plik

[Bartosz Żukowski; wykład: Współczesne koncepcje filozofii i etyki.]

Elementy etyki św. Tomasza z Akwinu

Literatura (wykorzystana przy opracowaniu wykładu):

Podstawowa:
św. Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna, t. 13 (przeł. P. Bełch, O. P.), 11 (przeł. F. W.
Bednarski, O.P) i 6 (przeł. P. Bełch O. P) – wybrane, cytowane fragmenty.
(

http://www.katedra.uksw.edu.pl/suma/suma_indeks.htm

)

(Wszystkie cytaty w tekście oparte na tym wydaniu, z pewnymi modyfikacjami
podyktowanymi względami dydaktycznymi.)

Uzupełniająca:
É. Gilson, Tomizm, przeł. J. Rybałt, Warszawa 2003, s. 305-311.
A. Zimmermann, Czytanie Tomasza, przeł. J. Merecki, Warszawa 2011, s. 189-200.
A. Anzenbacher, Wprowadzenie do etyki, przeł. J. Zychowicz, Kraków 2008, 88-99.

PRAWO WIECZNE, PRAWO NATURALNE

„Prawo  jest  to  jakaś  norma  i  miara  ludzkiego  postępowania.  Kierując  się  nią,  człowiek
poczuwa się do obowiązku albo do czynienia czegoś, albo do powstrzymania się od czynienia
czegoś.  Toteż  łacińska  nazwa  prawa  –  lex,  wywodzi  się  od  ligare  –  wiązać,  ponieważ
zobowiązuje  do  czynienia  (lub  nie  czynienia  czegoś).”  (Suma  teologiczna,  Zagadnienie  90,
Artykuł 1)

Prawo jest więc:

1) normą – regułą postępowania implikującą powinność, a więc regułą nakazującą lub
zakazującą określonego postepowania

2) miarą – probierzem, kryterium prawomocności postępowania

Ponieważ to rozum normuje ludzkie postępowanie, prawo jest czymś – jak powiada Tomasz
„przynależącym do rozumu”. Innymi słowy, prawo jest nakazem rozumu i to rozumu
praktycznego, to on odpowiada bowiem za nakazywanie określonego postępowania.

„

Normą zaś i miarą ludzkich postępków jest rozum (…) Do rozumu bowiem należy kierować

do celu, który według Filozofa jest pierwszym początkiem w dziedzinie postępowania. (…)
Pozostaje więc, że prawo jest czymś przynależącym do rozumu.” (S. t., Z. 90, A. 1)

„Rzeczą prawa jest nakazywać i zakazywać (…) nakazywanie jest rzeczą rozumu. A więc
prawo jest rzeczą rozumu.” (S.t., Z. 90, A. 1)

Tomasz analizuje następnie sposób obecności prawa w bytach, wyróżniając dwa zasadnicze
jej rodzaje. Rozróżnienie to opiera się na obserwacji, że prawo inaczej obecne jest w
prawodawcy, inaczej zaś w tym, kto podlega prawu:

„Prawo  jest  to  jakaś  norma  i  miara  postępowania.  Skoro  tak,  to  może  ono  być  w  kimś  w
dwojaki  sposób:  po  pierwsze,  jako  w  normującym  i  mierzącym.  A  ponieważ  to  właściwie
należy do rozumu, dlatego w ten sposób jest ono w samym tylko rozumie. Po drugie, jako w
normowanym  i  mierzonym.  I  w  ten  sposób  jest  ono  w  tym  wszystkim,  co  skłania  się  ku
czemuś na podstawie jakiegoś prawa tak, że wszelka skłonność pochodząca z jakiegoś prawa
może nosić nazwę prawa, ale nie istotnie, a tylko jakby udziałowo  (participative).” (S.t., Z.
90, A. 1)

Prawo  istnieje  więc  po  pierwsze  w  rozumie  prawodawcy  –  jako  określony  pomysł
unormowania  działań  bytów  podlegających  prawu.  Po  drugie,  istnieje  ono  w  bytach
podległych  prawu  –  jako  skłonność  do  działania  w  określony,  wyznaczany  przez  prawo,
sposób. Jak bowiem zauważa Tomasz byt „o tyle jest normowany (prawem) i mierzony, o ile
przyjęło  się  w  nim  coś  z  tej  normy  i  miary”  (S.t.,  Z.  91,  A.  2).  Ów  drugi  sposób  istnienia
prawa, właściwy dla bytów podległych prawu, określa Tomasz mianem „udziałowego”. Skoro
prawo w określony sposób reguluje działanie bytów, tzn. skłania byty do takiego, a nie innego
działania, mając skłonność do postępowania nakazywanego przez prawo, byty mają niejako
„udział” w prawie, tzn. prawo jest w nich obecne pod postacią owej skłonności.

Za  Arystotelesem  Tomasz  przyjmuje,  że  ostatecznym  celem,  do  którego  zmierzają  nakazy
rozumu  praktycznego  jest  szczęście  (choć  rozumie  je  inaczej  niż  Arystoteles).  Prawo,  jako
norma  i  miara  ludzkiego  postępowania  „dotyczy”  więc,  jak  zauważa  Tomasz  „drogi,  która
wiedzie do szczęścia”.

„W dziedzinie (…) postępowania, które jest przedmiotem rozumu praktycznego, pierwszym
początkiem jest cel ostateczny. Jak zaś wyżej powiedziano, celem ostatecznym ludzkiego
życia jest szczęśliwość lub szczęście. Wynika z tego, że prawo dotyczy przede wszystkim
drogi, która wiedzie do szczęścia.” (S.t., Z. 90, A. 2)

Z uwagi na wspólnotowe, społeczne usytuowanie człowieka, szczęście do którego prowadzą
działania nakazywane przez prawo ma jednak charakter wspólnotowy – prawo wskazuje
drogę prowadzącą do wspólnego szczęścia.

„Dalej, ponieważ wszelka część jest przyporządkowana całości, tak jak niedoskonałe
doskonałemu, zaś jeden człowiek jest częścią doskonałej wspólnoty, dlatego konieczne jest,
żeby prawo właściwie dotyczyło drogi wiodącej do wspólnej szczęśliwości. Toteż Filozof w
określeniu prawa umieszcza szczęśliwość i wspólnotę państwową. (…) A jak tenże Filozof
uczy, doskonałą wspólnotą jest państwo.” (S.t., Z. 90, A. 2)

Wprawdzie mogłoby się wydawać, że skoro „prawo kieruje człowieka do działania”, a
„działanie ludzkie obraca się około pojedynczych spraw”, zatem i „prawo ma na celu jakieś
pojedyncze dobro czy sprawę.” (S.t., Z. 90, A. 2)

Jak jednak stwierdza Tomasz:

„Owszem, działanie ludzkie obraca się około pojedynczych spraw; ale te pojedyncze sprawy
można odnieść do dobra wspólnego, przy czym nie chodzi o wspólnotę rodzaju lub gatunku,
ale o wspólnotę, którą łączy wspólny cel; a więc chodzi o przyczynę celową, w tym
znaczeniu, że dobro ogółu społeczeństwa zwie się celem wspólnym.” (S.t., Z. 90, A. 2)

Ostatecznie więc:

„Rozum praktyczny wyrokuje niezawodnie przez to, że kieruje do tego celu ostatecznego,
którym jest dobro wspólne. A co w ten sposób zostało zawyrokowane przez rozum, ma
istotne znamiona prawa.” (S.t., Z. 90, A. 2)

Skoro jednak celem prawa jest dobro wspólne, prawodawcą może być jedynie bądź cała
wspólnota, bądź reprezentant wspólnoty, kierujący nią.

„Prawo przede wszystkim i głównie ma na względzie dobro wspólne. Kierować zaś coś dla
dobra wspólnego należy albo do całej wielości osób, albo do kogoś występującego w imieniu
tejże całej wielości. I dlatego ustanawianie prawa należy albo do całej wielości, albo do osoby
urzędowej, mającej pieczę nad całą wielością. Wszak i we wszystkich innych dziedzinach
kierowanie do celu należy do tego, kto właściwie ten cel ma na względzie.” (S.t., Z. 90, A. 3)

Jak  zauważa  Gilson,  w  systemie  Tomasza  „pierwszą  i  największą  ze  wszystkich
społecznością  jest  wszechświat”,  tj.  „ogół  bytów  stworzonych”  (Gilson,  Tomizm,  s.  307).
Władzę nad światem sprawuje zaś Bóg – światem kieruje Boska opatrzność. Wszystkie byty,
ożywione i nieożywione: ludzie, zwierzęta i przedmioty podporządkowane są więc pewnym
regułom  działania  narzuconym  im  przez  Boską  opatrzność.  Postępują  one  lub  poruszają  się
(podział  ten  zostanie  wyjaśniony  później)  zgodnie  z  pewnymi  regułami,  które  nakazują  im
działać w określonym kierunku – ku określonym celom. Owe cele oraz prowadzące do nich
reguły  działania  określa  pomysł  Stwórcy.  Ów  najwyższy  Boski  pomysł,  regulujący  sposób
działania wszystkich rzeczy, zwierząt i osób jest więc normą i miarą ich działań, tzn. prawem,
i to prawem najwyższym oraz wiecznym (tak samo wiecznym jak sam Bóg).

„Prawo jest niczym innym jak jakąś wytyczną rozumu praktycznego, a chodzi o rozum głowy
państwa sprawującej rządy nad jakąś doskonałą wspólnotą. Otóż (…) światem kieruje Boska
opatrzność i że wszystko we wszechświecie jest rządzone według pomysłu Boga. I dlatego też
i sam ów pomysł rządzenia rzeczami, istniejący w Bogu jako głowie wszechrzeczy, jest w
istocie swej prawem. A ponieważ, jak czytamy w Księdze Przysłów, pomysł w Bogu nie
powstaje w czasie ale jest wieczny, dlatego i to prawo trzeba uznać za wieczne.”( S.t., Z. 91,
A. 1)

„Jak w każdym twórcy istnieje wpierw pomysł tego, co on zamierza uskutecznić, tak również
w każdym zarządzającym musi istnieć wpierw pomysł porządku tego wszystkiego, co mają
czynić wszyscy podlegający jego rządom. A jak pomysł rzeczy, których twórca chce dokonać,
zwie się sztuką lub wzorcem tychże rzeczy, tak również pomysł znajdujący się w umyśle

zarządzającego  ustanawiający  porządek  w  czynnościach  rzeczy,  które  mu  podlegają,  ma
istotne  cechy  prawa,  z  zachowaniem  jednak  innych  składników,  stanowiących  istotę  prawa,
które wyżej podaliśmy. Otóż Bóg jest stworzycielem wszystkich rzeczy przez swoją mądrość.
Ma  się  On  przeto  do  tych  rzeczy  tak,  jak  się  ma  każdy  twórca  do  rzeczy  przez  siebie
dokonanych  (…)  Jest  także  rządcą  wszystkich  czynności  i  poruszeń,  jakie  wykonują
poszczególne  stworzenia  (…)  Stąd  też  jak  pomysł  Bożej  mądrości,  poprzez  który  wszystko
zostało  stworzone,  ma  istotne  znamię  sztuki,  prawzoru  lub  idei,  tak  również  pomysł  Bożej
mądrości  poruszającej  wszystko  ku  właściwemu  celowi,  ma  istotne  znamię  prawa.  W  myśl
tego prawo wieczne jest niczym innym, jak pomysłem Bożej mądrości, o ile ona nadaje
kierunek wszystkim czynnościom i poruszeniom.” (S.t., Z. 93, A. 1)

Tomaszowa definicja prawa wiecznego (Lex aeterna)

Prawo wieczne to pomysł Bożej mądrości, o ile ona nadaje kierunek wszystkim

czynnościom i poruszeniom.

(Rozróżnienie czynności i poruszeń zostanie omówione później.)

Jak  widzieliśmy  wcześniej  Tomasz  rozróżnia  dwa  sposoby  obecności  prawa  w  bytach  –
właściwy dla prawodawcy i dla bytów podległych prawu. Toteż i prawo wieczne istnieje na
dwa sposoby. Po pierwsze, w prawodawcy, a więc w Bogu, jako Boski pomysł uregulowania
czynności i poruszeń wszystkich stworzeń. Po drugie, w bytach stworzonych, jako podległych
temu  pomysłowi  Boga  (a  więc  właśnie  prawu  wiecznemu).  Ponieważ  zaś  Boska  opatrzność
kieruje  wszystkimi  rzeczami,  prawo  wieczne  jest  w  pewien  sposób  obecne  we  wszystkich
rzeczach.  Jest  to,  jak  pamiętamy,  obecność,  którą  Tomasz  nazywa  „udziałową”.  Prawo
wieczne  jest  mianowicie  wrażone,  wszczepione  przez  Boga  w  naturę  każdego  bytu,  pod
postacią  naturalnej  skłonności  do  określonych  działań.  Jako  naturalna  skłonność  Boskie
prawo  wieczne  jest  więc  obecne  w  każdym  bycie  –  staje  się  jego  „udziałem”.  (Czy  też  –
opisując tę sytuację od strony bytu podległego prawu  – mając w swej naturze zaszczepione
prawo  wieczne  w  postaci  naturalnej  skłonności,  byt  partycypuje,  ma  „udział”  w  prawie
wiecznym.)

„Z tego, co już wyżej powiedziano, wiemy, że prawo, skoro jest normą i miarą, może być w
kimś w dwojaki sposób: po pierwsze jest w tym, kto normuje i wyznacza miarę; po drugie,
jest w tym, kto jest normowany i mierzony, bo o tyle jest normowany (prawem) i mierzony, o
ile  przyjęło  się  w  nim  coś  z  tej  normy  i  miary.  A  ponieważ,  jak  to  widać  z  tego,  co  wyżej
powiedziano,  wszystko,  co  podlega  opatrzności  Boskiej,  jest  normowane  i  mierzone  przez
prawo  wieczne,  dlatego  jasne  jest,  że  wszystko  w  jakimś  stopniu  ma  udział  w  prawie
wiecznym, w tym znaczeniu, że na skutek wrażenia (tego prawa w każdą rzecz), rzecz ta ma
w sobie skłonność do właściwych jej czynności i do celu.” (S.t., Z. 91, A. 2)

Owa udziałowa obecność prawa wiecznego w bytach stworzonych przyjmuje jednak dwie
różne formy. W inny sposób prawo wieczne jest udziałowo obecne w bytach rozumnych-
świadomych, w inny zaś w nierozumnych-nieświadomych.

„W dwojaki sposób może coś być podległe prawu wiecznemu: po pierwsze, gdy posiada
udziałowo prawo wieczne w sposób świadomy; po drugie, gdy posiada je udziałowo w
postaci [wrażonej w naturę] zasady, prawidła działania: na sposób [nieświadomego] działania
i doznawania. I w ten drugi sposób, jak powiedziano, stworzenia nierozumne podlegają prawu
wiecznemu.” (S.t., Z. 93, A. 6)

W  stworzeniach  nierozumnych  prawo  wieczne  uobecnia  się  w  postaci  wrażonej  w  naturę
nieuświadamianej  „zasady”,  „prawidła  działania”.  Wszystkie  rzeczy  i  zwierzęta  mają
zaszczepioną w naturze regułę, zasadę, a co za tym idzie skłonność do określonego działania
(ukierunkowanego  na  realizację  określonych  celów).  Ich  działanie  jest  regulowane  prawem
wiecznym  –  zasady  prawa  wiecznego  są  wrażone,  wszczepione  w  ich  naturę  jako  zasada
działania,  sposób  funkcjonowania,  skłonność  do  działania  w  określony  sposób.  Byty  te
podlegają  jednak  regułom  prawa  wiecznego  nie  uświadamiając  sobie  tego.  Postępują  one
zgodnie  z  Boskim  pomysłem  tj.  nakazami  prawa  wiecznego  i  zmierzają  do  wytyczonych
przez  to  prawo  celów,  w  sposób  nieświadomy  (tzn.  nie  uświadamiają  sobie,  ani  owych
nakazów, ani celów).

„Również i zwierzęta nierozumne, tak jak i rozumne stworzenia, mają w sobie udziałowo
wieczny pomysł [Boga] (ratio aeterna).” (S.t., Z. 91, A. 2)

Także człowiek, jak każde stworzenie podlega w taki sposób prawu wiecznemu. Także i on
ma zaszczepioną w naturze zasadę, prawidło działania – skłonność do działania w określony
sposób, ku określonym celom.

„W każdym rozumnym stworzeniu tkwi naturalna skłonność ku temu, co jest zgodne z
prawem wiecznym.” (S.t., Z. 93, A. 6)

Nie  jest  to  jednak  jedyna  forma  obecności  prawa  wiecznego  w  człowieku.  Oprócz  takiego
udziału w prawie wiecznym, człowiek podlega mu także w inny, wyższy sposób – świadomie.
W  przeciwieństwie  do  rzeczy  i  zwierząt  ludzie  są  świadomi  zaszczepionych  w  ich  naturze
nakazów  prawa  wiecznego  (w  postaci  naturalnych  skłonności)  oraz  celów,  do  których  one
prowadzą.  Odkrywając  zaszczepione  przez  Boga  naturalne  skłonności  człowiek  może
uświadamiać sobie nakazy prawa wiecznego. Choć więc zarówno człowiek, jak i zwierzę, a
nawet  rzecz,  mają  wyryte  w  naturze  reguły  działania  –  naturalne  skłonności  do  działania  w
określony  sposób  i  wiodące  do  określonych  celów,  tylko  ludzie  o  tym  wiedzą.  Tylko  oni
mogą poznać wyryte w swej naturze reguły prawa wiecznego. Co więcej, uświadomiwszy je
sobie,  człowiek  może  sam  swym  rozumem  praktycznym  wydawać  nakazy  działania  w
określony sposób, ku określonym celom. Dzięki tej zdolności człowiek może mieć zupełnie
wyjątkowy udział w Boskiej opatrzności, kierującej światem. Podczas gdy zwierzęta i rzeczy
po prostu nieświadomie działają w taki sposób, jaki nakazała im Opatrzność, człowiek może
świadomie  włączyć  się  w  prawodawcze  działanie  Boskiej  opatrzności  (mieć  w  niej  udział).
Poznawszy mianowicie swe naturalne skłonności, człowiek może uświadomić sobie wieczny

pomysł Stwórcy (prawo wieczne) i przedsięwziąć zgodne z nimi działania poprzez wydanie
rozumem stosownych nakazów. W konsekwencji człowiek sam staje się po części
prawodawcą, a raczej współprawodawcą, tzn. bierze udział w prawodawczej działalności
Boskiej opatrzności, tj., jak powiada Tomasz, „opatruje siebie i innych”.

„Stworzenie bowiem rozumne ma go udziałowo w sobie w sposób umysłowy i rozumny”
(S.t., Z. 91, A. 2)

„Spośród  zaś  wszystkich  rzeczy,  w  jakiś  wyższy  sposób  opatrzności  Boskiej  podlega
stworzenie rozumne. Ma bowiem udział w tejże opatrzności przez to, że samo siebie opatruje,
a także i innych. Stąd też i ono ma w sobie udziałowo prawo wieczne. Dzięki niemu jest w
nim  skłonność  do  należytego  działania  i  do  celu.  I  właśnie  to  udziałowo  istniejące  w
stworzeniu  rozumnym  prawo  wieczne  zwie  się  prawem  naturalnym.  Toteż  psalmista  po
słowach:  „Złóżcie  ofiarę  sprawiedliwości”  jakby  niektórym  pytającym,  jakie  to  są  dzieła
sprawiedliwości, dodaje: Wielu mówi: któż nam ukaże dobra?” I odpowiadając na to pytanie,
powiada: „Znakiem jest nad nami światłość Twojego oblicza, Panie”, tj. jakby światło rozumu
naturalnego,  dzięki  któremu  rozróżniamy  dobro  od  zła,  co  jest  rzeczą  prawa  naturalnego,
będącego niczym innym, jak wrażeniem w nas światła Bożego. Stąd też jest jasne, że prawo
naturalne  jest  niczym  innym,  jak  istniejącym  udziałowo  w  rozumnym  stworzeniu  prawem
wiecznym.” (S.t., Z. 91, A. 2)

Prawo wieczne jest więc w człowieku udziałowo obecne w wyjątkowy sposób – tj. w sposób
uświadamiany. Podczas gdy w rzeczach i zwierzętach istnieje ono tylko jako zasada działania,
w człowieku uobecnia się ono także w postaci uświadomionych zasad. Owo specyficzne
uobecnienie prawa wiecznego w rozumnym bycie, jakim jest człowiek określa Tomasz
mianem „prawa naturalnego (lex naturalis).

Tomaszowa definicja prawa naturalnego (lex naturalis):

Prawo naturalne to istniejące udziałowo w rozumnym stworzeniu prawo wieczne.

Z  omawianą  problematyką  wiąże  się  wzmiankowane  wcześniej  (w  definicji  prawa
wiecznego)  odróżnienie  czynności  od  poruszeń.  Podstawą  tego  rozróżnienia  jest  właśnie
odmienność form uobecnienia prawa wiecznego w bytach. Podczas gdy nierozumne byty, nie
mając  świadomości  swych  naturalnych  skłonności  są  przez  nie  jedynie  poruszane  (w
kierunku  zgodnym  z  pomysłem  Boga),  człowiek,  uświadomiwszy  sobie  swe  naturalne
skłonności (zaszczepione przez Boga), sam może podejmować stosowne czynności.

Ostatecznie więc, człowiek podlega prawu wiecznemu na dwa sposoby:

„Ale ponieważ natura rozumna, wraz z tym, co jest wspólne wszystkim stworzeniom, ma coś
sobie właściwego, mianowicie że jest rozumną, dlatego oboma sposobami podlega prawu
wiecznemu: w jakiś bowiem sposób, jak już powiedziano, ma znajomość prawa wiecznego; i
ponad to w każdym rozumnym stworzeniu tkwi naturalna skłonność ku temu, co jest zgodne z
prawem wiecznym, bo jak mówi Filozof: „Z natury jesteśmy zdolni do nabywania cnót”. (S.t.,
Z. 93, A. 6)

Warto wreszcie  zaznaczyć, że według Tomasza  tylko  udziałowa obecność  prawa  wiecznego
właściwa  dla  istot  rozumnych  (a  więc  prawo  naturalne)  zasługuje  na  miano  „prawa”  we
właściwym  tego  słowa  znaczeniu.  Prawo  jest  bowiem,  jak  ustaliliśmy  na  początku,  „rzeczą
rozumu”.  Prawo  wieczne  istniejące  udziałowo  w  stworzeniu  nierozumnym  można  więc
nazwać „prawem” jedynie przez analogię.

„Toteż to udziałowe istnienie prawa wiecznego w stworzeniu rozumnym zwie się prawem we
właściwym znaczeniu. Prawo bowiem, jak już ustalono, jest rzeczą rozumu. Natomiast
stworzenie nierozumne nie ma go udziałowo w sobie w sposób rozumny. Toteż nie można go
nazwać prawem, chyba przez podobieństwo” (S.t., Z. 91, A. 2)

Nakazy prawa naturalnego

Tomasz  wyodrębnia  trzy  podstawowe  grupy  nakazów  prawa  naturalnego.  Wywodząc  je
odwołuje  się  do  analogii  między  rozumem  teoretycznym  (spekulatywnym)  a  praktycznym.
Podążając  za  Arystotelesem  Tomasz  przyjmuje,  że  rozum  teoretyczny  (spekulatywny)
zdobywa wiedzę wyprowadzając ją sylogistycznie z pierwszych zasad, przy czym pierwszym
przedmiotem  rozumu  teoretycznego  jest  byt,  a  pierwszą,  najwyższą  zasadą  rozumu
teoretycznego jest ontologiczna zasada niesprzeczności.

Analogicznie,  pierwszym  przedmiotem  rozumu  praktycznego  –  ukierunkowanego  na
działanie  –  jest  dobro.  Za  Arystotelesem  uznaje  bowiem  Tomasz  teleologiczność  wszelkich
działań  –  zawsze  zmierzają  one  do  określonego  celu  (w  istocie  są  więc  dążeniami).  Za  cel
wszelkiego dążenia uznaje zaś Tomasz dobro (zgodnie z poglądem Arystotelesa). Skoro zaś
dobro  jest  celem  wszelkiego  dążenia,  to  pierwszą  zasadą  rozumu  praktycznego  (którego
przedmiotem  jest  działanie,  a  więc  dążenie)  jest  zasada:  „dobrem  jest  to,  czego  wszystko
pożąda  i  ku  czemu  dąży”.  W  konsekwencji,  fundamentalny  nakaz  prawa  naturalnego  ma
postać: „dobro należy czynić i dążyć doń, a zła należy unikać”.

Jak  jednak  zidentyfikować  owo  dobro?  Jak  ustalić,  które  postępowanie  jest  dobre?
Odpowiedź jest prosta. Jako że jest ono celem dążenia, wystarczy zbadać ku czemu człowiek
z  natury  dąży.  Innymi  słowy,  odpowiedź  na  pytanie  o  dobre  postepowanie  jest  tożsama  z
odpowiedzią  na  pytanie  o  naturalne  skłonności  człowieka.  Rozumowanie  to  doskonale
koresponduje  z  dotychczasowymi  rozważaniami.  Ponieważ  prawo  wieczne  uobecnia  się  w
bytach  pod  postacią  naturalnych  skłonności,  identyfikacja  tych  skłonności  pozwala
uświadomić sobie normy (reguły) prawa wiecznego. A przecież uświadomione normy prawa
wiecznego  to  nic  innego  jak  normy  prawa  naturalnego  (prawo  naturalne  to  wszak  prawo
wieczne udziałowo istniejące w bytach rozumnych).

„Wśród  tego  zaś,  co  wszyscy  pojmują,  istnieje  jakiś  porządek.  I  tak  tym,  co  jako  pierwsze
rozum  pojmuje,  jest  byt.  Jego  też  pojęcie  zawiera  się  we  wszystkim,  cokolwiek  człowiek
pojmuje.  Stąd  to,  jak  uczy  Filozof,  pierwsza  nieudowadnialna  zasada  brzmi:  Nie  można  [o
czymś] równocześnie czegoś twierdzić i temu przeczyć. Zasada ta opiera się na pojęciu bytu i
niebytu.  Na niej zaś opierają się  wszystkie inne  sądy. Jak zaś byt  jest tym,  co jako istotnie
pierwsze  rozum  pojmuje,  tak  dobro  jest  tym,  co  jako  pierwsze  pojmuje  rozum  praktyczny,
który  jest  nastawiony  na  działanie.  Każdy  bowiem  działający  działa  dla  celu,  który  ma
znamiona dobra.  I dlatego pierwsza zasada, jaką kieruje się rozum praktyczny, opiera się na
pojęciu dobra; brzmi ona: Dobrem jest to, czego wszystko pożąda [i ku czemu dąży]. Zatem
pierwsze przykazanie prawa jest takie: Dobro należy czynić i dążyć doń, a zła należy unikać.
Na  tym  opierają  się  wszystkie  inne  przykazania  prawa  natury:  tak  mianowicie,  żeby  do
przykazań  prawa  naturalnego  należały  te  wszystkie  inne  nakazy  czynienia  i  unikania,  które
rozum praktyczny w naturalny sposób uznaje za dobre dla człowieka. A ponieważ dobro jest
celem, a zło jest tego przeciwieństwem, dlatego wszystko to, ku czemu człowiek ma naturalną
skłonność, rozum w naturalny sposób pojmuje jako dobro, i w następstwie uważa, że należy
czynnie ku niemu dążyć, a przeciwieństwo tego uznaje za zło i każe go unikać. Odpowiednio
zatem do porządku naturalnych skłonności istnieje porządek przykazań prawa naturalnego.”
(S.t., Z. 94, A. 2)

W konsekwencji Tomasz wyprowadza trzy podstawowe grupy nakazów prawa naturalnego z
trzech rodzajów naturalnych skłonności człowieka.

Pierwszy rodzaj skłonności, wspólny wszystkim bytom to skłonność do samozachowania. W
konsekwencji pierwsza grupa nakazów prawa naturalnego obejmuje wszelkie nakazy
związane z samozachowaniem.

„Tak  więc,  po  pierwsze,  istnieje  w  człowieku  skłonność  ku  dobru  odpowiednio  do  natury,
którą  ma  wspólnie  z  wszystkimi  jestestwami.  Chodzi  mianowicie  o  to,  że  każde  jestestwo
pragnie  zachowania  swojego  bytu  odpowiednio  do  swojej  natury.  I  jeśli  chodzi  o  tę
skłonność,  do  prawa  naturalnego  należy  to  wszystko,  co  służy  utrzymaniu  człowieka  w
istnieniu oraz oddaleniu tego, co jest temu przeciwne.” (S.t., Z. 94, A. 2)

Drugi rodzaj skłonności obejmuje skłonności właściwe dla wszystkich zwierząt. W
konsekwencji druga grupa nakazów prawa naturalnego obejmuje wszelkie nakazy związane z
realizacją tych skłonności: rozmnażaniem, odżywianiem itd.

„Po drugie, istnieje w człowieku skłonność ku temu, co jest bliższe jego gatunkowi,
mianowicie ku temu, co jego natura ma wspólne z innymi zwierzętami. W myśl tego [w
prawie Justyniana] powiedziano, że do prawa naturalnego należy to, „czego natura nauczyła
wszystkie zwierzęta”, np. łączenie się mężczyzny z kobietą, wychowanie dzieci itp.” (S.t., Z.
94, A. 2)

Wreszcie  trzeci  rodzaj  skłonności  obejmuje  skłonności  specyficznie  ludzkie,  a  więc  np.
skłonności do poznania prawdy o Bogu lub skłonność do życia społecznego. W konsekwencji
trzecia  grupa  nakazów  prawa  naturalnego  obejmuje  wszelkie  nakazy  związane  z  realizacją
tych  specyficznie  ludzkich  skłonności:  np.  nakaz  poznania  Boga,  nakazy  związane  z
harmonijnym życiem w społeczności itp.

„Po  trzecie,  istnieje  w  człowieku  skłonność  ku  dobru  odpowiadającemu  jego  rozumnej
naturze,  która  jest  mu  właściwa.  I  tak  np.  człowiek  ma  naturalną  skłonność  do  tego,  żeby
poznawać  prawdę  o  Bogu,  oraz  do  tego,  żeby  żyć  w  społeczności.  W  myśl  tego,  do  prawa
naturalnego należy wszystko, co dotyczy tejże skłonności, np. żeby człowiek wystrzegał się
niewiadomości,  żeby  nie  obrażał  tych,  z  którymi  musi  obcować,  oraz  wszystko  inne  tego
rodzaju.” (S.t., Z. 94, A. 2)

Prawo ludzkie

Rozum ludzki, w czasie ziemskiego życia, nie może poznać wszystkich konkretnych nakazów
prawa wiecznego – nie może bowiem znać pomysłu Boga, tak jak go zna sam Bóg:

„Nikt [z żyjących] nie może poznać prawa wiecznego takim, jakim ono jest w samym sobie.
W  ten  sposób  mogą  je  poznać  tylko  święci  w  niebie,  którzy  widzą  Boga  w  Jego  istocie.
Natomiast  wszelkie  rozumne  stworzenie  może  je  poznać  po  jego  większym  lub  mniejszym
promieniowaniu,  tj.  udzielaniu  się.  Wszelkie  bowiem  poznanie  prawdy  jest  jakimś
promieniowaniem i udzielaniem się prawa wiecznego, które, według Augustyna, jest prawdą
niezmienną. Wszyscy zaś w jakiś sposób poznają prawdę; przynajmniej co do [pierwszych]
bardzo ogólnych zasad prawa naturalnego. Gdy chodzi o inne [bardziej prawdy], to jedni mają
większy udział w poznawaniu prawdy, a inni mniejszy. Zależnie też od tego więcej lub mniej
poznają prawo wieczne.” (S.t, Z. 93, A. 2)

Rozum ludzki zna więc jedynie najogólniejsze zasady prawa naturalnego. Bardziej konkretne
reguły musi więc wypracować sam. W ten sposób w systemie Tomasza pojawia się postulat
tworzenia prawa ludzkiego.

„Rozum  ludzki  nie  może  mieć  całej  pełni  wytycznych  myśli  Bożej  (ratio  divina).  Może  je
tylko  mieć  na  swój  sposób  i  to  niedoskonale.  I  dlatego  jak  w  dziedzinie  rozumu
spekulatywnego, na skutek naturalnego posiadania udziałowo mądrości Bożej, istnieje w nas
znajomość  niektórych  najogólniejszych  zasad,  nie  istnieje  zaś  w  nas  znajomość  właściwa
każdej prawdy tak, jak ona znajduje się w mądrości Bożej, podobnie i w dziedzinie rozumu
praktycznego  człowiek  z  natury  posiada  udziałowo  prawo  wieczne  w  postaci  jakichś
ogólnych  zasad,  nie  zaś w  postaci  partykularnych  wytycznych  dotyczących  poszczególnych
spraw, aczkolwiek i one są zawarte w prawie wiecznym. I dlatego konieczne jest, żeby rozum
ludzki wypracowywał dalsze jakieś prawa dotyczące niektórych partykularnych spraw.” (S.t.,
Z. 91, A. 3)

Warto wszakże zaznaczyć, że wypracowując owe prawa człowiek nie może postępować
dowolnie. Szczegółowe prawa ludzkie muszą być konkretyzacjami ogólnych zasad prawa
naturalnego.

Dlaczego ludzie czynią zło?

Skoro rozum ludzki może niezawodnie odkryć tkwiące w ludzkiej naturze skłonności, a co za
tym  idzie  zrekonstruować  nakazy  prawa  naturalnego,  dlaczego  w  świecie  obecne  jest  zło?
Zasadnicza odpowiedź Tomasza wiąże się z obecnością w duszy ludzkiej wolnej woli. Choć
człowiek  poznaje  rozumem  nakazy  prawa  naturalnego,  może  się  im  sprzeciwić,  wybierając
wolną wolą działania sprzeczne z prawem naturalnym – popadając  tym samym w grzech.

CNOTY

Tomaszowa definicja cnoty:

„Cnota to pewna doskonałość władzy psychicznej.” (S.t, Z. 55, A. 1)

Cnota jest zarazem sprawnością. Sprawność (łac. habitus) można zaś określić ogólnie jako
pewną trwałą dyspozycję do działania w określony sposób. Jak pamiętamy, podobną definicję
cnoty (dzielności) przyjmował także Arystoteles. W odróżnieniu od Arystotelesa, który
odrzucał ideę wrodzoności cnót (dzielności) Tomasz zakłada jednak, że sprawność może być
naturalna (wrodzona), lub nabyta (wyuczona).

„Wszelka zaś doskonałość odnosi się do właściwego sobie celu. Celem zaś władzy jest czyn;
stąd władza jest o tyle doskonała, o ile jest skierowana do właściwego sobie czynu (…)
Skierowanie zaś do określonego gatunku czynności [władze psychiczne] zawdzięczają
sprawnościom (...) Tak więc ludzkie cnoty to pewnego rodzaju sprawności.” (S.t, Z. 55, A. 1)

Cnoty to sprawności dobre, a więc przysposabiające do czynności zgodnej z naturą bytu
działającego.

„Otóż z tego względu sprawności dobre różnią się od złych, gdyż dobre przysposabiają do
czynności zgodnej z naturą jestestwa działającego, a złe do czynności niezgodnej z nią. Np.
uczynki cnotliwe są zgodne z ludzką naturą gdyż są zgodne z rozumem; uczynki zaś wadliwe
jako niezgodne z rozumem sprzeciwiają się ludzkiej naturze. Jasne więc, że różnica między
dobrem a złem stanowi o gatunkowym zróżnicowaniu sprawności” (S.t, Z. 54, A. 3)

Wśród cnót Tomasz rozróżnia:

(1) te, które przysposabiają do uczynków zgodnych z niższą, tj. ludzką naturą,

oraz

(2) te, które przysposabiają do uczynków odpowiadających naturze wyższej – Boskiej.

„Istnieje  jeszcze  drugi  sposób  zróżnicowania  sprawności  zależnie  od  natury  w  miarę  jak
pewne z nich przysposabiają do uczynków zgodnych z niższą naturą, inne zaś do uczynków
odpowiadających  wyższej  naturze.  W  ten  sposób  cnota  ludzka,  przysposabiająca  do
uczynków  zgodnych  z  naturą  ludzką,  różni  się  od  cnoty    boskiej  czy  heroicznej,  która
przysposabia do czynności, odpowiadających wyższej naturze.” (S.t, Z. 54, A. 3)

Do pierwszej grupy cnót należą m. in.:

4 cnoty kardynalne (główne):

1. Roztropność

2. Sprawiedliwość

3. Męstwo

4. Umiarkowanie

Drugą grupę cnót tworzą natomiast cnoty teologiczne:

1.Wiara

2. Nadzieja

3. Miłość

„Cnota doskonali człowieka do czynności odnoszących się do szczęśliwości. Dwojaka zaś jest
szczęśliwość:  jedna  współmierna  z  naturą  ludzką  i  osiągalna  jej  siłami.  Druga  przewyższa
naturę ludzką i da się osiągnąć przez pewne uczestnictwo w naturze Bożej, zgodnie z nauką
św. Piotra Apostoła, że przez Chrystusa staliśmy się „uczestnikami natury Bożej”. Ponieważ
szczęśliwość  taka  wznosi  się  ponad  współmierność  ludzkiej  natury  i  przyrodzone  siły
człowieka, uzdalniające go do działania współmiernego z nią, nie wystarczą do skierowania
go ku nadprzyrodzonej szczęśliwości. Potrzeba więc, by człowiekowi zostały przydane pewne
siły,  które  by  go  tak  skierowały  do  niej,  jak  siły  przyrodzone  zwracają  go  do  celu
przyrodzonego, choć i to dzieje się również przy Bożej pomocy. Tego rodzaju siły nazywają
się  cnotami  teologicznymi,  już  to  dlatego,  że  ich  przedmiotem  jest  Bóg,  gdyż  do  Niego
zwracają  należycie  człowieka,  już  to  dlatego,  że  są  nam  wlane  przez  samego  Boga,  już  to
wreszcie dlatego, że poznajemy je jedynie z Objawienia Bożego, a mianowicie z Pisma św.”
(S.t, Z. 62, A. 1)