Podróż w głąb Biblii życie i obyczaje S Gastaldi C Musatti

Silvia Gastaldi

Claire Musatti

ODRÓ

ŁĄ
B

IBLII

ilvia Gastaldi Claire Musatti

IBLII

W GŁĄB

ODROZ

Biblia jest zbiorem najstarszych i najważniejszych ksiąg,jakie kiedykolwiek

zostały napisane. Jest niewyczerpanym źródłem wiadomości nie tylko
religijnych,ale również historycznych,geograficznych i socjologicznych.

Z niej pochodzą wiadomości o Panu Jezusie, kim był, co powiedział

i uczynił.

Podróż w głąb Biblii pozwoli Wam dowiedzieć się jak żyli jego rówieśnicy

i przodkowie, czyli naród opisany w Starym i Nowym Testamencie.

Gdzie mieszkali, jak pracowali, podróżowali, walczyli, co czcili, jak

świętowali, w co ubierali się, co i jak jedli. Jak bawiły się dzieci i czego się
uczyły.

Podróż w czasy biblijne przybliża postacie, o których przedtem

słyszeliśmy, ale były zbyt odległe i trudne do wyobrażenia, by pozostać
w naszej pamięci.

Po odbyciu tej podróży w czasie , w miejsca gdzie sięgają korzenie na-

szej wiary i kultury, będzie dużo łatwiej zapamiętać i zrozumieć tematy
poruszane na lekcjach religii, a także na lekcjach historii i geografii.

CEEN

A 3

9,,0

0 ZZ¸¸

Ż Y C I E i O B Y C Z A J E

Pięćdziesiąt ilustrowanych tablic tematycznych, które

tworzą książkę, powstało z myślą o dzieciach w wieku od

ośmiu do dwunastu lat.

Ich szata graficzna i język czynią książkę przystępną

również dla dzieci młodszych, a zawarte w niej informacje

powodują, że czyta ją z zainteresowaniem

również młodzież i dorośli.

Dla rodziców i nauczycieli katechizmu,

geografii i historii, może ona być pomocą

w przygotowaniu uczniów do nauki tych

przedmiotów.

Do książki dołączony jest C-D

z oryginalną włoską, oraz: niemiecką,

francuską, angielską i hiszpańską wersją

językową.

Dzięki temu, dla posiadaczy osobistego

komputera zarówno systemu IBM jak

i Mackintosh książka staje się również

pomocą w nauce tych języków, spełniając

rolę multimedialnego „Słownika Biblijnego”.

Oficyna Wydawnicza

Alba.

Silvia Gastaldi - Claire Musatti

P O

O D

D R

R Ó

Ó ˚

W G

G ¸¸ Ñ

Ñ B

B B

B II B

B LL II II

Autorka tekstu,

Cllaaiirree RRoolllliieerr M

Muussaattttii przez 30 lat pracowa∏a jako nauczycielka w szkole podstawowej.

Ksià˝ka jest owocem po∏àczenia jej zami∏owania do Biblii i do uczenia dzieci.
˚yje i pracuje w Mediolanie, gdzie przez lata by∏a równie˝ katechistkà.

Autorka ilustracji,
SSiillvviiaa G

Gaassttaallddii C

Chhiiaarreennccii od 1971 ilustruje ksià˝ki dla m∏odzie˝y.

Mieszka w Mediolanie gdzie od lat jest katechistkà dzieci.
Od nich nauczy∏a si´ wra˝liwego i pe∏nego humoru spojrzenia na Êwiat.
Ilustracje ksià˝ki powsta∏y dzi´ki jej zami∏owaniu do m∏odzie˝y, malarstwa i archeologii.

Tytu∏ orygina∏u w∏oskiego:
Il Popolo del Libro
Copyright © Claudiana Editrice, 1998

Torino

info@claudiana.it
ISBN 88-7016-290-7

Torino

mail@elledici.org

ISBN 88-01-01397-3

Strasbourg

ISBN 2-87718-885-X

Gliwice ul Chopina 9/8
alba@pro.onet.pl

ISBN 83-913984-1-2

Tekst
Claire Musatti
Ilustracje i opracowanie graficzne
Silvia Gastaldi
Ok∏adka
Silvia Gastaldi
Komiksy
Sandro Spanau

T∏umaczenie i opracowanie wersji polskiej
Anna Jakob

W przywo∏aniach psalmów i wersetów z Biblii wykorzystano
oryginalne t∏umaczenia z j´zyków greckiego i hebrajskiego
wydane przez:
Brytyjskie Zagraniczne Towarzystwo Biblijne Warszawa
Wydania: Polish Bible 1974 i Biblia Polska 1975.

Druk ukoƒczono w sierpniu 2000
w Zak∏adach Graficznych Pozzo Gros Monti w Turynie.

Wsstt´´pp

Zamknijcie na chwil´ oczy i wróçcie pami´cià do ostatnich Âwiàt Bo˝ego Narodzenia.
Gdzie wówczas byliÊcie? Czy coÊ ciekawego si´ wydarzy∏o?

Teraz myÊlami przenieÊcie si´ w czasie jeszcze dalej, skoncentrujcie si´ i wyobraêcie sobie jak
wyglàda∏ Êwiat przed waszymi narodzinami ! Czy mo˝ecie sobie wyobraziç jak wyglàda∏o ˝ycie
kiedy wasi dziadkowie byli w waszym wieku? Prawda, ˝e by∏o zupe∏nie inne? Teraz pow´drujmy
naszà wyobraênià jeszcze dalej wstecz, kiedy nie by∏o komputera, telewizji ani nawet telefonu.
Spróbujmy tak na niby cofnàç si´ do ty∏u w czasie. Idziemy, idziemy i dochodzimy do czasów
Chrystusa. Pana Jezusa znamy, Nowy Testament opowiada o tym, co powiedzia∏ i co uczyni∏.
A jak by∏o przed narodzeniem Chrystusa?

Idziemy jeszcze dalej wstecz, ˝eby móc odkryç jak wyglàda∏o ˝ycie w czasach Starego Testamentu.
Podà˝amy za karawanà, która na wielb∏àdach ob∏adowanych workami z przyprawami przeprawia
si´ przez pustyni´ w palàcym s∏oƒcu. Zapoznajemy si´ z wielkà rodzinà, która zbiera si´ w namiocie.
A jak ˝y∏o si´ pod namiotami?
Tablice, które znajdziecie w tej ksià˝ce pomogà wam odpowiedzieç na to i na wiele innych pytaƒ.
Odkryjà przed wami drobne i ciekawe sekrety z ˝ycia Chrystusowego narodu.
Narodu, którego historia jest opisana w Biblii.

Podró˝ w g∏àb Biblii jest jak przygoda w tajemniczym pa∏acu.
Wejdêcie, a znajdziecie pi´çdziesiàt komnat: ka˝da z tablic otwie-
ra drzwi prowadzàce do innego pomieszczenia. W ka˝dym
z pomieszczeƒ odkryjecie ró˝ne aspekty Êwiata w zamierz-
ch∏ych czasach, które powoli, powoli wydadzà si´ wam
du˝o bli˝sze. Oto tablica na temat nauczania, która
otwiera drzwi… do szko∏y w tamtych czasach! Spró-
bujcie otworzyç te drzwi i pójdêcie zobaczyç, czy
istnia∏y wtedy ksià˝ki i zeszyty. Jest te˝ tablica, która
otwiera drzwi do domu, gdzie nie ma bie˝àcej wody
i sypia si´ razem ze zwierz´tami. Wejdêmy do innego
pomieszczenia i przejdêmy si´ razem po wàskich,
wyboistych uliczkach Jerozolimy a˝ dotrzemy do
jaÊniejàcej bia∏ej Êwiàtyni.

Ludzie opisani w Biblii, czyli w najwa˝niejszej ksi´dze
jakà kiedykolwiek napisano, ró˝nià si´ na pewno od nas,
ale w g∏´bi posiadajà wiele cech, które powodujà, ˝e sà nam
bliscy. Ludzie czasów biblijnych nauczyli si´ poznawaç i kochaç
Boga, tak jak i my Go kochamy.

˚˚ Y

Y C

C II EE C

C O

O D

D ZZ II EE N

N N

N EE

Plemiona koczownicze i osiad∏e
Zdobywanie po˝ywienia
Jak, kiedy i co si´ jada
Struktura rodziny
Dzieci
Nauczanie
Kobiety w Izraelu 1
Kobiety w Izraelu 2
Rzemios∏o 1

Rzemios∏o 2
Handel
Chleb i oliwa
Winnica i wino
Domy du˝e i ma∏e
W domu
Miasta i osady
Podró˝e

JAK ZAWSZE PRZESIA-

DUJESZ PRZED TV ,

PROWADZISZ „OSIAD¸Y

TRYB ˚YCIA”

SPÓJRZ NA MNIE, JAKA

JESTEM SZCZUP¸A,

I DYNAMICZNA

…

ZR¢CZNA, CIÑGLE

W RUCHU- JAK PLEMIONA

KOCZOWNICZE

OSIAD¸Y TRYB ˚YCIA,

PLEMIONA KOCZOWNICZE,

CO JEJ CHODZI

BOHATEROWIE BIBLII NIE ˚YJÑ TAK JAK TY W DOMU, LECZ…

SKÓRY KOZIE W CIEMNYM
KOLORZE

POD¸OG¢ STANOWIÑ

MATY ROZK¸ADANE NA
ZIEMI

WERANDA, GDZIE

PRZYJMUJE SI¢

GOÂCI.

STUDNIA

Z ˚URAWIEM

BUK¸AK ZE
SKÓRY NA
WOD¢

CZ¢Âå ÂRODKOWA NAMIOTU
JEST PRZEZNACZONA DLA
KOBIETY. MO˚E WEJÂå DO NIEJ
TYLKO MÑ˚.

WODA JEST PODSTAWÑ ˚YCIA PASTERZY I ICH TRZODY. STUDNIA JEST TAK
WA˚NA, ˚E POMI¢DZY POSZCZEGÓLNYMI GRUPAMI DOCHODZI NIEKIEDY DO
SPORÒW NA TEMAT JEJ U˚YWANIA.

PO˚YWIENIE

I NARZ¢DZIA

KUCHENNE SÑ

PRZECHOWY-

WANE OBOK

PALIKÓW

NAMIOTU

PLEMIONA PASTERSKIE,
TAKIE JAK NP. PLEMI¢
ABRAHAMA, PRZENOSZÑ
SI¢ CZ¢STO
W POSZUKIWANIU
PASTWISK STARAJÑC SI¢
JEDNOCZEÂNIE NIE
ODDALAå ZBYTNIO OD
UPRAWIANYCH ZIEM.
TAM UTRZYMUJÑ STA¸E
OBOZOWISKA, GDZIE
HODUJÑ KROWY I WO¸Y.
NATOMIAST OWCE I KOZY
PRZEMIESZCZAJÑ SI¢
WRAZ Z PASTERZAMI.

W NAMIOTACH

PLEMIONA KOCZOWNICZE

I OSIAD¸E

STYL ˚YCIA PLEMION KOCZOWNICZYCH I OSIAD¸YCH RÓ˚NI SI¢ TAK BARDZO, ˚E CZ¢STO
DOCHODZI DO NIEPOROZUMIE¡.

OSADY SÑ BUDOWANE

BLISKO TERENÓW

UPRAWNYCH I èRÓDE¸

WODY. STUDNIA

STANOWI CENTRUM

OSADY- JEST MIEJSCEM

SPOTKA¡, ROZMÓW

I ZA¸ATWIANIA SPRAW.

OWCE I KOZY PASÑ SI¢ BLISKO èRÓD¸A WODY,

W NOCY ZOSTAJÑ NA ¸ÑCE OTOCZONEJ MURKIEM.

PROCA I KIJ DO
OBRONY STADA

PRZED LWAMI,

NIEDèWIEDZIAMI,

HIENAMI I SZAKALAMI.

KIJ PASTERSKI
(D¸UGOÂå OK. 2M) DO
LICZENIA OWIEC I DO
PODPIERANIA SI¢

SAKWA SKÓRZANA

NA JEDZENIE

KOSZ LUB SAKWA DO

SIEWU

JARZMO DLA WO¸ÓW

M¸OCKARNIA...

R¢CZNA

P¸UG

RODZAJ
GRABI

LUB WID¸Y, KTÓRYMI

PODRZUCA SI¢ W GÓR¢

ZBO˚E - S¸OMA ZOSTAJE

ODRZUCONA NA BOK, A CI¢˚SZE

ZIARNO UPADA NA ZIEMI¢.

LUB

SANIE

KO¡CÓWKA

˚ELAZNA

SIERP DO
˚¢CIA

– CEP, KTÓRYM

UDERZA SI¢

W K

OSY ZBO˚A

CIÑGNI¢TE PRZEZ WO¸Y

I ZGNIATAJÑCE K¸OSY

MOTYKA DO

WYKOPYWANIA

CHWASTÓW

STADO DOSTARCZA
MI¢SO ,WE¸N¢, SKÓRY
I MLEKO, Z KTÓREGO
ROBI SI¢ ÂMIETAN¢,
MAS¸O, SERY I KEFIR.

STRZY˚ENIE OWIEC
ODBYWA SI¢ NA
WIOSN¢, PO CZYM
PRZEZ KILKA DNI SI¢
ÂWI¢TUJE.

DOMY W CZASACH
ABRAHAMA SÑ
BARDZO PROSTE.
SÑ ZBUDOWANE
Z CEGIE¸
ZROBIONYCH
Z B¸OTA.
MAJÑ JEDNO
POMIESZCZENIE
I JEDNO OKNO.
KOBIETY
WYKA¡CZAJÑ
JE Z ZEWNÑTRZ
B¸OTEM.

ROLNICY ˚YJÑ W OSADACH
BLISKO SWOICH PÓL. NA ZIEMI
PRACUJE CA¸A RODZINA.
ZIEMIA JEST BARDZO TWARDA, PE¸NA
KAMIENI I KOLCZASTYCH KRZEWÓW.
DLATEGO NAJPIERW SI¢ SIEJE
(PSZENIC¢, OWIES, PROSO), A DOPIERO POTEM ORZE.

PASTERZ

ROLNIK

DOM

KRÓL SALOMON NA OBIAD

JADA¸ KOèL¢TA,

JELENIE, ANTYLOPY,

ZAJÑCE,

DZICZYZN¢ NAJLEPSZEJ

JAKOÂCI I EGZOTYCZNE

OWOCE…

…NIE TAK JAK JA

ZUPK¢ !!

Z WIELU STARO˚YTNYCH P¸ASKORZEèB I MALOWIDE¸ DOWIADUJEMY SI¢, ˚E W EGIPCIE
I BABILONII POLOWANIE BY¸O POPULARNYM ZAJ¢CIEM WÂRÓD KRÓLÓW I MO˚NYCH.

ZE S

O T

WIEMY, ˚E DLA NIEWIELKIEGO
PLEMIENIA, KTÓRE PRZYBY¸O
DO KANAAN, POLOWANIE JEST
KONIECZNOÂCIÑ, PONIEWA˚
GÓRY I DOLINA JORDANU
POROÂNI¢TE SÑ G¢STÑ
ROÂLINNOÂCIÑ I JEST DU˚O
DZIKICH ZWIERZÑT
STANOWIÑCYCH ZAGRO˚ENIE
DLA LUDZI I STAD.

MIÓD JEST BARDZO WA˚NYM PO˚YWIENIEM,
GDY˚ NIEZNANY JEST JESZCZE CUKIER.
U˚YWA SI¢ MIODU DZIKICH PSZCZÓ¸
ZBIERANEGO W DZIUPLACH DRZEW
I W ROZPADLINACH SKALNYCH.

DOPIERO DU˚O PÓèNIEJ, W EPOCE
NOWEGO TESTAMENTU, LICZNE OPISY
MÓWIÑ O HODOWLI PSZCZÓ¸
I PRODUKCJI MIODU.

MIODU U˚YWA SI¢ DO WYROBU S¸ODYCZY,

DO ˚YWIENIA DZIECI

I JAKO LEKARSTWO.

W EPOCE N

O T

POLOWANIE JEST RZADKOÂCIÑ,
BOWIEM ROLNICTWO STA¸O SI¢
PODSTAWÑ WY˚YWIENIA.
KA˚DY SKRAWEK ZIEMI JEST
UPRAWIANY, NAWET NA
STROMYCH ZBOCZACH.
KA˚DA KROPLA WODY JEST
GROMADZONA W ZBIORNIKACH.

1 KSI¢GA
MOJ˚ESZA 25, 27

RURY KAMIONKO-
WE ZAKLEJONE
NA KO¡CACH
GLINÑ

OTWORY, PRZEZ KTÓRE
WCHODZÑ PSZCZO¸Y

WARSTWA
ZIEMI DLA
OCHRONY
PRZED S¸O¡-
CEM

˚ELAZNY

HAK DO
WYCIÑGANIA
PLASTRÓW
MIODU

KSI¢GA S¢DZIÓW 14 5, 6

I KSI¢GA SAMUELA
17, 34 - 36

NA BOGATYM STOLE KRÓLA SALOMONA POJAWIA SI¢
RÓWNIE˚ DZICZYZNA: KOZICE, JELENIE I ANTYLOPY,
UPOLOWANE Z ¸UKU LUB Z¸APANE W SID¸A.

ZDOBYWANIE ˚YWNOÂCI

RÓWNIE˚ NA W¢DK¢, NA SZNUREK I RZADZIEJ
HARPUNEM

W STARYM TESTAMENCIE
NIE MA ZAPISÓW
O U˚YWANIU ¸ODZI PRZEZ
PLEMIONA IZRAELSKIE.
RYBO¸ÓWSTWO ZACZYNA
ROZWIJAå SI¢ W CZASACH
NOWEGO TESTAMENTU,
ZW¸ASZCZA NA JEZIORZE
GALILEJSKIM. JEZIORO
JEST BARDZO BOGATE
W RYBY. NAJLEPSZY
OKRES PO¸OWÓW TRWA
OD GRUDNIA DO MARCA.
NAJWI¢CEJ ¸OWI SI¢
NOCÑ PRZY PE¸NI
KSI¢˚YCA.

HANDEL RYBAMI
W GALILEI JEST BARDZO
ROZWINI¢TY, PONIEWA˚ NA
WZGÓRZACH WOKÓ¸ JEZIOR ZNAJDUJE SI¢ WIELE MIAST I OSAD
PO¸ÑCZONYCH G¢STÑ SIECIÑ DRÓG

ZNAMY 25 GATUNKÓW RYB , KTÓRE
˚Y¸Y W JEZIORZE.
DZIWNÑ RYBÑ JEST RYBA ÂW. PIOTRA.
SAMIEC PRZECHOWUJE JAJECZKA
W PASZCZY I KIEDY RODZÑ SI¢ MA¸E
WYPLUWA JE. JEDNAK RYBKI, GDY TYLKO
CZUJÑ NIEBEZPIECZE¡STWO,
NATYCHMIAST WRACAJÑ DO PASZCZY
OJCA.
PO PEWNYM CZASIE RODZIC, ˚EBY JU˚
NIE CHRONIå MA¸YCH, WYPE¸NIA
PASZCZ¢ KAMYCZKAMI !
JEST TO PRAWDOPODOBNIE RYBA,
O KTÓREJ PISZE ÂW. MATEUSZ
W ROZDZ. 17, WERSETY 24 -27.

Kafanarum

Gergeza

Magdal

Tyberiada

Betsaida

JAK SI¢ ¸OWI RYBY?

JEZIORO GALILEJSKIE

RYBY

¸ODZIE I SIECI SÑ DROGIE, RYBACY ¸ÑCZÑ SI¢
WI¢C W GRUPY ( 6 LUB 7 OSÓB ). P¸ACI SI¢
PODATEK ZA UZYSKANIE POZWOLENIA NA
¸OWIENIE W OKREÂLONEJ CZ¢ÂCI JEZIORA.
SPÓ¸KI SPRZEDAJÑ RYBY HANDLARZOM
I RZEMIEÂLNIKOM SPECJALIZUJÑCYM SI¢
W SOLENIU RYB W CELU KONSERWACJI.
JEST TO BARDZO WA˚NE ZE WZGL¢DU
NA GORÑCY KLIMAT.

¸ÓDè

(LUB JEZIORO TYBERYJSKIE)

BOLE¡ GALILEJSKI

SIECIÑ WLECZONÑ

SIECIÑ ZARZUCANÑ
(NA P¸YTKIEJ WODZIE)

SUM GALILEJSKI

REJA

DZIÓB I RUFA SÑ

OSTRO ZAKO¡CZONE

D¸UGIE WIOS¸O
S¸U˚Y JAKO STER

MASZT

˚AGIEL

P¸ASKIE DNO

D¸UGOÂå:

7 M

SZEROKOÂå :

2 M

RYBA ÂW. PIOTRA

… STALE TA ZUPKA…

ZNOWU

TA ZUPKA

MAMA POWIEDZIA¸A: „ TRZY

OLIWKI NA OBIAD TO

WSZYSTKO”

HM … CZY NIE ZOSTA¸O

PRZYPADKIEM TROSZK

ZUPKI ?

W SPO¸ECZNOÂCI, W KTÓREJ

ZASPOKOJENIE G¸ODU KA˚DEGO DNIA

JEST PROBLEMEM, WSPÓLNY POSI¸EK

NABIERA WIELKIEGO ZNACZENIA.

WSPÓLNY POSI¸EK JEST WYRAZEM WI¢ZI.

ZAPRASZA SI¢ RÓWNIE˚ OBCYCH, A JE˚ELI

JEST TO KWESTIA ˚YCIA LUB ÂMIERCI-

NAWET WROGÓW. PIERWSZE ZAPROSZENIE

NA OBIAD Z WYSZCZEGÓLNIENIEM

POTRAW, O KTÓRYM WSPOMINA BIBLIA, TO

ZAPROSZENIE PRZEZ ABRAHAMA I SAR¢

WYS¸ANNIKÓW BOGA

(1 KSI¢GA MOJ˚ESZA 18

6-8)

POSI¸KI W CIÑGU
DNIA

NAJWA˚NIEJSZY POSI¸EK

PRAWDZIWE PIERWSZE ÂNIADANIE NIE ISTNIEJE.
DZIECI PIJÑ TROCH¢ KWAÂNEGO MLEKA ,
RODZICE ZJADAJÑ KAWA¸EK CHLEBA
I KILKA OLIWEK W DRODZE DO PRACY.

JE SI¢ G¢STÑ Z

P¢

¢ ZROBIONÑ

Z ZIARNA P

NIIC

I J

J¢

¢C

MIIE

NIIA

A, Z G

U I S

WIIC

Y ,

GOTOWANÑ PRZEZ
WIELE GODZIN
I PRZYPRAWIONÑ
ZIO¸AMI,
JARZYNAMI
I SOLÑ.

JADA SI¢ ZE WSPÓLNEJ

MISKI..

TYLKO W S

T¢

¢ LUB

W CZASIE Â

ÂW

WIIÑ

ÑT

POJAWIA SI¢

MI¢SO I RYBY.

W P

O¸

¸U

NIIE

E POSI¸EK JEST PROSTY

I SZYBKI, BY NIE PRZERYWAå

PRACY: C

HLLE

B II S

R,, ÂWIE˚E

LUB SUSZONE O

E,,

MLLE

O ALBO

WINO Z WODÑ.

TO TEN WIECZORNY. O ZMIERZCHU ZBIERA

SI¢ CA¸A RODZINA I SADOWI SI¢ NA ZIEMI

NA MATACH.

PATRZ! BABCIA

UPIEK¸A J¢CZ-

MIENNE PLACKI!

SI¢ JADA

jak, kiedy i co

POCHWA¸A
DYNI

W ZAMIERZCH¸YCH CZASACH, KIEDY
PLEMIONA STALE PRZENOSI¸Y SI¢, BY
WYPASAå STADA, JADA¸O SI¢ NA ZIEMI
SIEDZÑC NA WYPRAWIONYCH SKÓRACH.

W BIBLII ZNAJDUJEMY REGU¸Y, KTÓRE
USTALAJÑ, JAKIE ZWIERZ¢TA MOGÑ BYå
SPO˚YWANE.

„ka˝de spoÊród byd∏a, które ma rozdzielone kopyto

i rozszczepionà racic´ i prze˝uwa pokarm, mo˝ecie

jeÊç”

(III KSI¢GA MOJ˚ESZA 11, 3)

A ZATEM WO¸Y, OWCE, KOZY ITD. MIESZCZÑ SI¢ W TEJ

KATEGORII I SÑ UWA˚ANE ZA „„K

R”” CO ZNACZY

„„C

Y””

INNE ZWIERZ¢TA, JAK WIELB¸ÑD, OSIO¸, ÂWINIA,
SÑ UWA˚ANE ZA N

NIIE

LISTA PO˚YWIENIA CZYSTEGO
I NIECZYSTEGO JEST
BARDZO D¸UGA.

RZECZYWIÂCIE, KONIKI POLNE JADA SI¢
SMA˚ONE, GOTOWANE LUB PIECZONE
I ZMIELONE NA MÑK¢, Z KTÓREJ PIECZE SI¢
PO˚YWNE PLACKI.

W CZASACH OKUPACJI RZYMIAN

RODZINY BIEDNE NADAL JEDZÑ NA ZIEMI, NATOMIAST
WÂRÓD ZAMO˚NYCH RODZI SI¢ MODA JEDZENIA
W STYLU RZYMSKIM - NA LE˚ÑCO: PODPIERA SI¢ NA
LEWYM ¸OKCIU, A PRAWÑ R¢KÑ SI¢GA PO JEDZENIE.

W E

E K

RÓ

ÓLLÓ

ÓW

RODZINY BIEDNE JEDZÑ NA ZIEMI,
NATOMIAST RODZINY ZAMO˚NE
MAJÑ STO¸Y, LECZ NIE U˚YWAJÑ
SZTUåCÓW. ¸Y˚KI ZAST¢PUJÑ
KAWA¸KI P¸ASKIEGO CHLEBA,
KTÓRYMI NABIERA SI¢ ZE
WSPÓLNEJ MISY. GOSPODARZ
WYBIERA NAJSMACZNIEJSZE KÑSKI
I PODAJE JE NAJWA˚NIEJSZEMU
Z GOÂCI.

DYNIA JEST

SMACZNA

I PO˚YWNA.

WYSUSZONA

MO˚E BYå

U˚YWANA

JAKO

NACZYNIE.

MO˚NA Z NIEJ

WYKROIå MISK¢

LUB SZEROKIE ¸Y˚KI

DO JEDZENIA ZUPY.

PIJE SI¢ WINO
LUB MLEKO W

P¸YTKICH CZARKACH.

Zupe∏nie inaczej wyglàda wszystko

w bogatych domach

KOLACJA KRÓLEWSKA

MENU

PIERÂ KACZKI W SOSIE SEZAMOWYM

NADZIEWANE PRZEPIÓRKI Z 7 ZIO¸AMI

CEBULE GOTOWANE W MIODZIE

RZEPA MARYNOWANA W WINIE

CIASTECZKA MIGDA¸OWE

RAJSKIE JAB¸USZKA

ÂWIE˚E OWOCE

CHLEB

WINO

bardzo stary przepis na potraw´,

KTÓRA SMAKUJE RÓWNIE˚ NAM

NA 4 OSOBY:
• 1 FILI˚ANKA KREMOWEGO SERKA
• 6 OLIWEK ZIELONYCH I 6 OLIWEK CZARNYCH,

POSIEKANYCH

• 1 ¸Y˚KA PISTACJI

(NIESOLONYCH) POSIEKANYCH

• 1 ¸Y˚KA POSIEKANEJ PIETRUSZKI
• 1 ¸Y˚KA POSIEKANYCH KAPARKÓW

WYMIESZAå SK¸ADNIKI I PRZE¸O˚Yå DO MISECZKI.
PRZYBRAå ORZESZKAMI I PIETRUSZKÑ. PODAWAå
Z GRZANKAMI LUB JARZYNAMI.

A NA ZWYCZAJNÑ KOLACJ¢…

SER

PISTACJE

PIETRUSZKA

KAPARKI

OLIWKI

¸E

SZCZ¢ÂCIE, ˚E

JES

TEM

NIECZY

U !

JESTEM

CZYST

Y !

MAM ZUPE¸NIE NOWY, MO˚NA

POWIEDZIEå REWELACYJNY POMYS¸

NA TEMAT RODZINY!!!

RODZINA ,W KTÓREJ ˚ONA MIA¸ABY

MIEJSCE CA¸KOWICIE SWOJE,

NAPRAWD¢ DLA SIEBIE...

MIEJSCE WOLNE OD USTAWICZNEGO

RUCHU, SPOKOJNE, GDZIE CZU¸ABY

SI¢ ÂWIETNIE...

KUCHNI¢!!

NARODZINY

MATKA SPODZIEWAJÑCA SI¢ DZIECKA

POWINNA STOSOWAå SI¢ DO PEWNYCH

REGU¸, TAKICH JAK : NIE BRAå ZBYT

GORÑCYCH KÑPIELI, NIE JEÂå POTRAW

T¸USTYCH I ZBYT S¸ONYCH,

W OBAWIE, ˚E MOG¸YBY

ZASZKODZIå MALE¡STWU.

PORÓD ZWYKLE ODBYWA SI¢

W DOMU, Z POMOCÑ PO¸O˚NEJ.

(II KSI¢GA MOJ˚ESZA 1, 15-1 )

WSZYSTKIE NOWORODKI KARMIONE SÑ

PIERSIÑ A˚ DO 3 ROKU ˚YCIA PRZEZ

MATK¢ LUB MAMK¢.

(I KSI¢GA SAMUELA 1, 24)

DZIE¡, W KTÓRYM DZIECKO

ODSTAWIANE JEST OD PIERSI ,

OBCHODZI SI¢ UROCZYÂCIE.

W CZASACH BIBLIJNYCH NARODZINY DZIECKA SÑ MOMENTEM BARDZO WA˚NYM
I RADOSNYM.

WSZYSTKIE DZIECI SÑ POWODEM

DO RADOÂCI, ALE W TYCH CZASACH

PRAWDZIWYM B¸OGOS¸AWIE¡STWEM

SÑ NARODZINY CH¸OPCA.

CH¸OPCY BOWIEM NA ZAWSZE ZOSTAJÑ

W RODZINIE, KTÓRA POWI¢KSZA SI¢ O ICH ˚ONY
I DZIECI. CÓRKI NATOMIAST, W MOMENCIE
ZAMÑ˚PÓJÂCIA, PRZECHODZÑ DO INNEJ RODZINY.

RODZINA
PATRIARCHALNA

RODZINA W CZASACH STAREGO
TESTAMENTU JEST „POWI¢KSZO -
NA”, NALE˚Ñ DO NIEJ BOWIEM
RÓWNIE˚ WUJOWIE, CIOTKI,
KUZYNI I S¸U˚BA.
G¸OWÑ RODZINY JEST
OJCIEC I WSZYSCY SÑ
MU POS¸USZNI.
RODZINY PO¸ÑCZONE WI¢ZAMI
KRWI TWORZÑ R

RÓ

ÓD

JEST PRZYWÓDCÑ RODU.

RODZINA ZAMO˚NA

MO˚E POWI¢KSZYå SI¢,

KUPUJÑC N

NIIE

OLLN

NIIK

KÓ

ÓW

SÑ ONI TRAKTOWANI

JAKO W¸ASNOÂå, LECZ

JEDNOCZEÂNIE

CHRONIENI PRZEZ
SZCZEGÓ¸OWE PRAWA.

NIEKTÓRYM NIEWOLNIKOM
W¸AÂCICIELE POWIERZAJÑ

ODPOWIEDZIALNE ZADANIA.
DZIECI NIEWOLNIC

UZNAWANE SÑ ZA

PE¸NOPRAWNE TAK, JAK

DZIECI RÓ˚NYCH ˚ON.

STRUKTURA RODZINNA

M¸ODZI NIE DECYDUJÑ SAMI O MA¸˚E¡STWIE.
DECYZJ¢ PODEJMUJÑ RODZINY, Z REGU¸Y PO
D¸UGICH PERTRAKTACJACH. NALE˚Y BOWIEM
DOJÂå DO POROZUMIENIA CO DO KWOTY,
JAKÑ TRZEBA ZAP¸ACIå OJCU PANNY
M¸ODEJ.

MA¸˚E¡STWO

ZGODNIE ZE STARYM ZWYCZAJEM,
Z CZ¢ÂCI TYCH PIENI¢DZY ROBI SI¢
WIANEK Z MONET I WK¸ADA SI¢
GO NA G¸OW¢ PANNY M¸ODEJ.
NARZECZE¡STWO TRWA OKO¸O
ROKU I JEST TAK SAMO WA˚NE
JAK MA¸˚E¡STWO.

WIECZOREM, PAN M¸ODY W TOWARZYSTWIE
KREWNYCH I PRZYJACIÓ¸ UDAJE SI¢ DO
DOMU RODZICÓW PANNY M¸ODEJ, ABY JÑ
ZABRAå. PANNA M¸ODA W WELONIE ,
W TOWARZYSTWIE SWOICH PRZYJACIÓ¸EK
IDZIE DO DOMU PANA M¸ODEGO. ULICA
OÂWIETLONA JEST POCHODNIAMI; PO
DRODZE ÂPIEWA SI¢ I TA¡CZY.

NOWO˚E¡CY SIADAJÑ POD BALDACHIMEM. MAJÑ NA SOBIE PI¢KNE STROJE I KLEJNOTY,
JAK KRÓL I KRÓLOWA. ZAPROSZENI GOÂCIE JEDZÑ I PIJÑ ROZWESELENI.
ÂLUBNE OBCHODY MOGÑ TRWAå NAWET TYDZIE¡!

ÂMIERå

GDY KTOÂ UMIERA,
RODZINA ZBIERA SI¢,
LAMENTUJE I P¸ACZE.
P¸ACZ JEST SPOSOBEM
ZAWIADOMIENIA
SÑSIADÓW, ˚E KTOÂ
ZMAR¸.
RODZINY BOGATE
WYNAJMUJÑ P¸ACZKI,
KTÓRYCH P¸ACZ
DO¸ÑCZA SI¢ DO
OGÓLNEGO HA¸ASU,
ABY WYRAZIå ˚A¸OB¢,
ROZDZIERA SI¢ NA
SOBIE SZATY.
NA T¢ OKAZJ¢ WK¸ADA
SI¢ UBRANIE
Z WORKOWEGO P¸ÓTNA.

CIA¸O ZMAR¸EGO ZOSTAJE

ZAWINI¢TE W PRZEÂCIERAD¸A

LUB BANDA˚E I POCHOWANE

W NATURALNEJ LUB SPECJAL-

NIE WYKOPANEJ GROCIE.

GROTY TE POWI¢KSZA SI¢

WYKONUJÑC NOWE WN¢KI.

WEJÂCIE DO GROTY ZAMY-

KANE JEST G¸AZEM LUB

SPECJALNYM OKRÑG¸YM

KAMIENIEM PRZETACZANYM

W SKALNYM WY˚¸OBIENIU.

KOBIETA, KTÓRA O

WIIA

A¸

¸A

ZNAJDUJE SI¢ W SZCZEGÓLNIE TRUDNEJ

SYTUACJI, BO NICZEGO NIE DZIEDZICZY.

DLATEGO PRAWO USTALA, ˚E WDOWIE

NALE˚Y ZAPEWNIå OPIEK¢.

SPADKOBIERCÑ OJCA , ZARÓWNO JEÂLI

CHODZI O DOBRA MATERIALNE JAK

I POZYCJ¢ W RODZIE, JEST

PIIE

Y S

KIEDYÂ W IZRAELU MAJÑC 13

LAT BY¸O SI¢ JU˚ DOROS¸YM

DZIEWCZYNKI

DWUNASTOLETNIE...

MOG¸Y WYCHODZIå ZA MÑ˚...

SPÓJRZ, JAK MI

JEST ¸ADNIE W

MUSZCE !

DZIECKO PRZYCHODZI
NA ÂWIAT

WED¸UG BIBLII, BÓG POWIERZA RODZICOM
NAJWY˚SZE DOBRO, KTÓRYM SÑ DZIECI:
SÑ ONE P

Z¸

¸O

OÂ

ÂC

CIIÑ

Ñ N

WSZYSTKIE DZIECI RODZÑ SI¢ W DOMU, GDY˚
NIE ISTNIEJÑ SZPITALE.
NOWORODKA MYJE SI¢ I NACIERA SOLÑ, BY
ZAHARTOWAå MU SKÓR¢. POTEM MATKA
OWIJA GO CIASNO RODZAJEM BANDA˚A
I WK¸ADA GO DO HAMAKA ZWISAJÑCEGO
Z SUFITU.

CH¸OPCY W CIÑGU OÂMIU DNI OD
URODZENIA, MUSZÑ BYå OBRZEZANI.
JEÂLI JEST TO SYN PIERWORODNY, P¸ACI
SI¢ KAP¸ANOWI 5 SREBRNIKÓW.

(KSI¢GA NUMERÓW 18 , 15 – 16)

BANDA˚E SÑ

ROZWIJANE

KILKA RAZY

DZIENNIE, WTEDY DZIECKO JEST

MYTE I NACIERANE OLIWÑ.
CIASNE SKR¢POWANIE DZIECKA, POZWALA
MATCE NA ZABIERANIE GO WSZ¢DZIE ZE
SOBÑ, CO JEST NIEZB¢DNE ZE WZGL¢DU NA
KARMIENIE.

DZIECKO ROÂNIE

DZIEWCZYNKI I CH¸OPCY OD
NAJM¸ODSZYCH LAT CZUJÑ SI¢
CZ¢ÂCIÑ NARODU HEBRAJSKIEGO,
UCZESTNICZÑ W KULCIE
RODZINNYM I WSZYSTKICH
WSPÓLNYCH UROCZYSTOÂCIACH.
DZIECI ROSNÑ, UCZÑ SI¢
HISTORII W¸ASNEGO NARODU
I POZNAJÑ BOGA ˚YJÑC,
MODLÑC SI¢ I PRACUJÑC RAZEM
Z RODZICAMI.
DOPIERO W I WIEKU P.N.E.
POJAWIAJÑ SI¢ SZKO¸Y.

NIESTETY

JEST

NAS TYLKO 9

M¢˚CZYZN…

CCHHWWIILLEECCZZKK¢¢!!

MÓJ SYN

ABNER MA

JU˚ 113

3 LAT!

inny typ

hamaka

zawieszone-

go na dwóch

trójnogach

zrobionych z

palików

NAZWIEMY GO

EESSAAUU !

( OW¸OSIONY

)

RACHELA DAJE PIERWSZEMU SYNOWI
NA IMI¢ J

JÓ

ÓZ

(CO OZNACZA : PANIE DAJ NAM
WI¢CEJ SYNÓW).

SARA

NAZWA¸A SYNA

IIZ

K (BÓG DA¸ MI RADOÂå

UÂMIECHU).

PO URODZENIU KA˚DE DZIECKO
OTRZYMUJE IMI¢. CZ¢STO IMI¢
ZAWIERA W SOBIE DODATKOWE
ZNACZENIE:

W WIEKU 13 LAT CH¸OPCY SÑ UWA˚ANI
ZA DOROS¸YCH I SÑ WLICZANI DO
GRUPY 10 M¢˚CZYZN POTRZEBNYCH DO
UTWORZENIA SYNAGOGI.
DZIEWCZYNKI W WIEKU 12 LAT SÑ
JU˚ PE¸NOLETNIE I MOGÑ WYCHODZIå
ZA MÑ˚.

DZIECI

RADY DLA

RODZICÓW

BIBLIA ZAWIERA KSI¢G¢
PRZYPOWIEÂCI SALOMONA.
ZNAJDUJEMY TAM RADY DLA
RODZICÓW SPRZED 2500 LAT :

::7

„Ucz ch∏opca jak ma ˝yç,
a nie zb∏àdzi nawet na
staroÊç”
22 , 6

„Niech si´ weseli twój
ojciec i twoja matka,
i niech si´ raduje
twoja rodzicielka”
23 , 25

DZIECI ZWYKLE BAWIÑ SI¢
NA DWORZE, PONIEWA˚
W DOMACH JEST CIEMNO.

BIEGAJÑ, SKACZÑ, ROBIÑ

ZAWODY, NAÂLADUJÑ

DOROS¸YCH.

U˚YWAJÑ KOSTEK, BILI,

BÑCZKÓW. RZUCAJÑ

KAMYKAMI UCZÑC SI¢

TRAFIAå DO CELU.

ZOSTA¸Y ZNALEZIONE KOSTKI

Z TERAKOTY Z OTWORAMI PO

DWÓCH STRONACH, ZE SKORUPAMI

WEWNÑTRZ, KTÓRE

PRAWDOPODOBNIE S¸U˚Y¸Y JAKO

GRZECHOTKI. ODKRYTO TE˚ WYRYTÑ

NA POD¸ODZE GR¢ W KLASY

I W M¸YNEK.

„Karç twojego syna,
a oszcz´dzi ci niepokoju
i sprawi radoÊç twojej
duszy” 29 , 17

S¸OWO „„D

ZIIE

O””

MO˚E OZNACZAå…

Âw. Mateusz
14 , 21

OSOB¢ MA¸O WA˚NÑ

OSOB¢

Âw. Marek

10, 13-16

TAKÑ, JAKÑ ONA JEST

IDEALNY ÂWIAT

Ksi´ga Izajasza 11, 6

SPOKÓJ

„ Jak dziecko w ramionach

matki , tak we mnie spokojna

jest dusza moja” Psalm 131, 2

DZISIAJ

NAKARMILIÂMY 5000

M¢˚CZYZN, NIE LICZÑC

KOBIET I DZIECI !

WIESZ, W CZASACH

BIBLIJNYCH DZIECI UCZY¸Y

SI¢ WIELU PRAKTYCZNYCH

RZECZY.

ALE MIA¸Y

SZCZ¢ÂCIE…

BO NAM W

SZKOLE ZADAJÑ

TYLKO LEKCJE.

DO UKO¡CZENIA TRZECH

LAT, PIERWSZYCH

WSKAZÓWEK UDZIELA

DZIECKU MATKA, POTEM

CH¸OPCY UCZÑ SI¢ OD

OJCA ZAWODU

I PODSTAWOWYCH PRAW.

W TYM OKRESIE

DZIEWCZYNKI UCZÑ SI¢

OD MATKI WYKONYWANIA

PRAC DOMOWYCH ORAZ

OTRZYMUJÑ

PRZYGOTOWANIE

RELIGIJNE: DZIECI UCZÑ

SI¢ MODLITWY

POWTARZAJÑC JÑ

ZA DOROS¸YMI.

ÂWI¢TA I OBRZÑDKI SÑ

OKAZJÑ DO POZNANIA

TEGO, CO BÓG UCZYNI¸

DLA ICH NARODU.

CO JEMY DZIÂ

WIECZOREM?

ZUP¢

Z SOCZEWICY

JAK TO, PRZECIE˚

TO ZUPA, KTÓRÑ TAK

LUBI¸ ESAU!

…I W TEN SPOSÓB

PRZEBIEG¸Y JAKUB

OSZUKA¸ GO…

JA JEJ NIE LUBI¢

I NIE B¢D¢ JEÂå !

PROSZ¢,

OPOWIEDZ MI

HISTORI¢ JAK…?

K I E DY P O JAW I A JÑ S I ¢
SA N K T U A R I A , O SO BY, K TÓ R E
W N I CH P R AC U JÑ P ROWA D Z Ñ
BA R D Z I E J SYST E M AT YC Z N E
N AU C Z A N I E ( 1 KS . SA M U E L A
1, 24 ) . Z W I ¢ KS Z A S I ¢ I LO Â å
O S Ó B U M I E JÑC YCH C Z Y TAå
I P I SAå .

NAUCZANIE

Z∏

myÊl

: M

ma j

bar

dzo

KTÓRE TO SÑ?

Z P

PII¢

¢C

CIIU

U!!

NUMERI !

LEVITIKUS !

DEUTERONOMIUM

GENESIS, EXODUS,

LEVITIKUS, NUMERI,

DEUTERONOMIUM

NIE!

OSIO¸ RABINA EMANUELA

WIE WI¢CEJ OD WAS!

ZACZYNAMY OD POCZÑTKU.

Z ILU KSIÑG SK¸ADA SI¢

TORACH ?

I W KTÓREJ

Z KSIÑG OPISANA JEST

HISTORIA NOEGO ?

DZISIAJ

CZYTAMY W TORACH

OPOWIEÂå O NOE…

Z ILU KSIÑG

SK¸ADA SI¢ TORACH?

W CZASIE WYGNANIA,
W BABILONII NABIERA
ZNACZENIA ZNAJOMOÂå
P

A. POJAWIAJÑ SI¢

PIERWSZE SYNAGOGI,
GDZIE ˚YDZI ZBIERAJÑ
SI¢, BY CZYTAå BIBLI¢.

PO POWROCIE
Z WYGNANIA, CH¸OPCY
W WIEKU PI¢CIU LAT
ZACZYNAJÑ CHODZIå DO
SZKO¸Y, BY NAUCZYå SI¢
C

Aå

å,, P

PIIS

Aå

I R

Aå

å.

JAKO P

R¢

¢C

NIIK

U˚YWA SI¢ ZWOI PISM.

CIIE

ELL POWINIEN

BYå ˚ONATY I MIEå
¸AGODNY CHARAKTER.

NAUCZYCIEL CZYTA,
A UCZNIOWIE
POWTARZAJÑ DOPÓKI
SI¢ NIE NAUCZÑ NA
PAMI¢å.

PISZE SI¢ OSTRYM RYSIKIEM NA
TABLICZCE POKRYTEJ WOSKIEM

CZ¢Âå P¸ASKA S¸U˚Y DO
WYMAZYWANIA

DO ZAPISYWANIA RZECZY WA˚NYCH U˚YWA
SI¢ PERGAMINU LUB PAPIRUSU.

ATRAMENT ZROBIONY JEST

Z SADZY, ˚YWICY, OLIWY I WODY.

PIÓRO ZAST¢PUJE KAWA¸EK

OBCI¢TEJ SKOÂNIE TRZCINY.

SPOSÓB TA¡SZY: PISZE

SI¢ ATRAMENTEM NA
SKORUPACH

ROZBITEGO

GLINIANEGO DZBANA.

ZDOLNIEJSI CH¸OPCY MOGÑ
UDAå SI¢ DO JEROZOLIMY, BY
UCZYå SI¢ PRAWA U JEDNEGO
Z WIELKICH MISTRZÓW
(SKRYBÓW). DOROÂLI MOGÑ
NADAL S¸UCHAå LEKTURY
I T¸UMACZENIA PISMA
W SYNAGODZE.

ALFABET

HEBRAJSKI

Aleph

Bet

Gimel

Dalet

Vau

Zaïn

Het

Tet

Yod

PO HEBRAJSKU PISZE SI¢ OD PRAWEJ
DO LEWEJ STRONY. ZNAKI
ALFABETYCZNE SÑ SPÓ¸G¸OSKAMI,
SAMOG¸OSKI ISTNIEJÑ, WYMAWIA
SI¢ JE, LECZ NIE PISZE.
KA˚DEJ LLIIT

E ALFABETU

ODPOWIADA C

WY KOBIETY CHCECIE

BYå WOLNE, NIEZALE˚NE

I SAME O SOBIE

DECYDOWAå…

BARDZO DOBRZE,

BIERZCIE T¢ SWOJÑ

WOLNOÂå, IDèCIE SOBIE

I NIE POKAZUJCIE SI¢

WI¢CEJ !!!

MO˚E ZANIM TO

POWIEDZIA¸EM, POWINIENEM

BY¸ POPROSIå JÑ, BY

ZASZNUROWA¸A MI BUTY!!!

W STARO˚YTNYM ÂWIECIE
NIEZALE˚NOÂå KOBIETY
BY¸A NIE DO
POMYÂLENIA. W EPOCE
STAREGO TESTAMENTU,
NA CA¸YM BLISKIM
WSCHODZIE, KOBIETA
BY¸A UWA˚ANA ZA
W¸ASNOÂå-- NAJPIERW
OJCA, A POTEM M¢˚A.
A ZATEM, KOBIETA N

NIIE

MOG¸A NICZEGO
POSIADAå, N

NIIE

E MOG¸A

BYå ÂWIADKIEM, N

NIIE

MOG¸A UCZESTNICZYå
W ˚YCIU PUBLICZNYM.
A MIMO TO
PRZYNALE˚NOÂå DO
NARODU HEBRAJSKIEGO
ZALE˚Y OD M

KII, A NIE

OD OJCA.

CHOWA SI¢ W
DOMU, GDY
PRZYCHODZÑ
GOÂCIE.

IDZIE ZAWSZE
PIECHOTÑ,
Z TY¸U, ZA M¢˚EM.

PODAJE JEDZENIE.
SAMA JE PÓèNIEJ, GDY
M¢˚CZYèNI JU˚ SKO¡CZYLI.

CZERPIE WOD¢,
PRZYGOTOWUJE
JEDZENIE, SZYJE
UBRANIA DLA
WSZYSTKICH.

OPOWIADA
DZIECIOM
LEGENDY
I BAJKI.

DZIECI

W IZRAELU POSIADANIE DU˚EJ
LICZBY DZIECI JEST BARDZO
WA˚NE. MATKA NIE TYLKO
WYDAJE JE NA ÂWIAT, ALE JE
WYCHOWUJE, PIEL¢GNUJE
I DBA O ICH NAUCZANIE.
KA˚DA MATKA JEST PIERWSZÑ
NAUCZYCIELKÑ SWOICH DZIECI,
KTÓRE OD NIEJ UCZÑ SI¢
MI¸OÂCI I SZACUNKU DLA
BOGA, HISTORII I TRADYCJI
NARODU.

KOBIETY W IZRAELU

POMIMO NI˚SZEJ POZYCJI, KOBIETA W ˚YCIU
CODZIENNYM POSIADA PEWNÑ NIEZALE˚NOÂå.
DOWIADUJEMY SI¢ TEGO Z PRZYPOWIEÂCI
SALOMONA 31, 10-31.

Zbli˝a si´ Kaleb.

Ale˝ ma pi´kny strój,

uszyty z czerwonego

lnu!

ZDOLNA KOBIETA!

Uszy∏a go

zapewne jego ˝ona

Milka; jest znana ze

swoich sukni i pasków.

Sà one tak pi´kne, ˝e

sprzedaje je kupcom!

Dowiedzia∏em si´

˝e w zesz∏ym roku za

zarobione pieniàdze kupi∏a

pi´knà winnic´. Jej mà˝

jest szcz´Êciarzem!

Pomaga te˝ bied-
nym. Ca∏e miasto

jà szanuje za to!

Jest wiele nadzwyczajnych

kobiet, ale

˝adna z nich

nie dorównuje

¸ADNE WYOBRA˚ENIE O
RÓWNOÂCI MI¢DZY M¢˚CZYZNÑ
A KOBIETÑ, ZNAJDUJEMY
W I KSI¢DZE MOJ˚ESZOWEJ
1, 27:

„I stworzy∏ Bóg cz∏owie-
ka na obraz swój. Jako
m´˝czyzn´ i niewiast´
stworzy∏ ich”

•RODZINA SK¸ADA SI¢ Z DU˚EJ LICZBY OSÓB, PO¸ÑCZONYCH ZE

SOBÑ WI¢ZAMI KRWI. KOBIETA WYCHODZÑC ZA MÑ˚, STAJE SI¢

CZ¸ONKIEM RODZINY M¢˚A, GDZIE NIE JEST WOLNA, ALE W ZAMIAN

ZNAJDUJE OPIEK¢.

•JEÂLI JAKAÂ KOBIETA ZOSTAJE WDOWÑ I NIE MA DZIECI, KTÓRE

MOG¸YBY JÑ UTRZYMYWAå, JEDEN Z BRACI M¢˚A MUSI O˚ENIå SI¢

Z NIÑ I ZAPEWNIå JEJ BYT.

•M¢˚CZYZNA NIE MO˚E

DOSTAå ROZWODU

Z B¸AHYCH POWODÓW.

•M¢˚CZYZNA, KTÓRY

W¸AÂNIE SI¢ O˚ENI¸, NIE

IDZIE NA WOJN¢ I NIE JEST

ZMUSZANY DO S¸U˚B PUBLICZNYCH.

CA¸Y ROK MO˚E POÂWI¢CIå SWOJEMU

DOMOWI I ÂWIE˚O POÂLUBIONEJ ˚ONIE.

S¸YNNE KOBIETY

MIRIAM,

SIOSTRA MOJ˚ESZA

I AARONA, PROROKINI.

(II KSI¢GA MOJ˚ESZA 15, 20)

UCZESTNICZY W D¸UGIM MARSZU DO

ZIEMI OBIECANEJ, CIESZY SI¢ SZACUNKIEM

(KSI¢GA MICHEASZA 6, 4)

DEBORA

PROROKINI, WYG¸ASZA

KAZANIA,SPRAWUJE S

ÑDY, TOWARZYSZY

˚O¸NIERZOM W WALKACH.

(KSI¢GA S¢DZIÓW 4, 4-9)

HULDA

, PROROKINI, PYTANA O RADY

PRZEZ KRÓLA GIOSIA, W TRUDNYCH

MOMENTACH DLA NARODU

HEBRAJSKIEGO.

(II KSI¢GA KRÓLÓW 22, 14)

RZECZYWIÂCIE, W

PRZESZ¸OÂCI BY¸YÂCIE

TRAKTOWANE NIE

NAJLEPIEJ…

…ALE, TERAZ

MACIE WSZYSTKO

MO˚ECIE

WYBRAå SOBIE

ZAWÓD!

NA PRZYK¸AD:

SEKRETARKA, OPIEKUNKA

DO DZIECI, POMOC

DOMOWA…

W EPOCE CHRYSTUSA,
W RODZINACH
MO˚NYCH, GDZIE
PRZESTRZEGANO
PRAWA, M¸ODE KOBIETY
PRZEBYWAJÑ JAK
NAJWI¢CEJ W DOMU.
KIEDY SÑ JU˚ ZAM¢˚NE,
WYCHODZÑ RZADKO
I ZAWSZE Z G¸OWÑ
OWINI¢TÑ CIASNYM
ZAWOJEM.

DO DOBREGO
WYCHOWANIA NALE˚Y
UNIKANIE KONTAKTÓW
Z M¢˚ATKÑ.
NIE POWINNO SI¢ NA
NIÑ PATRZEå, ANI JEJ
POZDRAWIAå.

NATOMIAST NA
DWORACH PANUJÑCYCH,
NIE PRZESTRZEGA SI¢
ZBYTNIO TYCH ZASAD.

KOBIETY
POCHODZÑCE
Z LUDU NIE MOGÑ
SOBIE POZWOLIå NA
POZOSTAWANIE
W DOMU. MUSZÑ
POMAGAå M¢˚OWI
W PRACY

RÓWNIE˚

W SKLEPIE. MOGÑ ZA
TO UCZESTNICZYå
W NOCNYCH
ZABAWACH W CZASIE
ÂWIÑT LUDOWYCH.

KOBIETY W IZRAELU

NA WSI NIE PRZESTRZEGA SI¢ TYCH SAMYCH ZASAD CO W MIEÂCIE,

PONIEWA˚ KOBIETY MUSZÑ PRACOWAå NA RÓWNI Z M¢˚CZYZNAMI.

KOBIETY NA WSI NIE ZAWSZE

ZAKRYWAJÑ G¸OW¢ ZAWOJEM.

KOBIETY ZAM¢˚NE PRACUJÑ RAZEM
Z M¢˚EM I DZIEåMI NA POLU.
NIE POWINNY BYå JEDNAK
POZOSTAWIANE SAMOTNIE I NIE
POWINNY ROZMAWIAå Z OBCYMI.

W PALESTYNIE, JAK NA
CA¸YM BLISKIM
WSCHODZIE, DZIEWCZYNKI
STAJÑ SI¢ PE¸NOLETNIE
W 12 ROKU ˚YCIA
I WYCHODZÑ ZA MÑ˚
BARDZO WCZEÂNIE.
MA¸˚E¡STWO POPRZEDZA
NARZECZE¡STWO
I USTALENIE KONTRAKTU
WYZNACZAJÑCEGO KWOT¢,
JAKÑ NALE˚Y ZAP¸ACIå
˚ONIE W WYPADKU
SEPARACJI.
OD TEGO MOMENTU
NARZECZONA NAZYWANA
JEST „˚ONÑ” I W RAZIE
ZDRADY JEST KARANA
ÂMIERCIÑ.

KOBIETY SPRZEDAJÑ

OLIWKI CHODZÑC OD
DOMU DO DOMU.

DZIEWCZYNKI CHODZÑ
NABIERAå WOD¢ DO
èRÓD¸A LUB DO STUDNI.

KOBIETY ROBIÑ ZAKUPY
NA MIEJSCOWYM
TARGU.

NO, PROSZ¢,

JAKIE

WSPANIA¸E

R¢KODZIE¸O!!

HEJ!

EFRAIM!

Wiesz…

Porozmawiamy

gdy wiatr si´

zmieni!

SKROBANIE

ODÓR, KTÓRY
TOWARZYSZY
WYPRAWIANIU SKÓR,
JEST TAK OHYDNY, ˚E
GARBARZ MUSI
PRACOWAå POZA
MIASTEM.

SUSZENIE

MACEROWANIE
W ROZTWORZE PSICH ODCHODÓW.

NA POCZÑTKU, NAMIOTY W KTÓRYCH

MIESZKA¸Y PLEMIONA KOCZOWNICZE,

BY¸Y WYKONANE ZE SKÓR.

PÓèNIEJ ZACZ¢TO JE ROBIå

Z TKANINY UTKANEJ Z KOZIEJ WE¸NY.

POMIMO, ˚E ZE SKÓRY ROBI SI¢ INNE

PRZEDMIOTY, NAZWA ZAWODU

WIÑ˚E SI¢ Z NAMIOTEM.

PERGAMIN

SANDA¸

BUK¸AK

NA P¸YNY

TARCZA

PASEK

NARZ¢DZIA

UBIJAK

D¸UTO

M¸OT

PION

LINIA¸ DO MIERZENIA

KAMIENNE BLOKI WYKUWA SI¢ W KAMIENIO¸OMACH.

NAST¢PNIE BLOKI DZIELI SI¢ NA MNIEJSZE,

O ˚ÑDANYCH WYMIARACH I TRANSPORTUJE NA

BUDOW¢, GDZIE SÑ WYKA¡CZANE .TYLKO WA˚NE

BUDOWLE WYKONYWANE SÑ Z KAMIENIA.

RZEMIOS¸O 1

PRODUKCJA CERAMIKI JEST
SZTUKÑ BARDZO STARÑ.
W ODLEG¸YCH CZASACH GLINA
ZMIESZANA Z B¸OTEM BY¸A
MODELOWANA R¢KAMI.
PÓèNIEJ ZACZ¢TO
U˚YWAå
WIRUJÑCEGO
KO¸A.

PO WYPALENIU, DZBANY SÑ GOTOWE DO U˚YWANIA.
SÑ ONE JEDNAK KRUCHE I ¸ATWO SI¢ T¸UKÑ.
SKORUP NIE WYRZUCA SI¢, LECZ U˚YWA DO PISANIA
NA NICH.

IZRAELICI, B¢DÑC PRZEZ WIEKI
NARODEM KOCZOWNICZYM,
NIE NAUCZYLI SI¢ DOBRZE
OBRÓBKI DREWNA.
DO BUDOWY ÂWIÑTYNI
SALOMONA, ZAWEZWANO DO
POMOCY FENICJAN, KTÓRZY
BYLI PRAWDZIWYMI ARTYSTAMI
W TEJ DZIEDZINIE.
OD NICH ˚YDZI NAUCZYLI SI¢
NOWYCH METOD STOLARSKICH.

OLLA

WYKONUJÑ ONI DWA TYPY PRAC:

JEDNE ZWIÑZANE

Z BUDOWNICTWEM

(DRZWI, BELKI STROPOWE I.T.P.).

DRUGIE TO WYRÓB MEBLI, WOZÓW,

NARZ¢DZI ROLNICZYCH I INNYCH

PRZEDMIOTÓW.

DREWNIANA ZABAWKA

SIEKIERA I PRZEBIJAK

UBIJAK

PI¸A

ÂWIDER

¸UKOWY

KIEDYÂ, ZAWODY RZEMIEÂLNICZE

BY¸Y WYKONYWANE PRZEZ

M¢˚CZYZN…

TYLKO PRZ¢DZENIE I TKACTWO

NALE˚A¸Y DO KOBIET

DOBRZE, ˚E TE CZASY SI¢

SKO¡CZY¸Y!

PRAC¢ RZEMIEÂLNIKA ZASTÑPI¸Y

MASZYNY. PRZ¢DZENIE I TKANIE

RÓWNIE˚!

OD ZAMIERZCH¸YCH CZASÓW ˚YDZI BYLI MISTRZAMI
W WYKONYWANIU MA¸YCH PRZEDMIOTÓW
I ORNAMENTÓW ZE Z¸OTA.
Z¸OTO OCZYSZCZA SI¢ , PODGRZEWAJÑC W GLINIANYCH
POJEMNIKACH DO TEMPERATURY TOPNIENIA. WTEDY
WSZYSTKIE ZANIECZYSZCZENIA WYP¸YWAJÑ NA WIERZCH
I ZOSTAJÑ USUNI¢TE

RZEMIEÂLNICY
WLEWAJÑCY METAL
DO FORMY W KSZTA¸CIE
SIEKIERY

STARO˚YTNY PIEC DO WYTAPIANIA Z¸OTA

KOWAL KUJÑCY
˚ELAZO

PIEC O WYSOKIEJ TEMPERATURZE
DO WYTAPIANIA BRÑZU

OBRÓBKA ˚ELAZA JEST TRUDNA, PONIEWA˚ WYMAGA WYSOKICH TEMPERATUR. IZRAEL ZACZYNA MIEå
PROBLEMY , KIEDY SÑSIEDNIE KRAJE ZACZYNAJÑ U˚YWAå ˚ELAZA DO WYROBU BRONI.

KOPALNIA MIEDZI

SPRZÑCZKA

SIERP

SZTYLET Z BBRRÑÑZZUU

PIERÂCIONEK ZE

ZZ¸¸OOTTAA

GWÓèDè

DZBANUSZEK

Z BBRRÑÑZZUU

KO¡CÓWKA

DZIDY

ÂWIECZNIK

RZEMIOS¸O 2

STRZY˚ENIE

PRANIE

CZESANIE

PRZ¢DZENIE

FARBOWANIE

E¸

¸N

A O

A JEST NAJCZ¢ÂCIEJ U˚YWANYM SUROWCEM

DO WYROBU TKANIN.
W DRUGIEJ KOLEJNOÂCI U˚YWA SI¢ LLN

U I B

E¸

¸N

PRZ¢DZENIEM I TKANIEM ZAJMUJÑ SI¢ KOBIETY.
DROGIE TANINY, PRZEZNACZONE DLA MO˚NYCH I DO
OBRZ¢DÓW RELIGIJNYCH, SÑ CZASAMI WYKONYWANE
PRZEZ WYSPECJALIZOWANYCH TKACZY- M¢˚CZYZN.
DO TKANIA U˚YWA SI¢ K

A LLE

E˚

˚Ñ

ÑC

O (TAKIM

POS¸UGIWA¸Y SI¢ PLEMIONA KOCZOWNICZE, GDY˚ BY¸O
ONO WYGODNE W PRZENOSZENIU) LUB S

JÑ

ÑC

O..

CZÓ¸ENKO Z NICIÑ

POZIOMÑ

(WÑTKIEM)

PATYK

ROZDZIELAJÑCY

NICI PIONOWE

((O

W¢

¢)

CI¢˚ARKI Z KAMIENIA LUB

GLINY DO OBCIÑ˚ANIA NICI

OSNOWY

CZEGO U˚YWA SI¢

DO FARBOWANIA?

SZKAR¸AT

B¸¢KIT

Rozgniecione

jajeczka

biedronki

Skórka

granatu

PURPURA

Muszle

szkar∏atnika

KOLOR ˚Ó¸TY

Kwiat

krokusa

OLIW¢ ( G¸ÓWNIE DO EGIPTU ), ZBO˚E,

OWOCE, WE¸N¢, TKANINY.

CYN¢, O¸ÓW, SREBRO I Z¸OTO, DREWNO,

KORZENNE PRZYPRAWY, LEN, BAWE¸N¢

( Z EGIPTU I Z INDII ), JEDWAB Z CHIN,

SZKLANE NACZYNIA Z FENICJI, WONNE

OLEJKI Z GRECJI

CZY CHCESZ SAMOCHÓD

BATMANA W ZAMIAN ZA TWOJE

PIÓRO?

DOK¸ADAM STRA˚ACKI

WÓZ…

MO˚ESZ NAWET NIE

MARZYå

PROSZ¢, DAM CI AUTO,

STRA˚ACKI WÓZ I HE-MANA!!!

WYBIJ TO SOBIE Z G¸OWY!

CHYBA NIE MOG¢ PÓJÂå DO

SZKO¸Y MARKETINGU!!!

KARAWANA, SK¸ADAJÑCA SI¢

Z 200 WIELB¸ÑDÓW,

PRZEMIERZA FENICJ¢

I UDAJE SI¢ DO

JEROZOLIMY Z WIELKIM

¸ADUNKIEM PRZYPRAW

KORZENNYCH.

WIELB¸ÑDÓW U˚YWA SI¢

DO DALEKICH PODRÓ˚Y, GDY˚

DROGI SÑ Z¸E I WOZÓW MO˚NA

U˚YWAå TYLKO NA MA¸YCH ODLEG¸OÂCIACH.

NIEBEZPIECZE¡STWEM DLA KARAWAN SÑ RABUSIE,

KTÓRZY CZAJÑ SI¢ W ODOSOBNIONYCH MIEJSCACH.

TRANSPORT ODBYWA SI¢ RÓWNIE˚ DROGÑ MORSKÑ,

ALE POZOSTAJE ON W R¢KACH FENICJAN, NAJLEPSZYCH

˚EGLARZY NA MORZU ÂRÓDZIEMNYM.

wielb∏àd u˝ywany w tej strefie ma
jjeeddeenn ggaarrbb
WYSOKOÂå:

2, 60m

D¸UGOÂå:

3, 50m

CI¢˚AR:

500 kg

PR¢DKOÂå MARSZU:

16 km na godz.

ZASI¢G 40 do 80

km dziennie

POSIADA NADZWYCZAJNÑ
ZDOLNOÂå AKUMULOWANIA WODY.
POTRAFI WYPIå NA RAZ 120
LITRÓW I PÓèNIEJ NIE PIå PRZEZ
17 DNI. W OKRESIE ZIMOWYM
WYTRZYMUJE BEZ PICIA NAWET
6 MIESI¢CY.

d∏ugie rz´sy do ochrony

oczu przed s∏oƒcem i

piaskiem

otwory w nosie, które

zamykajà si´, uniemo˝li-

wiajàc dostawanie si´

owadów i piasku

skóra jamy g´bowej szorstka,

by móc prze˝uwaç cierniste

krzewy

zapas t∏uszczu w garbie

˝o∏àdek z liczny-

mi workami do

przechowywania

wody

szerokie,

twarde

kopyta, by

nie grz´z∏y

w piasku

AKURAT!

HANDEL

DZIE¡ TARGOWY

WI¢KSZOÂå WIEJSKICH PRODUKTÓW JEST
WO˚ONA NA SPRZEDA˚ DO JEROZOLIMY,
SZCZEGÓLNIE W OKRESIE ÂWIÑT, KIEDY
PRZYBYWAJÑ TAM PIELGRZYMI.

…mam tak˝e najlep-

sze zbo˝e przy

wiezio-

ne z Galilei !

Tani olej z

oliwek z

Judei!

ZIIA

STTW

O !!

Wszystko zb

drogie !

Mój daktylowy

sok jest najlepszy

na ca∏ym targu !

Te ryby nie wyglàdajà

∏adnie i nie sà war

ceny, jakiej ˝àdasz !

TOWARY SÑ ROZK¸ADANE NA ZIEMI, A SPRZEDAWCA SIEDZI OBOK. BARDZO RZADKO CENY SÑ STA¸E. PRZY KA˚DYM ZAKUPIE TRZEBA SI¢
D¸UGO TARGOWAå. P¸ACIå MO˚NA W NATURZE LUB BRY¸KAMI SZLACHETNYCH METALI ORAZ MONETAMI.

W KRAJU KRÑ˚Y DU˚A
ILOÂå MONET O
NIESPRECYZOWANEJ
WARTOÂCI.

MIIA

Y D

D¸

¸U

OÂ

ÂC

CII BAZOWANE

SÑ NA CZ¢ÂCIACH CIA¸A.

NA PRZYK¸AD, ¸

¸O

KIIE

Eå

ODPOWIADA D¸UGOÂCI

PRZEDRAMIENIA

MIIA

Y P

OÂ

ÂC

CII SÑ RÓ˚NE

DLA P¸YNÓW I CIA¸ STA¸YCH :

T DLA OLIWY I WINA,

A DLA ZBO˚A,

10 EFA ODPOWIADA 1

WII (TO JEST TYLE, ILE MO˚E

UDèWIGNÑå OSIO¸).

Za 4 drachmy dam

wam 1 szekela i 10 seste-

rów…oczywiÊcie zatrzymuj´

sobie 10 %

SREBRNIK

(moneta rzymska )

DRACHMA SREBRNA

( moneta grecka )

SZEKEL SREBRNY

( moneta Êwiàtyni )

WYMIENIACZ MONET
JEST ON BARDZO POTRZEBNY,
GDY˚ W NIEKTÓRYCH
SYTUACJACH SÑ NIEZB

ĘDNE

OKREÂLONE MONETY.
NA PRZYK¸AD OFIARA
SK¸ADANA W ÂWIÑTYNI MUSI
BYå W SZEKELACH.

MO˚E NIEÂå NA GRZBIECIE

CZ¸OWIEKA PRZEZ OKRÑG¸Y DZIE¡,

LUB GODZINAMI BIEC TRUCHTEM.

NA ZBOCZACH I W TRUDNYM TERENIE

JEST WYTRZYMALSZY OD KONIA.

CI¢˚AR JAKI MO˚E UNIEÂå BY¸

JEDNOSTKÑ CI¢˚ARU - O

OLLO

Y Z

ALLA

DRACHMY

SESTER

SREBRNIKI

SZEKELE

BAT

EFA

CHLEB Z OLIWÑ

TAKI, BARDZO STARY I PROSTY

SPOSÓB JEDZENIA…

A NIE JAKAÂ TAM NOWOCZESNA

ZUPKA !

CCH

HLLEEB

B I O

OLLIIW

A BY¸Y ZAWSZE

PODSTAWOWYM PO˚YWIENIEM
LUDZI W BASENIE MORZA
ÂRÓDZIEMNEGO. CODZIENNIE
RANO PIECZE SI¢ CHLEB NA
CA¸Y DZIE¡. KOBIETY WSTAJÑ
BARDZO WCZEÂNIE I MIELÑ
PSZENIC¢ NA GRUBÑ M

MÑ

ÑK

K¢¢,,

U˚YWAJÑ RÓWNIE˚ TA¡SZEGO
OWSA

MÑK¢ ROZCZYNIA SI¢ Z W

DÑ

Ñ II S

OLLÑ

Ñ. DODAJE

SI¢ TROCH¢ ZAKWASU Z POPRZEDNIEGO DNIA
I ZOSTAWIA, BY CIASTO ROS¸O..

CIASTO R

NÑ

ÑC

C TWORZY WEWNÑTRZ

P¢CHERZYKI, DZI¢KI KTÓRYM CHLEB JEST
L˚EJSZY, ¸ATWIEJSZY DO GRYZIENIA
I TRAWIENIA..

ZAGNIATA SI¢ CHLEBKI I PIECZE

W P

PIIE

H, KTÓRYCH JEST KILKA

RODZAJÓW.

RÓ˚NE TYPY
CHLEBA

BIBLIA WYMIENIA KILKA TYPÓW CHLEBA: NA

KWASIE LUB BEZ, CHLEB NA OLIWIE, RACUCHY,

PODP¸OMYKI…

CHLEB PRZEZNACZA SI¢ RÓWNIE˚ NA OFIAR¢,

MUSI ON BYå WTEDY BEZ ZAKWASU

I Z DROBNIUTKIEJ MÑKI

(III KSI¢GA MOJ˚ESZA 24, 5-9)

RÓWNIE˚ MACA, KTÓRÑ JE SI¢ W CZASIE

PASCHY JEST BEZ ZAKWASU.

II KSI¢GA MOJ˚ESZA
16 , 15-16

ÂW. MAREK
6, 30 -44

PAN JEZUS
CZ¢STO
W PRZYPOWIE-
ÂCIACH U˚YWA
PRZYK¸ADU CHLEBA,
A SIEBIE OKREÂLA JAKO „CHLEB ˚YCIA”.

(ÂW. JAN 6 , 35)

Z POWODU BRAKU DESZCZU, LUDNOÂå CZ¢STO
CIERPI G¸ÓD, KTÓRY JAKO TEMAT POJAWIA SI¢
STALE W OPOWIEÂCIACH STAREGO I NOWEGO
TESTAMENTU.
CHLEB W BIBLII SYMBOLIZUJE ˚YCIE I JEST DAREM
BO˚YM.

˚ARNA

˚A

E SÑ

W DWÓCH
ROZMIARACH.
DO OBRACANIA
DU˚YCH ˚AREN
POTRZEBNE SÑ
DWIE OSOBY.

kamieƒ
ruchomy

p∏ótno, na które
spada màka

kamieƒ
nieru-
chomy

W KAFARNAUM

ARCHEOLODZY

ZNALEèLI ˚ARNA

W FORMIE

DZWONU O
WYSOKOÂCI

2 METRÓW. BY¸Y ONE

U˚YWANE PRZEZ

M¸YNARZY I PIEKARZY W

DU˚YCH MIASTACH.

ka˝dej
soboty
sk∏ada si´
w ofierze
12 chlebków

OLIWA

OLI

CHLEB I OLIWA

NAJBARDZIEJ ROZPOWSZECHNIONYM

DRZEWEM W PALESTYNIE JEST DRZEWO

OLIWNE

OWOCE ZBIERA SI¢ W PAèDZIERNIKU.

UDERZA SI¢ KIJEM W GA¸¢ZIE

I OLIWKI SPADAJÑ NA ZIEMI¢.

JESZCZE W OGRODZIE WK¸ADA SI¢

OLIWKI POD PRAS¢ I ZGNIATA

SI¢ JE NA PAPK¢, Z KTÓREJ WYCISKA

SI¢ OLIW¢.

OLIW¢ PRZELEWA SI¢ DO

GLINIANYCH DZBANÓW

I PRZECHOWUJE

W CH¸ODNYM MIEJSCU.

Amfora na oliw´ - w dzióbku
znajduje si´ maleƒki dzbanuszek
u˝ywany w czasie przelewania oliwy.
Zbiera si´ nim kapiàce krople..

ZE WZGL¢DU NA LICZNE ZASTOSOWANIA
W ˚YCIU CODZIENNYM, DRZEWO OLIWNE
UWA˚ANE JEST ZA:

W ˚YWIENIU

OWOCE
ZAKONSERWO-
WANE SOLÑ
ZAWIERAJÑ
WITAMINY,
PROTEINY
I T¸USZCZE. DLA
WIEÂNIAKA CHLEB
Z OLIWKAMI JEST
TYPOWYM
I ULUBIONYM
ÂNIADANIEM..

Opowiada si´,

˝e w obl´˝onej

przez Rzymian

Masadzie

mieszkaƒcy,

gdy skoƒczy-

∏a si´ ˝ywnoÊç,

jedli tylko

7 oliwek

dziennie i zdo-

∏ali prze˝yç.

NOWORODKI I RANNI
NACIERANI SÑ OLIWÑ.

(ÂW. ¸UKASZ 10, 34)

JAKO KOSMETYK

SPRAWIA, ˚E W¸OSY SÑ
B¸YSZCZÑCE, A SKÓRA
G¸ADKA.
NIENAMASZCZANIE SI¢
OLIWÑ JEST ZNAKIEM
POKUTY. WONNE OLEJKI SÑ
BARDZO DROGIE. NA TARGU W
JEROZOLIMIE FLAKONIK WYSOKOÂCI 5-6 CM
KOSZTUJE OD 150 DO 300 SREBRNIKÓW..

PRZY CHOWANIU
ZMAR¸YCH

CIA¸O ZMAR¸EGO JEST

NAMASZCZANE OLIWÑ

I POSYPYWANE AROMATYCZNYMI

ZIO¸AMI.

( ÂW. MAREK 16, 1 ).

W H

DLLU

RÓWNIE˚ W INNYCH
KRAJACH, ZNAKOMITA
OLIWA Z GALILEI OSIÑGA
WYSOKIE CENY

KO¡CZY

SI¢

OLIWA

OÂWIETLENIA

TYLKO OLIWA
Z PIERWSZEGO
WYT¸ACZANIA JEST
UWA˚ANA ZA GODNÑ
PALENIA SI¢ W WIELKIM
ÂWIECZNIKU ÂWIÑTYNI.

(II KSI¢GA MOJ˚ESZA

27, 20)

OLIWÑ PRZECHOWYWANÑ
W ÂWIÑTYNI NAMASZCZA
SI¢ K

P¸

¸A

NÓ

ÓW

W,,

KÓ

ÓW

W II K

RÓ

ÓLLA

A, BY

POKREÂLIå, ˚E OSOBY TE
SÑ POÂWI¢CONE BOGU
I WYZNACZONE DO
PE¸NIENIA SPECJALNYCH
FUNKCJI

(I KSI¢GA SAMUELA

16, 12-13

)

S¸OWA N

I M

Z SÑ SYNONIMAMI.

OBIECANY I D¸UGO OCZEKIWANY
ZBAWICIEL, NAZYWANY JEST W
OKRESIE PANOWANIA RZYMIAN
MESJASZEM. W POCZÑTKACH
CHRZEÂCIJA¡STWA, PANA
JEZUSA NAZWANO
C

M, CO

W J¢ZYKU GRECKIM
ZNACZY M

CZYLI
N

W MEDYCYNIE

PRZY SK¸ADANIU

OFIAR

CZEMU JESTEÂ TAKI

WESOLUTKI ?

DOSTA¸EÂ 6 Z MATEMATYKI ?

ZAKOCHA¸EÂ SI¢?

DZISIAJ PIERWSZY RAZ

SPRÓBOWA¸EM WINO !

W¸ASNOÂå ZIEMI

UPRAWA WINNEJ LATOROÂLI

LUD IZRAELSKI UZNAJE BOGA ZA JEDYNEGO POSIADACZA
CA¸EGO „STWORZENIA”. ZIEMIA NALE˚Y WI¢C RÓWNIE˚ DO
BOGA, KTÓRY W SPADKU DAJE JÑ RODZINOM, RODOM
I PLEMIONOM. SPRZEDANIE ODZIEDZICZONEJ ZIEMI JEST
BRAKIEM SZACUNKU DLA BOGA. ZDARZA SI¢ TO CZASAMI,
ALE TYLKO W SYTUACJI BEZ WYJÂCIA.
SPRZEDANE ZIEMIE MUSZÑ BYå JEDNAK ZWRÓCONE

PIERWOTNEMU W¸AÂCICIELOWI
W ROKU JUBILEUSZOWYM, KTÓRY PRZYPADA CO 50 LAT
(III KSI¢GA MOJ˚ESZA 25, 13-17). ZIEMIA PRZECHODZI Z OJCA
NA SYNA. NAJSTARSZY SYN DOSTAJE DWA RAZY TYLE, ILE JEGO
BRACIA. TYLKO W PRZYPADKU BRAKU SYNÓW, ZIEMIA MO˚E BYå
DZIEDZICZONA PRZEZ CÓRKI.

Winnice
umiejscawia si´
na nas∏onecznionych
zbqczach.

na szczy-
cie muru
sadzi si´
cierniste
krzewy
w obronie
przed
dzikimi zwierz´tami.

gdy wszystko jest gotowe, sadzi
si´ sadzonki
w odleg∏oÊci
oko∏o 3

metrów, aby mog∏y si´ rozrastaç.

oczyszcza si´ teren
z kamieni.

potem buduje
si´ wie˝´,
która jest
letnim domem.
W czasie winobrania
najwy˝sza
cz´Êç wie˝y
s∏u˝y do obserwowania winnicy.

w marcu przycina si´ p´dy

i s∏absze ga∏àzki.

kamieniami umacnia si´

tarasy

a teren ogranicza
si´ murem i rowem.

wybudowanie wie˝y jest drogie,

cz´sto wi´c u˝ywa si´

namiotu lub

sza∏asu.

…a z∏odzieje ? prawo

pozwala urwaç kilka kiÊci,
ale nie wolno zabieraç

winogron w koszach.

NIE…

M´

˝czyzna u

´ do

swo

j win

ale…

czy

a je

t j

o…

WINNICA I WINO

WINOBRANIE

ZACZYNA SI¢ W LIPCU I TRWA DO WRZEÂNIA. W TYM CZASIE
WSZYSCY PRZENOSZÑ SI¢ NA TEREN WINNIC I PRACUJÑ OD
RANA DO NOCY. POMIMO, ˚E JEST TO CI¢˚KA PRACA, ZBIERANIU

WINOGRON TOWARZYSZÑ ÂPIEWY, TA¡CE I FESTYNY.

CZ¢Âå
WINOGRON
ZJADA SI¢
OD RAZU.
Z CZ¢ÂCI
WYCISKA SI¢ SOK,
A JESZCZE INNE
SUSZY SI¢.
PO¸OW¢ SOKU
GOTUJE SI¢ BARDZO
D¸UGO, ABY UZYSKAå
G¢STY, S¸ODKI SYROP.

WYCISKANIE SOKU

ODBYWA SI¢ W DU˚EJ

KADZI WYKUTEJ W SKALE.

W POBLI˚U DNA ZNAJDUJE

SI¢ OTWÓR, PRZEZ KTÓRY SOK

PRZEP¸YWA DO NI˚SZEGO

POJEMNIKA. KILKA OSÓB NARAZ

UGNIATA NOGAMI WINOGRONA.

PRACY TEJ TOWARZYSZY ÂMIECH

I OGÓLNA RADOÂå

WINO JEST NAPOJEM BARDZO

ROZPOWSZECHNIONYM: PIJE SI¢ JE

DO POSI¸KÓW I NIE BRAKUJE GO

NIGDY W CZASIE UROCZYSTOÂCI.

BIBLIA POT¢PIA NADU˚YWANIE,

ALE NIE PICIE WINA.

ABY OTRZYMAå WINO, SOK Z WINOGRON JEST

PODDAWANY FERMENTACJI PRZEZ 6 TYGODNI.

POTEM WINO PRZELEWA SI¢ DELIKATNIE DO

GLINIANYCH AMFOR I ZAMYKA SI¢ JE.

ZOSTAWIA SI¢ TYLKO MA¸Y OTWÓR PRZY UCHU

DZBANA, ABY GAZ NIEDOKO¡CZONEJ FERMENTACJI

MÓG¸ WYDOBYWAå SI¢ NA ZEWNÑTRZ.

GDY FERMENTACJA JEST SKO¡CZONA,

OTWÓR TEN ZAKLEJA SI¢ ÂWIE˚Ñ GLINÑ.

WINO MO˚E MIEå ZNACZENIE
SYMBOLICZNE

PRZY CELEBROWANIU
PASCHY, KIELICHY Z WINEM
WYZNACZAJÑ MOMENTY
DZI¢KCZYNIENIA.
SOBOTNIA WIECZERZA
ZACZYNA SI¢ UROCZYÂCIE,
G¸OWA RODZINY WZNOSI
KIELICH WINA
I B¸OGOS¸AWI
DZIE¡ PANA.

WINNICA PANA

TO ZDANIE ODNOSI SI¢ DO
LUDU IZRAELA: IZRAEL JEST
WINNICÑ BOGA, KTÓRY JÑ
SKOPA¸, OCZYÂCI¸
Z KAMIENI I ZASADZI¸
PRZEDNIÑ WINOROÂL,
A TERAZ OCZEKUJE OWOCÓW.

(PSALM 80, KSI¢GA IZAJASZA

5, 1-5)

CZ¢STO NAD PORTALEM STARYCH
SYNAGOG ZNAJDUJE SI¢ ORNAMENT
Z MOTYWEM KIÂCI WINOGRON.

Fragment

fryzu z synagogi

w Kafarnaum.

CO RYSUJESZ?

DOM MOICH

MARZE¡

…TU JEST OGRÓD, TU WANNA

Z MASA˚EM WODNYM,

TUTAJ DU˚A KUCHNIA…

…TU 8 POKOI…

A TU BASEN…

…JEDNYM S¸OWEM,

TAKI SKROMNIUTKI DOMEK…

Dom typu rzymskiego

w Cezarei

ZA PANOWANIA RZYMIAN W IZRAELU, LUKSUSOWE

BUDOWNICTWO BY¸O WZOROWANE NA STYLU GRECKO-

RZYMSKIM. WILLE SÑ PRZESTRONNE, MAJÑ ÂWIETNE

PROPORCJE, SÑ DOBRZE ROZPLANOWANE I ZAPEWNIAJÑ

OCHRON¢ MIESZKA¡COM. NIE MA W NICH WSZYSTKICH WYGÓD,

ALE PONIEWA˚ JEST DU˚O S¸U˚BY, W¸AÂCICIELE TEGO NIE

ZAUWA˚AJÑ. RÓWNIE˚ BUDOWLE MIEJSKIE DLA BIEDNYCH

WZORUJÑ SI¢ NA DOMACH RZYMSKICH. SÑ TO OGROMNE

BUDYNKI BEZ BIE˚ÑCEJ WODY I KANALIZACJI, W KTÓRYCH

MIESZKAJÑ SETKI OSÓB, WÂRÓD WRZASKÓW, K¸ÓTNI

I NARZEKA¡.

i ma∏e

DOMY DU˚E

SUSZÑCE SI¢ ZBO˚E

MATY DO

SPANIA

LAMPA

OLIWNA

NIE MA

KOMINA

PODWY˚SZONY

POZIOM POD¸OGI

DLA LUDZI

STAJNIA Z

KLEPISKIEM

PODSTAWA

KAMIENIA

POKÓJ DLA

GOÂCI

CEG¸Y

Z B¸OTA

+ TYNK

WIECZOREM NA DACHU

JEST CH¸ODNO I TU

ODBYWAJÑ SI¢

POGAW¢DKI

GLINIANY POJEMNIK NA

WOD¢, PRZEZNACZONÑ DO

ABLUCJI

MA¸Y ZBIORNIK NA
DESZCZÓWK¢

NISKIE DRZWI

NIE MA

UBIKACJI

PODZIEMNY

MAGAZYN NA

˚YWNOÂå

NIE MA WODY

BIE˚ÑCEJ

TYLKO JEDNO MA¸E,
WYSOKO UMIESZCZONE
OKNO BEZ SZYB,

WALEC DO UBIJANIA DACHU

PO DESZCZU

DACH Z BELEK I GA¸¢ZI

SKLEJONYCH B¸OTEM

ALE˚ TO BY¸O WSPANIALE.

NIE TRZEBA BY¸O

KUPOWAå PRALKI,

LODÓWKI,

MIKROFALÓWKI,

KOMPUTERA…

ÂPI SI¢ W UBRANIU, NA
MATACH, W PODWY˚SZONEJ
CZ¢ÂCI DOMU, PRZYKRYWA
SI¢ PLEDEM

MA¸E PIECYKI DO
GOTOWANIA

NIIA

A U

NIIA

MATA

NAJCZ¢ÂCIEJ GOTUJE SI¢
NA ZEWNÑTRZ, ALE GDY
JEST BRZYDKA POGODA
POTRAWY PRZYGOTOWUJE
SI¢ W DOMU, KTÓRY
NATYCHMIAST WYPE¸NIA
SI¢ DYMEM, PONIEWA˚
NIE MA KOMINA.

ZWIERZ¢TA ÂPIÑ W NI˚SZEJ

CZ¢ÂCI DOMU

˚ARNA

TORBA I KOSZ
WYPLECIONE
Z LIÂCI PALMY

WARZECHA

S¸OMIANA
MIOT¸A

AMFORY
I NACZYNIA
GLINIANE

POD DOMEM
WYKUWA SI¢
W SKALE MA¸E PIWNICZKI,
W KTÓRYCH PRZECHOWUJE
SI¢ ˚YWNOÂå.

KAMIENNY
MOèDZIERZ

I T¸UCZEK

W DOMACH JEST

CIEMNO, WI¢C

LAMPA OLIWNA

PALI SI¢ PRZEZ

CA¸Y DZIE¡.

LAMP¢ STAWIA SI¢

WYSOKO, ABY

OÂWIETLA¸A

CA¸Y DOM.

Daw

j w d

h by∏

lko j

no p

omies

nie

∏o

jad

∏o

∏

Spa

∏y

m n

wie

z´

W DOMU

TERAZ POPATRZMY, CO ZNAJDUJE SI¢ W DOMU
BOGATEGO KUPCA, KTÓRY WYBUDOWA¸ DOM
W STYLU RZYMSKIM. POSIADA ON DZIEDZI¡CE,
OGRODY, NIE BRAKUJE WODY I ÂWIAT¸A.

LUSTERKO

GRZEBIE¡

DREWNIANE

PUDE¸KO NA PUDER

STÓ¸

Z KAMIENIA

P¸YTKA I PACKA DO MIESZANIA

KOSMETYKÓW

FLAKONIK NA
PERFUMY

KANAPA

FAJERKA

NACZYNIA

Z KAMIENIA,

BRÑZU I SZK¸A

W TYCH CZASACH LUDZIE MAJÑ NIEWIELE UBRA¡ I MUSZÑ JE
SZANOWAå. DROGIE, ODÂWI¢TNE SZATY PRZECHODZÑ Z OJCA NA SYNA.

tunika z we∏ny
lub lnu

szal, który

chroni przed

zimnemi

s∏oƒcem,

a biednym

s∏u˝y równie˝

za przykrycie

podobna dla
m´˝czyzn
i kobiet

okrycie zewn´trz-
ne dla m´˝czyzn
z fr´dzlami

kobieta
nakrywa

w∏osy

zawojem

w czasie pracy,

tunik´ podkasuje

si´ i wk∏ada pod

pasek

ubrania
bogatych
szyte sà
z drogich
materia∏ów,
m´˝czyzna
ma na sobie
lekki p∏aszcz
z r´kawami
i fr´dzlami
u do∏u

m´˝czyzna chroni g∏ow´

przed s∏oƒcem nakrywajàc

jà chustà

DWA RODZAJE
TOREB

podkasana tunika,
w∏o˝ona za pasek
tworzy jakby torb´

woreczek z tkaniny
lub skóry
przywieszony
do paska

kolczyki

naszyjniki

BI˚UTERIA

pierÊcionek

bransolety

sprzàczka

szkatu∏ka na bi˝uteri´

BUTY SÑ BARDZO DROGIE.
W DOMU CHODZI SI¢ BOSO,
NA ZEWNÑTRZ ZAWSZE
W SANDA¸ACH, GDY˚ TYLKO
NIEWOLNICY I OSOBY
W ˚A¸OBIE CHODZÑ
BEZ BUTÓW.

W SANDA¸ACH

NOGI SÑ ZAWSZE

ZAKURZONE, WI¢C

PRZED WEJÂCIEM DO

DOMU NALE˚Y JE UMYå.
ROBI TO NIEWOLNIK LUB PAN
DOMU, BY UHONOROWAå
GOÂCIA.

kamienna miska znaleziona w
bogatym domu w Jerozolimie

podpórka

na stop´

otwory do wypusz-
czania wody

UBRANIA

W CZASACH BIBLII, W OSADACH,

ZIMÑ BY¸O ZIMNO

I WILGOTNO

W LECIE

ÂMIERDZIA¸O…

W MOIM MIEÂCIE, ZIMÑ JEST

ZIMNO I WILGOTNO I ÂMIERDZI

PRZEZ CA¸Y ROK

FIIK

E M

MIIA

O NA ZBOCZU GÓRY KARMEL, GÓRUJÑCE NAD ˚YZNÑ NIZINÑ, PRZEZ KTÓRÑ

PRZECHODZI SZLAK ¸ÑCZÑCY EGIPT Z SYRIÑ. MIASTO TO, PRZEZ WIEKI MIA¸O OGROMNE ZNACZENIE ZE
WZGL¢DU NA SWOJE PO¸O˚ENIE. POTWIERDZI¸Y TO BADANIA ARCHEOLOGICZNE, KTÓRE ODKRY¸Y 20
WARSTW MIAST JEDNO NA DRUGIM. NA PODSTAWIE WYKOPALISK NAUKOWCY ODTWORZYLI WYGLÑD
MIASTA W EPOCE KRÓLA AKABA, 2800 LAT TEMU I WYKONALI JEGO MAKIET¢.

Pa∏ac

gubernatora

Stajnia dla 450

koni

Budynki admini-

stracyjne

Silos na zbo˝e

Studnia po∏àczona ze

êród∏em znajdujàcym

si´ poza miastem

Umocniona brama

wybudowana

w czasach Salomona

BRAMA

HEBRAJSKIE MIASTA NIE MAJÑ PLACÓW, G¸ÓWNA BRAMA
STAJE SI¢ WI¢C MIEJSCEM SPOTKA¡, ZA¸ATWIANIA SPRAW,
ZEBRA¡ PUBLICZNYCH, A TAK˚E SÑDÓW. NIEKTÓRE MIASTA
MAJÑ DODATKOWE, UKRYTE BRAMY NA WYPADEK NAJAZDU.
BRAMA JEST S¸ABYM PUNKTEM W FORTYFIKACJI,MUSI WI¢C
BYå DOBRZE UMOCNIONA. O ZMIERZCHU BRAM¢ ZAMYKA
SI¢, ZAK¸ADAJÑC
WIELKIE METALOWE
RYGLE. SKRZYD¸A
BRAMY WYKONANE
SÑ Z GRUBYCH
BELEK OBITYCH
BLACHÑ Z BRÑZU.
ZAWIASY SÑ
OSADZONE
U GÓRY W
ARCHITRAWIE,
A NA DOLE
W BLOKACH
KAMIENNYCH

MIASTA SÑ ZAWSZE OTOCZONE MURAMI I ZNAJDUJÑ SI¢ BLISKO
èRÓDE¸ LUB ZBIORNIKÓW WODNYCH.
STANOWIÑ CENTRUM HANDLU, KULTURY I KULTU.
MO˚EMY JE PODZIELIå NA TRZY RODZAJE :
1

1 S

OLLIIC

E K

RÓ

ÓLLE

KIIE

E:: SAMARIA I JEROZOLIMA

2 O

OÂ

ÂR

KII A

MIIN

NIIS

E: GDZIE WIELE BUDYNKÓW

PRZEZNACZA SI¢ NA MAGAZYNY, BIURA I SIEDZIBY RZÑDOWE;
SÑ TO DU˚E CENTRA, JAK LACHIS I MEGIDO LUB MA¸E,
JAK BERSABEA.
3

3 U

FIIK

E M

MIIA

A NA PROWINCJI: NIE MA W NICH

BUDYNKÓW PUBLICZNYCH, A DOMY SÑ BUDOWANE BEZ¸ADNIE
I CIASNO JEDEN OBOK DRUGIEGO.

ARCHITRAW

MIASTA I OSADY

OSADY BUDUJE SI¢
W POBLI˚U ˚YZNYCH
TERENÓW I èRÓDE¸ WODY.

TARG,
DYSKUSJE
I POGAW¢DKI
ODBYWAJÑ SI¢
W POBLI˚U BRAMY.

PO POWROCIE Z WYGNANIA

˚YDZI BUDUJÑ SYNAGOGI

WSZ¢DZIE TAM, GDZIE

JEST PRZYNAJMNIEJ

10 M¢˚CZYZN.

DOMY SÑ MA¸E I MAJÑ DRZWI

I OKNA ZWRÓCONE DO WEWNÑTRZ.

W CIÑGU DNIA LUDZIE PRACUJÑ NA

POLACH I WRACAJÑ DOPIERO

O ZMIERZCHU.

ULICZKI SÑ WÑSKIE, NIEWYBRUKOWANE,

PE¸NE ÂMIECI I ODPADKÓW. W ZIMIE

KRÓLUJE B¸OTO, LATEM SMRÓD.

ZBUDOWANE PRZEZ
HERODA WIELKIEGO
W 22 ROKU .P.N.E.
BY¸O G¸ÓWNYM MIASTEM
W OKUPOWANEJ
PALESTYNIE.
BY¸O JEDNOCZEÂNIE
WA˚NYM PORTEM
I OÂRODKIEM KONTROLI
NA SKRZY˚OWANIU
DRÓG LÑDOWYCH.
ZAPROJEKTOWANE
W STYLU RZYMSKIM
Z G¸ÓWNÑ, BRUKOWANÑ
ULICÑ SKUPIAJÑCÑ
SKLEPY, TEATRY I ¸AèNIE
PUBLICZNE ORAZ
SYSTEMEM KANALIZACJI.
PORT, DZISIAJ
ZATOPIONY, JEST STA¸YM
MIEJSCEM BADA¡
ARCHEOLOGICZNYCH.

RÓ˚NICA MI¢DZY MIASTEM A OSADÑ POLEGA
MI¢DZY INNYMI NA TYM, ˚E OSADA NIE MA MURÓW
OBRONNYCH. DOMY BUDUJE SI¢ WI¢C W TAKI
SPOSÓB, ABY STANOWI¸Y OCHRON¢.
W CZASIE WOJNY WSZYSCY UCIEKAJÑ DO
UFORTYFIKOWANYCH MIAST.

Âwiàtynia Augusta

Termy

Teatr

Akwedukt

Amfiteatr

Dzielnica ˝ydowska

z synagogà

MIASTO RZYMSKIE

OGLÑDASZ BEZ PRZERWY

TELEWIZJ¢ !

NIE CHCIA¸BYÂ POZNAå NOWYCH

MIEJSC, LUDZI-JEDNYM S¸OWEM,

PODRÓ˚OWAå ?

ZATEM W DROG¢,

MA¸A!!!

W ZAMIERZCH¸YCH CZASACH, DLA
H

KÓ

ÓW

W MORZE OZNACZA¸O

KONIEC ÂWIATA I UWA˚A¸O

SI¢ JE ZA OLBRZYMIE

NIEBEZPIECZE¡STWO.

˚EGLOWANIE PRAWIE

WY¸ÑCZNIE

POZOSTAWA¸O

DOMENÑ

FENICJAN..

W CZASIE PANOWANIA R

MIIA

N, PODRÓ˚E

DROGÑ MORSKÑ STAJÑ SI¢ CORAZ
POPULARNIEJSZE. MORZE
ÂRÓDZIEMNE PE¸NE JEST
STATKÓW GRECKICH,
SYRYJSKICH, RZYMSKICH
I KARTAGI¡SKICH..

RZYMSKI STATEK

TOWAROWY

NIE MA WIOÂLARZY, CA¸A

PRZESTRZE¡ PRZEZNACZONA JEST

NA TOWARY

RODZAJE KOTWIC

WOREK

Z PIASKIEM I

KAMIENIAMI

BLOK
KAMIENNY

KOTWICA
Z ˚ELAZA

prawie zawsze

pasa˝erowie

sà tylko

dodatkiem do

przewo˝onych

towarów

muszà wi´c zabraç ze

sobà jedzenie

wieczorem

zmuszani sà

do zejÊcia na

làd

Dla bezpieczeƒ-

stwa statki nie

oddalajà si´ od

brzegu, zatem

podró˝e trwajà bardzo

d∏ugo.

JAKI TO

MIESIÑC ?

OLBRZYMIA ILOÂå ZNALEZISK ARCHEOLOGICZNYCH NA DNIE MORZA ÂRÓDZIEMNEGO
WSKAZUJE NA TO, ˚E ZATOPIENIA STATKÓW ZDARZA¸Y SI¢ BARDZO CZ¢STO

˚EGLUGI W OKRESIE

OD 10 LIS

TOPADA

DO 1

0 MAR

OG¸OSZENIE DLA

˚EGLUJÑCYCH

PRAWO ZAKAZUJE

PODRÓ˚E

OD NIEPAMI¢TNYCH CZASÓW DROGI W IZRAELU BY¸Y èLE WYTYCZONE,
PE¸NE DZIUR I KAMIENI. PODRÓ˚OWA¸Y NIMI G¸ÓWNIE KARAWANY
KUPCÓW I WOJSKO. PO NAJEèDZIE RZYMIAN SYTUACJA ZMIENI¸A SI¢.

LEPSZE I BARDZIEJ BEZPIECZNE

DROGI U¸ATWIAJÑ PODRÓ˚E

PIELGRZYMÓW, KTÓRZY

PRZYBYWAJÑ NA WIELKIE

UROCZYSTOÂCI DO

JEROZOLIMY, ORAZ

PODRÓ˚E PIERWSZYCH

CHRZEÂCIJAN, KTÓRZY

DOCIERAJÑ DO LUDÓW

POGA¡SKICH, G¸OSZÑC

NOWÑ WIAR¢.

DROGI RZYMSKIE

GARD (FRANCJA)

TRZYPI¢TROWY MOST DROGOWY I AKWEDUKT

Jak zbudowane
sà drogi

BRUK

Z BAZALTOWYCH P¸YT

RYNSZTOK

PIASEK

˚WIR

PODK¸AD

Z KAMIENI

KAMIE¡

MILOWY

STOJÑCY CO

1000

PODWÓJNYCH

KROKÓW

(OKO¸O 1,5 KM)

UBIÓR PODRÓ˚NYCH

Skórzana kurtka

z kapturem

chroniàca przed

zimnem, wiatrem

i bryzgami morza

sanda∏y

kapelusz
dla ochrony
przed s∏oƒcem

torba

WIELE PODRÓ˚Y
ODBYWA SI¢
PIECHOTÑ,
DLA
BEZPIECZE¡STWA
PODRÓ˚NI ¸ÑCZÑ
SI¢ W GRUPY.

SKARGA PODRÓ˚NEGO

„TRZY RAZY STATEK MÓJ SI¢ ROZBI¸, RAZ SP¢DZI¸EM
DZIE¡ I NOC P¸YNÑC WP¸AW WÂRÓD FAL...
ZROBI¸EM WIELE D¸UGICH PODRÓ˚Y PIECHOTÑ, WÂRÓD
NIEBEZPIECZE¡STW WEZBRANYCH RZEK I RABUSIÓW...”

(2 LIST ÂW. PAW¸A DO KORYNCJAN, 25 B – 26 A)

SÑ TO S¸OWA ÂWI¢TEGO PAW¸A APOSTO¸A,

KTÓRY NIESTRUDZENIE PODRÓ˚OWA¸.

DO ANTIOCHII

OGA PRZYMOR

SKA

OGA KR

ÓLEWSKA

DO D

AMASZKU

Kafanarum

Tzberiada

Nazaret

Cezarea

Samaria

Emmaus

Jerozolima

Betlejem

Jerycho

RODZAJE WOZÓW

WÓZ CZTEROKO¸OWY

NA D¸UGIE TRASY

DWUKO¸OWY WÓZ NA
KRÓTKIE TRASY

WO¸Y LUB MU¸Y

KONIE

STUDNIA LUB ZBIORNIK

GDZIE SI¢ NOCUJE ?

W ZAJEèDZIE DLA

PODRÓ˚NYCH, GDZIE MO˚NA

TAK˚E NAKARMIå I NAPOIå

ZWIERZ¢TA.

ZA JEDZENIE, PASZ¢ I INNE

US¸UGI P¸ACI SI¢ OSOBNO.

POKOJE DLA LUDZI

STAJNIE DLA

ZWIERZÑT

W II A

A RR A

II ˚˚ Y

Y C

C II EE RR EE LL II G

G II JJ N

N EE

Sobota
Modlitwa
Âwi´ta w Izraelu
Wieczerza paschalna
Sanktuarium, namiot i arka
Prawo i wymiar sprawiedliwoÊci
Sk∏adanie ofiar w Starym Testamencie
Psalmy i muzyka

Âwiàtynia Heroda
˚ycie religijne
Prorocy
Synagoga
Co myÊlà…
Czym jest Biblia 1
Czym jest Biblia 2

SOBOTA

ALE MIELI DOBRZE,

W SOBOT¢ NIC NIE

ROBILI!

NIE PRACOWALI,

NIE SZLI DO SZKO¸Y,

NIE UCZYLI SI¢…

NIE MOGLI NAWET

ZROBIå WI¢CEJ NI˚

2000 KROKÓW

NAWET NA

ROWERZE ?

W PIÑTEK O ZMIERZCHU, TRZY KRÓTKIE SYGNA¸Y ZAGRANE NA TRÑBCE OZNACZAJÑ, ˚E ZACZYNA SI¢ SOBOTA. WSZYSTKIE RODZINY

PRZYGOTOWUJÑ SI¢ UCZCZENIA DNIA POÂWI¢CONEGO BOGU.

RABIN STOJÑCY NA

DACHU SYNAGOGI GRA

NA BARANIM ROGU

(SZOFAR).

U ˚YDÓW DZIE¡ LICZY SI¢ OD

POPRZEDNIEGO ZMIERZCHU.

NAKRYWA SI¢ STÓ¸ DO

KOLACJI. POTRAWY SÑ

JU˚ PRZYGOTOWANE

B¸OGOS¸AWIONY

JESTEÂ TY, O PANIE,

KTÓRY STWORZY¸EÂ

ÂWIAT¸O I OGIE¡.

ZADANIEM KOBIET JEST

ZAPALENIE LAMPY

I JEDNOCZEÂNIE

B¸OGOS¸AWIENIE BOGA

DOM JEST

DOK¸ADNIE

WYSPRZÑTANY

WK¸ADA SI¢ LEPSZE UBRANIA.

M¢˚CZYèNI ZAK¸ADAJÑ SZAL

MODLITEWNY.

RODZINA SP¢DZA CA¸Y TEN DZIE¡

RAZEM, NIE MYÂLÑC O K¸OPOTACH

DNIA CODZIENNEGO.

NIKT NIE PRACUJE, GDY˚ WSZYSCY SÑ POS¸USZNI

PRZYKAZANIU BOSKIEMU: „ PAMI¢TAJ ABY DZIE¡

SOBOTNI ÂWI¢CIå. SZEÂå DNI B¢DZIESZ WYKONYWA¸

WSZELKÑ SWOJÑ PRAC¢. ALE SIÓDMEGO DNIA JEST

SABAT PANA, BOGA TWEGO: NIE B¢DZIESZ WYKONYWA¸

˚ADNEJ PRACY ANI TY, ANI TWÓJ SYN, ANI TWÓJ S¸UGA,

ANI TWOJE BYD¸O, ANI OBCY PRZYBYSZ, KTÓRY

MIESZKA W TWOIM DOMU…”.

(II KSI¢GA MOJ˚ESZA, 20 8 – 11)

PIÑTKOWA
WIECZERZA

G¸OWA RODZINY

B¸OGOS¸AWI SOBOT¢,

UNOSZÑC KIELICH WINA.

NAST¢PNIE ODMAWIA SI¢

MODLITWY, A PODCZAS

KOLACJI ÂPIEWA SI¢ PIEÂNI..

NA STOLE, OPRÓCZ INNYCH

POTRAW, ZAWSZE MUSZÑ

SI¢ ZNALEèå DWA CHLEBY
I WINO GRONOWE.

INNYM UROCZYSTYM

MOMENTEM W TYM DNIU

JEST CEREMONIA
W SYNAGODZE..

RADOÂå W TYM DNIU JEST

TAK OGROMNA, ˚E WSZYSCY

STARAJÑ SI¢ PRZED¸U˚Yå

DZIE¡. SIADAJÑ DO

WIECZERZY DU˚O PÓèNIEJ,

DOPIERO KIEDY NA NIEBIE

POJAWIAJÑ SI¢ 3 GWIAZDY.

RODZINY CELEBRUJÑ

ZAKO¡CZENIE SOBOTY,

PROSZÑC BOGA, BY

POB¸OGOS¸AWI¸ ICH PRAC¢

W NADCHODZÑCYM

TYGODNIU.

ÂCIS¸E PRZESTRZEGANIE SOBOTNIEGO ÂWI¢TA MO˚E
PRZYSPORZYå PROBLEMÓW, TAK WI¢C NIEKTÓRZY W TAJEMNICY
PRÓBOWALI PRACOWAå. ABY TEMU ZAPOBIEC, PRZEZ CA¸E WIEKI
POWSTAWA¸Y NAKAZY I REGU¸Y PROWADZÑCE DO
UJEDNOLICENIA RYTUA¸ÓW,TAK BY U¸ATWIå PRZESTRZEGANIE
SABATU. SÑ ONE DO DZISIAJ PRZEDMIOTEM DYSKUSJI.

RÓWNIE˚ PAN JEZUS I JEGO UCZNIOWIE ÂWI¢TOWALI ZAWSZE
W SOBOT¢.
PAN JEZUS ABY WYRAZI

G¸¢BOKIE ZNACZENIE ÂWI¢TA,

WYPOWIEDZIA¸ TAKIE OTO ZDANIE :

„„S

A J

T U

WIIO

A D

DLLA

A C

Z¸

¸O

WIIE

A,, A

A N

NIIE

E C

Z¸

¸O

WIIE

DLLA

A S

Y”” (ÂW. MAREK 2, 27)

WSZYSTKIE LUDY NA

ÂWIECIE OBCHODZÑ

ÂWI¢TA ZWIÑZANE

Z CYKLEM NATURY.

CZYMÂ ZUPE¸NIE NOWYM

BY¸O ODPOCZYWANIE

I ÂWI¢TOWANIE PRZEZ

˚YDÓW RAZ W TYGODNIU.

DZIE¡ TEN NAZWANO

I POÂWI¢CANO GO BOGU.

(I KSI¢GA MOJ˚ESZA 2, 2 – 3)

PONIEWA˚ PRACA W TYCH

CZASACH BY¸A BARDZO

CI¢˚KA, FAKT, ˚E MO˚NA

BY¸O ODPOCZÑå RAZ

W TYGODNIU, MIA¸

OGROMNE ZNACZENIE

NIE TYLKO DLA LUDZI,

ALE RÓWNIE˚ DLA

ZWIERZÑT.

W CZASIE PRZEBYWANIA
W BABILONII, ˚YDZI
Z JESZCZE WI¢KSZYM
PRZEKONANIEM
OBCHODZÑ SABAT.
PO PIERWSZE DLATEGO,
˚E NIE MAJÑ ÂWIÑTYNI.
PO DRUGIE, PONIEWA˚
ZNAJDUJÑ SI¢ WÂRÓD
INNYCH NARODÓW
I WSPÓLNY DZIE¡ DO
ODPOCZYNKU
I ÂWI¢TOWANIA
POZWALA IM ZACHOWAå
TO˚SAMOÂå.

ÂW

¢T

INOBR

TO ˚

NIW

HALO !

...TAK, TO JA...

TAK, OCZYWIÂCIE

A JAK˚E, TAK,

TAK WSZYSTKO

W PORZÑDKU

Z KIM

ROZMAWIASZ ?

CICHO

… MAM

PO¸ÑCZENIE Z

NIEBEM !!!

EWANGELIA MÓWI O TYM, ˚E PAN JEZUS MODLI¸ SI¢ BARDZO CZ¢STO

„I STA¸O SI¢ W TYCH DNIACH, ˚E

WYSZED¸ NA GÓR¢, ABY SI¢ MODLIå

I SP¢DZI¸ NOC NA MODLITWIE DO

BOGA. A GDY NASTA¸ DZIE¡,

PRZYWO¸A¸ UCZNIÓW SWOICH I

WYBRA¸ Z NICH DWUNASTU, KTÓRYCH

TE˚ NAZWA¸ APOSTO¸AMI...”.

(ÂW. ¸UKASZ 6, 12 – 13)

„A ON WZIÑ¸ OWE PI¢å CHLEBÓW

I DWIE RYBY, SPOJRZA¸ W NIEBO,

POB¸OGOS¸AWI¸, ¸AMA¸ CHLEBY

I DAWA¸ UCZNIOM, ABY K¸ADLI PRZED

NIMI...”.

(ÂW. MAREK 6, 41)

„GDY SI¢ MODLICIE, NIE U˚YWAJCIE

ZBYT WIELU S¸ÓW PONIEWA˚ BÓG,

WASZ OJCIEC, WIE CZEGO

POTRZEBUJECIE, ZANIM GO

POPROSICIE... MÓDLCIE SI¢ TAK :

OJCZE NASZ, KTÓRYÂ JEST W NIEBIE...”.

(ÂW. MATEUSZ 6, 7 – 9)

PAN JEZUS NAUCZY¸ SI¢ MODLIå JU˚ JAKO DZIECKO

B¸OGOS¸AWIONY

JESTEÂ PANIE, OJCZE NASZ,

KTÓRY ROZJAÂNIASZ ÂWIAT

CA¸Y.

B¸OGOS¸AWIONY

JESTEÂ PANIE, OJCZE NASZ,

KTÓRY CZYNISZ, ˚E Z ZIEMI

CHLEB POWSTAJE.

B¸OGOS¸AWIONY

JESTEÂ PANIE, OJCZE

NASZ, KTÓRY ZSY¸ASZ

NA NAS SEN.

DLA CA¸EJ RODZINY MODLITWA STANOWI

ELEMENT ˚YCIA I NADAJE MU SENS, DZIE¡

PO DNIU W RADOÂCI I W BÓLU.

NAJPI¢KNIEJSZYM ZBIOREM MODLITW

JEST KSI¢GA PSALMÓW, ZNAJDUJEMY

TAM MODLITWY NA KA˚DÑ OKAZJ¢..

PANIE, OD RANA RACZ S¸UCHAå

G¸OSU MOJEGO,

RANO PRZEDK¸ADAM CI OFIAR¢

I WYCZEKUJ¢”…

(PSALM 5)

„SPOKOJNIE SI¢ U¸O˚¢ I ZASN¢, BO

TY SAM, PANIE, SPRAWIASZ, ˚E

BEZPIECZNIE MIESZKAM”

(PSALM 4)

MODLITWA

CHWILA ROZMOWY Z BOGIEM

JEST BARDZO WA˚NA.

M¢˚CZYèNI I DORASTAJÑCY

CH¸OPCY NAKRYWAJÑ G¸OW¢

I RAMIONA SPECJALNYM SZALEM,

ZWANYM TALETH

I PRZYMOCOWUJÑ DO CZO¸A

I R¢KI TEFFILIN - PUDE¸ECZKO

Z KAWA¸KAMI PERGAMINU

ZAWIERAJÑCYMI WERSETY

6, 4 – 9 I 11, 13 – 21 Z

V KSI¢GI MOJ˚ESZOWEJ.

W RODZINIE

NA FRAMUDZE DRZWI DOMU
MOCUJE SI¢ PUDE¸KO Z TYMI
SAMYMI WERSETAMI.

W ÂWIÑTYNI I W SYNAGODZE

W ÂWIÑTYNI
W JEROZOLIMIE
I W SYNAGOGACH
NAJWA˚NIEJSZÑ
MODLITWÑ JEST
„SHEMA IZRAELE”, CO
ZNACZY „S¸UCHAJ
IZRAELU”. MODLITWA TA
POWTARZA WERSETY

6, 4 –9 Z V KSI¢GI

MOJ˚ESZA

S¸UCHAJ IZRAELU ! PAN

JEST NASZYM BOGIEM,

BÓG JEST TYLKO JEDEN

„WYS¸AWIAå B¢D¢ PIEÂNIÑ

IMI¢ BO˚E

I DZI¢KCZYNIENIEM B¢D¢

JE UWIELBIA¸. A B¢DZIE T

MILSZE PANU NI˚ WÓ¸, NI˚

BYK Z ROGAMI I RA

CICAMI”

(PSALM 69, 31-32)

KTO SI¢ MODLI, ZWRACA SI¢ DO BOGA ABRAHAMA,

IZAAKA I JAKUBA, DO BOGA KTÓRY ZAWSZE

TOWARZYSZY¸ HISTORII IZRAELA, W CZASACH

KRÓLA DAWIDA, SAMUELA I MOJ˚ESZA.

...DAWNO TEMU

„BO˚E, A CZYM JEST
MÓJ DOM, ˚E
DOPROWADZI¸EÂ MNIE
A˚ DOTÑD. CÓ˚ TEDY
DAWID MA CI JESZCZE
DO POWIEDZENIA,
PRZECIE˚ TY ZNASZ
TWEGO S¸UG¢ PANIE
BO˚E”.

(II KSI¢GA SAMUELA 7, 18 –

20)

„WESELI SI¢ SERCE MOJE
W PANU, WYWY˚SZONY JEST
RÓD MÓJ W PANU... GDY˚
RADUJ¢ SI¢ ZE ZBAWIENIA
TWEGO...”.

(I KSI¢GA SAMUELA 2, 1)

„WRÓCI¸ TEDY MOJ˚ESZ DO PANA I RZEK¸: OTO

LUD TEN POPE¸NI¸ CI¢˚KI GRZECH, BO UCZYNILI

SOBIE BOGÓW ZE Z¸OTA. TERAZ RACZ ODPUÂCIå

ICH GRZECH, LECZ JE˚ELI NIE, TO WYMA˚ MNIE

ZE SWOJEJ KSI¢GI, KTÓRÑ NAPISA¸EÂ”.

(II KSI¢GA MOJ˚ESZA 32, 31 – 32)

MEZOUZAH

JEST SIEDEM ÂWIÑT

˚YDOWSKICH…

PLUS BO˚E NARODZENIE

I WIELKANOC…

…TO RAZEM 9 !

BARDZO MI SI¢ PODOBA

DIALOG MI¢DZY RELIGIAMI !

DLA

˚YDÓW R

CZYNA SI¢

W...

DLA LUDU IZRAELA UP¸YW CZASU WYZNACZAJÑ WA˚NE ÂWI¢TA

RELIGIJNE; CHWILE MODLITWY I SZCZ¢ÂCIA, SPECJALNE DNI

CHWA¸Y I WDZI¢CZNOÂCI DLA BOGA , POSTANOWIENIE

POPRAWY SWEGO ˚YCIA

WRZESIE¡

NOWY ROK

DZIE¡

POJEDNANIA

PRZYPOMINA O

STWORZENIU ÂWIATA.

DèWI¢K ROGU SK¸ANIA DO

MYÂLENIA O SWOIM ˚YCIU I DO SKRUCHY.

LUD PROSI O WYBACZENIE ZA
GRZECHY. KOZIO¸ SYMBOLIZUJÑCY
WSZYSTKIE GRZECHY ZOSTAJE
WYRZUCONY NA PUSTYNI¢.

MAJ – CZERWIEC

ZIELONE ÂWIÑTKI

MARZEC

PASCHA

PAèDZIERNIK

ÂWI¢TO

SZA¸ASÓW

LUTY

CZYTA SI¢
KSI¢G¢ ESTER
I WYMIENIA
PODARUNKI.

ÂWI¢TO RADOÂCI

(LUB PRZEZNACZENIA)

GRUDZIE¡

ÂWI¢TO ÂWIATE¸

NA CZEÂå
WYZWOLENIA
IZRAELA SPOD
OKUPACJI
GREKÓW
I SYRYJCZYKÓW.

ÂWI¢TA W IZRAELU

KA˚DY MIESZKANIEC ZIEMI IZRAELA, MUSI TRZY RAZY W ROKU

PIESZO UDAå SI¢ DO ÂWIÑTYNI W JEROZOLIMIE

(II KSI¢GA MOJ˚ESZA 23, 17). GRUPY PIELGRZYMÓW

MASZERUJÑ RADOÂNIE W KIERUNKU ÂWI¢TEGO MIASTA, KTÓRE

PRZYJMUJE ICH ÂWIAT¸AMI, ÂPIEWEM I TA¡CAMI NA CZEÂå

PANA, KTÓRY UWOLNI¸ SWÓJ LUD Z NIEWOLI. PO ZBURZENIU

ÂWIÑTYNI ( 70 ROK N. E.) ÂWI¢TA OBCHODZI SI¢ W DOMU,

Z RODZINÑ

PASCHA

OBCHODZI SI¢
W MARCU LUB
KWIETNIU,
I TRWA TYDZIE¡

ÂWI¢TUJE SI¢ NA PAMIÑTK¢
UWOLNIENIA Z NIEWOLI EGIPSKIEJ
I Z OKAZJI ROZPOCZ¢CIA WIOSNY.

PIELGRZYMI UDAJÑ SI¢ DO ÂWIÑTYNI, GDZIE SK¸ADA SI¢

W OFIERZE BARANKA, CHLEBY BEZ ZAKWASU

I PIERWSZE P¸ODY ZIEMI

GRUPY PIELGRZYMÓW SPOTYKAJÑ SI¢ NA WIECZERZY
PASCHALNEJ, GDZIE CZYTA SI¢ II KSI¢G¢ MOJ˚ESZA.

ZIELONE ÂWIÑTKI

OBCHODZI SI¢
JE W MAJU LUB
CZERWCU
I TRWAJÑ ONE
DWA DNI.

JEST TO ÂWI¢TO NA PAMIÑTK¢
PODAROWANIA PRZEZ BOGA PRAW
I DZI¢KCZYNIENIA ZA ZEBRANE ZBO˚E.

PIELGRZYMI ÂPIEWAJÑC WCHODZÑ DO ÂWIÑTYNI, GDZIE
OFIAROWUJÑ NOWALIJKI I DWA CHLEBY UPIECZONE
Z NOWEJ MÑKI.

ÂWI¢TO
SZA¸ASÓW

OBCHODZI SI¢ WE WRZEÂNIU
LUB W PAèDZIERNIKU I TRWA

OSIEM DNI

JEST TO ÂWI¢TO NA PAMIÑTK¢ DNI
SP¢DZONYCH NA PUSTYNI PO UCIECZCE
Z EGIPTU, KIEDY TO LUD MUSIA¸ BUDOWAå
SOBIE SZA¸ASY. JEST RÓWNIE˚
DZI¢KCZYNIENIEM ZA ZAKO¡CZENIE
ZBIORÓW I ZA WINOBRANIE.

MIESZKA SI¢ W SZA¸ASACH Z GA¸¢ZI, ÂPIEWA SI¢

I TA¡CZY

SZA¸AS SYMBOLIZUJE RÓWNIE˚ S¸ABOÂCI
I NIEDOSKONA¸OÂCI LUDZI.
DACH SZA¸ASU ZROBIONY JEST Z GA¸¢ZI, LIÂCI
I KWIATÓW TAK, ABY PRZEPUSZCZA¸ PROMIENIE
S¸O¡CA, ÂWIAT¸O GWIAZD I KROPLE DESZCZU.

ÂWI¢TA
PIELGRZYMEK

ALE JESTEM

G¸ODNY !

PYTANIE TRADYCYJNE…

CO JEST NA

KOLACJ¢ ?

ZUPKA

TRADYCYJNA ODPOWIEDè…

JEST DZIE¡ POPRZEDZAJÑCY PASCH¢. W JEDNYM
Z DOMÓW W JEROZOLIMIE…

DZISIAJ JEST DU˚O

PRACY !

ZAGLÑDAJCIE DO KA˚DEGO KÑTA, ˚EBY

NIE ZOSTA¸ ANI JEDEN OKRUSZEK

WYROÂNI¢TEGO

CIASTA.

DLACZEGO

MUSIMY JE

SPALIå ?

MUSIMY OCZYÂCIå

NASZ DOM ZE STARYCH

DRO˚D˚Y. RÓWNIE˚

W NASZYM SERCU MUSIMY

ZROBIå PORZÑDEK, ABY

PRZYGOTOWAå MIEJSCE DLA

CZEGOÂ LEPSZEGO I NOWEGO.

RANO, W DNIU
PASCHY,
PROWADZI SI¢
DO ÂWIÑTYNI
BARANKA NA
OFIAR¢.

SZALOM,

W¢DROWCZE !

JESTEÂ SAM DZIÂ

WIECZOREM ? ZAPRASZAM

CI¢ DO MOJEGO DOMU

WIECZERZ¢.

POTEM, W DOMU PIECZE SI¢ BARANKA.

WIECZERZA

PASCHALNA

SZALOM !

DZI¢KUJ¢, PRZYJD¢ NA

PEWNO !

OH !

JEST WIECZÓR. RODZINA

UBIERA SI¢ ODÂWI¢TNIE

DO OBCHODÓW

PASCHY..

USIÑDèMY

WYGODNIE, PONIEWA˚

PAN OBDAROWA¸ NAS

WYPOCZYNKIEM

CO JEST NA

PÓ¸MISKU ?

PIECZONY BARANEK, NA

WSPOMNIENIE TEGO, CO JEDLI

NASI OJCOWIE PODCZAS

UCIECZKI Z EGIPTU...

...Z GORZKIMI

ZIO¸AMI, PONIEWA˚

NIEWOLA BY¸A BARDZO

GORZKA

SÑ RÓWNIE˚ TRZY BOCHENKI
NIEWYROÂNI¢TEGO CHLEBA. NASI
OJCOWIE UCIEKALI Z EGIPTU
W TAKIM POÂPIECHU, ˚E NIE
BY¸O CZASU NA WYROÂNI¢CIE

CIASTA NA

CHLEB..

WODA Z SOLÑ, NA

PAMIÑTK¢

PRZELANYCH ¸EZ…

A TEN BRÑZOWY

SOS ?

PRZYPOMINA

S¸OM¢ I B¸OTO, Z KTÓRYCH NASI

OJCOWIE ROBILI CEG¸Y DLA EGIPCJAN

DZIÂ WIECZOREM

SK¸ADAMY DZI¢KI PANU.

PIJÑC TEN KIELICH WINA,

ZAMIENIAMY NASZ SMUTEK

W RADOÂå !

BENIAMIN, JAKO

NAJM¸ODSZY Z RODZINY

ZADA TRADYCYJNE

PYTANIE

ODWAGI!

BENIAMINKU

DLACZEGO

TA NOC

RÓ˚NI SI¢ OD

WSZYSTKICH

INNYCH ?

PONIEWA˚ BYLIÂMY

NIEWOLNIKAMI FARAONA

W EGIPCIE...

I PAN BÓG WYZWOLI¸ NIE TYLKO

NASZYCH OJCÓW, ALE

KA˚DEGO Z NAS !!

„CHWALCIE PANA,

WSZYSTKIE NARODY,

WYS¸AWIAJCIE GO,

WSZYSTKIE LUDY,

ALBOWIEM ¸ASKA

JEGO JEST MO˚NA

NAD NAMI,

A WIERNOÂå JEGO

TRWA NA WIEKI!

ALLELUJA”.

(PSALM 117)

HHUURRRRAA !!

CIEKAWE JAKI

B¢D¢ JAK

DOROSN¢ ?

KTO WIE, CZY

B¢D¢ PAMI¢TA¸,

JAKI BY¸EM

JAKO DZIECKO

˚E MUSIA¸EM

PONIEDZIA¸EK

IÂå DO

SZKO¸Y, A

W PIÑTEK JEÂå

ZUPK¢

GDY B¢D¢ DU˚Y,

TEN SUPE¸EK NA

CHUSTCE B¢DZIE

MI PRZYPOMINA¸,

JAK TO BY¸O

KIEDY BY¸EM

MA¸Y.

BIBLIA WSPOMINA CZ¢STO „„K

MIIE

E T

BLLIIC

E”” UMIESZCZONE

W MIEJSCACH GDZIE PATRIARCHOWIE I M¢DRCY DOÂWIADCZYLI

SPOTKA¡ Z BOGIEM ,W OKREÂLONYM CZASIE I MIEJSCU.

( I KSI¢GA MOJ˚ESZA 12, 6-7 ; 28, 10-22 ; 33, 18-20 ;

KSI¢GA JOZUEGO 4, 6-9 ; 24, 26-27).

MIEJSCA TE UZNAWANE SÑ ZA ÂWI¢TE I NAZYWANE

SÑ S

RIIA

MII,, NIE SÑ MIEJSCAMI GDZIE

PRZEBYWA BÓG, ALE MIEJSCAMI GDZIE SI¢ OBJAWI¸.

RODZINY CZ¢STO UDAJÑ SI¢ DO TYCH MIEJSC.

MII¢

¢å

å O

O P

Z¸

¸O

OÂ

ÂC

CII I OBIETNICE BOGA

DOTYCZÑCE P

Z¸

¸O

OÂ

ÂC

CII DAJÑ SI¸¢ I POMAGAJÑ W

˚YCIU CODZIENNYM.

CZASAMI W MIEJSCU SANKTUARIUM BUDOWANE

SÑ ÂWIÑTYNIE. STANOWIÑ ONE CENTRUM ˚YCIA RELIGIJNEGO

I SPO¸ECZNEGO LUDU IZRAELA: TUTAJ SK¸ADA SI¢ OFIARY

I OBCHODZI ÂWI¢TA, KAP¸ANI NAUCZAJÑ PRAWA

I SÑ WYÂWI¢CANI KRÓLOWIE.

Widzicie dzieci ?

to w∏aÊnie tu, w Sichem, Pan Bóg

obieca∏ naszemu ojcu Abrahamowi

t´ ziemi´ i tutaj równie˝

Jozue…

a Jakub -

zapomnia∏eÊ

o Jakubie !

Tak…

chcia∏em

powiedzieç,

˝e w∏aÊnie

Jakub…

UWAGA !

W KANAAN, JESZCZE PRZED PRZYBYCIEM LUDU

IZRAELA, INNE PLEMIONA CZCI¸Y SWOJE BÓSTWA

W SANKTUARIACH.

SYNOWIE IZRAELA MIELI SK¸ONNOÂå DO

PRZEJMOWANIA LOKALNYCH RYTUA¸ÓW, MYLÑC

BOGA Z BO˚KAMI Z KANAAN. P

Y PRZESTRZE-

GALI JEDNAK PRZED TYM NIEBEZPIECZE¡STWEM.

Z CZASEM SANKTUARIA ZOSTAJÑ OPUSZCZONE

I JAKO JEDYNE, WA˚NE SANKTUARIUM W IZRAELU,

UZNAWANA JEST Â

ÂW

WIIÑ

ÑT

NIIA

A W

W J

OLLIIM

MIIE

SICHEM

BÉTHEL

MAMRÉ

HÉBRON

BEERSHEBÉE

SILO

SANKTUARIUM,NAMIOT

i ARKA

NAMIOT ZGROMADZE¡

MIESZKANIEM KOCZOWNIKÓW JEST NAMIOT. NA

PUSTYNI, PO UCIECZCE Z EGIPTU, SYNOWIE IZRAELA ˚YJÑ

W NAMIOTACH. W ÂRODKU OBOZOWISKA JEST NAMIOT

SPECJALNY - T

ULLU

M, PRZENOÂNA ÂWIÑTYNIA,

GDZIE LUDZIE SPOTYKAJÑ BOGA.

DLATEGO TABERNAKULUM NAZYWANE JEST RÓWNIE˚

MIIO

M Z

E¡

¡.

W T

ULLU

M PRZECHOWYWANA JEST A

A P

MIIE

KSI¢GA EXODUSU OPISUJE ARK¢ JAKO PRZENOÂNÑ SKRZYNI¢

Z AKACJOWEGO DRZEWA, POKRYTÑ Z¸OTEM, PRZEZNACZONÑ

DO PRZECHOWYWANIA T

BLLIIC

C P

ARKA TOWARZYSZY LUDOWI WSZ¢DZIE; NA PUSTYNI

I NA WOJNIE.

(JOZUE 6, 11-13 ; I KSI¢GA SAMUELA 4, 4 - 6)

PÓèNIEJ KRÓL DAWID PRZENOSI ARK¢ DO JEROZOLIMY.

KTO

DECYDUJE

, CO JEST

S¸USZNE,

A CO

B¸¢DNE ?

W SZKOLE MOJA

NAUCZYCIELKA…

…W DOMU

MAMA I TATO…

A W

AUTOBUSIE

OD WSZECHCZASÓW LUD IZRAELA POSIADA PRAWO

I WYMIAR SPRAWIEDLIWOÂCI POCHODZÑCY OD B

A..

Y P

T¢

¢P

NIIA

A ZAWARTE SÑ W BIBLII,

A DOTYCZÑ ZARÓWNO OBRZÑDKÓW

RELIGIJNYCH JAK I ˚YCIA CODZIENNEGO.

LUD IZRAELA NIE MO˚E ˚Yå JAK

PLEMIONA POGA¡SKIE.

MUSI NAUCZYå SI¢ UZNAWAå

JEDYNEGO BOGA. BOGA NIE

NALE˚Y CZCIå TYLKO W

OBRZÑDKACH ALE RÓWNIE˚

W ˚YCIU -TRAKTUJÑC

WSZYSTKICH JAK BRACI -

TAK JAK NAKAZA¸ BÓG.

PODSTAWOWE REGU¸Y

˚YCIA TO: S

K,,

MII¸

¸O

OÂ

Âå

å,,

NIIE

A....

DEBORA – PROROK I S¢DZIA

ROZPATRUJE SPRAW¢.

W MEZOPOTAMII

NA ZIEMI IZRAELA

…JA HAMMURABI,

JESTEM KRÓLEM

SPRAWIEDLIWOÂCI,
KTÓREMU SZAMAS

POWIERZY¸ PRAWO.MOJE

S¸OWA SÑ

NAJMÑDRZEJSZE; NIC NIE

DORÓWNUJE MOJEMU

POST¢POWANIU; TYLKO

DLA G¸UPICH NIC NIE

ZNACZÑ…

(Kodeks Hammurabiego)

„…GDY KRÓL ZASIÑDZIE

NA TRONIE, KA˚E

PRZEPISAå W KSI¢DZE

TE PRAWA DLA SIEBIE …

B¢DZIE T¢ KSI¢G¢ NOSI¸

ZAWSZE ZE SOBÑ I

B¢DZIE JÑ CZYTA¸

PRZEZ WSZYSTKIE DNI

SWOJEGO ˚YCIA..

W TEN SPOSÓB NAUCZY

SI¢ RESPEKTOWAå PANA,

SWEGO BOGA,

PRZESTRZEGAJÑC

WSZYSTKICH

NAKAZÓW…

I STOSUJÑC JE W ˚YCIU.

W TEN SPOSÓB NIE

B¢DZIE SI¢ WYWY˚SZA¸

PONAD SWOICH BRACI....”

(V KSI¢GA MOJ˚ESZA

(17, 18 – 20

)

PRAWO

i WYMIAR

SPRAWIEDLIWOÂCI

KONFRONTACJA

DO KOGO NALE˚Y
WYMIAR
SPRAWIEDLIWOÂCI ?

ZWYKLE SÑDZENIE JEST W R¢KACH

Y P

PLLE

MIIE

J, KTÓRA

ROZPATRUJE SPORY W POBLI˚U

BRAM MIASTA.

(KS.RUT. 4, 1 – 2)

ALE W PRZYPADKU BARDZIEJ

SKOMPLIKOWANYCH SPORÓW

ZWRACA SI¢ DO K

P¸

¸A

NÓ

ÓW

ÂWIÑTY¡ LUB UZNANYCH S

S¢

¢D

ZIIÓ

ÓW

JAK DEBORA POKAZANA NA

POPRZEDNIEJ ILUSTRACJI.

(KSI¢GA

S¢DZIÓW 4, 4 –5)

PÓèNIEJ, W NIEKTÓRYCH

PRZYPADKACH MO˚NA ODWO¸Aå

SI¢ DO K

RÓ

ÓLLA

(KSI¢GA

KRÓLÓW 3, 16 - 28)

WYMIARU SPRAWIEDLIWOÂCI

W ZIEMI IZRAELA

❥ NIE PRZYJMUJCIE PREZENTÓW, PONIEWA˚
PREZENT ZAÂLEPIA NAWET M¢DRCÓW I ZMIENIA
DECYZJ¢ SPRAWIEDLIWYCH.

(V KSI¢GA MOJ˚ESZA 16,19).

❥ KARY NIE POWINNY BYå ZBYT SUROWE

(V KSI¢GA MOJ˚ESZA 25, 1 –3).

❥ ÂWIADECTWO JEDNEJ OSOBY NIE
WYSTARCZA, OSKAR˚ENIE MUSI BYå POPARTE
ÂWIADECTWEM DWÓCH LUB TRZECH ÂWIADKÓW.

(V KSI¢GA MOJ˚ESZA 19, 15)

PRAWO CHRONI

S¸ABSZYCH

P¸

¸A

Z WZI¢TY W ZASTAW OD

BIEDNEGO, MUSI BYå ZWRÓCONY
Z NADEJÂCIEM NOCY, ABY MIA¸ SI¢
CZYM PRZYKRYå.

(V KSI¢GA MOJ˚ESZA 24, 12 –13)

˚ARNA

NII

˚ARNA RODZINNE SÑ NIEZB¢DNE DO ˚YCIA
I NIE MOGÑ BYå WZI¢TE W ZASTAW.

( V KSI¢GA MOJ˚ESZA 24, 6)

RÓWNIE˚ ZWIERZ¢TA!

NIE ZAWIÑZUJE SI¢ PYSKA WO¸OWI, KTÓRY M¸ÓCI
ZBO˚E.

( V KSI¢GA MOJ˚ESZA 25, 4)

CZ¢Âå ZBIORÓW (ZBO˚A, OLIWEK, WINOGRON)
ZOSTAWIA SI¢ NA POLU, ABY BIEDNI I OBCY
MOGLI JE ZEBRAå.

(V KSI¢GA MOJ˚ESZA 24, 19 – 22)

W NIEKTÓRYCH

MIASTACH, WINNY

NIEZAMIERZONEGO

ZABÓJSTWA, MO˚E

SCHRONIå SI¢ PRZED

ZEMSTÑ RODZINY OFIARY,

A˚ DO CZASU PROCESU.

(KSI¢GA NUMERÓW 35, 9 –13)

MIAST TYCH JEST 6.

SÑ TAK ROZMIESZCZONE,

˚E ABY DO NICH DOTRZEå

Z JAKIEGOKOLWIEK MIEJSCA

W KRAJU NIE TRZEBA

PRZEBYå WI¢CEJ NI˚ 50 KM,

A PROWADZÑ DO NICH

DOBRE DROGI

GOLAN

KADES

RAMOT DI

GALAAD

BEZER

HEBRON

SICHEM

CO ROBISZ?

SK¸ADAM OFIAR¢

DZI¢KCZYNIENIA ;

DOSTA¸EM PIÑTK¢

Z DYKTANDA!!

W ÂWIECIE
STARO˚YTNYM

SK¸ADANIE OFIAR JEST WA˚NYM ELEMENTEM WE WSZYSTKICH RELIGIACH

STARO˚YTNYCH. JEST RYTUA¸EM SPE¸NIANYM DLA CZCZENIA BÓSTWA POPRZEZ

ZABICIE Z

WIIE

Z¢

¢C

CIIA

A, OFIAROWANIE P

P¸

¸O

DÓ

ÓW

W R

OLLN

H LUB W

H O

OLLE

KÓ

ÓW

W BARDZO ODLEG¸EJ
PRZESZ¸OÂCI SK¸ADANO
RÓWNIE˚ OFIARY Z LLU

ZII.

OPOWIEÂå
O NIEZAAKCEPTOWANEJ
PRZEZ BOGA OFIERZE
ABRAHAMA Z SYNA
IZAAKA UCZY, ˚E BÓG NIE
˚YCZY SOBIE OFIAR
Z LUDZI.

(I KSI¢GA MOJ˚ESZA

22, 1 – 19)

W EGIPCIE

W MEZOPOTAMII

W STARO˚YTNYM

RZYMIE

O¸TARZE

MIEJSCEM SK¸ADANIA OFIAR BY¸

O¸TARZ. BIBLIA MÓWI O O¸TARZACH

USYPANYCH Z Z

ZIIE

MII LUB

Z POUK¸ADANYCH K

MIIE

NII,

ALE TE NIE PRZETRWA¸Y.

W EPOCE KOCZOWNICZEJ O¸TARZE TAKIE JAK

TEN, BUDOWANE BY¸Y, ABY ZAZNACZYå

SZCZEGÓLNIE WA˚NE MIEJSCE DLA RODZINY

LUB RODU.

(I KSI¢GA MOJ˚ESZA 12, 7)

OFIARY SK¸ADANE SÑ PRZEZ
O

A R

ZIIN

Y LUB

MIIE

NIIK

A R

NA TERENIE IZRAELA,

ARCHEOLODZY

ODKRYLI BARDZO

STARE, KAMIENNE

O¸TARZE.

Z CZASEM JEROZOLIMA STAJE SI¢ CENTRUM RELIGIJNYM

LUDU IZRAELA. OFIARY SK¸ADANE SÑ PRZEZ

P¸

¸A

NÓ

ÓW

W I TYLKO W ÂWIÑTYNI.

O¸TARZ OFIARNY ZROBIONY JEST Z BRÑZU, MA OKO¸O 10

METRÓW D¸UGOÂCI I 5M WYSOKOÂCI. KAP¸ANI

I ZWIERZ¢TA OFIARNE WCHODZÑ NA NIEGO PO SCHODACH.

SK¸ADANIE OFIAR

W STARYM TESTAMENCIE

OFIARY W
FORMIE DARÓW

W ÂWIECIE WSCHODNIM SK¸ADANIE DARÓW MA WIELKIE ZNACZENIE

W STOSUNKACH MI¢DZY LUDèMI.

DLA LUDZI Z CZASÓW BIBLIJNYCH WSZYSTKO

JEST D

M B

A. DAREM , ZA KTÓRY NALE˚Y

PODZI¢KOWAå OFIAROWUJÑC COÂ W¸ASNEGO.

W OKRESIE ZBIORÓW PIERWSZE

OWOCE I PLONY ZIEMI

OFIAROWYWANE

SÑ BOGU.

PO URODZENIU DZIECKA KA˚DA KOBIETA SK¸ADA
BOGU OFIAR¢. JEÂLI JEST BIEDNA MO˚E TO BYå
COÂ SYMBOLICZNEGO.
OSOBA, KTÓRA WYZDROWIA¸A PO CI¢˚KIEJ
CHOROBIE RÓWNIE˚ SK¸ADA BOGU OFIAR¢.

OFIARA W FORMIE
MODLITWY

UWAGA !

ALE NIE ZAWSZE TAK BY¸O… WIELU P

KÓ

ÓW

W IZRAELA

PRZESTRZEGA¸O LUDZI, ˚EBY SK¸ADANIE OFIAR NIE STA¸O SI¢

A¸

¸E

M PRAWIE MAGICZNYM, ANI SPOSOBEM NA

PRZEKUPIENIE BOGA, BY PÓèNIEJ ˚Yå NIE PRZESTRZEGAJÑC

PRAW BOSKICH I NIE PAMI¢TAJÑC O POKUCIE.

(KSI¢GA AMOSA 5, 21 – 24)

DLA LUDU IZRAELA SK¸ADANIE OFIAR JEST RODZAJEM
MODLITWY, WYRA˚ONEJ CZYNEM, A NIE S¸OWAMI. I TAK JAK
W MODLITWIE MO˚EMY DZI¢KOWAå BOGU ZA COÂ, PROSIå
O PRZEBACZENIE, CZY PO PROSTU CZUå SI¢ MU BLISKIM , TAK
DLA LUDZI ZE STAREGO TESTAMENTU OFIARY BY¸Y
P

ZII¢

¢K

NIIE

M, PROÂBÑ O P

NIIE

E LUB MOMENTEM

NIIA

A Z

Z B

GIIE

PO ZNISZCZENIU PRZEZ RZYMIAN ÂWIÑTYNI W JEROZOLIMIE,

SK¸ADANIE OFIAR ZOSTA¸O ZNIESIONE, NATOMIAST CORAZ

WA˚NIEJSZE STA¸O SI¢ C

NIIE

E II N

NIIE

E P

PIIS

M ORAZ

DLLIIT

A..

DLACZEGO ZAMIAST JEÂå ZUPK¢

- ÂPIEWASZ?

BO PRZYS¸OWIE MÓWI

„ZAÂPIEWAJ TO CI PRZEJDZIE” !

ALLM

Y SÑ TEKSTAMI POETYCKIMI, KTÓRE MO˚NA

PORÓWNAå Z NASZYMI HYMNAMI. JEST WIELE PSALMÓW

POÂWI¢CONYCH DAWIDOWI, ALE NIE MA CO DO TEGO

PEWNOÂCI, BO NIEMO˚LIWE JEST DOK¸ADNE OKREÂLENIE

DATY ICH POWSTANIA. PEWNE JEST NATOMIAST, ˚E

NIEKTÓRE PSALMY SÑ BARDZO STARE, CZYLI POWSTA¸Y

W EPOCE KRÓLÓW.

INNE ZOSTA¸Y NAPISANE W CZASIE WYGNANIA DO

BABILONII. JESZCZE INNE PO POWROCIE WYGNA¡CÓW

DO ZIEMI IZRAELA.

SKARGA

OPUSZCZONEGO

Bo˝e mój, Bo˝e mój,

czemuÊ mnie opuÊci∏?

CzemuÊ tak daleki

od wybawienia mego,

od s∏ów krzyku mego?

Otoczyli mnie wrogowie jak stado byków,

Rozwarli na mnie swà paszcz´ jak lew

co szarpie i ryczy.

Mi´dzy siebie dzielà szaty moje .

I o sukni´ mojà los rzucajà.

Ty zaÊ Panie nie oddalaj si´ !

Mocy moja, pospiesz mi z pomocà.

(Psalm 22)

NAD ZGLISZCZAMI
ÂWIÑTYNI

Skieruj kroki swe ku ruinom,

które od dawna le˝à.

Wróg wszystko spustoszy∏ w Êwiàtyni…

Ràba∏ wszystko siekierami niby

w g´stwinie leÊnej

PuÊcili z dymem Êwiàtyni´ twojà.

Do gruntu splugawili przybytek imienia twego.

Nie widzimy gode∏ naszych, ju˝ nie ma proroka.

A nikt spoÊród nas nie wie jak d∏ugo.

Jak d∏ugo, Bo˝e, wróg b´dzie uràga∏?

(Psalm 74)

PAN JEST PASTERZEM

MOIM…

Pan jest pasterzem moim.

Niczego mi nie braknie.

Na niwach zielonych karmi mnie.

Na wody spokojne prowadzi mnie.

Dusz´ mojà pokrzepia.

Wiedzie mnie Êcie˝kami sprawiedliwoÊci.

Ze wzgl´du na imi´ swoje.

(Psalm 23)

OD ¸EZ DO RADOÂCI

Gdy Pan wywiód∏ z niewoli uprowadzonych

z Syjonu,

ByliÊmy jak we Ênie

Wtedy usta nasze by∏y pe∏ne Êmiechu.

A j´zyk nasz radoÊci.

Wtedy mówiono wÊród narodów:

Pan dokona∏ z nimi wielkich rzeczy.

Wielkich rzeczy dokona∏ Pan z nami,

Przeto byliÊmy weseli.

Odmieƒ Panie losy nasze

Jak strumienie na pustyni.

(Psalm 126)

TEN RODZAJ POEZJI RECYTOWANY JEST ZWYKLE PRZY

AKOMPANIAMENCIE GRY NA CYTRZE.

WYRA˚A ON ZARÓWNO ODCZUCIA POJEDYNCZYCH LUDZI,

JAK I ZBIOROWÑ MODLITW¢ LUDU IZRAELA.

POPRZEZ PSALMY WYRA˚A SI¢ WÑTPLIWOÂCI I RADOÂå, ROZPACZ

I ZAUFANIE.

KA˚DEJ SYTUACJI I KA˚DEMU OKRESOWI W HISTORII ZIEMI IZRAELA

ODPOWIADA GRUPA PSALMÓW.

MUZYKA i PSALMY

HEBRAJCZYCY BARDZO LUBIÑ MUZYK¢ I ÂPIEW. KA˚DEMU

WYDARZENIU, NARODZINOM, WESELU, POGRZEBOWI, KORONACJI

KRÓLA, ÂWI¢TOM RELIGIJNYM, TOWARZYSZY MUZYKA

INSTRUMENTALNA, ORKIESTROWA LUB CHÓRALNA. ARCHEOLOGIA POZWALA ZREKONSTRUOWAå INSTRUMENTY, ALE NIE WIEMY JAKA

BY¸A W TYCH CZASACH MUZYKA. Z TYPU INSTRUMENTÓW MO˚EMY SI¢ DOMYÂLAå, ˚E MUZYKA CHARAKTERYZOWA¸A SI¢ PRZEDE

WSZYSTKIM RYTMEM I S¸U˚Y¸A G¸ÓWNIE JAKO AKOMPANIAMENT DO TEKSTÓW ÂPIEWANYCH, RECYTOWANYCH ORAZ DO TA¡CÓW

INSTRUMENTY
D¢TE

Tràba
Flet

INSTRUMENTY
STRUNOWE

Litra
Cytra
Harfa

Wychwalajcie

Pana

Jest on taki dobry

Wieczna jest

jego mi∏oÊç do

nas.

BIBLIA MÓWI O TYM, ˚E DAWID TAK

KOCHA¸ MUZYK¢, ˚E WYNAJÑ¸ 4000

ÂPIEWAKÓW ABY WYCHWALAå PANA.

AKOMPANIOWA¸Y IM INSTRUMENTY WYBRANE PRZEZ DAWIDA.

(I KSI¢GA KRONIK 23 5, 25 1- 9)

ORKIESTRA ÂWIÑTYNI SK¸ADA¸A SI¢

ZE 120 SREBRNYCH TRÑB, NA KTÓRYCH GRALI KAP¸ANI.

(II KSI¢GA KRONIK 5, 12-13)

W CZASIE WSZYSTKICH ÂWIÑT

ÂPIEWA SI¢ I TA¡CZY.

TA¡CZY SI¢ DLA UCZCZENIA DOBRYCH

ZBIORÓW I ZWYCI¢STWA W BITWIE.

HEBRAJCZYCY SÑ NARODEM WESO¸YM,

TA¡CZY SI¢ WI¢C RÓWNIE˚ PODCZAS

UROCZYSTOÂCI RELIGIJNYCH.

(II KSI¢GA SAMUELA 6, 5)

KOBIETY I M¢˚CZYèNI TA¡CZYLI

PRAWDOPODOBNIE OSOBNO.

INSTRUMENTY

PERKUSYJNE

B´bny
B´benki
Cymba∏y
Dzwoneczki

ÂWIÑTYNIA HERODA

NAD JEROZOLIMÑ GÓROWA¸A WSPANIA¸A MARMUROWA

ÂWIÑTYNIA O ÂCIANACH WY¸O˚ONYCH Z¸OTÑ I MIEDZIANÑ

BLACHÑ. ROZBUDOW¢ ÂWIÑTYNI ZAWDZI¢CZA SI¢

KRÓLOWI HERODOWI. ZACZ¢¸A SI¢ ONA W 19

ROKU PRZED CHRYSTUSEM, A PRACOWA¸O

PRZY NIEJ PONAD 10.000 LUDZI.

DZIE¸O ODBUDOWY KONTYNUOWANO W CZASACH

CHRYSTUSA, A ZAKO¡CZONO JE ZALEDWIE SZEÂå LAT PRZED

ZNISZCZENIEM ÂWIÑTYNI PRZEZ RZYMIAN

W ROKU 70.

POZOSTA¸ TYLKO WIELKI TARAS I CZ¢Âå WSCHODNIEJ

ÂCIANY ZWANEJ „MUREM P¸ACZU”, GDZIE DO DZIÂ ˚YDZI

OP¸AKUJÑ ZNISZCZENIE ÂWIÑTYNI

Kru˝ganek kró-
lewski

WejÊcie z wysokiego
miasta

Nauczajàcy

rabini

WejÊcie z niskie-

go miasta

Plac pogan

Wymiana

monet

ÂWIÑTYNIA JEST JEDYNYM MIEJSCEM, GDZIE SK¸ADA SI¢ OFIARY

BOGU, I MIEJSCEM MODLITWY. O ÂWICIE, WYZNACZONY NA TEN DZIE¡

KAP¸AN ODMAWIA WRAZ Z T¸UMEM TRADYCYJNÑ MODLITW¢

„S¸UCHAJ IZRAELU”, A WIECZOREM UDZIELA B¸OGOS¸AWIE¡STWA.

W CIÑGU DNIA, WIERNI UDAJÑ SI¢ NA JEDEN Z PLACÓW, BY MODLIå

SI¢ Z TWARZÑ ZWRÓCONÑ W KIERUNKU SANKTUARIUM. POD

PRZYKRYTYMI DACHEM PORTYKAMI ODBYWA SI¢ NAUCZANIE PRZEZ

RABINÓW; TAM RÓWNIE˚ CZYTA SI¢ KODEKS PRAWNY.

. Miejsce NajÊwi´tsze

Miejsce Âwi´te

Wie˝a Antonii

Plac Kap∏anów

Plac m´˝czyzn

Plac kobiet

Skrzynka na
ja∏mu˝n´

BOGACTWO ÂWIÑTYNI JEST OLBRZYMIE, POWSTAJE

Z DARÓW NAP¸YWAJÑCYCH Z CA¸EGO IMPERIUM ORAZ

Z USTALONYCH PRAWEM PODATKÓW.

ALE WYDATKI NA ROZBUDOW¢ I UTRZYMANIE

ÂWIÑTYNI SÑ RÓWNIE OGROMNE.

ÂWIÑTYNIA PANUJE W MIEÂCIE:

˚YCIE OKO¸O OÂMIU DZIESIÑTYCH MIESZKA¡CÓW JEROZOLIMY

ZWIÑZANE JEST ZE ÂWIÑTYNIÑ:

KAP¸ANI, LEWICI, RZEMIEÂLNICY, HANDLARZE, ROBOTNICY...

NA CZYM, WED¸UG CIEBIE,

POLEGA ˚YCIE RELIGIJNE ?

WED¸UG MNIE NA PATRZENIU W

NIEBO I CZEKANIU, A˚ STANIE

SI¢ JAKIÂ CUD.

JA UWA˚AM, ˚E NA

ROZGLÑDANIU SI¢ PO ÂWIECIE W

OCZEKIWANIU, A˚ BÓG COÂ

ZROBI.

TYMCZASEM SPÓJRZMY

SOBIE SZCZERZE

W OCZY!

PODZIA¸ FUNKCJI W ÂWIÑTYNI

W EPOCE KRÓLÓW, N

Y˚

˚S

P¸

¸A

N JEST PRZE¸O˚ONYM

KAP¸ANÓW. Z CZASEM STAJE SI¢ ON

PRZYWÓDCÑ RELIGIJNYM

I NARODOWYM WSZYSTKICH

HEBRAJCZYKÓW. WYPE¸NIA ON

SPECJALNE FUNKCJE RELIGIJNE

I KIERUJE NAJWA˚NIEJSZYMI

CEREMONIAMI.

JEST JEDYNÑ OSOBÑ, KTÓRA

RAZ W ROKU MO˚E WEJÂå DO

MIEJSCA NAJÂWI¢TSZEGO

ÂWIÑTYNI, BY Z¸O˚Yå

OFIAR¢. NOSI SPECJALNY

STRÓJ, RÓ˚NIÑCY SI¢ OD

STROJU POZOSTA¸YCH

KAP¸ANÓW.

KAP¸ANI BIORÑ UDZIA¸ W SK¸ADANIU

OFIAR, PALÑ KADZID¸O

I B¸OGOS¸AWIÑ LUD. GRAJÑ NA

TRÑBACH W SOBOT¢ O ÂWICIE I NA

ZAPOWIEDè INNYCH ÂWIÑT. PILNUJÑ

LAMP¢ OLIWNÑ , KTÓRA MUSI BYå

STALE ZAPALONA W ÂWIÑTYNI,

ZAPEWNIAJÑ OCZYSZCZANIE

Z GRZECHÓW, KONTROLUJÑ

OZDROWIENIA,

PRZECHOWUJÑ

ÂWI¢TE KSI¢GI.

A W ZAMIERZCH¸YCH

CZASACH

GWARANTOWALI

PRZEKAZY USTNE

Z POKOLENIA NA

POKOLENIE.

Najwy˝szy Kap∏an

1 zarzàdzajàcy

Âwiàtynià

1 naczelnik
kap∏anów

7 stró˝ów Êwiàtyni

3 stró˝ów skarbca

7200 kap∏anów podzielonych na 24 grupy

9600 lewitów podzielonych na 24 grupy

turban w kolorze

fioletowym

z∏ota blaszka z napisem

„PoÊwi´cony Jahwe” co

znaczy wyÊwi´cony do

wype∏niania kultu Pana.

naramienniki z dwoma

szlachetnymi kamieniami,

noszàcymi nazwy

plemion Izraela

„kitel”, krótka tunika

utkana w czterech

Êwi´tych kolorach

przetykanych z∏otem

napierÊnik z 12 szla-

chetnymi kamieniami, z któ-

rych ka˝dy nosi nazw´ jedne-

go z plemion hebrajskich

p∏aszcz w kolorze fioletowym

granaty i z∏ote dzwoneczki

turban z deli-
katnego lnu

tunika ze szla-
chetnego lnu

pas w czterech kolo-
rach Êwiàtyni: fiolet,
purpura, szkar∏at
i biel

pod tunikà
spodnie, te˝
z lnu si´gajàce
za kolana

bose stopy

ÂWIÑTYNIA W JEROWOLIMIE PRZYCIÑGA OLBRZYMIE T¸UMY. PONIEWA˚ SKARBY JEJ SÑ OGROMNE,

OBOWIÑZKIEM LEWITÓW JEST PE¸NIENIE STRA˚Y PRZY BRAMACH ÂWIÑTYNI, LICZENIE I ZBIERANIE

DARÓW, DOGLÑDANIE PRAC BUDOWLANYCH I REMONTÓW, GRANIE I ÂPIEW W CZASIE UROCZYSTOÂCI.

NAJWY˚SI KAP¸ANI ˚YJÑ BOGATO, NATOMIAST ZWYKLI KAP¸ANI I LEWICI CZ¢STO SÑ BIEDNI I èLE OP¸ACANI.

˚YCIE RELIGIJNE

LEWICI

((

))

((

))

W CZASACH STARO˚YTNYCH KA˚DY CZ¸ONEK LUDU
IZRAELA MÓG¸ ZOSTAå KAP¸ANEM W SANKTUARIUM.
POTEM WYBÓR KAP¸ANÓW NALE˚Y DO KRÓLA,
A JESZCZE PÓèNIEJ, FUNKCJA KAP¸ANA STAJE SI¢
DZIEDZICZNÑ DLA CZ¸ONKÓW PLEMIENIA LEWITÓW.
NIE WSZYSCY LEWICI SÑ KAP¸ANAMI, ALE ZAWSZE
ZWIÑZANI SÑ Z ˚YCIEM RELIGIJNYM WYPE¸NIAJÑC

MNIEJ WA˚NE FUNKCJE.
W CZASIE PANOWANIA RZYMIAN KAP¸ANI ROBIÑ
WSZYSTKO, ABY ÂWIÑTYNIA FUNKCJONOWA¸A.
PÓèNIEJ JEDNAK SYTUACJA POGARSZA SI¢ I W 70
ROKU ÂWIÑTYNIA ZOSTAJE ZBURZONA,
A KAP¸A¡STWO PRZESTAJE ISTNIEå.

W NAJWCZEÂNIEJSZYM OKRESIE, NAUCZANIE

PRAW MOJ˚ESZOWYCH ZAWARTYCH W KSI¢DZE

TORACH BY¸O OBOWIÑZKIEM KAP¸ANÓW.

PÓèNIEJ NAUKI TE PRZENIESIONO

POZA G¸ÓWNÑ ÂWIÑTYNI¢ DO SYNAGOG.

NAUCZYCIELAMI PRAWA SÑ UCZENI, KTÓRYCH

OBOWIÑZKIEM JEST INTERPRETACJA I PRZEKAZ

TYCH PRAW. UCZÑ PRAWA MOJ˚ESZOWEGO

(PISANEGO), PRZEKAZUJÑ (USTNIE)

TRADYCJE PRZODKÓW I MAJÑ OBOWIÑZEK

PRZEPISYWANIA KSI¢GI TORACH.

ZANIM ZOSTANÑ MISTRZAMI (RABINAMI) UCZÑ

SI¢ PRZEZ D¸UGIE LATA OD NAJZNAKOMITSZYCH

NAUCZYCIELI. NAUCZYCIELE PRAWA SÑ ZWYKLE

BIEDNI, PONIEWA˚ UDZIELAJÑ NAUK

BEZP¸ATNIE. MUSZÑ WI¢C WYKONYWAå

DODATKOWY ZAWÓD, ABY ZAROBIå NA ˚YCIE.

CZASEM OTRZYMUJÑ DARY OD UCZNIÓW

I POMOC ZE ÂWIÑTYNI.

S¸OWO SANHEDRYN OZNACZA ZGROMADZENIE, RAD¢. PRZEWODZI ONO ˚YCIU

RELIGIJNEMU, ADMINISTRACYJNEMU I PRAWNEMU PLEMION HEBRAJSKICH. RADA MA

SIEDZIB¢ W JEROZOLIMIE.

RADA STARSZYCH KIEROWANA JEST
PRZEZ N

Y˚

˚S

O K

P¸

¸A

I SK¸ADA SI¢ Z 71 CZ¸ONKÓW
WYBRANYCH SPOÂRÓD NOTABLI
(LLU

ZII S

H), N

ELLN

NIIK

KÓ

ÓW

P¸

¸A

NÓ

ÓW

W W STANIE SPOCZYNKU,

LUB JESZCZE AKTYWNYCH
I M

MIIS

ZÓ

ÓW

W P

DECYZJOM JEJ PODLEGAJÑ WSZYSCY
HEBRAJCZYCY W PALESTYNIE
I POZA NIÑ.
JEST ONA RÓWNIE˚ NAJWY˚SZYM
TRYBUNA¸EM, KTÓRY OSÑDZA
NAJWI¢KSZE PRZEST¢PSTWA.
ISTNIEJÑ RÓWNIE˚ LLO

ALLN

E S

SÑ

ÑD

Y,,

KTÓRE ZAJMUJÑ SI¢ PROSTYMI
SPRAWAMI.

PROSZ¢ PANI NIE

DA SI¢ JU˚

WYTRZYMAå

Z TYMI

WSZYSTKIMI

LEKCJAMI !

PANI MÓWI, ˚E

PRZESADZAM, ˚E

JESTEM JEDYNÑ,

KTÓRA

PROTE-

STUJE ?

I ˚E WYRZUCI

MNIE PANI Z

KLASY ?

NIKT NIE JEST

PROROKIEM WE

W¸ASNYM KRAJU !!!

PROROCY NIE SÑ WRÓ˚BITAMI, LECZ LUDèMI

G¸¢BOKO WIERZÑCYMI, KTÓRZY CZUJÑ SI¢

ODPOWIEDZIALNI ZA MISJ¢ POWIERZONÑ IM

PRZEZ BOGA. KAZANIA, KTÓRE WYG¸ASZAJÑ DO

LUDU DOSTOSOWANE SÑ ZAWSZE DO SYTUACJI.

Y P

PIILLN

JÑ

Ñ A

Y K

RÓ

ÓLL,, M

O˚

˚N

NII II P

NII

YLLII W

WIIE

NII B

U II P

ALLII J

O P

W..

SPE¸NIANIE TEGO OBOWIÑZKU CZYNI ICH ˚YCIE

TRUDNYM I PE¸NYM NIEBEZPIECZE¡STW.

PRZECIWKO
BA¸WOCHWALSTWU

WIARA LUDU IZRAELA W JEDYNEGO BOGA NIE ZAWSZE
JEST NIEWZRUSZONA. W SWOJEJ HISTORII LUD IZRAELA
KONTAKTUJE SI¢ Z INNYMI PLEMIONAMI. POZNAJE INNE
NARODY, ODKRYWA INNE KULTY I INNE WYZNANIA.
CZ¢STO PRZYJMUJE TE KULTY Z WYGODY, LUB
-W PRZYPADKU KRÓLÓW- Z POLITYCZNEJ KALKULACJI.

Ka˝de miejsce

i zjawisko natu-

ralne ma swoje

bóstwo „baal”

Nad wszystkimi

bóstwami królu-

je B

all nieba.

wisiorek z rycinà

bogini p∏odnoÊci

Asstta

arrttee lub

Asseerra

amulet wyobra-

˝ajàcy B

Beess

bóstwo egipskie ,

fenickie i kanaeƒ-

skie chroniàce

przed z∏em

Z I KSI¢GI KRÓLÓW ROZDZIA 18

W trzecim roku strasznej suszy,
król Achab poszed∏ do Eliasza.
Gdy tylko go zobaczy∏, zawo∏a∏ :
„Ty jesteÊ powodem wszystkich
nieszcz´Êç ziemi Izraela !”
Eliasz odpowiedzia∏ : „ To nie ja !
Powodem nieszcz´Êç jesteÊcie wy,
ty i twoja rodzina, poniewa˝ prze-
staliÊcie si´ stosowaç do zaleceƒ
Boga i czcicie bo˝ków Baal”

UWAGA !

PROROCY

ORO

K ELI

ASZ

I K

ULT

BÓS

TWA

BAAL

PRZECIWKO TYRANII KRÓLÓW

KRÓL DAWID ZABRA¸ DLA SIEBIE

˚ON¢ URIASZA, KTÓRY BY¸ JEGO ODDANYM WOJOWNIKIEM

I SPOWODOWA¸, ˚E TEN ZOSTA¸ ZABITY W CZASIE BITWY.

Z II KSI¢GI SAMUELA, ROZDZIA¸ 12

Natan powiedzia∏ do Dawida :
„Pos∏uchaj co mówi Pan, Bóg Izraela :
<<uczyni∏em ci´ królem ziemi izraelskiej...
dlaczego lekcewa˝ysz Boga i êle czynisz?>>
Spowodowa∏eÊ, ˝e Uriasza zabito w walce by
zabraç mu ˝on´ i wziàç za swojà. Poniewa˝ mnie
zlekcewa˝y∏eÊ, rodzina twoja zostanie ukarana
okrutnà Êmiercià”.

KRÓL ACHAB, ABY WEJÂå W POSIADANIE PEWNEJ WINNICY,
POWODUJE WYDANIE KARY ÂMIERCI NA JEJ W¸AÂCICIELA,
PO PROCESIE OPARTYM NA FA¸SZYWYCH ÂWIADECTWACH.

Z I KSI¢GI KRÓLÓW ROZDZIA¸ 21

Na rozkaz Boga Eliasz z Tiszbe uda∏ si´ do króla
Achaba. Gdy król go zobaczy∏, zapyta∏ : „czy zdo∏a-
∏eÊ znaleêç mego wroga ?”. „Tak, znalaz∏em go,
odpowiedzia∏ Eliasz, poniewa˝ nie robisz nic innego
tylko wyst´pujesz przeciw woli Boga. Zatem on
przysy∏a mnie aby ci powiedzieç : <<Spuszcz´
kl´sk´ na twojà rodzin´. Wyeliminuj´ wszystkich
m´˝czyzn z twojej rodziny w Izraelu>>”.

PRZECIWKO BEZPRAWIU

Z KSI¢GI AMOSA ROZDZIA¸ 2

Pan mówi : „Mieszkaƒcy ziemi Izraela
pope∏niali jedno przest´pstwo za
drugim; na pewno ich ukarz´. Sprzedali
jako niewolników ludzi uczciwych, tylko
dlatego, ˝e nie byli w stanie sp∏aciç
swoich d∏ugów... zmuszajà biednych do
czo∏gania si´ w pyle i czynià trudnym
˝ycie s∏abszych”.

PRZECIW FA¸SZYWEMU POST¢POWANIU

Z KSI¢GI JEREMIASZA, ROZDZIA¸ 7

Jeremiasz stanà∏ w bramie Êwiàtyni i mówi∏ do
wszystkich wchodzàcych : „S∏uchajcie tego,
co mówi Pan wszechÊwiata, Bóg Izraela !
<< Zmieƒcie swoje post´powanie, a ja pozwol´
wam dalej ˝yç w tym kraju... wy tymczasem
kradniecie, sk∏adacie ofiary bo˝kom i oddajecie
czeÊç obcym bóstwom. A teraz wchodzicie do
tej Êwiàtyni poÊwi´conej mnie, i mówicie –
jesteÊmy bezpieczni. Potem wracacie
i pope∏niacie te same niecne post´pki.
Czy traktujecie mojà Êwiàtyni´ jako schronienie
dla z∏oczyƒców ?>>”.

NATA

I KR

RÓ

ZACZYNA

PADAå !

AJAJAJ ! DO DOMU

JESZCZE TAK DALEKO

PRZYKRYJ G¸OW¢ MOIM

SZALIKIEM

JAK SI¢ POSTARASZ, TO

POCZUJESZ JU˚ ZAPACH

DOMU

˚YDZI SÑ W STANIE ODWIEDZAå G¸ÓWNÑ ÂWIÑTYNI¢ BARDZO RZADKO, DLATEGO PO WYGNANIU, NIE UJMUJÑC NIC WA˚NOÂCI ÂWIÑTYNI,

ZACZYNA ROZPOWSZECHNIAå SI¢, ZARÓWNO W PALESTYNIE JAK I ZA GRANICÑ, ZWYCZAJ BUDOWANIA W KA˚DEJ OSADZIE I MIEÂCIE,

RÓWNIE˚ W JEROZOLIMIE, MIEJSCA SPOTKA¡, ZWANEGO „SYNAGOGÑ” LUB „DOMEM MODLITWY”.

Z UP¸YWEM WIEKÓW SYNAGOGI BARDZO SI¢ ROZPOWSZECHNIAJÑ. DO ZA¸O˚ENIA SYNAGOGI WYSTARCZA¸O 10 M¢˚CZYZN.

Osada ze swojà synagogà nad

jeziorem Tyberiadzkim w czasach

Imperium Rzymskiego.

SYNAGOGA, OTWARTA PRZEZ CA¸Y DZIE¡

JEST RÓWNIE˚ MIEJSCEM NAUCZANIA

M¸ODZIE˚Y ORAZ STANOWI CENTRUM ˚YCIA

W OSADZIE. TU SPOTYKA SI¢, ˚EBY

DYSKUTOWAå O SPRAWACH PRYWATNYCH

I PUBLICZNYCH , PROBLEMACH

DOTYCZÑCYCH ˚YCIA W OSADZIE, TU ZBIERA

SI¢ TRYBUNA¸ ROZSTRZYGAJÑCY SPORY.

NAPIS W J¢ZYKU GRECKIM W JEDNEJ
Z SYNAGOG W JEROZOLIMIE
(Z I WIEKU PRZED NASZÑ ERÑ) :
„Teodor, syn jednego z przywódców
plemienia, wzniós∏ t´ synagog´ aby
rozpowszechniaç czytanie praw
Pana... zbudowa∏ równie˝ gospod´
dla przybyszów, z pokojami dla prze-
jezdnych, aby mieli gdzie zatrzymaç
si´ na wypadek potrzeby...”.

CENTRUM ˚YCIA SPO¸ECZNEGO

SYNAGOGA

szafa zawiera-

jàca zwoje

Pism, ustawio-

na w kierunku

Jerozolimy

siedmioramien-

ny kandelabr na

wzór tego ze

Êwiàtyni

miejsce zarezerwowane
dla kobiet i dzieci

cz´sto na
podwórku
synagogi
mieÊci si´
szko∏a

podwy˝szenie

gdzie czyta si´

Torach

dzbany do

rytualnego

obmywania

ORGANIZACJA

ZA PROWADZENIE SYNAGOGI ODPOWIEDZIALNA JEST

O¸

¸E

OÂ

Âå

å LLO

ALLN

A, SPOÂRÓD KTÓREJ WYBIERA

SI¢ R

D¢

¢ S

Y, A WÂRÓD NICH N

ELLN

NIIK

GI. NIE BRAKUJE TE˚ S

RÓ

Ó˚

˚A

A..

NACZELNIK SYNAGOGI ODPOWIEDZIALNY JEST

ZA PRAWID¸OWE

ODBYWANIE SI¢

OBRZÑDKÓW

RELIGIJNYCH; NIE MA

TAM KAP¸ANÓW I NIE

SK¸ADA SI¢ OFIAR,

TAK JAK

W ÂWIÑTYNI.

ZACZYNA SI¢ MODLITWÑ „SHEMA ISRAEL”

(S¸UCHAJ IZRAELU) INWOKACJAMI

I B¸OGOS¸AWIE¡STWEM WYG¸ASZANYM

PRZEZ NACZELNIKA SYNAGOGI. OBECNI ODPOWIADAJÑ „AMEN”,CO ZNACZY

„TO JEST PEWNE”. POTEM STRÓ˚ WYJMUJE Z SZAFY ZWÓJ KSI¢GI TORACH

I PRZEKAZUJE GO OSOBIE WYBRANEJ NA TEN DZIE¡

DO CZYTANIA. NIE WOLNO RECYTOWAå

Z PAMI¢CI, PONIEWA˚ TEKST NIE MO˚E

BYå ZMIENIANY. CZYTA SI¢ PO

HEBRAJSKU I KA˚DY WERSET

T¸UMACZONY JEST NA LOKALNY

J¢ZYK PRZEZ T¸UMACZA, ABY

WSZYSCY MOGLI ZROZUMIEå.

POTEM NAST¢PUJE CZYTANIE

KSIÑG PROROKÓW I NAUCZANIE. KA˚DY

CZ¸ONEK SPO¸ECZNOÂCI (RÓWNIE˚ ÂWIE˚O PRZYBY¸Y) MA PRAWO ZABRAå

G¸OS I WYG¸OSIå SWÓJ KOMENTARZ ( EWANGELIA ÂW. MARKA 1, 21 ;

ÂW. ¸UKASZA 4, 15 I KOLEJNE, KSI¢GA KRONIK 13, 14 - 15)

OBRZÑDEK KO¡CZY SI¢ MODLITWÑ I B¸OGOS¸AWIE¡STWEM.

HEBRAJCZYCY, KTÓRZY Z JAKICHKOLWIEK POWODÓW MIESZKAJÑ ZA GRANICÑ TWORZÑ „

DIASPOR¢” ( Z GRECKIEGO – ROZPROSZENIE). PIERWSZE DIASPORY POWSTAJÑ W EGIPCIE

I W BABILONII, W OKRESIE WYGNANIA. PÓèNIEJ POWSTAJÑ W SYRII, AZJI I CESARSTWIE RZYMSKIM.

DLA TYCH, KTÓRZY SÑ DALEKO OD OJCZYZNY I ÂWIÑTYNI, SYNAGOGA MA WIELKIE ZNACZENIE :

TUTAJ ZNAJDUJE SI¢ MA¸Y KAWA¸EK ZIEMI IZRAELA. DLATEGO ICH DOMY BUDOWANE SÑ

W POBLI˚U SYNAGOGI I GDY KTOÂ NOWY PRZYJE˚D˚A DO MIASTA, UDAJE SI¢ OD RAZU TAM,

GDZIE NA PEWNO ZNAJDZIE GOÂCIN¢ I POMOC W RAZIE POTRZEBY.

(KSI¢GA KRONIK 13, 14 – 15 ; 1 – 3 ;18, 1 – 4)

BUDYNEK

SYNAGOGI

OBRZÑDEK

CZY PRZED BOGIEM LEPIEJ

JEST BYå W T¸UMIE, CZY

POJEDYNCZO ?

…W T¸UMIE, GDZIE WSZYSCY

SÑ TAK DO SIEBIE

PODOBNI, ˚E WYDAJÑ

SI¢ BYå NIKIM…

…POJEDYNCZA

OSOBA JEST TAK

EGOCENTRYCZNA

I KAPRYÂNA….

A MO˚E BÓG LUBI MA¸E

GRUPKI ?

NALE˚Ñ DO TEJ GRUPY KAP¸ANI I LEWICI Z JEROZOLIMY ORAZ OSOBY

MO˚NE I PANUJÑCE. PRZYWIÑZUJÑ WIELKÑ WAG¢ DO PISMA;

PIIE

H P

PII¢

¢å

å K

SIIÑ

ÑG

G B

BIIB

BLLIIII MA DLA NICH WARTOÂå ABSOLUTNÑ

I NALE˚Y SI¢ DO NICH DOK¸ADNIE STOSOWAå. O

JÑ

Ñ IDE¢

POWSTANIA PRZECIWKO RZYMSKIM NAJEèDèCOM ,PONIEWA˚ IDEA

TAKA NIE JEST CYTOWANA ANI W P

U,, ANI NIE WSPOMINAJÑ

O NIEJ NAUCZYCIELE PRAWA. ÂWIÑTYNIA, OBRZÑDKI I SK¸ADANIE

OFIAR SÑ W C

M U

GII SADUCEUSZY I ABY TEGO NIE STRACIå,

JÑ

Ñ POGLÑDY I DOSTOSOWUJÑ SI¢ DO POLITYKI R

MIIA

LUDOWI NIE PODOBA SI¢, ˚E PRZYWÓDCY POLITYCZNI I RELIGIJNI

SÑ TAK BARDZO ZGODNI Z NAJEèDèCÑ.

NIIE

E P

A JEST PODSTAWOWÑ ZASADÑ ˚YCIA

FARYZEUSZY. SKRUPULATNIE STOSUJÑ SI¢ DO ZASAD

TORACH I USTNIE PRZEKAZYWANYCH TRADYCJI. UNIKAJÑ

KONTAKTÓW ZE WSZYSTKIMI, KTÓRZY NIE CHCÑ, LUB NIE

MOGÑ ˚Yå TAK JAK ONI. DLATEGO SÑ W

O N

WIIE

NII

O R

MIIA

N.. WI¢KSZOÂå Z NICH OCZEKUJE BIERNIE

BEZPOÂREDNIEJ INTERWENCJI BOGA ,KTÓRA WYZWOLI¸ABY

ICH OD RZYMIAN, ZATEM NIE STAWIAJÑ CZYNNEGO OPORU

NAJEèDèCOM.

FARYZEUSZE WIERZÑ, ˚E JEÂLI NARÓD B¢DZIE

ODPOWIEDNIO PRZYGOTOWANY, POJAWI SI¢ M

KTÓRY OCZYÂCI JEROZOLIM¢ Z POGAN I B¢DZIE RZÑDZI¸

WED¸UG S

H P

W CZASACH CHRYSTUSA FARYZEUSZE CIESZÑ SI¢

OGROMNÑ POPULARNOÂCIÑ WÂRÓD LUDU, KTÓREMU

TRUDNO JEST ZNIEÂå OKUPACJ¢ RZYMIAN ZE

WZGL¢DÓW RELIGIJNYCH, POLITYCZNYCH

I EKONOMICZNYCH.

OD¸AM FARYZEUSZY, KTÓRY NIE

GODZI SI¢ Z BIERNYM OCZEKIWANIEM

NA WYZWOLENIE PRZEZ BOGA,

NIIE

E Z

O P

NIIA

CIIW

O LLE

GIIO

M R

KIIM

WALKA ROZPOCZYNA SI¢ W FORMIE PODJAZDOWEJ,

POTEM PRZERADZA SI¢ W POWSTANIE, A W KO¡CU
W WOJN¢, KTÓRA DOPROWADZA DO ZNISZCZENIA

JEROZOLIMY PRZEZ RZYMIAN..

CO MYÂLÑ...

ESENOWIE ˚YJÑ ODERWANI OD REALNEGO ÂWIATA I

SÑ ROZRZUCENI PO CA¸EJ PALESTYNIE. NIE

AKCEPTUJÑ KOMPROMISÓW ZE ÂWIATEM

POGA¡SKIM I STOSUJÑ SI¢ SKRUPULATNIE

DO WSZYSTKICH PRAW MOJ˚ESZOWYCH.

NIE UZNAJÑ SK¸ADANIA OFIAR

W ÂWIÑTYNI, CZEKAJÑ NA

NADEJÂCIE KO¡CA ÂWIATA

I SÑDU OSTATECZNEGO.

R¢KOPISY

ZNALEZIONE

W GROCIE

W QUMRAM

ZAWIERAJÑ,

OPRÓCZ

TEKSTÓW

STAREGO TESTAMENTU, MODLITW, HYMNÓW,

KOMENTARZY, RÓWNIE˚ DOKUMENT DOTYCZÑCY

ZASAD ˚YCIA SPO¸ECZNOÂCI ESENÓW. ZASADY TE SÑ

BARDZO SUROWE. ABY ZOSTAå JEJ CZ¸ONKIEM

TRZEBA WYRZEC SI¢ WSZYSTKIEGO, DOMU, RODZINY,

PRACY. ˚YCIE ESENÓW PODPORZÑDKOWANE JEST

SZTYWNEMU SCHEMATOWI I KONTROLOWANE JEST

PRZEZ PRZYWÓDC¢ ZWANEGO „MISTRZEM PRAWA”.

SÑ TO Z REGU¸Y OSOBY PROSTE, CZ¢STO

NIEZADOWOLONE Z PORZÑDKU RZECZY

I TEGO, CO DZIEJE SI¢ W ÂWIÑTYNI.

SZUKAJÑ INDYWIDUALNEGO

PRZEOBRA˚ENIA I CA¸KOWITEJ ZMIANY

W OCZEKIWANIU NA MESJASZA BOGA.

˚AL ZA GRZECHY I SKRUCH¢ WYRA˚AJÑ

W CHRZCIE, CZYLI ZANURZENIU W WODZIE,

KTÓRA SYMBOLIZUJE OCZYSZCZENIE SERCA

˚YJÑ W ÂRODKOWEJ CZ¢ÂCI PALESTYNY I TWORZÑ W¸ASNÑ

SPO¸ECZNOÂå, WYDZIELONÑ Z IZRAELA- Z W¸ASNÑ ÂWIÑTYNIÑ NA

GÓRZE GARIZIM, W¸ASNYMI KAP¸ANAMI I RYTUA¸AMI.

ZA ÂWI¢TÑ KSI¢G¢ UZNAJÑ TYLKO PENTATEUKO, CZYLI PIERWSZYCH PI¢å

KSIÑG BIBLII. OCZEKUJÑ NADEJÂCIA MESJASZA, KTÓREGO WYOBRA˚AJÑ

SOBIE PODOBNEGO DO MOJ˚ESZA. SAMARYTANIE NIE NALE˚Ñ DO

SPO¸ECZNOÂCI ˚YDOWSKIEJ. TE DWIE GRUPY WZAJEMNIE SI¢ NIE

SZANUJÑ, A WR¢CZ NIENAWIDZÑ.

OD ZAMIERZCH¸YCH CZASÓW LUD IZRAELA OCZEKUJE NADEJÂCIA
DNIA ,W KTÓRYM ZAPANUJE POKÓJ DLA WSZYSTKICH.
NADZIEJA TA WYRA˚A SI¢ W WYOBRA˚ENIU SPRAWIEDLIWEGO
W¸ADCY POCHODZÑCEGO OD DAWIDA, ALBO SKUPIA SI¢ WOKÓ¸
MYÂLI, ˚E NAD WSZYSTKIM ZAPANUJE BEZPOÂREDNIO BÓG.
OCZEKUJÑ TE˚ WYS¸ANNIKA BOGA.

W CZASACH CHRYSTUSA OCZEKIWANIE MESJASZA BY¸O BARDZO
POWSZECHNE.
MYÂLANO , ˚E PRZYNIESIE WYBAWIENIE OD RZYMSKICH
NAJEèDèCÓW. OCZEKIWANIE I NADZIEJA DOMINOWA¸Y G¸ÓWNIE
WÂRÓD LUDU - BIEDNEGO I UCISKANEGO, A NIE WÂRÓD
RZÑDZÑCYCH I MO˚NYCH W JEROZOLIMIE.

ÂW, JAN 4,1-26

CZY WIESZ, ˚E BIBLIA SK¸ADA

SI¢ Z WIELU KSIÑG NAPISANYCH

PRZEZ RÓ˚NYCH AUTORÓW

W RÓ˚NYM CZASIE ?

I ˚E ZAGIN¢¸Y

WSZYSTKIE ORYGINA¸Y,

A POZOSTA¸Y TYLKO

KOPIE Z KOPII ?

ZADZIWIA

CI¢ TO ?

NIC, A

NIC!

WIESZ DLACZEGO ?

BO ODKRY¸EM, ˚E

JESTEM ˚Ó¸WIEM

NIND˚A

TWOJA BIBLIA NAPISANA JEST PO POLSKU

I WYDRUKOWANA

NIEDAWNO. ALE WIESZ

O TYM, ˚E JEST TO

KSIÑ˚KA BARDZO

O D¸UGIEJ,

PE¸NEJ

S¸OWO BIBLIA POCHODZI

Z GRECKIEGO,

Ł º

I ZNACZY

« KSIÑ˚KI»

BIBLIA JEST
RZECZYWIÂCIE
ZBIOREM KSIÑ˚EK
NAPISANYCH
W R

RÓ

Ó˚

˚N

M CZASIE

I NA RÓ˚NE
T

NAJSTARSZE
Z NICH ZOSTA¸Y
NAPISANE PONAD
2

0 LAT TEMU,

NATOMIAST
NAJM¸ODSZE
MAJÑ OKO¸O
1

0 LAT.

AUTORZY

JEST ICH BARDZO WIELU,

PISZÑ R¢CZNIE, CZ¢STO NIE

SÑ ZNANI, BARDZO RZADKO

PODAJÑ JAKÑÂ INFORMACJ¢

O SOBIE.

piszà na

lub na

MATERIALE BARDZO WYTRZYMA¸YM,

UZYSKANYM ZE SKÓRY OWCZEJ LUB KOZIEJ, WYPRAWIONEJ TAK,

˚E MO˚NA NA NIEJ PISAå.

PAPIRUS JEST

ROÂLINÑ WODNÑ.

¸ODYG¢ TNIE SI¢

NA CIENKIE PASKI

PASKI TE UK¸ADA

SI¢ W DWIE

SKRZY˚OWANE

WARSTWY

TAKI P¸AT

PRZYKRYTY

KAWA¸KIEM

TKANINY

ROZBIJA SI¢...

...I WYG¸ADZA.

KILKA

PO¸ÑCZONYCH

I ZWINI¢TYCH

P¸ATÓW TWORZY
ZWÓJ PAPIRUSU..

CZYM JEST BIBLIA

WSZYSTKIE

MANUSKRYPTY

ZAGIN¢¸Y !!

1902.

BARDZO STARA KOPIA STAREGO TESTAMENTU ZOSTAJE ZNALEZIONA

W EGIPCIE. JEST DOSKONALE ZAKONSERWOWANA W SUCHYM PIASKU..

WI¢C W JAKI

SPOSÓB BIBLIA

DOTAR¸A DO NAS

1920.

W EGIPCIE ZNALEZIONO MA¸Y

KAWA¸EK PAPIRUSU Z NAPISANYM PO

GRECKU FRAGMENTEM 18 ROZDZIA¸U

EWANGELII WED¸UG ÂW. JANA.

JEST TO DO DZIÂ NAJSTARSZY,

ZNALEZIONY TEKST NOWEGO

TESTAMENTU.

1947.

WIOSNÑ, PLEMI¢ BEDUINÓW

PASIE STADO OWIEC W POBLI˚U

MORZA MARTWEGO. JEDEN

Z CH¸OPCÓW, MOHAMMED ZWANY

WILKIEM, W POSZUKIWANIU

ZAGINIONEJ OWCY RZUCA KAMIENIE

DO CIEMNEGO WN¢TRZA JASKINI

SKALNEJ... S¸YSZY DèWI¢K

T¸UCZONYCH SKORUP,

PRZESTRASZONY UCIEKA. POTEM

WRACA Z PRZYJACIELEM I SPUSZCZAJÑ

SI¢W G¸ÑB JASKINI, GDZIE ZNAJDUJÑ

8 GLINIANYCH DZBANÓW

Z POKRYWAMI. WEWNÑTRZ ZNAJDUJÑ

ZWOJE PAPIRUSU – STARO˚YTNE

MANUSKRYPTY Z TEKSTAMI MI¢DZY

INNYMI BIBLII. PRAWDOPODOBNIE

ZOSTA¸Y TAM SCHOWANE PRZED

RZYMIANAMI W CZASIE ICH NAJAZDU

W 70 ROKU PRZED CHRYSTUSEM.

NA SZCZ¢ÂCIE ZOSTA¸O WYKONANYCH

BARDZO DU˚O KOPII ABY BIBLIA MOG¸A

DOTRZEå DO WIELU OSÓB.

KOPIUJÑCY BIBLI¢ NIE PRZERYWALI PRACY

PRZEZ WIEKI.

W SPISIE TREÂCI KA˚DEJ BIBLII ZNAJDUJE SI¢ NAST¢PUJÑCY PODZIA¸:

Y T

T (LUB BIBLIA HEBRAJSKA) I N

Y T

KSI¢GI STAREGO TESTAMENTU ZOSTA¸Y NAPISANE PRZEZ A

RÓ

ÓW

KIIC

H W J

J¢

¢Z

U H

KIIM

KSI¢GI NOWEGO TESTAMENTU ZOSTA¸Y PRAWIE WSZYSTKIE NAPISANE

PRZEZ A

RÓ

ÓW

W H

KIIC

H W J

J¢

¢Z

U G

KIIM

M..

PAN JEZUS CZYTA¸ I ZNA¸ DOBRZE BIBLI¢ HEBRAJSKÑ, NAPISANÑ R¢CZNIE

NA ZWOJACH PERGAMINU.

W ÂREDNIOWIECZU, MNISI, KTÓRZY

PRZEPISYWALI MANUSKRYPTY,

PIERWSZÑ LITER¢, ZWANÑ IIN

NIIC

A¸

¸E

M,,

DEKOROWALI RYSUNKIEM

W PI¢KNYCH KOLORACH..

ZOBACZYSZ, ˚E

POWIEDZIA¸AM CI

PRAWD¢!!!

CZY UWIERZYSZ, ˚E

BIBLIA NIE BY¸A

DRUKOWANA, TYLKO

PISANA R¢CZNIE ?

DOKÑD

IDZIESZ ?

PODOBA CI

SI¢ MÓJ NOWY

STRÒJ ?

Podró˝y

ciàg dalszy

W 1456 ROKU,

NIEMIECKI

DRUKARZ

GUTENBERG

WYMYÂLA

RUCHOME

CZCIONKI.

PIERWSZÑ

KSIÑ˚KÑ

WYDRUKOWANÑ

TYM SPOSOBEM

BY¸A

BIBLIA

PIERWSZA

DRUKOWANA

BIBLIA

WYDANA BY¸A

PO ¸ACINIE –

W J¢ZYKU

KOÂCIO¸A,

LUDZI

BOGATYCH

WYKSZTA¸CO–

NYCH.

A WSZYSCY

INNI ?

PIERWSZÑ KOMPLETNÑ

BIBLI¢ W J¢ZYKU POLSKIM

WYDRUKOWANO

W 1561 ROKU.

DWA LATA PÓ˚NIEJ

WYDANA ZOSTA¸A BIBLIA

BRZESKA ZWANA

RÓWNIE˚

RADZIWI¸¸OWSKÑ.

W ROKU 1632 WYDANE

ZOSTA¸O KOLEJNE

T¸UMACZENIE ZWANE

BIBLIÑ GDA¡SKÑ.

W 1521 ROKU MARCIN LUTER T¸UMACZY BIBLI¢ NA J¢ZYK NIEMIECKI,

BY JEJ CZYTANIE NIE BY¸O TYLKO PRZYWILEJEM MO˚NYCH.

VALDENSI, FRANCUSKI OD¸AM KOÂCIO¸A,

PODCZAS SYNODU W CHANFORAN W 1532 ROKU

DECYDUJÑ O SFINANSOWANIU T¸UMACZENIA BIBLII NA

J¢ZYK FRANCUSKI.

CZYM JEST BIBLIA

DZISIAJ ISTNIEJE NA ÂWIECIE PONAD 1000 PRZEK¸ADÓW BIBLII NA RÓ˚NE J¢ZYKI I DIALEKTY.

GEENNEEZZAA

CIIEECCZZKKAA

KKSSII¢¢G

SSA

MUUEELLAA

EEW

GEELLIIAA

Wgg.. ÂÂW

W..

¸UUKKAASSZZAA

STAR

Y TES

TAMENT

PRAWO I

NAUCZANIE

HISTORIA

PRORO-

CTWA

PRORO-

CTWA

MODLITWY

MYÂLI

OPOWIADA-

NIA

TEKSTY

KANO-

NICZNE

NOWY TES

TAMENT

ENT

HISTORIA

LISTY

PRORO-

CTWA

CZTERY KSI¢GI BIBLII I CZTERY WYDARZENIA, KTÓRE DOBRZE ZNASZ.

CZ¢STO OPOWIEÂCI BIBLIJNE BY¸Y PRZEKAZYWANE USTNIE, A SPISANE DOPIERO PÓèNIEJ.

Z TABLICZEK NA BOKACH

BIBLIOTECZNYCH SZAF, MO˚ESZ

ZROZUMIEå, ILE TEMATÓW

PORUSZANYCH JEST W BIBLII.

NA KSIÑ˚KACH JEST WIELE IMION, ALE

AUTORZY WI¢KSZOÂCI Z NICH SÑ

NIEZNANI.

CZ¢STO AUTORZY ZAPO˚YCZALI

IMIONA OD ZNANYCH OSOBISTOÂCI

(JAK PROROCY LUB APOSTO¸OWIE),

NIE PO TO, ABY UDAWAå, ˚E NIMI BYLI,

ALE BY ICH UHONOROWAå.

NIEKTÓRZY AUTORZY SÑ ZNANI I MAMY

INFORMACJE O NICH .

A...a wi´c Baruku,

gdzie zatrzymaliÊmy si´ ?

Tak, wi´c, „S∏uchajcie tego, co

mówi Pan WszechÊwiata....”

PROROK JEREMIASZ DYKTUJE SWEMU

SEKRETARZOWI.

Ja, Pawe∏

wysy∏am Wam

w∏asnor´cznie napisane

pozdrowienia...

APOSTO¸ PAWE¸ PISZE DO SWOICH

PRZYJACIÓ¸ NALE˚ÑCYCH DO PIERWSZYCH

CHRZEÂCIJA¡SKICH WSPÓLNOT.

GENESIS

EXODUS

LEVITICUS

NUMERI

DEUTER.

IZAJ

ASZA

S¢DZIÓW

1 S

AMUELA

2 S

AMUELA

1 KR

ÓL

ÓW

2 KR

ÓL

ÓW

IZAJ

ASZA

JEREMIASZA

EZECHIELA

OZEASZA

JOELA

AMOS

ABDIJI

JONASZA

MICHEASZA

NAHUMA

AKUKA

SOFONIASZA

GGEUSZA

ARIASZA

MALA

CHIASZA

ALMY

JOZUE

PRZYP

OWIEÂCI

OQUOEL

KANT

TRENY

ANIEL

TERASZ

NENEMIASZ

EZDRASZ1

ONIKI

2 KR

ONIKI

TER (GRECKI)

JUD

TOBIASZ

1 MAKABÉESZ

2 MAKABÉESZ

GES

SIRAKYD

LIS

TY DO JÉR.

SUP

A D

ÂW

. MA

TEUSZA

ÂW

. MARKA

ÂW

. ¸UKASZA

ÂW

. J

ANA

AKT

RZYMIANIE

1 COR

YNT

GALA

TEZI

2 COR

YNT

COL

OSENI

1 TESS

ONI

1 T

YMO

TEUSZ

2 T

YMO

TEUSZ

TIT

FILÉMON

HÉBRAJCZY

AKUB

1 PIO

2 PIO

1 J

2 J

3 J

JUD

APOKALIPS

FILIPINI

M II EE JJ SS C

C A

A ,, ZZ D

D A

A RR ZZ EE N

N II A

II PP O

O G

G LL Ñ

Ñ D

D Y

Ziemie Kanaanu w czasach Abrahama
Klimat, flora i fauna
Mierzenie czasu i kalendarz
Pustynia i woda
Egipt – miejsce schronienia
i niewolnictwa
Niewolnictwo
Jerozolima w Epoce Królów
Na królewskim dworze
Wojna

Pot´˝ni i niebezpieczni sàsiedzi
WszechÊwiat widziany przez...
Rozprzestrzenianie si´ kultury greckiej
Rzymianie w Palestynie
Ludzie w Palestynie
Palestyna w czasach Chrystusa
Jerozolima w czasach Chrystusa
Przygody z przesz∏oÊci
Âlady przesz∏oÊci : cztery wyprawy
archeologiczne

W C

ZAS

ACH

ABR

AMA

ZIEMIE

KANAANU

CZY MY RÓWNIE˚

JESTEÂMY FAUNÑ

I FLORÑ ?

OCZYWIÂCIE,

WSZYSTKIE ROÂLINY

SÑ FLORÑ

A WSZYSTKIE

ZWIERZ¢TA

SÑ FAUNÑ

CO ROBISZ ? ?

UDAJ¢ ROÂLIN¢ !

MORZE ÂR

ÓDZIEMNE

WILGOTNY I DESZCZOWY

WIATR

Z Z

M..

LIIL

J--

KIIE

GORÑCY I SUCHY
WIATR ZE W

KRAJ TRZECH MÓRZ.

MORZE ÂRÓDZIEMNE

MORZE GALILEJSKIE

MORZE MARTWE

TEMPERATURY

OD KILKU STOPNI MROZU

W ZIMIE, W GÓRACH KO¸O
GALILEI, DO 40 STOPNI CIEP¸A
W LECIE, NAD MORZEM
MARTWYM.

OPADY DESZCZU

NA PÓ¸NOCY KRAJU DWA

RAZY WI¢KSZE NI˚ NA WYBRZE˚U,

IM DALEJ NA PO¸UDNIE TYM
RZADSZE OPADY DESZCZU.

DLA HEBRAJCZYKÓW JEST SYMBOLEM NIEBEZ-

PIECZE¡STWA. P¸YWAJÑ PO NIM BARDZO

RZADKO, ZE WZGL¢DU NA BLISKOÂå

FENICJAN. PRAWIE NIE ¸OWIÑ W NIM RYB.

W¸AÂCIWIE JEZIORO, PE¸NE RYB,

O ¸AGODNIE OPADAJÑCYCH BRZEGACH,

NA KTÓRYCH JEST WIELE MIASTECZEK I OSAD

RYBACKICH.

S¸ONE JEZIORO PO¸O˚ONE W G¸¢BOKIEJ

DEPRESJI. ZASOLENIE WODY JEST TAK DU˚E,

˚E NIE MA W NIM ˚ADNEGO ˚YCIA.

KLIMAT

, flora i fauna

KRAJ ÂRÓDZIEMNOMORSKI

DOLINA JORDANU

LATO W PALESTYNIE JEST D¸UGIE, GORÑCE

I SUCHE ...

ZIMY SÑ ¸AGODNE, KRÓTKIE

I DESZCZOWE, OPADY NIEREGULARNE

W CZASACH CHRYSTUSA KRAJ ˚YJE

Z ROLNICTWA, WYDZIERAJÑC PUSTYNI POLA

UPRAWNE I CIÑGLE CZEKAJÑC NA DESZCZ...

DLA OCHRONY

ZIEMI UPRAWNEJ

PRZED EROZJÑ BUDUJE

SI¢ KAMIENNE MURKI...

WIECZNIE BRAKUJE WODY...

... ˚YJE SI¢ W STRACHU PRZED

SZARA¡CZÑ !

NIEDè-

WIEDè

WILK

GAZELA

LEW

JORDAN JEST JEDYNÑ RZEKÑ, ALE P¸YNIE

TAK WÑSKIM I ZAG¸¢BIONYM KORYTEM, ˚E

˚EGLOWANIE PO NIEJ JEST NIEMO˚LIWE..

WODA SP¸YWA DO MORZA MARTWEGO, GDZIE

WYPAROWUJE Z POWODU WYSOKIEJ TEMPERATURY.

DOLINA RZEKI POKRYTA

JEST G¢STÑ ROÂLINNOÂCIÑ. ˚YJE TAM WIELE

GATUNKÓW ZWIERZÑT, RÓWNIE˚ DRAPIE˚NYCH.

A II K

WIIA

CEDR
LIBA¡SKI

ZWIERZ¢TA

DOMOWE

ROÂLINY JADALNE

FIGI

OLIWKI

DAKTYLE

GRANATY

MIGDA¸Y

FASOLA

WINOGRONA

SOCZEWICA

PSZENICA

J¢CZMIE¡

TOPOLA

DÑB

RÓ˚A

OSET

LILIA

ROBI MI SI¢ SMUTNO, GDY

OBSERWUJ¢ ZEGAR…

Z KA˚DYM RUCHEM

WSKAZÓWEK CZAS UCIEKA

BEZPOWROTNIE.

TAK, LEPSZE SÑ ZEGARY

S¸ONECZNE,

BO GDY JEST POCHMURNO,

TO CZAS SI¢ ZATRZYMUJE !

MIERZENIE CZASU

i kalendarz

r o

k i w

inogr

ió

iwa

j´cz

nia

r o

có

¸Y

IER

ATN

DAR

(Abib)

(

Ziv

)

IVA

ELUL

TISHR

SVA

E-

KIS

Lut

eƒ

wie

ier

Wrz

esie

Paê

List

ieƒ

WED¸UG I KSI¢GI MOJ˚ESZA 1, 14 BÓG STWORZY¸ S¸O¡CE I KSI¢˚YC „ABY

ODDZIELIå DZIE¡ OD NOCY I ABY WYZNACZA¸Y PORY DNIA, DNI ÂWIÑT I LATA”.

MIERZENIE CZASU JEST FAKTYCZNIE ZWIÑZANE Z RUCHEM TYCH DWÓCH PLANET.

DZIE¡, JAKO JEDNOSTKA ¸ATWA DO OKREÂLENIA I REGULUJÑCA TRYB ˚YCIA

PRYWATNEGO I PUBLICZNEGO, PRZYJ¢TY ZOSTA¸ JAKO BAZA DO POMIARU

CZASU. ISTNIA¸Y WPRAWDZIE DWA RÓ˚NE SYSTEMY, S¸ONECZNY I KSI¢˚YCOWY,

KTÓRE NIE DAWA¸Y TYCH SAMYCH WYNIKÓW, ALE W SPO¸ECZE¡STWIE NA NISKIM

STOPNIU ROZWOJU, TE NIEWIELKIE RÓ˚NICE NIE MAJÑ ZNACZENIA. WRAZ

Z ROZWOJEM ˚YCIA SPO¸ECZNEGO, POLITYCZNEGO I RELIGIJNEGO, WA˚NE

STAJE SI¢ DOK¸ADNE OKREÂLENIE DAT, CZYLI STWORZENIE OFICJALNEGO

KALENDARZA.

SYSTEMY RÓ˚NI¸Y SI¢ OD SIEBIE W ZALE˚NOÂCI OD CZASU, KIEDY POWSTA¸Y

I RELIGII, KTÓRA OBOWIÑZYWA¸A. SZCZEGÓLNIE DLA LUDU TAKIEGO JAK

HEBRAJSKI, KTÓRY STALE MIA¸ KONTAKTY Z RÓ˚NYMI CYWILIZACJAMI. NA

PRZYK¸AD ROK ADMINISTRACYJNY ZACZYNA¸ SI¢ W JESIENI, A ROK RELIGIJNY

NA WIOSN¢.

MIESIÑC

Z KALENDARZA ROLNICZEGO
GEZERA (X WIEK P.N.E.) MO˚NA
WYWNIOSKOWAå, ˚E HEBRAJCZYCY
ZNALI PODZIA¸ ROKU NA
12 MIESI¢CY I 364 – 365 DNI.
W BIBLII, ABY USTALIå JAKÑÂ DAT¢
U˚YWA SI¢ KOLEJNEGO ROKU
PANOWANIA POSZCZEGÓLNYCH
KRÓLÓW, PÓèNIEJ ZAÂ ODNOSI SI¢
JÑ DO WA˚NEGO WYDARZENIA,
KTÓRE MIA¸O MIEJSCE W TYM
OKRESIE. NA PRZYK¸AD,
PRZEPOWIEDNIA PROROKA AMOSA
DATOWANA JEST NA 2 LATA PRZED
TRZ¢SIENIEM ZIEMI

(KSI¢GA AMOSA 1, 1)

KALENDARZ GEZERA

Dwa miesiàce trwa zbiór (oliwek)
Dwa miesiàce trwa siew (zbó˝)
Dwa miesiàce trwajà ostatnie siewy
Jeden miesiàc- przygotowanie ziemi pod len
Jeden miesiàc -˝niwa j´czmienia
Jeden miesiàc- ˝niwa i do˝ynki
Dwa miesiàce trwajà prace w winnicy
Jeden miesiàc trwa zbiór letnich owoców

TYDZIE¡

DNI TYGODNIA NIE MAJÑ

W¸ASNEJ NAZWY, NAZYWANE SÑ

KOLEJNYM NUMEREM,

Z WYJÑTKIEM SIÓDMEGO DNIA

(SABAT), KTÓRY JEST ÂWI¢TEM.

DZIE¡

W CZASACH CHRYSTUSA NOWA DOBA ZACZYNA¸A SI¢
W MOMENCIE ZACHODU S¸O¡CA DNIA POPRZEDNIEGO.
DZIE¡ LICZONO OD WSCHODU DO ZACHODU S¸O¡CA
I PODZIELONY BY¸ ON NA 12 CZ¢ÂCI. NA PRZYK¸AD
GODZINA TRZECIA (EWANGELIA ÂW. MATEUSZA 20, 3 )
ODPOWIADA¸A MNIEJ WI¢CEJ NASZEJ DZIEWIÑTEJ
RANO. NA CO DZIE¡ GODZINY OKREÂLANO WED¸UG
ZJAWISK NATURALNYCH, TAKICH JAK: RANEK,
WIECZÓR, WSCHÓD S¸O¡CA, WIECZORNA BRYZA,
NAJBARDZIEJ GORÑCA PORA DNIA.

o której
wrócisz ?

gdy zacznie

wiaç wieczorny

wietrzyk

...NA PODSTAWIE WYKOPALISK ARCHEOLOGICZNYCH
WIADOMO, ˚E JU˚ 1000 LAT P.N.E. DLA OKREÂLANIA
GODZINY U˚YWANO KLEPSYDR, ZEGARÓW S¸ONECZNYCH
I GNOMONÓW

KTÓRA GODZINA ?

GNOMON ZE

SKALÑ

(w po∏udnie

trzeba pami´taç,

˝eby go obróciç

w przeciwnym

kierunku)

GNOMON
(pal wbity
w ziemi´)

ZEGAR

S¸ONE-

CZNY

KLEPSYDRA

Z PIASKIEM

LUB WODÑ

W IZRAELU WYKUWANO W

SKALE PODZIEMNE ZBIORNIKI

DO GROMADZENIA WODY

KOBIETY CHODZI¸Y W DÓ¸

I W GÓR¢ PO 93 SCHODKACH

I NOSI¸Y WOD¢

TO PRAWIE TAK, JAK JA,

KTÓRA ˚YJE W MIEÂCIE

˚EBY ODETCHNÑå ÂWIE˚YM

POWIETRZEM, MUSZ¢ ZROBIå

100 KM

PUSTYNIA I WODA

PODSTAWOWÑ CECHÑ

PUSTYNI JEST TO, ˚E TEREN

NIE ZATRZYMUJE WODY.

BEZ WODY,W WYSOKIEJ TEMPERATURZE CZ¸OWIEK

NIE MO˚E PRZE˚Yå NAWET JEDNEGO DNIA.

NIEKTÓRE ROÂLINY I ZWIERZ¢TA ZNALAZ¸Y JEDNAK

SPOSÓB NA PRZETRWANIE.

Mysz piramid lub mysz kangur
wychodzi z nory tylko w nocy, kiedy
jest ch∏odniej. Aby nie marnowaç
wody, prawie nie oddaje moczu.

NORA

MYSZY

zapas

nasion

WejÊcie zatkane, aby

zatrzymaç wilgoç

w norze.

DLA MIESZKA¡-

CÓW IZRAELA,

PUSTYNIA NIE JEST

TYLKO MIEJSCEM

JA¸OWYM I KAMIENISTYM.

PRZYWODZI TE˚ NA MYÂL WIELE

WSPOMNIE¡. PRZEDE WSZYSTKIM

UCIECZK¢ Z EGIPTU I SPOTKANIE Z BOGIEM

(II KSI¢GA MOJ˚ESZA 5, 1)

JEST TO MIEJSCE, GDZIE ODCZUWA SI¢ PRAGNIENIE, G¸ÓD I STRACH,

ALE RÓWNIE˚ MIEJSCE, GDZIE BÓG PROWADZI I CHRONI.

(V KS. MOJ˚ESZA 8,15)

DLATEGO NA PRZESTRZENI
WIEKÓW PUSTYNIA STAJE SI¢
UCIECZKÑ OD ˚YCIA
W CHAOTYCZNYM MIEÂCIE.
BIBLIA MÓWI O TYM, ˚E JAN
CHRZCICIEL UDAWA¸ SI¢
W¸AÂNIE NA PUSTYNI¢, ABY
MEDYTOWAå (ÂW. MATEUSZ
3, 1). RÓWNIE˚ PAN JEZUS
SP¢DZA WIELE DNI NA
PUSTYNI, ZANIM ZACZYNA
G¸OSIå NAUKI WÂRÓD
LUDZI.

(ÂW. MATEUSZ 4, 1)

ZIEMIA IZRAELA JEST UBOGA W WOD¢.
KA˚DA KROPLA JEST CENNA.
WODY POSZUKUJE SI¢, TRANSPORTUJE SI¢ JÑ I PRZECHOWUJE,
U˚YWAJÑC TECHNIK WYMAGAJÑCYCH WYSI¸KU I CIÑG¸EJ PRACY.

kamieƒ jako

przeciwci´-

˝ar

rami´

poid∏o

STUDNIA Z

˚URAWIEM

NA PUSTYNI MO˚NA
ZNALEèå WOD¢ KOPIÑC
STUDNIE. OTWÓR
STUDNI ZAMYKA SI¢
G¸AZEM.

deszcz

basen zbiorczy

GDY NIE MA èRÓDE¸,

W PODZIEMNYCH

BIIO

NIIK

H ZBIERA SI¢

WOD¢ DESZCZOWÑ.

NOSZENIE WODY ZE STUDNI JEST OBOWIÑZKIEM
KOBIET I DZIECI. STUDNIA I POID¸O SÑ
CENTRALNYM PUNKTEM OSADY, TAM ODBYWAJÑ
SI¢ POGAW¢DKI, WYMIANA OPINII;
TAM MAJÑ MIEJSCE PIERWSZE
KONTAKTY Z PRZEJEZDNYMI.

W MIASTACH WYKUWA SI¢ PODZIEMNE TUNELE
DOPROWADZAJÑCE WOD¢ ZE èRÓDE¸.

Jerozolima

Basen Siloe

Tunel o d∏ugoÊci 512 metrów

wykuty w skale na rozkaz króla

Hikiasza 2700 lat temu

êród∏o

Ghion

RZYMIANIE PO ZDOBYCIU PALESTYNY

BUDUJÑ AKWEDUKTY ZAOPATRUJÑCE

W WOD¢ DU˚E MIASTA. RYSUNEK

PRZEDSTAWIA AKWEDUKT

Z GÓRY KARMEL DO

CEZAREI.

93 stop-

nie wykute

w skale

zbiornik

êród∏o

Ghion

kana∏

WODA JEST DAREM RZADKIM I CENNYM,

A JEDNAK NIE DO POMYÂLENIA JEST

ODMÓWIENIE SPRAGNIONEMU KUBKA

WODY. W RODZINIE, W PEWNYCH PORACH

DNIA, MYCIE SI¢ NABIERA SPECJALNEGO

ZNACZENIA- POZWALA LUDZIOM CZUå SI¢

JAKBY ODNOWIONYMI, GOTOWYMI DO

MODLITWY I DZI¢KOWANIA BOGU.

BIBLIA MÓWI, ˚E JAN CHRZCICIEL ZANURZA

W WODZIE RZEKI JORDANU OSOBY, KTÓRE

CHCÑ ZMIENIå SWOJE ˚YCIE, NAWRÓCIå

SI¢ I ZACZÑå SPE¸NIAå WOL¢ BOGA.

WED¸UG MNIE ˚YDZI

POSZLI DO EGIPTU...

A POTEM WYSTARCZY, ˚E

WEJDZIESZ DO ÂRODKA

I JU

JESTEÂ

NIEWOLNIKIEM

...TAK JAK JA DO

SZKO¸Y…

WSZYSCY MÓWIÑ, ˚E

JEST TAM FAJNIE…

Egipt :

DWA SÑSIEDNIE KRAJE, ALE:

WIELKA RZEKA: NIL

REGULARNE WYLEWY

NANOSZÑ CO ROKU

˚YZNY MU¸

ZBIORY PEWNE

I OBFITE

DESZCZE ZIMOWE
NIEREGULARNE

LATA DOBRYCH
I N¢DZNYCH
ZBIORÓW

CZ¢STE
NIEURODZAJE

G¸ODNI PRZYBYWAJÑCY DO EGIPTU ZNAJDUJÑ
DOBRZE UPRAWIANÑ ZIEMI¢, KANA¸Y
NAWADNIAJÑCE PE¸NE RYB, SZEROKÑ RZEK¢
PE¸NÑ ¸ODZI, WIELKIE BUDOWLE I LUDNOÂå
ZORGANIZOWANÑ POD ABSOLUTNÑ W¸ADZÑ
FARAONA, UWA˚ANEGO ZA SYNA
BOGA S¸O¡CE.

miejsce schronienia

i niewolnictwa

IPT

uciek∏ do Egiptu

a jednak nie tam by∏a przysz∏oÊç ludu
Izraela. RzeczywiÊcie...

LUD NIEWOLNIKÓW BUN-
TUJE SI¢ POD PRZY-
WÓDZTWEM MOJ˚ESZA

PAN BÓG

ROZKAZUJE CI :

WYPUÂå MÓJ LUD !

DOÂå TEGO !

NIE MO˚EMY JU˚

WYTRZYMAå !

NA PUSTYNI, W CZASIE MARSZU DO KANAANU LUD
IZRAELA STAJE SI¢ WOLNY...

Niewolnictwo:

podporzàdkowanie osoby...

z odebraniem mo˝liwoÊci
decydowania o sobie
i posiadania

NIE DO WIARY ! COÂ

DLA LUDÓW

PRYMITYWNYCH ! !

...zlikwidowane w ubie-

g∏ym wieku

NIEWOLNICTWO

U LUDÓW PIERWOTNYCH

POKONANI STAWALI SI¢
NIEWOLNIKAMI I PRACOWALI
DLA ZWYCI¢ZCÓW.

W EGIPCIE

POST¢P PRAC PUBLICZNYCH
W EGIPCIE ZALE˚Y W DU˚YM
STOPNIU OD PRACY
NIEWOLNIKÓW I PRACY
OBOWIÑZKOWEJ, DO KTÓREJ
SÑ ZMUSZANI ROLNICY
W CZASIE WYLEWÓW NILU.
ZA PRAC¢ T¢, OTRZYMUJÑ
PO˚YWIENIE
I WYNAGRODZENIE.

W¸ASNOÂå

NEFER MAAT

NIEWOLNICY SÑ

JE¡CAMI WOJENNYMI.

TEN KTO ICH KUPI, STAJE

SI¢ ICH W¸AÂCICIELEM,

TAK JAK SI¢ JEST

W¸AÂCICIELEM

KROWY LUB STO¸U.

W IMPERIUM
RZYMSKIM

RZYM NIE MO˚E OBEJÂå SI¢ BEZ DARMOWEJ PRACY NIEWOLNIKÓW

ZGODNIE Z PRAWEM
RZYMSKIM,
NIEWOLNIK NALE˚Y
DO W¸AÂCICIELA,
KTÓRY MO˚E GO
TRAKTOWAå
WED¸UG W¸ASNEGO
UZNANIA.

plakietka z
nazwiskiem
w∏aÊciciela

stopy pomalowane
na bia∏o (aby
utrudniç ucieczk´)

˝elazna
obro˝a

300

DENARÓW

ROBOTNIK,

WIEK

20 LAT,

SILNY,

ZDROWY

Niewolnicy

Ludzie wolni

W staro˝ytnoÊci W epoce Imperium

NIIE

NIIK

KÓ

ÓW

W IZRAELU

W CZASACH S

NIEWOLNICY SÑ
JE¡CAMI WOJENNYMI
I WCHODZÑ W SK¸AD
RODZINY, KTÓRA ICH
KUPI¸A.

(KS. S¢DZIÓW

5, 30 I KRÓLÓW 5, 2)

BIBLIA WSPOMINA
RÓWNIE˚
NIEWOLNIKÓW
˚YDOWSKICH.

(I KS. MOJ˚ESZA 21, 2)

O, NIE !

przecie˝ jest

Sobota !

...i razem

z tym jest
ju˝ 6 lat...

NIEWOLNIK,
ZARÓWNO
POGA¡SKI JAK
I ˚YDOWSKI, MA
PRAWO DO
JEDNEGO DNIA
ODPOCZYNKU.

(II KS. MOJ˚ESZA
20, 8 –10)

NIEWOLNIK
˚YDOWSKI STAJE
SI¢ WOLNY PO
SZEÂCIU LATACH
PRACY. JEÂLI JEST
MU DOBRZE, MO˚E
ZOSTAå NA
ZAWSZE
U SWOJEGO
W¸AÂCICIELA.

(V KS. MOJ˚ESZA

15, 12 - 18).

RÓWNIE˚ KOBIETA-
JENIEC WOJENNY
CHRONIONA JEST
PRZEZ PRAWO.

(V KS. MOJ˚ESZA

21, 10 - 14)

W CZASACH KRÓLA SALOMONA STAWIA SI¢ WIELKIE BUDOWLE.
POTRZEBNE SÑ R¢CE DO PRACY. KRÓL ZARZÑDZA WI¢C OKRESOWE
PRACE PRZYMUSOWE.
(I KS. SAMUELA 8, 16 ; 1 KS. KRÓLÓW 5, 28 – 28).

NIEWOLNICY NIE SÑ

PRZEDMIOTAMI, LECZ

OSOBAMI I SÑ

CHRONIENI PRZEZ

PRAWO. ZGODNIE

Z P

NIEWOLNIK ˚YDOWSKI

MUSI BYå

TRAKTOWANY JAK

DOROS¸Y SYN,

A NIEWOLNIK

POGA¡SKI JAK SYN

MA¸OLETNI.

W EPOCE NOWEGO TESTAMENTU, W IZRAELU JEST NIEWIELU
NIEWOLNIKÓW, BO MA¸O JEST LUDZI BOGATYCH. W¸AÂCICIELE
MA¸YCH SKRAWKÓW ZIEMI NIE MOGÑ SOBIE POZWOLIå NA
LUKSUS ICH POSIADANIA . TYLKO NA DWORZE KRÓLEWSKIM JEST
DU˚O NIEWOLNIKÓW.

GDY HEBRAJCZYK STAJE SI¢ NIEWOLNIKIEM POGAN, RODZINA
I PRZYJACIELE NIE ZAPOMINAJÑ O NIM, LECZ STARAJÑ SI¢ GO
WYKUPIå.

Ile pracy !
Gdyby ktoÊ mi
pomóg∏... ale nie mog´
pozwoliç sobie na niewolnika,
ledwie wykarmiam swojà
rodzin´ !

DziÊ musimy zebraç pieniàdze na wykupie-
nie naszego brata Ben-Kobba,
niewolnika w Kirenii.

W CZASACH SALOMONA

PIELGRZYMI W JEROZOLIMIE,

GDY SPOJRZELI W GÓR¢...

WIDZIELI BASZTY, KOLUMNADY

I LUKSUSOWE BUDOWLE

A JA PATRZÑC

W GÓR¢ WIDZ¢

TYLKO

BLOKOWISKA

JEROZOLIMA

w epoce
królów

W CZASACH KRÓLA DAWIDA

GDY ˚YDZI DOCIERAJÑ DO ZIEMI KANAAN,

JEROZOLIMA JEST MA¸YM, NIC

NIEZNACZÑCYM MIASTECZKIEM

I NIE DECYDUJÑ SI¢ NAWET, BY

JÑ ZDOBYå.

DLA DAWIDA NATOMIAST JEST

IDEALNYM MIEJSCEM NA STOLIC¢.

MA PO¸O˚ENIE U¸ATWIAJÑCE

EWENTUALNÑ OBRON¢, WYDAJNE

èRÓD¸O WODY I ZNAJDUJE SI¢

W CENTRUM KRAJU - POMI¢DZY

PLEMIONAMI PÓ¸NOCNYMI

I PO¸UDNIOWYMI.

Âwiàtynia

Pa∏ac Salo-
mona

olina Tir

opeon

èród∏o

Gijon

W CZASACH

KRÓLA SALOMONA

ROZBUDOWUJÑC MIASTO

W KIERUNKU PÓ¸NOCNYM,

SALOMON PRZEKSZTA¸CA JE

W DU˚Ñ STOLIC¢, ZE ÂWIÑTYNIÑ

I PA¸ACEM. TWORZÑ ONE KOMPLEKS

„WYSOKIEJ JEROZOLIMY”, KTÓRA

ZACHWYCA PIELGRZYMÓW PRZYBYWAJÑCYCH

Z „NISKIEGO MIASTA”. PODNOSZÑC WZROK,

PODZIWIAJÑ BASTIONY, KOLUMNADY

I LUKSUSOWE BUDOWLE..

olina Cedr

Pa∏ac
Dawida

Basen

Siloe

SALOMON ZACZYNA
BUDOWAå ÂWIÑTYNI¢ NA
TERENIE KUPIONYM PRZED
LATY PRZEZ JEGO OJCA
DAWIDA OD GEBUSEO
ARUMA. WYNAJMUJE
DOBRYCH ARCHITEKTÓW OD
KRÓLA HIRAMA I KUPUJE PNIE
S¸YNNYCH CEDRÓW
LIBA¡SKICH, KTÓRE MORZEM
-W FORMIE TRATW-, A POTEM
LÑDEM, DOCIERAJÑ DO
JEROZOLIMY.
KAMIE¡ WO˚ONY JEST
Z KAMIENIO¸OMÓW JUDEI.
P¸YTY Z DREWNA, POKRYTE
Z¸OTÑ I MIEDZIANÑ BLACHÑ,
STANOWIÑ WSPANIA¸E
WYKO¡CZENIE ÂWIÑTYNI.

PRZY BUDOWIE PRACUJE
PRZEZ SIEDEM LAT
100.000 LUDZI.

Lewici stró˝e

Miejsce NajÊwi´tsze, gdzie
tylko raz w roku mo˝e
wejÊç najwy˝szy kap∏an,
aby z∏o˝yç ofiar´

magazyn

2 stra˝ników

przed ka˝dym
magazynem

Lewici
budowniczowie

Lewici
którzy piekà
chleb

kap∏an

o∏tarz
ofiarny

basen z bràzu do
ablucji

kap∏an

badajàcy
chorego

Lewici
spisujàcy dary

ZA CZASÓW SALOMONA,
RELIGIA W IZRAELU
ZACZYNA PRZYJMOWAå
FORM¢ RELIGII
PA¡STWOWEJ, TAK JAK W
PA¡STWACH OÂCIENNYCH.
OTO S¸OWA JAKIMI
PROROK JEREMIASZ,
WIELE LAT PÓèNIEJ, WITA¸
WSZYSTKICH
WCHODZÑCYCH DO
ÂWIÑTYNI:
(JEREMIASZ 7, 3B-7A)

UWAGA

S∏uchajcie tego

co mówi Pan WszechÊwiata,

Bóg Izraela…Nie wierzcie tym,

którzy nie przestawali mówiç:

„ JesteÊmy bezpieczni! Posiada-

my Êwiàtyni´ Pana,

Êwiàtyni´ Pana,

Êwiàtyni´ Pana…”

Oni was zwodzà!

Raczej zmieƒcie naprawd´

wasze post´powanie

i zachowanie.

Bàdêcie sprawiedliwi

w stosunku do bliênich.

Nie wykorzystujcie obcych,

sierot i wdów!

Skoƒczcie z rozlewem krwi

niewinnych na tej ziemi!

Przestaƒcie czciç obce bóstwa!

Przyniosà wam same nieszcz´-

Êcia!

Je˝eli mnie pos∏uchacie, pozwol´

wam pozostaç na tej ziemi…

NA DWORZE KRÓLA SALOMONA

MIESZKA¸O Z NIM...

...700 ˚ON

I 300 NA¸O˚NIC...

...CÓRKI, SYNOWIE, S¸U˚BA

I STRA˚...

CZY NIE CIERPIELI

PRZYPADKIEM NA

KLAUSTROFOBI¢ ?

KRÓL PRZYJMUJE A

RÓ

ÓW

ZAPRZYJAèNIONEGO KRAJU, KTÓRZY
SK¸ADAJÑ CENNE DARY : WYROBY ZE SREBRA
I Z¸OTA, HAFTOWANE TKANINY, RZADKIE
PRZYPRAWY, PACHNÑCE OLEJKI. BIBLIA MÓWI
TE˚ O DARACH JESZCZE BOGATSZYCH;
KRÓLOWIE MOGLI OTRZYMYWAå STADA OWIEC
I BARANÓW, A NIEKIEDY CA¸E WSIE I MIASTA.

DELEGACJA WPROWADZANA
JEST PRZEZ K

RÓ

ÓLLE

KIIE

OLLD

A, KTÓRY KIERUJE

CEREMONIÑ, ON RÓWNIE˚
WCZEÂNIEJ ZAWIADAMIA
MIASTO O WIZYCIE WA˚NYCH
GOÂCI. PÓèNIEJ SK¸ADA
KRÓLOWI RELACJ¢
O KOMENTARZACH
MIESZKA¡CÓW NA TEMAT
WIZYTY. W SALI TRONOWEJ
OBECNY JEST RÓWNIE˚
S

Z K

RÓ

ÓLLA

A, KTÓRY

SKRUPULATNIE PRZEGLÑDA
DARY, BY JE PÓèNIEJ SPISAå.

NA DWORZE

KRÓLEWSKIM

KRÓLEWSKI HAREM

W kraju, w którym dopuszczalne
jest wielo˝eƒstwo, posiadanie
haremu jest oznakà bogactwa
i w∏adzy. Mówi∏o si´, ˝e Salomon
mia∏ 700 ˝on i 300 na∏o˝nic.
Ma∏˝eƒstwa s∏u˝y∏y do
tworzenia przymierzy,
potwierdzenia praw
i zagwarantowania
podatków. Harem
królewski przechodzi∏
z króla na króla.

SYNOWIE I CÓRKI KRÓLA

Córki króla ˝yjà w pa∏acu pod opiekà kobiet. Zostajà

bardzo m∏odo wydane za mà˝ za dostojników dworu lub

królów z zaprzyjaênionych krajów. Synowie ˝yjà

w pa∏acu wychowywani najpierw przez niaƒki, potem

przez opiekunów wybranych spoÊród osobistoÊci

miasta. Gdy stajà si´ pe∏noletni, mogà

przejmowaç funkcje w pa∏acu.

Nast´pca tronu wychowywany jest na

innych zasadach.

GO¡CY

Jest to pluton eskorty,

który biegnie przed wozem króla,

w czasie podró˝y. Goƒcy majà
swojà sal´ obok wejÊcia do pa∏acu.

Tam przechowujà tarcze

z bràzu, których u˝ywajà,

gdy eskortujà króla do

Âwiàtyni. Pe∏nià oni

równie˝ rol´ stra˝y

w pa∏acu.

MISTRZ PA¸ACU

Ten najwy˝szy funkcjonariusz

pa∏acu jest cz´sto

wspominany w ksi´gach: Królów

i Izajasza.

Poza Biblià tytu∏ ten znajdujemy na p∏y-

cie nagrobkowej Siloe oraz na odcisku

piecz´ci. Uprawnienia Mistrza Pa∏acu sà

bardzo szerokie. Przypominajàc jednemu

z funkcjonariuszy pa∏acowych, ˝e zostanie Mistrzem

Pa∏acu, prorok Izajasz mówi: „ Daj´ mu do r´ki klucze od

pa∏acu Dawida, jeÊli on go otworzy, nikt inny go nie zamknie.

Gdy on zamknie pa∏ac, nikt inny go nie otworzy”. RzeczywiÊcie

Mistrz Pa∏acu otwiera drzwi do biur pa∏acowych. Przez jego r´ce

przechodzà wszystkie sprawy kraju, wszystkie wa˝ne dokumenty

muszà byç opatrzone jego piecz´cià, podlegajà mu te˝ wszyscy

funkcjonariusze pa∏acowi.

WIELKA DAMA

Tak nazywano matk´ króla
i mia∏a ona wyjàtkowo
wysokà pozycj´ na dworze.

ÂWITA KRÓLEWSKA

Rodzinie królewskiej s∏u˝y
Êwita. Cz∏onkowie jej
nazywani sà „s∏ugami króla”.
Znalezione zosta∏y piecz´cie
z napisem „s∏uga króla”
i imieniem w∏aÊciciela.

JAK ZAOPATRUJE
SI¢ PA¸AC
KRÓLEWSKI

W czasach Salomona, kraj
podzielony jest na 12
dystryktów. Ka˝dy z nich przez
jeden miesiàc dostarcza
do pa∏acu ˝ywnoÊç
dla wszystkich jego

mieszkaƒców oraz
pasz´ dla zwierzàt
pociàgowych
i koni.

GIERMEK KRÓLEWSKI

Król, który cz´sto wojuje, ma
swego osobistego giermka,
zwanego „nosicielem broni
królewskiej”. Taki tytu∏
otrzyma∏ Dawid, kiedy zosta∏
powierzony Saulowi.
Od czasu wprowadzenia przez
Salomona do armii wozów
bojowych, giermka nazywa
si´ „trzecim”, bowiem na
wozie jest trzech m´˝czyzn:
jeden powozi, drugi walczy,
a trzeci podaje broƒ.

CZYTA¸AM DZISIAJ,

˚E KIEDYÂ PRZED

PÓJÂCIEM NA WOJN¢,

MODLONO SI¢...

SK¸ADA¸O SI¢ OFIARY

I PROSI¸O BOGA O POMOC...

DZISIAJ, ZANIM ZDÑ˚YMY

POMYÂLEå, ˚E B¢DZIE

WOJNA, JU˚ MAMY JÑ NA

˚YWO W TELEWIZJI…

studnia jest

nasza !

ZASIEDLENIE ZIEM KANAAN, ZABRANYCH CZ¢ÂCIOWO KANAE¡CZYKOM, JEST WYNIKIEM
DZIA¸ANIA PLEMION, LUB CZ¢ÂCI PLEMION, A NIE ZORGANIZOWANEJ ARMII. ODBY¸O
SI¢ ONO POPRZEZ POWOLNE ZASIEDLANIE, A NIE W WYNIKU BITEW.

W PÓèNIEJSZYCH CZASACH, KIEDY GROZI¸O
NIEBEZPIECZE¡STWO ZE STRONY WYSIEDLONYCH
KANAAE¡CZYKÓW, SÑSIEDNICH LUDÓW LUB INNYCH
WROGÓW, PLEMIONA ¸ÑCZY¸Y SI¢ W RODZAJ
POSPOLITEGO RUSZENIA

byliÊmy tu

pier

wsi !

W ZAMIERZCH¸YCH CZASACH, GDY LUD
IZRAELA PROWADZI¸ KOCZOWNICZY
TRYB ˚YCIA, NIE BY¸O REGULARNEJ ARMII.
KA˚DY M¢˚CZYZNA MUSIA¸ BYå GOTÓW
DO OBRONY DÓBR I PRAW

PLEMIENIA PRZED WROGAMI.

A W

WII¢

¢C

ZACZYNAMY T¢

BITW¢, CZY NIE

W CZASACH KRÓLA S

ULLA

A, PLEMIONA IZRAELSKIE WIELOKROTNIE

¸ÑCZY¸Y SI¢ PRZECIWKO WSPÓLNYM WROGOM, ALE RÓWNIE˚
W TYCH PRZYPADKACH NIE TWORZY¸Y ONE PRAWDZIWEJ ARMII.
WALCZONO W ZWYCZAJNYCH WIEJSKICH ODZIENIACH. U˚YWANO
BRONI, KTÓRÑ TRZYMANO W DOMU (S

Y II P

E). H

E¸

¸M

I P

E BY¸Y RZADKOÂCIÑ, GDY˚ BY¸Y BARDZO DROGIE.

W TEJ SYTUACJI BITWY NA OTWARTYM POLU NIE DAWA¸Y
ZADOWALAJÑCYCH REZULTATÓW, NATOMIAST SUKCESY ODNOSZONE
BY¸Y W W

ALLC

E P

J LUB DZI¢KI SPRYTOWI GRUP

NAJDZIELNIEJSZYCH WOJOWNIKÓW.

„Hereb” –
sztylet lub
szpada

w zale˝noÊci
od d∏ugoÊci

∏uk
i strza∏y

proca i
kamienie

tarcza
za skóry

dzida lub w∏ócznia

WOJNA

zakrzywiona
szabla

AJAJ!

POWSTAJE KAWALERIA

KRÓL D

WIID

D ZACZYNA TWORZYå W

E. JEGO SYN SALOMON, ABY

UTRZYMAå ZDOBYCZE TERYTORIALNE

OJCA, TWORZY MOCNE JEDNOSTKI

ALLE

RIIII Z WOZAMI BOJOWYMI.

FIIK

E MIASTA W PUNKTACH

STRATEGICZNYCH KRAJU I UTRZY-

MUJE TAM UZBROJONE ODDZIA¸Y

KOMUNIKAT

WOJENNY

RIIB

B, KRÓL

ASYRYJSKI, ROZBIJA

OBÓZ POD MURAMI

MIASTA LLA

HIIS

I WYSY¸A DO¡ POS¸ÓW

Z ˚ÑDANIEM ODDANIA

MIASTA.

NEGOCJACJE NIE DAJÑ

REZULTATU, ZACZYNA SI¢

WI¢C O

BLL¢

¢˚

˚E

NIIE

E . NAPASTNICY

BUDUJÑ NASYPY ZIEMNE,

PO KTÓRYCH PODTACZAJÑ

OBUDOWANE DRZEWEM T

(RUCHOME BELKI Z METALOWÑ

G¸OWICÑ) DO ROZBIJANIA MURÓW.

OBRO¡CY RZUCAJÑ ZAPALONE

POCHODNIE, STRZA¸Y I KAMIENIE.

POPRZEZ WYRWY W MURACH

NAPASTNICY DOSTAJÑ SI¢

O M

MIIA

A,, K

TÓ

ÓR

E Z

701 ROK P.N.E. OBL¢˚ENIE LACHIS (MIASTA UFORTYFIKOWANEGO
PRZEZ ROBOAMO) Z P¸ASKORZEèBY ZNALEZIONEJ W NINIWIE.

SKUTKI WOJNY

DLA ZWYCI¢˚ONYCH NIE MA LITOÂCI.

MIASTA ZOSTAJÑ OGO¸OCONE

I Z

RÓ

ÓW

E Z

Z Z

ZIIE

MIIÑ

Ñ. MIESZKA¡CY

WYMORDOWANI, WZI¢CI DO NIEWOLI

LUB ZMUSZENI DO P¸ACENIA

OGROMNYCH D

NIIN

ASYRYJCZYCY I BABILO¡CZYCY

PRAKTYKUJÑ TE˚ M

E W

NIIA

A..

SÑSIAD Z GÓRY JEST

ORDYNATOREM W

SZPITALU

TEN Z LEWEJ

JEST

NOTARIUSZEM

TEN Z PRAWEJ

S¢DZIÑ,

WSZYSCY

TACY WA˚NI...

CZUJ¢ SI¢ TAKI

MA¸Y

I NIEWA˚NY...

POT¢˚NI I NIEBEZPIECZNI
SÑSIEDZI

ZIEMIA IZRAELA (OD ROKU 922 P.N.E. PODZIELONA NA
K

RÓ

ÓLLE

O IIZ

ELLA

A,, ZE STOLICÑ PRZENIESIONÑ PÓèNIEJ DO

RIIII I K

RÓ

ÓLLE

O J

Y,, ZE STOLICÑ W J

OLLIIM

MIIE

SÑSIADUJE:
NA PO¸UDNIOWYM ZACHODZIE Z E

GIIP

NA PÓ¸NOCNYM WSCHODZIE Z A

RIIÑ

NA PO¸UDNIOWYM WSCHODZIE Z B

BIILLO

NIIÑ

TAKIE PO¸O˚ENIE NIE GWARANTUJE
ANI POKOJU, ANI SPOKOJU.

ASYRYJCZYCY TO PRAWDZIWI SPECJALIÂCI OD WOJNY: RÓWNIE˚ DLATEGO,
˚E ZIEMIA ICH JEST NIEURODZAJNA I ABY PRZE˚Yå MUSZÑ RABOWAå.

WSZYSCY M¢˚CZYèNI

ODBYWAJÑ S¸U˚B¢

WOJSKOWÑ.

TECHNIKI WALKI
OPRACOWYWANE SÑ
PRZEZ SPECJALISTÓW.

ARMIA JEST DOBRZE

ZORGANIZOWANA.

p∏askorzeêba

z Niniwy

jeƒcy hebrajscy na kolanach przed

Senacheribem b∏agajà o litoÊç

DLA ZWYCI¢˚ONYCH NIE MA RATUNKU.
CI, KTÓRZY PRZE˚YJÑ W MIASTACH
ZOSTAJÑ SKAZANI NA WYGNANIE.
LUDNOÂå WSI MUSI SK¸ADAå
OLBRZYMIE DANINY. TAKI B¢DZIE
KONIEC K

RÓ

ÓLLE

A IIZ

ELLA

A, KTÓRE

NAPADNI¢TE, ZRUJNOWANE
I POZBAWIONE ZASOBÓW LUDZKICH,
ZNIKNIE NA ZAWSZE Z HISTORII
W 722 ROKU P.N.E.

Lev, król Izraela, kl´czy przed

Salmanasarem III.

Obelisk pochodzàcy z Nimrud

DOPIERO STO LAT PÓèNIEJ IMPERIUM ASYRYJSKIE OS¸ABIONE KILKOMA BUNTAMI, ZOSTAJE ROZBITE JEDNOCZESNYMI ATAKAMI
Z PÓ¸NOCY I PO¸UDNIA, GDZIE B

BIILLO

NIIA

A WRACA DO EKSPANSYWNEJ POLITYKI..

Niniv

Samaria

Jerozolima

Babilon

YRIA

LONIA

IZRAE

JUDEA

GIPT

PO ZWYCI¢STWIE NAD ASYRIÑ, BABILONIA PRZE˚YWA
NOWY OKRES EKSPANSJI I ROZKWITU.

pa∏ac
Nabuchodonozora

Âwiàtynia

Marduka

wiszàce

ogrody

ulica Âwi´ta

muzeum i

biblioteka

brama

Isthara

Babiloƒczycy
piszà pismem
klinowym na glinianych
tabliczkach, które
po wypaleniu stajà si´
trwa∏e jak ceg∏y.
Sà one segregowane
i umieszczane
w ogromnych
bibliotekach.

Babiloƒczykom

zawdzi´czamy

pierwszà map´ nieba

i podzia∏ na planety

i gwiazdy.

zestaw

zadaƒ

z geometrii

sprzed

3800 lat

BABILONIA I KRÓLESTWO JUDY

W TRAKCIE WOJEN EKSPANSYJNYCH PROWADZONYCH PRZEZ BABILO¡CZYKÓW MA¸E K

RÓ

ÓLLE

Y ZOSTAJE PODBITE. TRACI NIEZALE˚NOÂå I ZMUSZONE JEST DO P¸ACENIA DANIN

ZWYCI¢ZCOM. PO DWÓCH NIEUDANYCH POWSTANIACH, JEROZOLIMA WRAZ ZE ÂWIÑTYNIÑ
ZOSTAJÑ ZBURZONE, A WI¢KSZOÂå LUDNOÂCI DEPORTOWANA (587ROK P.N.E.)
WYDAWAå BY SI¢ MOG¸O,
˚E WSZYSTKO JEST SKO¡CZONE,
A LUD IZRAELA PRZESTANIE
ISTNIEå.
TYMCZASEM...

UPADEK IMPERIUM BABILO¡SKIEGO

NA WSCHÓD OD BABILONII ROZCIÑGA SI¢ KRÓLESTWO PERSJI RZÑDZONE PRZEZ KRÓLA CIRO. PO
KOLEJNYCH ZDOBYCZACH W ROKU 539 P.N.E. ARMIA PERSKA ZDOBYWA BABILONI¢, OS¸ABIONÑ
WALKAMI WEWN¢TRZNYMI. MIASTO, KTÓRE WYDAWA¸O SI¢ NIE DO ZDOBYCIA, ZOSTAJE WCIELONE
DO IMPERIUM PERSKIEGO. DZI¢KI TOLERANCYJNEJ POLITYCE NOWEGO MONARCHY, DEPORTOWANI
I WYGNANI MOGÑ WRÓCIå NA SWOJE ZIEMIE.
W TEN SPOSÓB, PO 50 LATACH WYGNANIA, ˚YDZI PRZYWIÑZANI DO PRZESZ¸OÂCI I TRADYCJI,
UDAJÑ SI¢ W D¸UGÑ DROG¢, BY POWRÓCIå DO DOMU.

kana∏y

CO ROBISZ

POMAGAM ATLASOWI

PODTRZYMYWAå

NIEBO!

PRZECIE˚ OPOWIEÂå

O ATLASIE, KTÓRY

PODTRZYMUJE ÂWIAT,

NAPRAWD¢?

TO TYLKO BAJKA

WSZECHÂWIAT

widziany

przez...

STARO˚YTNE LUDY, Z KTÓRYCH KA˚DY
MA W¸ASNÑ WIZJ¢ ÂWIATA:

W IZRAELU, WYOBRA˚ENIE
O BUDOWIE ÂWIATA KSZTA¸TUJE SI¢
W WYNIKU SCIERANIA SI¢ POGLÑDÓW
HEBRAJCZYKÓW Z POGLÑDAMI
BABILO¡CZYKÓW.
ZIEMIA WYOBRA˚ANA JEST JAKO
PLATFORMA OTOCZONA MORZAMI,
PODTRZYMYWANA PRZEZ KOLUMNY
SI¢GAJÑCE W NIESKO¡CZONOÂå.
FIRMAMENT TWORZY KOPU¸¢, NA
KTÓREJ ZAWIESZONE SÑ GWIAZDY
I KTÓRA ZATRZYMUJE WOD¢.
DESZCZ PADA PRZEZ OTWORY
W KOPULE.

U, BÓG POWIETRZA I ÂWIAT¸A ODDZIELA CÓRK¢ N

T, BOGINI¢ NIEBA, OD BOGA ZIEMI G

B. W CIÑGU DNIA BÓG S¸O¡CA R

A P¸YWA

¸ODZIÑ POMI¢DZY ZIEMIÑ A NIEBEM. W NOCY NATOMIAST ODPOCZYWA W CIELE N

T, ABY ODRADZAå SI¢ KA˚DEGO RANKA.

LUDY PÓ¸NOCY WYOBRA˚AJÑ SOBIE ÂWIAT, JAKO OGROMNE

DRZEWO ROSNÑCE W ÂRODKU OKRÑG¸EJ TARCZY, OBLANEJ

OCEANEM. DRZEWO PODTRZYMYWANE JEST TRZEMA KORZENIAMI,

Z KTÓRYCH KA˚DY WRASTA W G¸ÑB INNEGO KRÓLESTWA. SÑ TO:

KRÓLESTWO LUDZI, LODOWYCH GIGANTÓW I ZMAR¸YCH.

DZIE¡ I NOC REPREZENTUJÑ WÓZ I ¸ÓDè, KTÓRE NA ZMIAN¢

POJAWIAJÑ SI¢ NA NIEBIE LUB ZANURZAJÑ W WODACH OCEANU.

W INDIACH, JEDNO Z PLEMION WIERZY, ˚E ZIEMIA PODTRZYMYWANA

JEST PRZEZ S¸ONIE, A ICH RUCHY POWODUJÑ TRZ¢SIENIA ZIEMI.

MAJOWIE WYOBRA˚AJÑ
SOBIE, ˚E ZIEMIA OPIERA
SI¢ NA OGROMNYM
W¢˚U, UNOSZÑCYM SI¢
NA WODACH OCEANU;
POD NIÑ, 9 KUL
PIEKIELNYCH,
RZÑDZONYCH KA˚DA
PRZEZ BOGA BOLANTIKU,
NAD NIÑ 13 KUL
NIEBIA¡SKICH,
RZÑDZONYCH PRZEZ
BOGÓW OXLAHUNTIKU.

Z CZTERECH STRON
ÂWIATA, CZTERECH
BAKABÓW PODTRZYMUJE
NIEBO.

I POMYÂLEå, ˚E KIEDY

GRECY ZAW¸ADN¢LI BLISKIM

WSCHODEM,…

˚YDZI ZACZ¢LI MÓWIå PO

GRECKU, UBIERAå SI¢

I MYÂLEå TAK, JAK GRECY

NIE DO WIARY !

CZEÂå !

WYCHODZ¢ NA

CHWIL¢!

HELLO!

ROZPRZESTRZENIANIE SI¢

ALEKSANDER
MACEDO¡SKI

rozprzestrzeniajà si´ w ca∏ym

ówcze snym Êwiecie...

- rok urodzenia

356 p.n.e.

- rok Êmierci

323 p.n.e.

pochodzenie

acceed

niia

a;;

(pó∏nocna Grecja)

W ROKU 335 P.N.E. ALEKSANDER ZDOBYWA ZIEMIE NA
WSCHODZIE A˚ DO GRANIC INDII. NARODY ODLEG¸E
O TYSIÑCE KILOMETRÓW PO RAZ PIERWSZY STYKAJÑ SI¢ ZE
SOBÑ. NAST¢PUJÑ OLBRZYMIE ZMIANY. DLA JEDNYCH ZWI¢KSZA
SI¢ DOBROBYT, WÂRÓD INNYCH ROÂNIE NIEZADOWOLENIE.

BOGACI STAJÑ SI¢ CORAZ BOGATSI, A BIEDNI CORAZ BIEDNIEJSI.
STWORZYWSZY IMPERIUM BEZ GRANIC, ALEKSANDER
MACEDO¡SKI UMIERA M¸ODO, A JEGO GENERA¸OWIE DZIELÑ
MI¢DZY SIEBIE TERYTORIUM.

NII

LEED

FIIL

OFFO

WIIEE

J¢

¢Z

S S

Z Z

T T

U U

A A

R R

E E

L L

I IGG

I IAA

O O

Ó Ó

C C

IIAA

ÑÑ

D H

HIIS

SZZP

NIIII A

A˚˚ P

O G

NIICCE

E CCH

HIIN

kultury
greckiej

CHÓ

WSC

HÓ

DLA IZRAELA
INWAZJA OBCYCH
NIE JEST
NOWOÂCIÑ

WPROWADZANIE KULTURY GRECKIEJ PRZEZ JEDNYCH JEST MOCNO
POPIERANE, WÂRÓD INNYCH ZNAJDUJE GORÑCYCH PRZECIWNIKÓW.

Dzieƒ dobry Szymonie ! Co ci´ sprowadza w te strony?

Salam Azaria !

Nie pozna∏em ci´ w tym przebraniu!

Podobajà mi si´ greckie ubiory. Powiem ci nawet, ˝e lubi´
czasem pójÊç do ∏aêni !

No to rzeczywiÊcie ! Nie znosz´ tego ! Kult cia∏a

i nudyzm, to wstyd. By∏oby lepiej, gdyby mania ma∏po-

wania Greków tu nie dotar∏a ! To si´ êle skoƒczy !

Bez przesady !

Dzi´ki kulturze greckiej powia∏o Êwie˝oÊcià,

jest bardziej „mi´dzynarodowo”!

Nie wiesz chyba co mówisz ! JeÊli nie

b´dziemy wierni swoim tradycjom, najeêdêcy

poch∏onà nas, nasze pola i nasze dzieci !

Mo˝na przecie˝ byç nowoczesnym

i jednoczeÊnie wiernym swoim tradycjom.

Nie ! nie !

Je˝eli dostosujemy si´ do nowej kultury,

nasz biedny kraj nigdy ju˝ nie b´dzie wolny!

Nie bàdê takim pesymistà, pomyÊl o zaletach u˝ywania wspólnego j´zyka

w interesach i kontaktach zagranicznych, to wspania∏e!

Có˝, jest to wygodne dla bogatych kupców, takich jak ty, ale inni, biedni z tego nie

korzystajà. Tymczasem wszyscy, bogaci i biedni straciliÊmy wolnoÊç,

naszà Êwiàtyni´ sprofanowano.

˚ycie nasze sta∏o si´ koszmarem.

KULTURA GRECKA
ROZPRZESTRZENIA SI¢

W NAJSTARSZYCH SYNAGOGACH,
POMIMO BIBLIJNEGO ZAKAZU,
ZNALEZIONO RYSUNKI, FRESKI I MOZAIKI
Z MOTYWAMI ÂWIATA ROÂLINNEGO
I ZWIERZ¢CEGO, Z MISTYCZNYMI
SYMBOLAMI I ÂMIA¸YMI WYOBRA˚ENIAMI
POSTACI CZ¸OWIEKA.
TOLERANCJA RABINÓW BY¸A TAK DU˚A,
˚E POZWALANO NA DEKOROWANIE
ÂWIÑTY¡ MALOWID¸AMI
PRZEDSTAWIAJÑCYMI SCENY
Z MITOLOGII GRECKIEJ.

niektóre

postaci

z fresków

w synagodze

urra

a E

urro

w Syrii,

zbudowanej

w 200 p.n.e.

i zburzonej

w 256 n.e..

ASYR

YJCZY

BABILO¡-

CZYCY

EGIPCJANIE

PERSOWIE

MACE-

DO¡CZY

SYR

YJCZY

DLACZEGO

P¸ACZESZ PRZY

ÂCIANIE ?

NIE CHC¢, ˚EBY

KTOÂ MNIE WIDZIA¸

A TERAZ CI¢ WIDZ¢

TERAZ ZNÓW CI¢ NIE

WIDZ¢

RZYMIANIE

W PALESTYNIE

TERYTORIUM, KTÓRE INTERESUJE WIELE NARODÓW

JEROZOLIMA

EUROP

AFR

YKA

AZJ

EGIPT

SYRIA

JEROZOLIMA

MEZOPOTAMIA

PALESTYNA, OJCZYZNA ˚YDÓW W STARO˚YTNOÂCI, A DZIÂ CZ¢ÂCIOWO
PA¡STWO IZRAELSKIE, JEST NIEWIELKA (NIECO MNIEJSZA OD BELGII),
ALE JEJ PO¸O˚ENIE GEOGRAFICZNE SPRAWIA, ˚E WZBUDZA
ZAINTERESOWANIE WIELKICH MOCARSTW.

W TRAKCIE NIEUSTANNYCH WOJEN ZABORCZYCH,
RZYMIANIE PODBIJAJÑ PALESTYN¢ OKO¸O 60 ROKU P.N.E.

W CIÑGU PONAD 500 LAT, WSZYSTKIE
TE LUDY WALCZÑ O PANOWANIE
NAD TYM WA˚NYM KORYTARZEM
LÑDOWYM, ¸ÑCZÑCYM WSCHÓD
Z ZACHODEM.

ASYR

YJCZY

BABI-

LO¡CZY

EGIPCJANIE

PERSOWIE

MACE-

DO¡CZY

SYR

YJCZY

NOWA PROWINCJA

PO OSTATNIM PODBOJU, JUDEA ZNAJDUJÑCA SI¢ NA
PO¸UDNIU PALESTYNY, ZOSTAJE MNIEJSZÑ PROWINCJÑ
IMPERIUM RZYMSKIEGO. ADMINISTRUJE NIÑ:

GUBERNATOR

3000 ˝o∏nierzy

+ 500

w Jerozolimie

w czasie Êwiàt

CESARZ

RADA STARSZYCH

wielkie konsylium hebrajskie do spraw

wewn´trznych i religijnych:

70 przedstawicieli wy˝szych klas +

Najwy˝szy Kap∏an

˚YDOWSKA RODZINA

KRÓLEWSKA

Herod i jego potom-
kowie + gwardia

najemna

RZYM

Z POZYCJI ˚YDÓW

POD PANOWANIEM RZYMIAN, ˚YDZI MAJÑ PEWNÑ
AUTONOMI¢. JEDNAK KULT CESARZA,
PRZEMOC ˚O¸NIERZY I CO ROKU WY˚SZE
PODATKI STAJÑ SI¢ NIE DO WYTRZYMANIA
DLA LUDNOÂCI.

Widzisz, ˝e gwarantujemy

wam pokój ?

Dlaczego wi´c jest wsz´dzie tylu
˝o∏nierzy ?

W∏aÊnie dla zapewnienia

pokoju.

Mo˝e tak, ale wystarczy zrobiç nie-

odpowiedni ruch r´kà, a trafia si´ do

wi´zienia lub zostaje ukrzy˝owanym !

JeÊli jesteÊcie pos∏uszni, wszystko

jest dla was: nowe, bezpieczne drogi,
cyrki, teatry, odbudowana Êwiàtynia,
w dodatku nie odbywacie s∏u˝by

wojskowej dzi´ki tej waszej sobocie.

OczywiÊcie, ale to wszystko za

nasze pieniàdze!

Nie mówiàc ju˝ o bogactwach

wywo˝onych do Rzymu.

Podatki nas przygniatajà, ludzie nie

mogà ju˝ wytrzymaç... nie wiem jak

to si´ skoƒczy!

JED

YNY !

BUNTY
PRZECIWKO
RZYMIANOM SÑ
CZ¢STE I ZAWSZE
KRWAWO
T¸UMIONE.

WIELKIE BUNTY

SYTUACJA LUDNOÂCI JEST KRYTYCZNA:
CH¸OPI ZACIÑGAJÑ D¸UGI I TRACÑ ZIEMI¢,
W MIASTACH JEST CORAZ WI¢CEJ BIEDOTY.

TWORZÑ SI¢ GRUPY UZBROJONYCH REBELIANTÓW

I WSPÓLNOTY RELIGIJNE CA¸KOWICIE ODDZIELONE
OD ˚YCIA W KRAJU.

WAÂNIE POMI¢DZY NAST¢PCAMI HERODA, OS¸ABIAJÑ W¸ADZ¢.

POLITYKA GUBERNATORA JEST CORAZ TWARDSZA. WRESZCIE

W 66 ROKU N.E. WYBUCHA P

PIIE

Y W

WIIE

ELLK

KII B

ZRYWA SI¢ DO WALKI CA¸A PALESTYNA.
REBELIANCI ODNOSZÑ PIERWSZE
SUKCESY. IMPERIUM WYSY¸A DO
PALESTYNY CZTERY LEGIONY
(OK. 4.000 ˚O¸NIERZY).

LEGIONY ZWYCI¢˚AJÑ NA PÓ¸NOCY (W GALILEI), JUDEA BRONI SI¢.

W 70 ROKU N.E. MURY JEROZOLIMY ZOSTAJÑ ZBURZONE, ÂWIÑTYNIA

ZAMIENIONA W GRUZY. NIGDY JU˚ NIE B¢DZIE ODBUDOWANA.

131 ROK N. E. WYBUCHA D

GII W

WIIE

ELLK

KII B

PO CZTERECH LATACH OPORU, JEROZOLIMA ZOSTAJE

ZNOWU ZDOBYTA PRZEZ RZYMIAN. ZOSTAJE ODBUDOWANA

JAKO MIASTO POGA¡SKIE. ˚YDOM NIE WOLNO DO NIEJ WCHODZIå.

PONAD MILION OFIAR ÂMIERTELNYCH,

100.000 WI¢èNIÓW- W CZ¢ÂCI WYWIEZIONYCH

DO RZYMU.

JEDEN Z LEGIONÓW BUDUJE STA¸Y OBÓZ W JEROZOLIMIE.

PÓèNIEJ ˚YDZI OTRZYMUJÑ

POZWOLENIE NA WEJÂCIE

DO MIASTA, ALE TYLKO,

BY OP¸AKIWAå ZBURZENIE

ÂWIÑTYNI POD

„„M

M P

P¸

¸A

U””.

„S¸UCHAJ IZRAELU,

PAN JEST NASZYM

BOGIEM. BÓG JEST

TERAZ ZROBI¢

SOBIE PRZEJA˚D˚K¢

PO MIEÂCIE !!!

W MIEÂCIE CZUJ¢ ATMOSFER¢

WOLNOÂCI I CZUJ¢ SI¢

DOROS¸A...

A MO˚E NA

POCZÑTEK LEPSZA JEST

JEDNAK WIEÂ !!!

LUDZIE W PALESTYNIE

W LEKTYCE NIESIONA JEST OSOBA Z W

Y˚

˚S

H K

KLLA

S..

OSOBY TE, NA OGÓ¸ BARDZO BOGATE, MAJÑ S¸U˚B¢,

NIEWOLNIKÓW I OCHRON¢ OSOBISTÑ. POSIADAJÑ ZIEMIE

I PA¸ACE. ˚YJÑ W DOBROBYCIE I OP¸YWAJÑ W DOSTATKACH.

PRZEJÂCIE !

ZRÓBCIE

PRZEJÂCIE !

NAJWA˚NIEJSI KAP¸ANI

W JEROZOLIMIE SÑ BOGACI.

OBRZ¢DOWE STROJE U˚YWANE

W CZASIE WIELKICH CEREMONII

MAJÑ OLBRZYMIÑ WARTOÂå.

ZA JEDEN Z TAKICH STROJÓW

ZAP¸ACONO SUM¢

RÓWNOWA˚NÑ P¸ACY 10.000

DNIÓWEK

(OKO¸O 30 LAT PRACY).

szcz´Êcie

kupili mi

rodzice!

NII H

DLLA

HANDLUJÑ LOKALNYMI
PRODUKTAMI, ROZWO˚ÑC
JE PO OKOLICY.

HANDLEM Z ODLEG¸YMI
KRAJAMI, ZAJMUJÑ SI¢
W

WIIE

ELLC

Y K

Y DYSPONUJÑCY

KAPITA¸EM NA ZAKUP,
TRANSPORT
I MAGAZYNOWANIE
TOWARÓW.

ZIEMIA
W PALESTYNIE NIE
JEST URODZAJNA,
A MIMO TO
WI¢KSZOÂå
LUDNOÂCI
PRACUJE
NA ROLI.

Ile zebraliÊcie

ju˝ oliwek ?

Prawie

wszystkie

WIELCY W

W¸¸A

AÂ

ÂC

CIIC

CIIE

ELLE

E Z

ZIIE

Y, A JEST ICH NIEWIELU, HANDLUJÑ

Z KUPCAMI I PILNUJÑ SWOICH INTERESÓW POPRZEZ ZARZÑDCÓW,
KTÓRZY Z KOLEI KONTROLUJÑ ROBOTNIKÓW ROLNYCH

CH¸OPI, STANOWIÑCY WI¢KSZOÂå SPO¸ECZE¡STWA, MAJÑ

KAWA¸KI ZIEMI WYSTARCZAJÑCE ZALEDWIE NA WYKARMIENIE

RODZINY. NIEWIELKIE NADWY˚KI WYMIENIANE SÑ

NA INNE NIEZB¢DNE TOWARY.

100

W MIASTECZKU KRÑ˚Ñ
˚

˚O

O¸

¸N

NIIE

E R

Y I

ZIIE

Y K

KTÓRZY SÑ POTRZEBNI MO˚NYM.
PROSTA LUDNOÂå DO
JEDNYCH I DO
DRUGICH ODNOSI
SI¢ Z NIEUFNOÂCIÑ
I WR¢CZ UNIKA
WSZELKICH
KONTAKTÓW
Z OBCYMI.
ZNIENAWIDZENI SÑ
NAWET S

NIIE

TA NIENAWIÂå
POMI¢DZY
DWOMA LUDAMI
TRWA OD WIEKÓW.

ZAKAèNIE CHORZY
SÑ WYDALANI Z MIASTA, BY UCHRONIå
PRZED CHOROBÑ POZOSTA¸YCH
MIESZKA¡CÓW. TRACÑ ONI PRAWA
OBYWATELSKIE I ˚YJÑ W GRUPACH,
UTRZYMYWANI PRZEZ RODZINY.

GDY OSOBA CHORA

WYZDROWIEJE, MUSI TO

BYå POTWIERDZONE

KONTROLÑ JEDNEGO

Z KAP¸ANÓW, ZANIM

ZOSTANIE

WPUSZCZONA

SPOWROTEM

DO MIASTA

J,, T

Y !!

ZAP¸ACI¸EÂ JU˚

C¸O ?

CZEMU NIE

WRACACIE DO

WASZEGO KRAJU ?

POBORCY ÂCIÑGAJÑ
PODATKI W IMIENIU
RZYMIAN. SÑ ZNIENAWIDZENI,
PONIEWA˚ WSPÓ¸PRACUJÑ
Z NAJEèDèCÑ, A W DODATKU
POBIERAJÑ SUMY WI¢KSZE OD
NALE˚NYCH, ZATRZYMUJÑC SOBIE
RÓ˚NIC¢.

Która

jest

godzina

Ju˝ prawie

wieczór, a nikt nam

nie zleci∏ ˝adnej

pracy...

Kto,

ja ?

Dajcie

ja∏mu˝n´..

W KA˚DEJ WSI I MIEÂCIE,

A SZCZEGÓLNIE

W JEROZOLIMIE,

SPOTYKA SI¢ OSOBY

Z P

Y,, K

ALLE

KIIE

E,,

ZMUSZONE ˚Yå

Z JA¸MU˚NY.

PRAWO PALESTYNY

WIELOKROTNIE

PRZYPOMINA,

˚E BIEDNI, W

I SIEROTY NIE

POWINNI BYå

ZAPOMINANI.

TO OSOBY
B

O B

BIIE

PRACUJÑ
NA DNIÓWKI
(OD WSCHODU DO ZACHODU
S¸O¡CA), OTRZYMUJÑ POSI¸EK
W PO¸UDNIE, A NA KONIEC DNIA
JEDNEGO DENARA, ZA KTÓRY
MO˚NA KUPIå 6 KILO CHLEBA.

RÓ

Ó˚

˚N

NII

I C

ZIIE

Y K

SÑ CH¢TNIE WIDZIANI

I CHRONIENI, ALE NIE

WOLNO IM WCHODZIå

DO ÂWIÑTYNI

W JEROZOLIMIE.

TYLKO CI, KTÓRZY ˚YJÑ

OD DAWNA W KRAJU,

AKCEPTUJÑ REGU¸Y

˚YCIA I RELIGI¢, MOGÑ

STAå SI¢

PE¸NOPRAWNYMI

OBYWATELAMI..

101

102

ALEST

...W

CZA

SACH

CHR

TUSA..

TYNA

...

103

JEROZOLIMA

PO ZNISZCZENIU MIASTA, W 586 ROKU P.N.E. PRZEZ BABILO¡CZYKÓW,

ODBUDOWA PROWADZONA JEST PRZEZ MIESZKA¡CÓW, KTÓRZY WRÓCILI

Z NIEWOLI I ICH POTOMKÓW. POSUWA SI¢ BARDZO WOLNO. PRAWDZIWÑ

ODBUDOW¢ MIASTO ZAWDZI¢CZA HERODOWI, KTÓRY KORZYSTAJÑC

Z RZYMSKICH WZORÓW ARCHITEKTONICZNYCH, BUDUJE

WSPANIA¸Y PA¸ AC KRÓLEWSKI, FORTEC¢ ANTONI¢,

ÂWIÑTYNI¢ I MURY OBRONNE.

ÂWI¢TE MIASTO W CZASACH CHRYSTUSA

ODZYSKUJE STARODAWNY PRZEPYCH,

A UDAJÑCY SI¢ DO ÂWIÑTYNI PIELGRZYMI

WIDZÑ TYSIÑCE PRACUJÑCYCH

ROBOTNIKÓW.

w kierunku J

affy

Brama

Ogrodowa

Brama
Damaszku

Pa∏ac Azmonea

Pa∏ac Heroda

Brama Esenów

Dolina G

ehenny

104

w kierunku Cezar

Wie˝a Antonia

Baseny

Betsady

w kierunku G

óry Oliwnej

i Betanii

Brama

Owcza

Âwiàtynia

Dolina Cedr

onu

èród∏o

Ghion

Baseny
Siloego

Brama

Nawozu

NIIS

KIIE

E M

MIIA

O U STÓP

DZIELNICY MONUMENTALNEJ

NIE RÓ˚NI SI¢ ZBYTNIO OD INNYCH

MIAST I MIASTECZEK.

NISKIE DOMY, WÑSKIE, POPLÑTANE

ULICZKI, LABIRYNT SCHODÓW,

ZAU¸KÓW I PODCIENI.

T¸OK, NIEPORZÑDEK I BRUD.

W CZASIE ÂWIÑT LUDNOÂå MIASTA

(OK. 100.000 OSÓB) PRAWIE SI¢

PODWAJA, A OKOLICE PRZEKSZTA¸CAJÑ

SI¢ W WIELKI OBÓZ, W KTÓRYM

PIELGRZYMI NIECIERPLIWIE CZEKAJÑ NA

WEJÂCIE DO ÂWIÑTYNI.

105

106

TAKI ZWYK¸Y KUBEK...

ZA 2000 LAT

WA˚NE

ZNALEZISKO

ARCHEOLOGICZNE

…!

OTO NASZE

WYKOPALISKA W

TELL-ES-SUL

TAN,

STARE JERYCHO!

PRZYGODA

PRZESZ¸OÂCIÑ

NA BLISKIM WSCHODZIE JEST WIELE WZGÓRZ NAZYWANYCH PRZEZ ARABÓW

„TELL”. KRYJÑ ONE W SOBIE POZOSTA¸OÂCI STARO˚YTNYCH MIAST. ODKOPUJÑC

WARSTW¢ PO WARSTWIE ZIEMI, MO˚NA ZNALEèå NA¸O˚ONE NA SIEBIE MIASTA

Z RÓ˚NYCH OKRESÓW I BUDOWANE NA RUINACH POPRZEDNICH. OCZYWIÂCIE

TE, KTÓRE SÑ NAJG¸¢BIEJ, SÑ NAJSTARSZE.

JERYCHO, NAJSTARSZE MIASTO ÂWIATA !

KATHLEEN KENION, ANGIELSKA ARCHEOLOG, EKSPLORUJÑC T

ELLLL--E

S--S

ULLT

W POBLI˚U DZISIEJSZEGO MIASTA JERYCHO, ZNALAZ¸A A˚ 17 WARSTW

KULTUROWYCH. NAJSTARSZA Z NICH, ODS¸ONI¢TA NA G¸¢BOKOÂCI

20 METRÓW, SI¢GA 10.000 LAT WSTECZ !

DZISIEJSZY

POZIOM

WZGÓRZA

MUR OBRONNY

MIASTA SPRZED

2.000 LAT

WORKI Z PIASKIEM

ZAPOBIEGAJÑCE

OSUWANIU SI¢

TERENU

NI˚SZA WARSTWA
Z MUREM OBRONNYM
SPRZED 7.000 LAT

CO ZNALEèLI-

ÂCIE ?

ZAWARTOÂå

SKRZYNEK JEST

CZYSZCZONA

I KATALOGOWANA

KOPIÑCY

ZIEMI¢ DOK¸ADNIE

SI¢ PRZESIEWA,

ABY NICZEGO NIE

PRZEOCZYå

RUINY
DOMU

JAKIEÂ

SKORUPY OBOK

PALENISKA

ZIEMI¢ WYWOZI
SI¢ TACZKAMI

ROBI SI¢ PLAN
WYKOPALISKA

WSZYSTKO, CO ZOSTANIE

ZNALEZIONE, WK¸ADANE

JEST DO SKRZYNEK

W TRAKCIE WYKOPALISK

ARCHEOLODZY NATRAFIAJÑ NA

PRZEDMIOTY, KTÓRE DOSTARCZAJÑ

CENNYCH INFORMACJI NA TEMAT

˚YCIA W PRZESZ¸OÂCI:

SIIO

A,, K

OÂ

ÂC

CII Z

WIIE

Z¢

¢C

E,,

KII S

P. WSZYSTKO TO,

CO NIE ULEG¸O ROZK¸ADOWI

JEST CENNE W POSZUKIWANIACH

ARCHEOLOGÓW.

WARSTWY ZIEMI I KAMIENI SÑ DLA

NICH JAK WSPANIA¸A KSIÑ˚KA,

KTÓRÑ CZYTA SI¢ OD OSTATNIEJ

STRONY DO PIERWSZEJ.

107

CO T

MO˚E BYå?

CA¸E

POT¸UCZONE!!

SKORUPY ZNALEZIONE

W RESZTKACH DOMOSTW

NUMERUJE SI¢, CZYÂCI

SZCZOTECZKÑ I PO

CIERPLIWYM SKLEJENIU

WSZYSTKICH CZ¢ÂCI...

OTO GARNEK,

KTÓRY S¸U˚Y¸ DO

GOTOWANIA POTRAW,

MA WYRAèNIE ZACZERNIONE DNO.

ZNAJDZIE SI¢ W MUZEUM !

WSP

ANIA¸Y!

...ALE, ˚EBY

ZROZUMIEå

DLACZEGO

GARNEK BY¸

ST¸UCZONY

I ZNALEZIONY

TAK G¸¢BOKO

W ZIEMI…

10.000 LAT TEMU...

SZYBKO,

UCIEKAJMY,

NADCHODZÑ

WROGOWIE !

DOM ZOSTAJE

PORZUCONY, A WRAZ

Z NIM GARNEK...

DOM WALI SI¢ W GRUZY, KTÓRE
T¸UKÑ GARNEK

POWTARZA SI¢ TAK PRZEZ WIEKI:

ZNISZCZENIA PRZEZ WROGÓW,

TRZ¢SIENIA ZIEMI, PO˚ARY...

...I ODBUDOWA NA

GRUZACH

KOLEJNE ZNISZCZENIE..

I KOLEJNA

ODBUDOWA

I TAK DALEJ, PRZEZ WIEKI

PRZEKRÓJ
WZGÓRZA „TELL”

miedziane

ostrze dzidy,
5.000 lat
temu

nasz garnek,
10.000 lat
temu

lampka oliwna z czasów
Heroda, Êlad ostatnich
mieszkaƒców,
2.000 lat temu

resztki spalonej
budowli,
3.000 lat temu

resztki murów
obronnych
miasta,
7.000 lat temu

NA TERENACH

ODPOWIADAJÑCYCH

STARO˚YTNEMU KANAAN,

RUINY MIAST, ÂLADY DRÓG,

ZNALEZIONE PRZEDMIOTY,

POZOSTA¸OÂCI NAPISÓW,

MOZAIEK I PAPIRUSÓW,

POMAGAJÑ ZROZUMIEå,

JAK ˚YLI LUDZIE W CZASACH

BIBLII.

ILUSTRACJE TEJ KSIÑ˚KI

CZ¢STO POKAZUJÑ

ZNALEZISKA, KTÓRE

SZCZEGÓLNIE, JEÂLI MO˚NA

OKREÂLIå ICH WIEK,

DOKUMENTUJÑ ODLEG¸Ñ

PRZESZ¸OÂå LUDZKOÂCI.

108

WIDAå TU

ÂLADY

SPIESZÑCEGO SI¢ M¢˚CZYZNY...

...W DU˚YCH BUTACH...

MO˚E SPIESZY¸ SI¢ NA POCIÑG,

˚EBY ZDÑ˚Yå DO PRACY

CHYBA JEDNAK ZOSTAN¢

ARCHEOLOGIEM...

ÂLADY
PRZESZ¸OÂCI :

ARCHEOLOGIA JEST NAUKÑ, KTÓRA ODKRYWA ÂLADY PRZESZ¸OÂCI LUDZKIEJ POPRZEZ ODNAJDYWANIE I BADANIE PRZEDMIOTÓW

Z ODLEG¸YCH CZASÓW. NA BLISKIM WSCHODZIE I W PALESTYNIE ODBY¸O SI¢ -I JESZCZE SI¢ ODBYWA- WIELE EKSPEDYCJI ARCHEOLOGICZNYCH.

CZASAMI ZNAJDUJÑ ONE ÂLADY I PRZEDMIOTY ZWIÑZANE Z BIBLIÑ. CZ¢ÂCIEJ WYKOPALISKA W TYM REGIONIE WYJAÂNIAJÑ, JAK ˚YLI

M¢˚CZYèNI, KOBIETY I DZIECI W ODLEG¸YCH CZASACH, NA ZIEMIACH, NA KTÓRYCH ˚YLI HEBRAJCZYCY I NA SÑSIEDNICH TERENACH, KTÓRE

MIA¸Y WIELKI WP¸YW NA ICH HISTORI¢. WIELE ILUSTRACJI NA TYCH TABLICACH, POKAZUJÑCYCH ˚YCIE CODZIENNE ( DOMY, PRZEDMIOTY,

UBRANIA, ZWYCZAJE...) WYKORZYSTUJE JAKO WZORY STARO˚YTNE PRZEDMIOTY Z MUZEÓW NA CA¸YM ÂWIECIE..

W 1856 ROKU GRUPA ARCHEOLOGÓW ODKRYWA

W J

OLLIIM

MIIE

E KANA¸, KTÓRY DOPROWADZA¸ WOD¢

Z ODLEG¸EGO èRÓD¸A W DOLINIE C

N DO BASENU S

SIILLO

WIADOMOÂå TA NIE BUDZI SENSACJI, ALE W 1880 ROKU,

CH¸OPCY KÑPIÑCY SI¢ W TYM BASENIE TRAFIAJÑ NA NAPIS PO

HEBRAJSKU, UMIESZCZONY W TRUDNO DOST¢PNYM I èLE

OÂWIETLONYM MIEJSCU.

NAPIS MÓWI O TYM, JAK DWIE GRUPY LUDZI WYKUWA¸Y TEN

TUNEL JEDNOCZEÂNIE Z DWÓCH STRON, TAK ˚E W KO¡CU

SPOTKA¸Y SI¢.

I JAK WODA ZE èRÓD¸A ZACZ¢¸A NAPE¸NIAå BASEN.

(PATRZ RYSUNEK NA TABLICY „PUSTYNIA I WODA”)

NAPIS NIE MA DATY, ALE NA POSTAWIE TYPU PISMA ,ZOSTAJE

OKREÂLONY NA KONIEC VIII WIEKU P.N.E.

POCHODZI ZATEM Z OKRESU, W KTÓRYM PANOWA¸ KRÓL

HIKIASZ (716 – 687 P.N.E.)

BIBLIA WSPOMINA O TYM OGROMNYM DZIELE W 2 KSI¢DZE

KRÓLÓW (20, 20). W TYM PRZYPADKU ODKRYCIE

ARCHEOLOGICZNE I INFORMACJA W BIBLII SÑ ZGODNE.

W TRAKCIE PROWADZONYCH WSPÓ¸CZEÂNIE WYKOPALISK,

ODS¸ONI¢TO RESZTKI DOMU Z OKRESU K

RÓ

ÓLLA

A H

SPALONEGO PODCZAS ZDOBYCIA I ZNISZCZENIA J

OLLIIM

PRZEZ LEGIONY RZYMSKIE POD DOWÓDZTWEM TYTUSA (70 ROK

P.N.E.). JEST TO DOLNA CZ¢Âå BUDYNKU, KTÓRY NA PEWNO MIA¸

JESZCZE PI¢TRA. W POSZCZEGÓLNYCH POMIESZCZENIACH

ZNALEZIONO PRZEDMIOTY, KTÓRE S¸U˚Y¸Y DO GOTOWANIA,

MIELENIA ZIARNA I WA˚ENIA.

KORYTARZ

KUCHNIA

¸AèNIA

RYTUALNA

109

W LATACH 1985-86 ,W WYNIKU D¸UGOTRWA¸EJ SUSZY,

ZDECYDOWANO BY POMPOWAå WOD¢ ZE S¸ODKOWODNEGO

MORZA GALILEJSKIEGO DO NAWADNIANIA OKOLICZNYCH PÓL.

POZIOM WODY OBNI˚Y¸ SI¢, ODS¸ANIAJÑC CZ¢ÂCIOWO DNO.

DWÓCH M¸ODYCH ARCHEOLOGÓW EKSPLORUJÑC JE, NATRAFIA

NA PRZYKRYTY MU¸EM KAD¸UB ¸ODZI. ZACZYNAJÑ ODS¸ANIAå

WRAK I OKAZUJE SI¢, ˚E JEST WRAKIEM BARDZO STAREJ ¸ODZI;

MA CO NAJMNIEJ 2.000 LAT! WÂRÓD OGÓLNEGO ENTUZJAZMU

ROZPOCZYNA SI¢ WYÂCIG Z CZASEM, ABY GO WYDOBYå PRZED

NAPE¸NIENIEM ZBIORNIKA WODÑ. SPECJALIÂCI I OCHOTNICY

MIESIÑCAMI PRACUJÑ NA ZMIANY, BY ZDÑ˚Yå GO ODKOPAå,

ZAKONSERWOWAå, WYDOBYå I PRZENIEÂå TEN BARDZO CENNY

ZABYTEK NA MIEJSCE DLA NIEGO PRZEZNACZONE,

CZYLI DO MUZEUM YGAL ALLON,

NAD BRZEGIEM MORZA

GALILEJSKIEGO.

lampa oliwna znale-
ziona wewnàtrz
∏odzi

gliniany garnek

do gotowania

znaleziony tu˝

obok ∏odzi

FORTECA MASADY ZOSTA¸A ZBUDOWANA ZA CZASÓW
KRÓLA HERODA ,W POBLI˚U MORZA MARTWEGO,
NA P¸ASKIM SZCZYCIE SKA¸Y O PRAWIE
PIONOWYCH ZBOCZACH. OSTATNIE DZIE¸O
KRÓLA-ARCHITEKTA, BY¸O RÓWNIE˚
OSTATNIM SCHRONIENIEM REBELIANTÓW
˚YDOWSKICH W CZASIE BUNTU PRZECIW
RZYMIANOM W LATACH 66 – 73 N.E.,
KIEDY TO, PO UTRACIE WSZELKICH
NADZIEI, POPE¸NILI ZBIOROWE
SAMOBÓJSTWO, ABY NIE
DOSTAå SI¢ W R¢CE WROGA.

PO ZWYCI¢SKIM OBL¢˚ENIU PRZEZ RZYMIAN, MASADA ZOSTAJE

OPUSZCZONA NA CA¸E WIEKI. DOPIERO W 1963 ROKU

ZORGANIZOWANA ZOSTAJE EKSPEDYCJA ARCHEOLOGICZNA W CELU

ZBADANIA ÂLADÓW ˚YCIA, OBRONY I ÂMIERCI REBELIANTÓW,

KTÓRZY NIE CHCIELI PODDAå SI¢ RZYMSKIM LEGIONOM.

DZI¢KI PRACY I WYSI¸KOM CZ¸ONKÓW TEJ EKSPEDYCJI, WYDOBYTO

I UDOST¢PNIONO ZWIEDZAJÑCYM MUZEA W IZRAELU, WIELE

INTERESUJÑCYCH PRZEDMIOTÓW POCHODZÑCYCH Z WYKOPALISK.

pa∏ac
Heroda

magazyny

Synagoga

kazamaty

rampa zbudowana
przez Rzymian w
trakcie obl´˝enia

torba ze s∏omy

znaleziona

w kazamatach

sanda∏
znaleziony

na podwórzu

pa∏acowym

obóz rzymski

orzechy i

pestki oliwek

znalezione w
magazynach

braham, 83

Aleksander Macedoƒski, 96

Archeologia, 69, 106-109

Arka Przymierza, 51

Asyryjczycy, 91, 92

abilonia, 93

Biblia, 68-69, 70

Brama, 36

Broƒ, 90

Buty, 35

ezarea, 37

Chleb, 28

Ch∏opi, 100

iaspora, 65

Dolina Jordanu, 77

Domy, 7, 32-34

Drewno, 23

Drogi, 39

Dwór królewski, 88, 89

Dzieci, 14, 15, 18

Dzieƒ targowy, 27

gipt, 82-84, 94

Esenowie, 67

aryzeusze, 66

lina, 23

andel, 26

Harem, 89

Hindusi, 95

an Chrzciciel, 67

Jedzenie, 10, 11

Jerozolima, 54, 86, 99, 100,

104-105

Jerycho, 106

Judea, 98

ap∏ani, 60

Kalendarz, 78, 79

Kamieƒ, 22

Kanaan, 74-75

Klimat, 76, 77

Kobiety, 18-21

Kotwice, 38

Kultura grecka, 96, 97

Kupcy, 100

achis, 91

Lewici, 60, 87

¸odzie, 9

ajowie, 95

Masada, 109

Megido, 36

Metale,24

Mezopotamia, 52

Miary, 27

Miasta, 36

Mierzenie czasu, 78-79

Modlitwy,44-45

Monety, 27

Mur P∏aczu, 99

Muzyka, 57

amiot, 6

Namiot Zgromadzeƒ, 51

Narodziny, 12, 14

Nauczanie, 16-17

Niewolnictwo, 82-85

Nowy Testament, 69

bl´˝enie, 91

Ofiary, 54-55

Oliwa, 29

O∏tarze, 54, 87

Osady, 37

Osio∏, 27

alestyna, 98-103

Papirus, 68

Pascha, 28, 31, 46-49

Pasterz, 7

Pergamin, 68

Persjanie, 93

Plemiona, 6

Poborcy, 101

Podró˝e, 38-39

Podró˝ni, 38-39

Polowanie, 8

Posi∏ki, 10

Prawo, 52, 53

Prorocy, 62, 63

Psalmy, 35

Pustynia, 80

abini,

Rodzina, 12

Rolnicy, 7

RoÊliny, 77

Rozbitkowie, 38

Rybo∏ówstwo, 9

Ryby, 9

Rzemios∏o, 22 – 25

Rzymianie, 98-99

abat, 43

Samarytanie, 67, 101

Sanhedryn, 61, 64, 98

Sanktuaria, 50

Siloe, 108

Skrybowie, 61

Staro˝ytny Rzym, 84

Stary Testament, 69

Studnie, 81

Synagoga, 45, 64-65

ÂÂ

lub, 13, 21

Âmierç, 13

Âwiàtynie, 45, 54, 58-59, 60, 87

Âwi´ta, 46, 47

abernakulum, 51

Taniec, 57

Tell, 107

Tkaniny, 25

Torach, 61

brania, 35, 39

ielb∏àd, 26

Wikingowie, 95

Wino, 31

Winobranie, 31

Woda, 81

Wojna, 90-91

Wozy, 39

WszechÊwiat, 94-95

Wymiar sprawiedliwoÊci, 53, 54

abawy, 15

Zeloci, 66

Zwierz´ta domowe, 77

˚˚

arna, 28

˚egluga, 38

˚ywnoÊç, 8, 11

110

IIN

DEEK

KSS A

ALLFFA

ABBEETTY

CZZN

111

SSPPIISS TTRREEÂÂC

CII

˚YCIE CODZIENNE

Plemiona koczownicze i osiad∏e

Zdobywanie po˝ywienia

Jak, kiedy i co si´ jada

Struktura rodziny

Dzieci

Nauczanie

Kobiety w Izraelu 1

Kobiety w Izraelu 2

Rzemios∏o 1

Rzemios∏o 2

Handel

Chleb i oliwa

Winnica i wino

Domy du˝e i ma∏e

W domu

Miasta i osady

Podró˝e

WIARA I ˚YCIE RELIGIJNE

Sobota

Modlitwa

Âwi´ta w Izraelu

Kolacja paschalna

Sanktuarium, namiot i arka

Prawo i wymiar sprawiedliwoÊci

Sk∏adanie ofiar w Starym Testamencie

Psalmy i muzyka

Âwiàtynia Heroda

˚ycie religijne

Prorocy

Synagoga

Co myÊlà….

Czym jest Biblia 1

Czym jest Biblia 2

MIEJSCA, ZDARZENIA I POGLÑDY

Ziemie Kanaanu w czasach Abrahama

Klimat, flora i fauna

Mierzenie czasu i kalendarz

Pustynia i woda

Egipt – miejsce schronienia i niewolnictwa

Niewolnictwo

Jerozolima w epoce Królów

Na królewskim dworze

Wojna

Pot´˝ni i niebezpieczni sàsiedzi

WszechÊwiat widziany przez...

Rozprzestrzenianie si´ kultury greckiej

Rzymianie w Palestynie

Ludzie w Palestynie

100

Palestyna w czasach Chrystusa

102

Jerozolima w czasach Chrystusa

104

Przygoda z przesz∏oÊcià

106

Âlady przesz∏oÊci : cztery wyprawy archeologiczne

108

Indeks alfabetyczny

110

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Itinerarium Moja podroz w glab Europy e 400r
Chauvin Remy ŻYCIE I OBYCZAJE OWADÓW
8. Życie codzienne w podróżach po Europie w XVI i XVII w, 17, A
2003 27 Zycie podrozne Doroty M
Życie codzienne w renesansie, Antykwariat, obyczaje=#
życie codzienne w oświeceniu, Antykwariat, obyczaje=#
20 maczak - zycie codzienne w podrozach po europie, kulturoznawstwo

więcej podobnych podstron