  zależnych (pozostających pod kontrolą ba- leasing hormone). Substancja ta powoduje sekrecję
danych) przy niezmienionej liczbie wydarzeń  nie- z przedniego płata przysadki ACTH (adrenocortico-
zależnych . tropic hormone), który z kolei pobudza korę nad-
Innym sposobem rozumienia roli wydarzeń stre- nerczy do wydzielania glukokortykoidów. Hormony
sowych w patogenezie depresji jest podejście inte- te, oprócz działania w całym organizmie, zamykają
grujące teorie psychospołeczne i biologiczne [1]. Udo- pętlę ujemnego sprzężenia zwrotnego poprzez wią-
wodniono, że oddziaływania środowiska, w tym sy- zanie ze znajdującymi się w układzie limbicznym re-
tuacje narażenia na stres, wpływają na procesy neu- ceptorami dla glukokortykoidów [55]. Funkcjonują
robiologiczne, włączając ekspresję genów [48 51]. one jako białka wiążące DNA, które mogą modyfi-
Istotną rolę odgrywa również zjawisko  roznie- kować transkrypcję genów odgrywających kluczową
cania (kindling) w centralnym układzie nerwowym. rolę w strukturze i funkcji neuronów [56 58].
Klasyczne pojęcie  rozniecania odnosi się do sytu- Integralną częścią adaptacji do stresu jest za-
acji, kiedy powtarzajÄ…ce siÄ™ elektryczne bÄ…dz
chemicz- kończenie reakcji stresowej po ustaniu czynnika, który
ne bodz
ce podprogowe wywołują w rezultacie od- ją wywołuje. Defekt takiej regulacji lub narażenie na
powiedz
neuronalną w postaci depolaryzacji o wzras- chroniczny stres może prowadzić to zjawisk patolo-
tającej intensywności, mimo że siła bodz
ca pozostaje gicznych. Na przykład udowodniono, że przewlekły
niezmieniona [52]. Zgodnie z modelem zapropono- stres wpływa na morfologię i żywotność komórek
wanym przez Posta [za 53] wydarzenia stresowe sta- hipokampa [51, 59]. Efekt ten jest wynikiem hiper-
nowią pierwotne czynniki uwrażliwiające. Kolejne kortyzolemii, przy której neurony wykazują zwięk-
www.psychiatria.med.pl 3
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2002, tom 2, nr 1
szoną wrażliwość na hipoksję, hipoglikemię, czynni- teza, że główną rolę odgrywa tu brak kontroli wy-
ki toksyczne. Ponadto zmniejsza siÄ™ ekspresja czyn- dzielania CRH przez glukokortykoidy. Sugeruje siÄ™
ników neurotroficznych w obszarze hipokampa [60]. zaburzenie krótkiego ramienia chromosomu 11, co
Teoria roli reakcji stresowej u osób z depresją za- powoduje brak wzrostu pod wpływem glukokorty-
kłada, że patogeneza endogennego zespołu depresyj- koidów aktywności hydroksylazy tyrozynowej w miej-
nego może się wiązać z wadliwą funkcją układu lim- scu sinawym (locus coeruleus). Jeśli tak, to począw-
biczno-podwzgórzowego, której efektem jest zaburzo- szy od wczesnego dzieciństwa, reakcja stresowa by-
na możliwość zakończenia reakcji stresowej [60, 61]. łaby nadmierna i przedłużona, powodując sensyty-
Defekt mechanizmu regulacyjnego może być albo zde- zację miejsc w układzie limbicznym i potencjalnie
terminowany genetycznie, albo nabyty w ciągu życia. uszkodzenie komórek zawierających receptory glu-
Może też być to  blizna po poprzednim epizodzie kokortykoidowe, które są schematem sprzężenia
choroby [61]. zwrotnego w odpowiedzi na CRH [63].
Nadmierne pobudzenie osi podwzgórze-przy- W licznych badaniach przeprowadzanych za-
sadka powoduje, że u chorych z depresją, w przeci- równo na modelach zwierzęcych, jak i u ludzi po-
wieństwie do ludzi zdrowych, nie dochodzi do za- twierdzono rolę glukokortykosteroidów jakowskaz
-
hamowania wydzielania kortyzolu po podaniu dek- nika wpływu czynników środowiskowych na powsta-
sametazonu. Zjawisko to zostało wykorzystane przez wanie depresji. Na przykład negatywne wydarzenia
Carolla [62] do wprowadzenia testu hamowania życiowe, a przede wszystkim te związane z utratą
deksametazonem w celu diagnostyki zespołów de- i upokorzeniem, powodują wzrost sekrecji kortyzolu
presyjnych. O patologii świadczy brak obniżenia stę- [64, 65].
żenia kortyzolu w ciągu doby po podaniu deksame- Obok negatywnych wydarzeń przed zachoro-
tazonu. Istnieje korelacja między dodatnim wynikiem waniem do wystąpienia depresji przyczyniają się psy-
tego testu a głębokością depresji [60]. chospołeczne czynniki ryzyka powodujące większą
podatność na zachorowanie w obliczu sytuacji kry-
zysowych. Jednym z najsilniejszych czynników podat-
Wydarzenia życiowe i reakcja stresowa ności na depresję są traumatyczne przeżycia w okre-
w patogenezie depresji sie dzieciństwa, zwłaszcza poniżanie, upokarzanie
Jak opisano powyżej, autorzy o orientacji psy- i złe traktowanie. Z kolei rozwój we wspierającym,
chospołecznej przypisują traumatycznym wydarze- kochającym środowisku rodzinnym stanowi w dal-
niom istotne znaczenie w powstawaniu depresji. szym życiu czynnik ochraniający przed depresją.
Wydarzenia te to zarówno ostre sytuacje stresowe Z badań eksperymentalnych przeprowadzonych na
poprzedzające zachorowanie, narażenie na przewle- zwierzętach in utero oraz we wczesnym okresie roz-
kły stres, jak i traumy okresu wczesnodziecięcego. woju wynika, że niekorzystne warunki i narażenie na
Jednocześnie uczeni zajmujący się biologią cen- stres wiążą się ze zmniejszeniem gęstości (down-
tralnego systemu nerwowego wykazali ważną rolę -regulation) centralnych receptorów glukokortykoido-
mechanizmów hormonalnych uczestniczących w re- wych i w konsekwencji z przedłużoną odpowiedzią
akcji stresowej w patogenezie zespołów depresyjnych. na stres. Opisano to na podstawie badań na szczu-
Badania nad patofizjologią stresu psychologicznego rach (ekspozycja ciężarnej samicy na hałas i światło,
mogą więc stanowić pomost pomiędzy kierunkiem odseparowanie oseska od matki, długotrwałe unie-
biologicznym a psychospołecznym w psychiatrii. ruchomienie, ekspozycja na wstrząs endotoksyczny).
IstniejÄ… wyraz
ne podobieństwa pomiędzy re- Wszystkie te eksperymenty spowodowały sensytyza-
akcją adaptacyjną na stres a depresją endogenną cję odpowiedzi na stres w osi podwzgórze-przysadka-
(np. lęk, zahamowanie apetytu i zachowań seksual- -nadnercza. Zjawisko to utrzymywało się w dorosłym
nych, immunosupresja, aktywacja osi przysadka-nad- życiu poddanych doświadczeniom zwierząt [66 69].
nercza, wzrost aktywności współczulnej). Sugeruje Podobne wyniki przyniosły badania przeprowadzo-
się, że te podobieństwa są wynikiem działania po- ne na małpach. Nawet krótka separacja młodych małp
dobnych, jeśli nie identycznych, czynników (np. kor- od matki powodowała trwałe zmiany w mózgu, utrzy-
tykoliberyna i aktywacja osi locus coeruleus-układ mujące się w okresie dorosłości, które wyrażały się
adrenergiczny), co potwierdza tezę o defekcie kon- na przykład zaburzoną odpowiedzią serotoniner-
troli reakcji stresowej u osób z depresją. Można je- giczną i noradrenergiczną podczas eksperymental-
dynie przypuszczać, co jest przyczyną takiej przed- nego podawania leków [70, 71].
łużonej, patologicznej aktywacji kortykoliberyny Przeciwnie, eksperymentalne zwiększenie zain-
(CRH) i systemu noradrenergicznego. Istnieje hipo- teresowania młodymi przez samicę szczura wywoły-
4 www.psychiatria.med.pl
Dominika Dudek, Stres i depresja  próba integracji podejścia biologicznego i psychospołecznego
wało u nich zwiększenie gęstości (up-regulation) re- nych czy wręcz traumatycznych sytuacji, natomiast
ceptorów glukokortykoidowych i osłabioną odpo- część osób wykazuje zaburzenia reakcji adaptacyjnych
wiedz
osi podwzgórze-przysadka-nadnercza na stres. w postaci rozwoju objawów depresji [48].
Efekt ten utrzymywał się w dorosłym życiu, co wię-
cej  póz
nym efektem było opóz
nienie starzenia siÄ™
osobników [72, 73]. Można postawić hipotezę, że Podsumowanie
podobny efekt będzie widoczny u ludzi i trauma Rolę stresu w patogenezie zespołów depresyj-
w okresie dzieciństwa, która jest czynnikiem ryzyka nych udokumentowano zarówno z perspektywy bio-
depresji, spowoduje nadmiernÄ… odpowiedz
osi pod- logicznej, jak i psychospołecznej. Wyniki badań im-
wzgórze-przysadka-nadnercza na stres w póz
niej- plikują odejście od dualizmu biologiczno-psycholo-
szym życiu. Potwierdzeniem tej tezy może być do- gicznego w psychiatrii i przyjęcie, że obie te sfery są
niesienie o zredukowanej odpowiedzi ACTH na CRF ze sobą powiązane. Przez długi czas dualizm w po-
u dzieci z wywiadem w kierunku doświadczenia prze- dejściu do depresji powodował również dualizm te-
mocy i nadużyć [25]. rapeutyczny, ze ścisłym rozgraniczeniem leczenia
Różne czynniki środowiskowe (np. doświadcze- farmakologicznego i psychoterapii. Obecnie nauki
nia życiowe) zarówno w okresie rozwoju, jak i w do- podstawowe, biologiczne potwierdzają słuszność
rosłym życiu powodują długoterminowe i stosunko- propagowania terapii kompleksowej depresji. Istnieją
wo trwałe zmiany w zachowaniu. Coraz więcej da- dane wskazujące, że leczenie psychologiczne wywo-
nych wskazuje, że mechanizmy związane z tymi zmia- łuje efekty fizjologiczne w mózgu. Co więcej, nie-
nami, chociaż pierwotnie obejmują interakcje neu- którzy postulują, że efekty te są takie same, jak
rotransmiter-receptor, to jednak działają poprzez we- w przypadku farmakoterapii. Na przykład badania
wnątrzkomórkowe przetwarzanie sygnałów i regu- Baxtera i wsp. za pomocą tomografii pozytronowo-
lację ekspresji genów [48]. Badano na przykład -emisyjnej (PET, positron emission tomography) wy-
u małp długoterminowe zmiany neurobiologiczne kazały, że terapia behawioralna i podawanie fluok-
wywołane wczesną, powtarzaną separacją od matki. setyny wywoływały podobne zmiany lokalnego me-
Obserwowano zjawiska: od nasilenia syntezy hydro- tabolizmu glukozy w jÄ…drze ogoniastym [76].
ksylazy tyrozynowej, poprzez zmiany syntezy dopa- Zapobieganie wystÄ…pieniu reakcji stresowej
miny i noradrenaliny, zmiany czułości receptorów no- i przeciwdziałanie następstwom stresu w procesie
radrenergicznych, zmiany stężenia mRNA dla kluczo- psychoterapii pomaga w usunięciu nie tylko  psy-
wych komponentów transmisji noradrenergicznej chologicznych , ale i  biologicznych objawów de-
(np. różne typy białek G), do wpływu na bezpośred- presji, a następnie w uzyskaniu mniejszej podatności
nie czynniki translacji genów [48, 74]. na nawrót choroby.
Wyniki badań potwierdziły, że w etiologii de-
presji rolę odgrywają także czynniki genetyczne. Teo-
retycznie, ich mechanizmy mogą być różne [75]. Po
PIÅšMIENNICTWO
pierwsze, gen może podlegać mutacji, co powoduje
1. Gabbard G.O., Goodwin F.K. Integrating biological and psy-
chosocial perspectives. W: Dickstein L.J., Riba M.B., Oldham
zmianę funkcji kodowanego białka. Po drugie, muta-
J.M. red. Review of Psychiatry. American Psychiatric Press, Wa-
cja może powstać w rejonie regulacyjnym genu tak,
shington 1996, 527 548.
że struktura kodowanego białka jest prawidłowa, na-
2. Stenstrom U., Wikby A., Hornquist J.O., Andersson P.O. Re-
cent life events, gender, and the control of diabetes mellitus.
tomiast zaburzona jest jego ekspresja. U chorych de-
General. Hospital Psychiatry 1993; 15: 82 88.
presyjnych zaburzeniu ulegajÄ… prawdopodobnie geny
3. De Benedittis G., Lorenzetti A. The role of stressful life events
wpływające na plastyczność neuronu, to jest na trans-
in the persistence of primary headache: major events vs daily
dukcję sygnałów determinujących jego zdolności adap- hassles. Pain 1992; 51: 35 42.
4. Harris T., Creed F., Brugha T.S. Stressful life events and Graves
tacyjne. Tego typu defekt nie musi ujawniać się od
disease. British Journal of Psychiatry 1992; 161: 535 541.
razu, lecz dopiero w połączeniu z zewnętrznymi czyn-
5. Winsa B., Adami H.O., Bergstrom R., Gamstedt A., Dahlberg
nikami podatności, a więc szeroko pojętym stresem.
P.A., Adamson U., Jansson R., Karlsson A. Stressful life events
and Graves disease. Lancet 1991; 338: 1475 1479.
To współdziałanie czynników genetycznych i stresu
6. Schmader K., Studenski S., MacMillan J., Grufferman S., Cohen
wywoływałoby duże spektrum nasilenia zaburzeń psy-
H.J. Are stressful life events risk factors for herpes zoster? Jour-
chicznych w zależności od siły niekorzystnego czynni-
nal of the American Geriatrics Society 1990; 38: 1188 1194.
ka zewnętrznego oraz zdolności innych systemów re- 7. Ellard K., Beaurepaire J., Jones M., Piper D., Tennant C. Acute
and chronic stress in duodenal ulcer disease. Gastroenterolo-
gulacyjnych do skompensowania genetycznie uszko-
gy 1990; 99: 1628 1632.
dzonych mechanizmów. Taka teoria wyjaśnia, dlacze-
8. Hui W.M., Shiu L.P., Lok A.S., Lam S.K. Life events and daily
go większość ludzi potrafi przystosować się do trud- stress in duodenal ulcer: a prospective study of patients with
www.psychiatria.med.pl 5
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2002, tom 2, nr 1
active disease and in remission. Digestion 1992; 52: 165 172. 36. Karasek R.A., Theorell T Healthy work, New York, Basic Books 1990.
9. Webster A., Mawer G.E. Seizure frequency nad major life events 37. Beach S.R.H., Sandeen E.E., O Leary K.D. Depression i marriage
in epilepsy. Epilepsia 1989; 30: 162 167. A model for etiology and treatment. Guilford, New York 1990.
10. Cui X., Vaillant G.E. Does depression generate negative life 38. Gotlib I.H., McCabe S.B. marriage andpsychopathology. W: Fin-
events? Journal of Nervous and Mental Disease 1997; 185: cham F., Bradbury T. red. The psychology od marriage: basic
145 150. issues and applications. Guilford, New York 1990, 226 255.
11. Paykel E.S., Myers J.K., Dienelt M.N. Life events and depres- 39. Mirowsky J., Ross C Social causes of psychological distress.
sion: a controlled study. Archives of General Psychiatry 1969; Aldine de Gruyter, New York 1989.
21: 753 760. 40. Pearlin L.I. The sociological study of stress. J. Health Soc. Be-
12. Beck J.C., Worthen K. Precipitating stress, crisis theory and hav. 1989; 30: 241 56.
hospitalization in schizophrenia and depression. Archives of 41. McGonale K.A., Kessler R.C. Chronic sress, acute stress and
General Psychiatry 1972; 26: 123 129 depressive symptoms. Am. J. Community Psychol. 1990; 18:
13. Brown G.W., Harris T.O., Peto J Life events and psychiatric di- 681 705.
sorders. Part 2. Nature of causal link. Psychological Medicine 42. Pardoen D., Bauwens F., Dramaix M., Tracy A., Genevrois C.,
1973; 3: 159 176. Staner L., Mendlewicz J. Life events and primary affective di-
14. Jacobs S.C., Prusoff B.A., Paykel E.S. Recent life events in schizoph- sorders. A one year prospective study. British Journal of Psy-
renia and depression. Psychological Medicine 1974; 4: 444 453. chiatry 1996; 169: 160 166.
15. Brown G.W., Harris T.O., Copeland J.R. Depression and loss. 43. Post R.M., Weiss S.R.B. The neurobiology of treatment-resi-
British Journal of Psychiatry 1977; 130: 1 18. stant mood disorders. W: Bloom F.E., Kupfer D.J. Psychophar-
16. Campbell E., Cope S., Teasdale J. Social factors and affective macology. The Fourth Generation of Progress. Raven, New York
disorder: an investigation of Brown and Harris model. British 1995, 1155 1170.
Journal of Psychiatry 1983; 143: 548 553. 44. McPherson H., Herbison P., Romans S. Life events and relapse
17. Costello C.G. Social factors associated with depression: a re- in established bipolar affective disorder. British Journal of Psy-
trospective community study. Psychological Medicine 1982; chiatry 1993; 163: 381 385.
12: 329 339. 45. Depue R.A., Monroe S.M. Conceptualization and measurement
18. Goodyer I.M., Mitchell C. Somatic emotional disorders in child- of human disorder in life stress research: the problem of chro-
chood and adolescence. Journal of Psychosomatic Research nic disturbance. Psychological Bulletin 1986; 99: 36 51.
1989; 33: 681 688. 46. Hammen C., Burge D., Adrian C. Timing of mother and child
19. Goodyer I.M. Life experiences, development and psychopa- depression in a longitudinal study of children at risk. Journal
thology. Chichester, Wiley 1991. of Consulting and Clinical Psychology 1991; 59: 341 345.
20. Bidzińska E. Czynniki stresowe w chorobach afektywnych. Psy- 47. Cui X., Vaillant G.E. Antecedents and consequences of negati-
chiatria Polska 1984; 17: 469 475. ve life events in adulthood: A longitudinal study. American
21. Arieti S. Manic-depressive psychosis. W: American Handbook Journal of Psychiatry 1996; 152: 21 26.
of Psychiatry T. 1. Basic Books Inc. Publishers, New York 1967. 48. Duman R.A., Heninger G.R., Nestler E.J. Adaptations of recep-
22. Forrest A.D., Fraser R.H., Priest R.G. Environmental factors in de- tor-coupled signal transduction pathways underlying stress-
pressive illness. British Journal of Psychiatry 1965; 111: 243 253. and drug-induced neural plasticity. Journal of Nervous and
23. Parker J.B., Spielberger C.D., Wallace D.K., Becker J. Factors in Mental Disease 1994; 182: 692 700.
manic-depressive reaction. Diseases of Nervous System 1959; 49. Hawkins R.D., Kandel E.R., Siegelbaum S.A. Learning to mo-
20: 505 511. dulate transmitter release: themes and variations in synaptic
24. Dohrenwend B.P., Shrout P.E., Link B., Martin J., Scodol A. Ove- plasticity. Annual Review of Neuroscience 1993; 16: 625 665.
rview and initial results from a risk-factor study of depression and 50. Kandel E.R., O Dell T.J. Are adult learning mechanisms also
schizophrenia. W: Barret J.E. red. Mental disorders in the commu- used for development? Science 1992; 258: 243 245.
nity: Progress and chalanges. Guilford Press, New York 1986. 51. Sapolsky R., Uno H., Rebert C. Hippocampal damage associa-
25. Checkley S. The neuroendocrinology of depression. Interne- ted with prolonged glucocorticoid exposure in primates.
tional Review of Psychiatry 1996; 8: 373 378. Journal of Neuroscience 1990; 10: 2897 2902.
26. Brown G.W., Harris T.O. Social origins of depression. A study 52. Goddard G.V., McIntyre D.C., Leech C.K. A permanent change
of psychiatric disorders in women. Tavistock, London 1978. in brain function resulting from daily electrical stimulation.
27. Bifulco A.T., Brown G.W., Harris T.O. Childchood loss of pa- Exp. Neurol. 1969; 25: 295 330.
rent, lack of adequate parental care and adult depression A 53. Rybakowski J. Leki psychotropowe w profilaktyce chorób afek-
replication. Journal of Affective Disorders 1987; 12: 115 128. tywnych i schizofrenii. Instytut Psychiatrii i Neurologii, War-
28. Harris T.O., Brown G.W., Bifulco A.T. Loss of parent in childchood szawa 1995.
and adult psychiatric disorder: the role of lack of adequate paren- 54. Cummings EM., Davies P.T. Maternal depression and child
tal care. Psychological Medicine 1986; 16: 641 659. development. Journal of Child Psychology and Psychiatry 1994;
29. Harris T.O., Brown G.W., Bifulco A.T. Loss of parent in child-hood 35: 73 112.
and psychiatric disorder: the role of social class position and pre- 55. Rybakowski J. Mechanizmy patogenetyczne stresu w choro-
marital pregnancy. Psychological Medicine 1987; 17: 163 183. bach endogennych. Psychiatria Polska 1995; 29: 229 242.
30. Beck A.T., Rush A.J., Shaw B.F., Emery G. Cognitive therapy of 56. Burnstein K.L., Cidlowski J.A. Regulation of gene expression
depression. Guilford Press, New York 1979. by glucocorticoids. Annual Review of Physiology 1989; 51:
31. Brewin C.R. Cognitive Processing of adverse experiences. In- 683 699.
ternational Review of Psychiatry 1996; 8: 333 339. 57. Czyrak A. Glikokortykosterydy a ośrodkowy układ nerwowy.
32. Hammen C.L. Stress and the course of unipolar and bipolar di- W: Przewłocka B., Lasoń W. red. Problemy neuropsychofar-
sorders. W: Mazure C.M. red. Does stress cause psychiatric ill- makologii. Instytut Farmakologii PAN, Kraków 1994.
ness? Washington D.C, American Psychiatric Press 1995, 87 110. 58. Sutano W., Handelmann G., Bree de F., Kloet de E.R. Multifa-
33. Kessler R.C. The effects of stressful life events on depression. ceted interaction of corticosteroids with the intracellular re-
Annu. Rev. Psychol. 1997; 48: 191 214. ceptors and with membrane GABA A receptor complex in the
34. McLeod J.D. Childhood parental loss and adult depression. J. rat brain. Journal of Neuroendocrinology 1989; 1: 243 247.
Health Soc. Behav. 1991; 35: 205 220. 59. Watanabe Y., Gould E., McEwen B.S. Stress induces atrophy
35. Craig T.K.J. Adversity and depression. International Review of of apical dendrites of 9. hippocampal CA3 pyramidal neurons.
Psychiatry 1996; 8: 341 353. Brain Res. 1992; 588: 341 345.
6 www.psychiatria.med.pl
Dominika Dudek, Stres i depresja  próba integracji podejścia biologicznego i psychospołecznego
60. Taracha E., Beręsewicz M., Bidzińska E., Kalinowski A., Szukal- 71. Rosenblum L.A., Coplan S.D., Friedman S. Adverse early expe-
ski B., Pużyński S., Załuska M. Test deksametazonowy w de- riences affect noradrenergic and serotonergic functioning in
presji endogennej. Psychiatria Polska 1984; 18: 537 542. adult primates. Biological Psychiatry 1994; 35: 221 227.
61. Holsboer F. Neuroendocrinology of mood disorders. W: Bloom 72. Meaney M.J., Aitken D., Bhatnager S., Berkel van C., Sapolsky
F.E., Kupfer D.J. red. Psychopharmacology. The fourth genera- R. Effect of neonatal handling on age related impairments
tion of progress. Lippincott-Raven Healthcare, New York 1995. associated with hippocampus. Science 1988; 239: 766 769.
62. Caroll B.J. The dexamethasone suppression test for melancho- 73. Nunez J.F., Ferre P., Garcia E., Escorihuela R.M. Postnatal han-
lia. British Journal of Psychiatry 1982; 140: 292 304. dling reduces emotionality ratings and accelerates two-way
63. Gold P.W., Goodwin F.K., Chrousos G.P. Clinical and bioche- active avoidance in female rats. Physiology nad Behaviour.
mical manifestations of depression. Relation to the neurobio- 1995; 57: 831 835.
logy of stress. New England Journal of Medicine 1998; 319 74. Blenis J. Signal transduction via the MAP kinases: proceed at
(7): 413 419. your own risk. Proc. Natl. Acad. Sci. USA 1993; 90: 5889 5892.
64. Jones I.H., Stoddart D.M., Mallick J. Towards a sociobiological model 75. Kendler K.S. Major depression and the environtment: A psychia-
of depression. British Journal of Psychiatry 1995; 166: 475 479. tric genetic perspective. Pharmacopsychiatry 1998; 31: 5 9.
65. Willis L., Thomas P., Garry P.J., Goodwin J. A prospective stu- 76. Baxter K.R., Schwartz J.M., Bergman K.S. Caudate glucose metabolic
dy of response to stressful life events in initially health elders. rate changes with both drug and behavior therapy for obsessive-
Journal of Gerontology 1987; 42: 627 630. compulsive disorder. Arch. Gen. Psychiatry 1992; 49: 618 689.
66. Fride E., Dan Y., Feldon J, Halevy G., Weinstock M. effects of 77. Brown G.W., Bifulco A.T., Harris T.O. Life events, vulnerability
prenatal stress on vulnerability to stress in prepubertal and and onset of depression: Some refinements. British Journal of
adult rats. Physiology and Behaviour 1986; 37: 681 687. Psychiatry 1987; 150: 30 42.
67. Maccari S., Piazza P.V., Kabbai M., Barbazanges A., Simon H., 78. Brown G.W., Harris T.O. Establishing causal links The Bedford Col-
Le Moal M. Adoption reverses the long-term impairment in lege stusies of depression. W H. Katschning red. Life events and
glucocorticoid feedback induced by prenatal stress. Journal Psychiatric Disorders. Cambridge, Cambridge University Press 1986.
of Neuroscience 1995; 15: 110 116. 79. Goodwin F.K., Jamison K.R. Manic-depressive illness. Oxford
68. Shanks N., Larocque S., Meaney M.J. Neonatal endotoxin expo- University Press, New York 1990.
sure alters the development of the hypothalamic-pituitary- 80. Hammen G. Generation of stress in the course of unipolar de-
adrenal axis: Early illness and later responsivity to stress. Jour- pression. Journal of Abnormal Psychology 1991; 100: 555 561.
nal of Neuroscience 1995; 15: 376 384. 81. Paykel E.S. Life events, social support and depression. Acta
69. Sucheki D., Nelson D.Y., Van-Oers H., Levine S. Activation and Psychiatrica Scandinavica 1994; (supl. 377): 50 58.
inhibition of the hypothalamic-pituitary-adrenal axis of the 82. Post R.M. Transduction of psychosocial stress into the neuro-
neonatal rats: effect of maternal deprivation. Psychoneuroen- biology of reccurent affective disorder. American Journal of
docrinology 1995; 20: 169 182. Psychiatry 1992; 149: 999 1010.
70. Rish S.C. Recent advances in depression research From stress 83. Smith M.A., Makino S., Kventansky R., Post RM Stress alters
to molecular biology and brain imaging. J. Clin. Psychiatry brain derived neurotrophic factor and neurotrophin-3 mRNA
1997; 58 (supl. 5): 3 6. levels in the hippocampus. Soc. Neurosci. Abst. 1993; 19: 866.
www.psychiatria.med.pl 7